Kultura to całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości

ultura
to
całokształt
materialnego
i
duchowego
dorobku
ludzkości,
wytworzonego w ogólnym rozwoju historycznym lub w jego określonej epoce.
Termin „kultura” pochodzi od łac. wyrazu -„kultura”, oznaczającego pierwotnie uprawę roli.
W ciągu dziejów przybierał on różną treść. Dawniej przeciwstawiano kulturę naturze. W
przeciwstawieniu tym zawierała się myśl, iż życie w stanie kulturalnym, to coś zgoła
odmiennego niż egzystencja pozostająca pod władzą imperatywów czysto naturalnych.
Równocześnie kryło się w tym przekonanie, iż kultura zastąpiła człowiekowi – przynajmniej
w części – owe sterownicze impulsy, które w dziejach człowieka przekształca w swoisty
sposób wcześniejsze od niej dzieło natury.
Jak mówi Szekspir w „Zimowej powieści”:
…nie ma środków ulepszenia natury,
Jeśli natura środków tych nie dała:
A więc sztuka, o której powiadasz,
Że chce naturze dodawać, jest sztuką
Natury samej. Czyliż piękne dziewczę,
Nie szczepisz słodszej płonki na pniu dzikim,
Budząc owoce? Przyznasz, to jest sztuka,
Która poprawia, przemienia naturę,
Ale ta sztuka sama jest naturą.
W XIII wieku pojęcie „kultura” odnoszono do moralnego i umysłowego doskonalenia
człowieka oraz do rozwoju sztuki i wiedzy. W XIX wieku historiografia i etnografia
operowały z reguły zamiennie terminami „ kultura” i „cywilizacja”. W XX wieku
podejmowano próby rozróżnienia obu tych pojęć i ich treści, między innymi w taki sposób,
by „kulturę” rozumieć jako układ wartości, norm i ideałów, ideałów, a ”cywilizację” jako
zespół materialno-technicznych procesów i osiągnięć.
W świetle współczesnych badań rozróżnianie, a nawet przeciwstawianie „kultury” i
„cywilizacji” nie może być utrzymane. W skład współczesnego pojęcia szeroko rozumianej
kultury globalnej wypracowanego przez historyków, etnologów i socjologów (E. Tyrol,
F.Boas, R.Linton, T.Parsons) wchodzą różne formy (wzory) działania i technik, różne rodzaje
1
narzędzi i wytworów ( konsumpcyjnych i trwałych) systemy wierzeń i ideałów, zespoły norm
i wartości oraz wzorów zachowania i postaw1.
Kultura jest przekazywana każdemu pokoleniu przez tradycję, ale rozwija się nieustannie
dzięki zbiorowej i indywidualnej działalności twórczej. Minione doświadczenia człowieka
wyraża się w „świecie przedmiotowym”, a przekazywane jest kolejnym pokoleniom w drodze
wychowania i nauczania.
Gdy przyglądamy się całym dziejom ludzkości, zdumiewa nas zawsze złożoność i
różnorodność ludzkich kultur.
Każda z nich odróżnia się od pozostałych swoją szczególną historią oraz ukształtowanymi
przez nią cechami, które stanowią o jej oryginalności oraz nadają jej organiczną strukturę.
Przez kulturę człowiek wyraża w pełni samego siebie i swoją historię, zarówno na
płaszczyźnie indywidualnej jak i zbiorowej. Rozum i wola przynaglają go bowiem
nieustannie, aby kultywował dobra i wartości natury, zawierając w coraz doskonalszych i
coraz lepiej uporządkowanych syntezach swą podstawową wiedzę na temat wszystkich
aspektów życia, zwłaszcza zaś tych, które dotyczą współistnienia społecznego i politycznego,
bezpieczeństwa i rozwoju gospodarczego, poszukiwania egzystencjalnych wartości, przede
wszystkim natury religijnej, dzięki którym jego życie osobiste i wspólnotowe może
przybierać kształt prawdziwie ludzki .
We wszystkich kulturach można wyróżnić elementy trwałe i niezmienne oraz elementy
dynamiczne i doraźne. Przy pierwszym kontakcie z daną kulturą dostrzega się przede
wszystkim jej cechy charakterystyczne, które odróżniają ją od kultury obserwatora, nadając
jej specyficzne oblicze, złożone z elementów różnej natury. Kultury rozwijają się na
określonych terytoriach, których elementy geograficzne, historyczne i etniczne splatają się w
sposób oryginalny i niepowtarzalny. Ta „specyfika” każdej kultury odzwierciedla się mniej
lub bardziej wyraziście w ludziach, którzy ją prezentują.
Tak czy inaczej, być człowiekiem znaczy zawsze żyć w określonej kulturze. Każdy człowiek
ukształtowany jest przez kulturę, którą przyswaja sobie przez kontakt z rodziną, ludzkimi
społecznościami, zdobywając wykształcenie i podlegając najróżniejszym wpływom
środowiska, a także poprzez fundamentalną więź z terytorium, na którym żyje. Przyswajanie
sobie własnej kultury jako elementu kształtującego strukturę osobowości, zwłaszcza w
pierwszej fazie rozwoju jest procesem znanym całej ludzkości. Bez tego zakorzenienia w
określonej glebie człowiek byłby narażony – w bardzo delikatnym jeszcze wieku na
1
Biret- Smith K.: Ścieżki kultury. Wiedza Powszechna, Warszawa 1974, s.21-25.
2
oddziaływanie zbyt wielu sprzecznych bodźców, co nie sprzyjałoby jego spokojnemu i
zrównoważonemu rozwojowi. Właśnie na bazie tej podstawowej więzi z własnymi
„początkami” – na płaszczyźnie rodzinnej – kształtuje się w ludziach świadomość. Rodzina
uznawana jest powszechnie za podstawowe i najskuteczniejsze narzędzie w zakresie
przekazywania młodemu pokoleniu ogólnospołecznego systemu wartości. Skuteczność
wpływu rodziców na systemy wartości dzieci zależy od wieku, ściśle powiązanych
czynników. Do najważniejszych z nich zaliczyć można:

Określony typ i strukturę rodziny

Poziom ekonomiczny

Sposoby organizowania pracy i wypoczynku

Stopień wykształcenia rodziców

Więzi emocjonalne łączące członków rodziny

Poziom kultury pedagogicznej reprezentowany przez rodziców
Ostatniemu z czynników przypisać należy rolę decyzyjną. Kultura pedagogiczna rodziców,
wyrażająca się w ich poprawnym działaniu wychowawczym obejmuje wiele elementów,
takich jak:

Uznawane i rzeczywiście realizowane cele wychowawcze

Określony zasób wiedzy o procesach kształtowania osobowości dziecka

Nastawienie uczuciowe do potomstwa, czy też poczuwanie się do odpowiedzialności
za jego dalsze losy.
Uznano przy tym, że w przekazywaniu wartości moralnych rolę decydująca odgrywają te
elementy kultury pedagogicznej rodziców, które bezpośrednio związane są ze strefa emocji i
motywacji działania. Wychowanie winno wpajać świadomość własnych korzeni i wskazywać
punkty odniesienia, które pozwolą młodemu człowiekowi określić jego miejsce na ziemi.
Zarazem winno też kształtować postawę szacunku wobec innych kultur2.
Tymczasem nierzadko jedynym rytuałem w rodzinie staje się oglądanie telewizji. Rodzice
często widzą w telewizji sojusznika w ucieczce od trudów wychowania. A tam z zasady
wszystko jest dla wszystkich, bez istotnego zróżnicowania wiekowego. W cieszących się dużą
oglądalnością „operach mydlanych” niewiele jest mowy o tradycyjnych, poważniejszych
zainteresowaniach, planach życiowych. Natomiast szczególny natłok bodźców wizualnych
przyczynia się do zrównania uczuć z wartościami. Kontakt między rodzicem a dzieckiem
coraz częściej ma charakter formalny. Rodzice zaniedbują zabawę i wspólną rozrywkę z
2
Carrithers M.: Dlaczego ludzie mają kultury. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984, s. 41-44.
3
dzieckiem, z własnego wyboru wycofują się z procesu wychowawczego, wyzbywając się
wszelkiej kontroli nad swoimi podopiecznymi.
Wyraźnie nastąpiło osłabienie tradycyjnych więzi, obalenie hierarchii wartości, kontakty
rodzinne mają charakter przelotny i powierzchowny. Młody człowiek bardzo często znajduje
się pod presja grupy rówieśniczej, subkultury młodzieżowej3.
Termin subkultura kojarzy się najczęściej z „nieprzystosowaniem społecznym” czy z
negacją obowiązujących wzorów. Takie rozumienie, nie uwzględnia jednak wielości
subkulturowych odmian i pomija ich kontekst historyczny. Subkultura w ujęciu opisowym
określa „wyodrębniony według jakiegoś kryterium segment życia społecznego i jego kulturę”,
i nie podlega wartościowaniu na zjawiska kulturowo wyższe, niższe, gorsze i lepsze.
Przykładem opisowego rozumienia subkultury może być następująca definicja R. Dyoniziaka:
Gdy wiele jednostek ma podobne problemy i gdy na gruncie wspólnych zainteresowań i dążeń
powstają dość trwałe więzi między rówieśnikami, którzy tworzą im tylko odpowiadające i ich
tylko obowiązujące normy, wartości i wzory, to pewna całość tych norm, wartości i wzorów
stanowi podkulturę określonej zbiorowości.
Natomiast Matusiewicz, z punktu widzenia
psychologicznego, wymienił cztery elementy każdej podkultury: swoisty język, swoista
tonacja uczuciowo-emocjonalna, specyficzne formy zachowania, specyficzny system
wartości. Elementy te podkreślają odrębność członków subkultury. Używanie terminu
subkultura w znaczeniu wartościującym, prowadziło do wiązania tego zjawiska z jakąś formą
patologii społecznej luz z prymitywizmem; subkulturami określało się więc narkomanów,
pijaków czy złodziei. Dopiero pojawienie się grup, nie pasujących do wizerunku przestępców,
spowodowało powstanie nowego terminu, mianowicie „kontrkultura”, którego twórcą był
amerykański historyk i teoretyk kultury Theodore Roszak. W jego rozumieniu kontrkultura
wyraża się zarówno w sprzeciwie wobec kultury zastanej, jak i w próbach tworzenia kultury
nowej, mającej zastąpić zanegowaną rzeczywistość kulturową. Oznaczało to spontaniczne
odrzucenie utrwalonych wzorów, przez młodzież uznanych za niegodne kontynuowania.
Obok terminu kontrkultura pojawił się termin „antykultura”, który „zatrzymywał się na samej
negacji, wyczerpując się w akcie odrzucenia”. Natomiast nurt, który odrzucał kulturę zastaną,
proponując w jej miejsce nowe formy kulturowe, tworzył tzw. „kulturę alternatywną”. W
subkulturze mamy zatem do czynienia z przechodzeniem przez trzy zasadnicze fazy:
subkultura jest wstępną fazą procesu, którego wynikiem jest kultura alternatywna, fazą
pośrednią jest kontrkultura.
3
Wiater J.J: Społeczeństwo. Wstęp do socjologii systematycznej. PWN Warszawa 1971, s. 24-25.
4
Aby więc móc z pełną odpowiedzialnością używać terminu subkultura, należy
wyróżnić wchodzące w jej skład elementy. Po pierwsze, jest to względnie spójna grupa
społeczna, w której na gruncie wspólnych zainteresowań i dążeń, a nieraz również norm,
wartości i wzorów odpowiadających członkom grupy i ich obowiązujących, wytwarzają się
dość trwałe więzi między jej członkami. Po drugie, subkultura to grupa wyrażająca swoją
odrębność poprzez zanegowanie całego systemu kulturowego lub niektórych jego elementów,
lub też poprzez zanegowanie oraz propozycje kultury alternatywnej, które sytuują się
równolegle obok kultury dominującej. Trzeci element wskazuje na to, że grupa subkulturowa,
z racji swej odrębności, pozostaje na marginesie dominujących w danym systemie tendencji
życia społecznego. To rozróżnienie pozwoli więc na stosowanie terminu „subkultura” w tym
właśnie szerokim rozumieniu.
Ważne jest przy omawianiu subkultur zrozumienie słowa „kontestacja”. W
najogólniejszym
rozumieniu
jest
to
wyrażanie
protestu,
kwestionowanie
czegoś,
manifestowanie w zróżnicowany sposób swojego sprzeciwu. Kontestacja kultury jest
wyrażeniem protestu przeciwko normom i wartościom zastanej kultury oraz instytucji, które
na tych normach i wartościach są oparte. Kontestacja może przybierać różne formy, bierną i
czynną, indywidualną i grupową, radykalną i totalną itd. W każdej z nich zauważamy
sprzeciw przeciwko przyjętym normom i ich reinterpretację.
Co się zaś tyczy terminu „alternatywność”, to można wyróżnić w naukach
humanistycznych przynajmniej trzy sposoby posługiwania się tym terminem. Nas interesuje
rozumienie mające charakter wartościujący, mianowicie oznaczające proponowanie lub
realizowanie pewnych odmiennych hierarchii wartości, stylów życia, zachowania itd. –
odmiennych od tych, które dominują w danym społeczeństwie. Te propozycje są
zorientowane na ulepszenie zastanego świata, a nie na jego zburzenie; zakłada się, że
proponowane zmiany są „lepsze” od tych, które chce się ulepszyć4.
Wielki wpływ na rozwój człowieka ma również sztuka. Fakt, że człowiek od wczesnego
dzieciństwa styka się ze sztuką- przynajmniej z literaturą- ma decydujące znaczenie
wychowawcze. Jego ideały i jego marzenia, jego sądy i sposoby uczuciowego reagowania,
niektóre kategorie ujmowania rzeczywistości społecznej, wszystko to wyrasta w znacznym
stopniu z odpowiednich bajek i baśni, z treści czytywanych powieści i dramatów, dramatów
przejęcia się postaciami bohaterów. Proces ten nie kończy się w okresie dziecięctwa i
młodzieńczości. Trwa on w znacznej mierze i później. W życiu nowoczesnego człowieka
4
Filipiak M.: Od subkultury do kultury alternatywnej. Wydaw. UMCS 1999, s. 56-62.
5
wielkie znaczenie uzyskują teatr, kino, lektura książek, słuchanie muzyki itp. W ten sposób
sztuka kształtuje bardziej niż kiedykolwiek dawniej przeżycia i nastroje, nurt życia
powszedniego , kształtuje nawet ich postawę, ponieważ organizuje w określony sposób ich
wyobraźnię i uczucie.
We współczesnym życiu wzrasta również zainteresowanie czynnikami, które mogą życiu
ludzkiemu stwarzać nowe perspektywy i nowy sens. Dzieje się tak zarówno w wyniku zmian
dokonanych w procesie współczesnego wychowania, w organizacji życia społecznego, jak też
w rezultacie rodzenie się nowych społecznych potrzeb, oparcia życia ludzkiego o świadome i
celowe wybory. Jednym z takich jest twórczość i jej różne odmiany, które nadają życie
człowieka nowy wymiar.
Twórczość odrywa od ustalonych tradycji i kieruje ku nowościom. Rozrywa ona więzy
powtarzalności, zarówno tej, która jest rutyną ustalonego sposobu działania, jak i tej, która
jest zespołem nawyków w wyborze możliwości życiowych i sposobach ich przeżywania.
Człowiek bowiem szuka odmiany, która mu zapewnia poczucie bezpieczeństwa w znajomym,
swojskim świecie.
Twórczość buduje nowe formy pojednania człowieka ze światem, odnalezienia się w świecie.
Intensywność twórczego wysiłku prowadzi do reorientacji w wyborze wartości życia.
Najważniejsze staje się to, co tworzymy. Za możliwość oddania się takiej twórczości
człowiek gotów jest płacić wszelką cenę. Gotów jest wyrzekać się wielu rzeczy powszechnie
cenionych i uznanych za ważne. Sukcesy w zakresie dobrobytu, stanowisk, władzy tracą
swoje znaczenie w porównaniu z tą wartością, jaka jest możliwość uprawiania działalności
twórczej. Daje ona poczucie swoistej pełni życia, polegającej na powiązaniu bogactwa świata,
stworzonym przez ludzką działalność. Żyjemy więc dzisiaj w epoce, która kształtuje
społeczeństwo według nowych wzorców, mniej lub bardziej odległych od wzorców
przeszłości.
Zasadniczym problemem, jak się dzisiaj wydaje jest globalizacja życia publicznego i
ekonomicznego. Wyraża się ona przede wszystkim w standaryzacji wytwarzania towarów i
usług, w określeniu norm oraz procedur postępowania zarówno w zakresie prawa jak też
produkcji. Skutkiem powszechnej globalizacji jest uniformizacja zachowań, języka a nawet
obyczajów. Modelem stają się osoby publiczne powszechnie występujące w mediach
elektronicznych. Są to zarówno politycy, jak też aktorzy, sportowcy, przedsiębiorcy czy
dziennikarze. Ich ubiór, zachowanie, język, ujawnianie postawy wobec różnych zjawisk
społecznych, sposób bycia w mediach, takie życie prywatne jest często wzorem, który
naśladują dzieci i młodzież, jak również osoby dorosłe. Globalne procesy ekonomiczne i
6
polityczne przekładają się na zmiany w systemach społecznych, a także w postawach
poszczególnych jednostek. Ujawnia się to w zarządzaniu i relacjach interpersonalnych w
różnych wymiarach życia społecznego. Następuje zjawisko komercjalizacji niemal
wszystkich dziedzin ludzkiej aktywności. Mają być one efektywne, a zatem tanie i skuteczne.
Powszechna staje się komercjalizacja w sferze kultury i twórczości artystycznej. Samo źródło
twórczości wydaje się jest jeszcze poza całkowitym opanowaniem przez sferę ekonomii, ale
skutki działań twórczych przekłada się na wartość ceny.
Inna dziedzina komercjalizacji postaw ludzkich jest wykształcenie, a zwłaszcza najcenniejsza
jego część – czyli wyższe wykształcenie. Stało się ono towarem rynkowym. W warunkach
silnej konkurencji i konieczności unowocześniania zdobytych wcześniej kwalifikacji, albo
poszukiwania obszarów aktywności związanych z przyszłością zmuszającą ludzi do
podejmowania kolejnych wyzwań edukacyjnych. Permanentne kształcenie jest faktem
społecznym.
Nie bez znaczenia dla współczesnego człowieka są też nowoczesne środki komunikacji, które
przenikają w głąb życia społecznego, docierają wszędzie, pokonując bariery środowiskowe i
podświadomość. Powszechność i siła oddziaływania mass mediów wynikają z umiejętnego
dopasowywania się do potrzeb intelektualnych i emocjonalnych odbiorców.
Współczesnego człowieka zalewa potok informacji i obrazów na temat jego miejsca w
otaczającym świecie, trendów w kulturze i sztuce, także przemian gospodarczych i wydarzeń
politycznych. Poza wytwarzaniem i udostępnianiem wartości kulturowych, mass media
wykorzystywane są do zniewalania ludzkich umysłów, unifikowania wiedzy o świecie,
pobudzają także zachowania aspołeczne poprzez popularyzację negatywnych wzorców.
Upadek autorytetów, wartości i norm, wszechobecne osamotnienie i anonimowość stały się
podłożem do łatwego manipulowania ludzkimi emocjami i przyzwyczajeniami.
Od pewnego czasu ocenę treści informacji i obrazu przedstawianego w mass mediach i ich
wpływie na jednostki i grupy zajmują się naukowcy na całym świecie. W artykułach,
rozprawach opisywana jest szczególnie telewizja, która posiada zdolność oddziaływania na
najważniejsze zmysły człowieka wzrok i słuch, zacierając różnice między wyobraźnią
odbiorcy a rzeczywistością5.
Ważnym zjawiskiem współczesności jest też powszechna komputeryzacja. Odnosi się to
zarówno do sterowania procesami technologicznymi w gospodarce, jak też zarządzania
zasobami ludzkimi oraz rejestrowanie i archiwizowanie zjawisk społecznych. Ta
5
Hopfinger M.: Kultura współczesna. Państwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa 1985, s. 32-35.
7
wszechpotężna machina informatyczna może służyć do powszechnego kontrolowania ludzi,
do sterowania ich zachowaniami. Mówi się również obecnie o istnieniu społeczeństwa
informatycznego,
świata
multimedialnego
oraz
pojawieniu
się
nowego
zjawiska
rzeczywistości wirtualnej, kreowanej przez Internet.
Internet umożliwia łatwy i szybki dostęp do informacji z każdej dziedziny. Pozwala na
zwiedzania świata bez konieczności opuszczania domu, udostępnia interaktywne bazy
danych. Jest narzędziem do komunikowania się. Jednak Internet jako nowe medium XXI
wieku nie jest do końca poznane a o zagrożeniach, jakie ze sobą niesie mówi się coraz więcej.
Przy właściwym jego wykorzystaniu daje szanse i możliwości wychowawczego
oddziaływania poprzez przekazywanie wartości, norm społecznych i wzorów zachowań.
Należy jednak pamiętać, że oprócz wartościowych informacji, Internet zawiera wiele treści
szkodliwych. Dostępne są w nim strony pornograficzne, o narkomanii, sektach o treściach
satanistycznych i inne, które przeglądane przez osoby nieletnie lub nie przygotowane
psychicznie mogą odnieść fatalne skutki. Zagrożenia płynące za Internetu, to także
wulgaryzm, brutalność i agresja. W takiej sytuacji szczególnie rodzice powinni być dobrze
zorientowani w zakresie oddziaływania Internetu oraz być gotowi podjąć działania mające na
celu uświadomienie młodzieży o zagrożeniach, których na razie nie zdają sobie sprawy. Jak
zauważają socjolodzy, wraz z ekspansją środków masowego przekazu pojawia się zjawisko
zaniku dzieciństwa. Dzieci są bombardowane natłokiem informacji z telewizji, radia i
Internetu. Niejednokrotnie brakuje im kogoś, kto by tę wiedzę uporządkował i wyważył – co
jest istotne, a co jest wręcz szkodliwe6. Jaki wpływ będzie miała informatyka na rosnące
obecnie pokolenie – o tym będzie można coś więcej powiedzieć najwcześniej za 10 lat 7 .
Innym ważnym zagadnieniem dzisiejszego świata jest wolność religijna – wpisana w hasła
demokratycznego ładu społecznego i politycznego. Obywatele maja możliwość deklarowania
swojej przynależności wyznaniowej, ujawniani przekonań, uczestniczenia w praktykach
religijnych i manifestowania swojej postawy w miejscach kultu religijnego. Obserwuje się
jednak tendencje zarówno ekspansji religijnej, jak też nadmiernej ochrony i zamykania się
niektórych państw na wartości innych wyznań religijnych. Ujawnia się też konflikt między
wielkimi systemami religijnymi jak: chrześcijaństwo i islam, islam i ortodoksyjna religia
żydowska, islam i religie subkontynentu indyjskiego i chińskiego, a także w ramach samych
systemów, jak różne odłamy islamu i chrześcijaństwa.
6
7
Zawiślak H.: Komputery i Internet – niezbędne czy groźne. „Gazeta szkolna” nr 9/2003, s. 14-15.
Kłosowska A.: Socjologia kultury. PWN Warszawa 1983, s. 42.
8
Z wielkim niepokojem dzisiaj obserwujemy narastające konflikty w różnych częściach świata,
których źródłem są różnice między kulturami. W obliczu tych zjawisk każdy człowiek
powinien zadań sobie pytanie o podstawowe zasady etyczne, jakie kształtują doświadczenia
kulturowe określonej społeczności.
W przyszłości wzajemnym kontaktom i wzajemnemu zrozumieniu się ludzi towarzyszyć musi
jakaś forma kulturalnej integracji ludzkości. Sprzyjają temu nowoczesne środki techniczne,
które coraz bardziej likwidują znaczenie terytorialnej izolacji. Przyszłość kulturalna ludzkości
zależy od tego, czy i jak szybko uda się nam doprowadzić do pewnej przynajmniej jedności
kultury ogólnoludzkiej, do przyswojenia przez całą ludzkość pewnych wspólnych wzorów
zachowań. Dopóki jednak istnieje obok siebie wiele kultur, a sfery ich oddziaływań nie są
jasno i wyraźnie odgraniczone, potrzebna jest wzajemna tolerancja o którą jednak bywa
bardzo trudno8 .
Dialog między kulturami jest dzisiaj szczególnie potrzebny, o czym świadczą słowa papieża
Jana Pawła II podczas światowego Dnia Młodzieży w Rzymie: „ Droga młodzieży wszystkich
języków i kultur, czeka was zadanie wzniosłe i porywające: macie być ludźmi, którzy potrafią
okazywać solidarność, zachowywać pokój i miłować życie w popostwie szacunku dla
wszystkich. Bądźcie twórcami nowej ludzkości, w której wszyscy bracia i siostry, należący do
jednej rodziny, będą mogli nareszcie żyć w pokoju”.
8
Czerwiński Czerwieński.: Profile kultury. Wiedza Powszechna, Warszawa 1980, s. 34-35.
9
Literatura:
1. Biret- Smith K.: Ścieżki kultury. Wiedza Powszechna, Warszawa 1974, s.21-25.
2. Carrithers M.: Dlaczego ludzie mają kultury. Państwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa 1984, s. 41-44.
3. Wiater J.J: Społeczeństwo. Wstęp do socjologii systematycznej. PWN Warszawa 1971,
s. 24-25.
4. Filipiak M.: Od subkultury do kultury alternatywnej. Wydaw. UMCS 1999, s. 56-62.
5. Hopfinger M.: Kultura współczesna. Państwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa
1985, s. 32-35.
6. Zawiślak H.: Komputery i Internet – niezbędne czy groźne. „Gazeta szkolna” nr
9/2003, s. 14-15.
7. Kłosowska A.: Socjologia kultury. PWN Warszawa 1983, s. 42.
8. Czerwiński Czerwieński.: Profile kultury. Wiedza Powszechna, Warszawa 1980, s.
34-35.
10