Zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży

KONFERENCJA
„PROFILAKTYKA SZANSĄ WSPÓŁCZESNEJ SZKOŁY”
SP nr 1 w Bukownie – 19 maja 2005r
Referat:
mgr Barbara Stanisławska
 Wprowadzenie w problematykę zachowań ryzykownych
Matka poczuła od syna zapach dymu papierosowego. Rozpoczyna z nim poważną rozmowę. Mówi o szkodliwości palenia, picia alkoholu, o konieczności opierania się różnym pokusom i namowom. Syn słucha z uwagą i przytakuje. Zdaje się wszystko rozumieć. Matka jest
zadowolona. Syn staje się coraz bardziej smutny. – Mamo, nie mogę palić, bo dostanę raka.
Nie mogę pić, bo zostanę alkoholikiem, Mamo, ale ja muszę coś robić!
Zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży:
Tym terminem określa się różne działania niosące ryzyko negatywnych konsekwencji dla
zdrowia fizycznego, psychicznego jednostki, jak i dla jej otoczenia społecznego.
Do najpoważniejszych zachowań ryzykownych zalicza się:

palenie tytoniu

picie alkoholu

zażywanie narkotyków, środków wziewnych, leków, sterydów

przemoc rówieśniczą, zachowania agresywne i przestępcze

wczesną aktywność seksualną

porzucanie nauki

ucieczki z domu

materializm życiowy

stosowanie szkodliwych dla zdrowia diet dla poprawienia atrakcyjności fizycznej.
Liczne badania wykazały, że zachowania ryzykowne najczęściej ze sobą współwystępują. Jedno zachowanie pociąga drugie. Picie alkoholu czy odurzanie się narkotykami często współwy1
stępuje z zachowaniami agresywnymi, przestępczymi i wczesną aktywnością seksualną.
Palenie tytoniu uważa się za pierwszy krok na drodze ku poznaniu dalszych przyjemności.
Wiadomo również, że zachowania ryzykowne mogą się zastępować. Jeżeli jedno zachowanie
jest utrudnione lub niemożliwe, nastolatek może wybrać inne. Mówi się, że zachowania ryzykowne, tak jak nieszczęścia, chodzą parami.
Co popycha młodzież, a nawet dzieci do działań, które w konsekwencji nie czynią ich
życia lepszym, bardziej godnym czy atrakcyjnym? Jakie czynniki powodują, że wstępują na
drogę ku samozagładzie? Skąd tyle problemów, jeżeli w ogólności, nam dorosłym, tak bardzo
zależy na sukcesie życiowym młodego pokolenia.
Motywy zachowań ryzykownych

zmniejszenie zahamowań

obniżenie bariery lęku

nabranie śmiałości w kontaktach z ludźmi

wprowadzenie się w stan podniecenia

z nudów

dla zabawy, dla odprężenia się

z ciekawości

ucieczka przed problemami w rodzinie i szkole

pod wpływem reklamy

zwrócenie na siebie uwagi otoczenia

prowokowanie dorosłych

uległość wobec nacisków ze strony rówieśników

chęć zyskania uznania w grupie rówieśniczej

podniesienie własnej wartości
Jedna z popularnych teorii zachowań tłumaczy, że zachowania te mają znaczenie rozwojowe, pełnią ważną funkcję w życiu jednostki, mogą przynosić jej korzyści, służyć realizacji ważnych celów. Zachowania ryzykowne są sposobem na załatwienie bardzo ważnych
spraw życiowych, których młodzi ludzie nie mogą lub nie potrafią załatwić inaczej. Różne zachowania ryzykowne pozwalają zaspokoić najważniejsze potrzeby psychologiczne, takie jak
miłość, akceptacja, uznanie, bezpieczeństwo, przynależność. Umożliwiają realizację ważnych
2
celów rozwojowych (określenie własnej tożsamości, uzyskanie niezależności od dorosłych),
są sposobem na radzenie sobie z przeżyciami, trudnościami, redukują lęki i frustracje. Jednak
zachowania ryzykowne są nieprawidłowym sposobem przystosowania się.

Zachowanie jednostki jest wypadkową działania czynników zewnętrznych i wewnętrznych.

Czynniki zewnętrzne
struktura rodziny

Czynniki wewnętrzne
stan zdrowia i poziom rozwoju

wykształcenie, zawód rodziców,

system osobowości dziecka.

wyznanie, system przekonań i wartości,

główne motywy działania,

religijność,

osobiste przekonania,

klimat domowy ,

krytycyzm, samoocena,

kontrola, wymagania wobec dzieci,

poczucie kontroli, samokontrola,

wpływ otoczenia i rówieśników,

religijność,

wpływ mediów.

Czynniki ryzyka i czynniki chroniące dziecko przed podejmowaniem zachowań ryzykownych są:

Związane z sytuacją rodzinną,

związane z sytuacją szkolną,

związane z grupą rówieśniczą,

czynniki osobowościowe,

zaangażowanie religijne.
Wpływ poszczególnych czynników ryzyka nie jest jednakowo silny we wszystkich fa-
zach rozwojowych. Brak kontroli rodzicielskiej jest ważny w dzieciństwie i okresie dojrzewania. Kontakt z rówieśnikami przejawiającymi zachowania aspołeczne jest najistotniejszy
w wieku około 12 lat.
Efekty oddziaływania czynników ryzyka kumulują się. Zależą od liczby tych czynników, ich rangi, czyli szkodliwości oraz czasu trwania. Im więcej czynników ryzyka, tym
większe niebezpieczeństwo pojawienia się zachowań ryzykownych. Z drugiej strony nawet
niezbyt silne oddziaływanie czynnika, ale trwające długo w czasie, może spowodować groźne
skutki.
3
Osoby skłonne do podejmowania zachowań ryzykownych charakteryzuje:


wysoki poziom lęku, niepokoju,
słaba odporność na frustrację,

niska samoocena,

niedojrzałość emocjonalna i społeczna,

słaba kontrola wewnętrzna,

nierealistyczne oczekiwania wobec siebie i otoczenia,

poczucie odrzucenia.
Jakie są osoby odporne na podejmowanie zachowań ryzykownych?

łączy je silna więź emocjonalna z rodzicami

interesują się nauką szkolną, zależy im na dobrych wynikach, dążą do sukcesu szkolnego,
odpowiedzialnie realizują obowiązek szkolny

prowadzą regularne praktyki religijne

szanują prawo, normy społeczne, wartości ogólnoludzkie

posiadają i uznają autorytety społeczne

przynależą do pozytywnej grupy i dobrze się z tym czują.
Należy pamiętać, że czynniki chroniące nie zabezpieczają trwale.
Gdzie, kiedy i jak dochodzi do sytuacji wyzwalających działanie czynników ryzyka.
Przyjmuje się 2 główne rodzaje uwarunkowań, odpowiedzialnych za podejmowanie przez
dzieci zachowań ryzykownych.

Rodzinne uwarunkowania zachowań ryzykownych

Czynniki emocjonalno-poznawcze
Do najczęstszych grzechów popełnianych przez rodziców, a mających zdecydowanie
negatywny wpływ na rozwój emocjonalny i społeczny dzieci należą:
4

słabe kierowanie rodziną,

brak jasnych oczekiwań co do zachowania dziecka

brak przekazywania reguł postępowania i zachowania

brak konsekwentnego systemu wychowawczego

brak rygorów lub bardzo surowa dyscyplina

wysoki poziom konfliktów w rodzinie

brak więzi pomiędzy rodzicami

rozwód, separacja, powtórne małżeństwo

brak jednego z rodziców

brak uświadomienia seksualnego przez rodziców

liczne rodzeństwo

unikanie konfliktów z dzieckiem

wpajanie poczucia winy

odrzucenie, wrogość wobec dziecka,

częste stosowanie kar cielesnych.
Dziecko wychowane w źle funkcjonującej rodzinie nie będzie zachowywało się prawi-
dłowo. Przeżycia negatywne, brak poczucia bezpieczeństwa, odrzucenie, brak znajomości
reguł postępowania, brak rozeznania, co dobre, a co złe, utrudnia zaistnienie w życiu społecznym. Silna, trwała więź między rodzicami stwarza podstawy do dobrego funkcjonowania
rodziny, nawet już zanim pojawi się na świecie dziecko. Dalszy proces opieki i wychowywania potomstwa przez rodziców powinien opierać się na odpowiedzialnym rodzicielstwie i
realizowaniu ustalonych zasad wychowawczych. Rodzice, którzy nie wiedzą, co zrobić z
dzieckiem, jak zabezpieczyć mu zaspokajanie potrzeb, jak zorganizować czas na pracę, naukę,
zabawę, odpoczynek, sprawiają wrażenie nieprzygotowanych do pełnienia swojej roli.
Pamiętajmy, że dziecko żyje w świecie, który mu stworzymy.
Z dobrze funkcjonującą rodziną wiąże się zaspokojenie potrzeby miłości. Dziecko ma
okazję do odczuwania czułości, intymności, szczęścia, zadowolenia,, chęci sprawienia
przyjemności drugiej osobie, przejawia zainteresowanie innymi członkami rodziny.
Osoba odrzucona czuje się samotna, gorsza, zła, zagrożona. Jest smutna, popada w depresję,
jest nerwowa, lękliwa,. Potrzeba miłości i akceptacji jest tak ważna, że będzie zaspokajana
gdzie indziej, jeśli dom rodzinny jest zimny emocjonalnie.
5
Człowiek wygłodzony emocjonalnie będzie poszukiwać każdego rodzaju bliskości,
choćby to było złe, poniżające, czy groźne. Dziecko głodne miłości często trafia do sekt,
grup subkulturowych i przestępczych.
Kolejną kardynalną zasadą postępowania rodziców jest wyznaczenie granic dla zachowań dziecka i to już od jego narodzin. Granice te ułatwiają dziecku poznawanie otoczenia i
funkcjonowanie w nim. Granice i reguły są dzieciom niezbędne dla zachowania poczucia bezpieczeństwa. Są koniecznym elementem procesu socjalizacji. Dziecko, któremu się stawia
wymagania i kontroluje się ich respektowanie, ma szansę na wytworzenie zdrowego systemu
wartości intelektualnych, emocjonalnych, zbuduje własne wewnętrzne granice. Będzie krytyczne, ufne własnym spostrzeżeniom, będzie odrzucać rzeczy złe lub zbędne, oprze się
manipulacjom, reklamie, będzie mieć własne zdanie. Granice fizyczne decydują o tym, jak
blisko pozwalamy się innym ludziom zbliżać do siebie fizycznie, umożliwiają chronienie własnego ciała przed niechcianą bliskością i formami przemocy. Brak kar fizycznych przekonuje
dziecko o nietykalności innej osoby, eliminuje przemoc z jego zachowania.
Osoby nieświadome tych granic, pozwalają się wykorzystywać, manipulować sobą, stają się
ofiarą. Nie zauważają też granic u innych ludzi, przekraczają je, stają się agresorami. Dziecko
pozbawione granic postrzegane jest jako bezmyślne, niegrzeczne, nietaktowne, bezczelne,
agresywne, co utrudnia mu kontakty społeczne i naraża je na liczne frustracje.
Na zakończenie przytoczę słowa pewnej matki:
Gdybym mogła od nowa wychowywać swoje dziecko, częściej używałabym palca do malowania, a rzadziej do wytykania.
Mniej bym upominała, a bardziej dbała o kontakt.
Zamiast stale patrzeć na zegarek, patrzyłabym na to co robi.
Robilibyśmy więcej wycieczek i puszczali więcej latawców.
Przestałabym udawać poważną, a zaczęłabym poważnie się bawić.
Rzadziej bym szarpała, a częściej przytulała.
Nie uczyłabym zamiłowania do władzy, lecz potęgi miłości.
Literatura:

Danilewska Joanna: Agresja u dzieci. Szkoła porozumienia

Janowski Andrzej: Poznawanie uczniów. Zdobywanie informacji w pracy wychowawczej.

Szymańska Joanna: Programy profilaktyczne. Podstawy profilaktyki profesjonalnej
6