1 Wiedza o kulturze, program zajęć. Wykład: • Geneza pojęcia, rozwój refleksji nad kulturą. • Potoczne i naukowe rozumienie kultury. • Kultura - natura. Kultura - cywilizacja. Kultura bytu, kultura społeczna, kultura symboliczna. • Szerokie i wąskie rozumienie kultury. • Elementy kultury, dobra kultury. • System społeczny-system kulturowy. • Kultura symboliczna, nauka, sztuka, religia, zabawa. • Wybrane zagadnienia z historii sztuki. • Typy kultury symbolicznej. Kultura narodowa, kultura ludowa, kultura popularna. • Kulturowe podstawy osobowości. Tożsamość kulturowa. • Kultura a sfera dążeń i potrzeb. • Komunikacja kulturowa. • Kultura a rozwój współczesnych społeczeństw; wymiar lokalny i globalny. Ćwiczenia: • Problemy i zjawiska kultury współczesnej w perspektywie pedagogicznej i kulturoznawczej. • Wybrane zagadnienia z antropologii widowisk • Przestrzeń i czas jako formy istnienia kultury i kategorie opisujące rzeczywistość kulturową. • Kultura narodowa, etniczność, tożsamość kulturowa. Tradycja, tradycjonalizm. • Wielokulturowość, nowa lokalność, globalizacja • Kultura popularna, jej aksjologiczny wymiar: teorie, problemy, krytyka. • Zjawisko oporu, buntu, kontestacja kulturowa. Subkultura – kontrkultura – antykultura - kultura alternatywna. • Kultura zaufania jako element kapitału społecznego. Perspektywa pedagogiczna. • Problemy i zjawiska sztuki współczesnej i kultury artystycznej w perspektywie kulturoznawczej. Geneza i rozwój naukowej refleksji nad kulturą. • Rodowód pojęcia kultura, od łac. „cultura agraris”, w przenośnym znaczeniu „cultura animi” (Cyceron I w.p.n.), do XVIII w. termin rzadko używany. • Wiek XVIII we Włoszech , Francji, Anglii-przez kulturę rozumiano życie umysłowe i duchowe, cechy i wytwory tego życia. • W Niemczech słowo kultura, przejęte z Francji oznaczało: kształcenie, ewolucyjny rozwój ludzkości, rozwój ducha, wspólnotę kulturową narodu. 2 • Herder- kultura jako narzędzie przystosowania do warunków życia, rekompensata trudu walki o byt, niedostatecznego wyposażenia człowieka w tej walce. Przekazywanie i przejmowanie kulturowej tradycji źródłem człowieczeństwa. • W Polsce kulturę rozumiano jako doskonalenie moralne i umysłowe człowieka, rozwój wiedzy, sztuki, idei i religii. Joachim Lelewel. • Dyscypliny naukowe podejmujące badania nad kulturą /etnografia, etnologia, archeologia, historia, antropologia/. • Aby wprowadzić w różne sposoby rozumienia kultury, podajemy przykłady definicji. o Taylor: kultura to skomplikowana całość, która obejmuje wiedzę , przekonania, sztukę, moralność, prawo, obyczaje, a także wszystkie inne umiejętności i nawyki, jakich człowiek nabywa jako członek społeczeństwa” o Gilforg Geertz: „kultura to system znaczeń i symboli regulujących działania społeczne”; socjologia: o Robert Biersted: „kultura to wszystko to, co ludzie czynią, myślą i posiadają jako członkowie społeczeństwa”, o Propozycje ujmowania kultury z perspektywy dyscyplin naukowych Na gruncie psychologii: psychoanaliza, teorie osobowości społecznej , Rozumienie filozoficzne (aksjologia): kultura jako uniwersum wartości. Antropologiczne rozróżnienie pojmowania i rozumienia kultury, Dilthej. Kategoria rozumienia, Floriana. Znanieckiego czynnik humanistyczny. Przełom antynaturalistyczny. Tradycja i istota studiów kulturowych, kulturoznawstwo jako nowa koncepcja badań nad kulturą. Rozwój, ewolucja refleksji nad kulturą, jednym z najważniejszych wyróżników człowieczeństwa, jak już wspomniano, ma swój początek w starożytności. Przez wiele wieków pojęcie to nie było obecne, pojawiło się wraz z myślą oświeceniową i od tej pory funkcjonuje w obrębie socjologii, antropologii, filozofii. Historia pojęcia kultura związana jest z historią innych pojęć, jak: • Podmiot- byt, który subiektywnie doznaje, przeżywa, a także wchodzi w zależność z innym bytem (istnieniem) lub przedmiotem, przy czym w tej ostatniej relacji podmiot jest obserwatorem, a obiekt - rzeczą obserwowaną. • Jaźń, • Świadomość, • Samoświadomość, • Samopoznanie, • Tożsamość, • Osobowość, osobowość społeczna 3 W średniowieczu kultura była fragmentem rzeczywistości, który nie był przedmiotem badawczych dociekań. Żyjąc w określonej kulturze ludzie nie mieli samoświadomości, iż pewien obszar ich życia jest tym, co dzisiaj postrzegamy jako kulturę, nie było też impulsów do zajmowania się tą sferą życia, czy też wyróżnikiem człowieczeństwa. • Heideger tak oto zdefiniował istotę zmiany pomiędzy średniowieczem a nowożytnością: byt przestaje istnieć sam dla siebie w porządku stworzenia , lecz staje się jego przedstawieniem. „ To nie światoobraz zmienia się z niegdyś średniowiecznego w nowożytny, to, to sam fakt, że świat staje się obrazem /reprezentacją 1świata/, znamionuje istotę nowożytności”. Pojawia się świadomość kulturowego, duchowego „zaplecza” rzeczywistości. • Rewolucja w świadomości wywołana została przez: o Odrodzenie refleksji czerpiącej z grecko-rzymskiej tradycji, rozwój nauki i sztuki transcendującej poza scholastyczny obraz świata; o Humanistyczny przewrót polegający na zainteresowaniu istotą ludzką i jej wytworami, samoświadomość mocy twórczej człowieka; o Odkrycia geograficzne, które otwierają przed Europejczykami perspektywę społecznego, religijnego, cywilizacyjnego zróżnicowania i odmienności ludzkiego świata a także możliwość oglądu własnej kultury z perspektywy historycznej i antropologicznej; o Zwrot lingwistyczny w studiach kulturowych. Zainteresowanie nie tylko językiem, ale relacją pomiędzy językiem a kulturą rozumianą jako sfera znaczeń i wartości konstytuujących człowieka. Badania nad kulturą z perspektywy komunikacji, kształtowania i obiegu , znaczeń i wartości. Narodziny antynaturalistycznej humanistyki odrywającej się w badaniu rzeczywistości ludzkiej od metod przyrodoznawstwa. Fundamentalne tezy: 1 Reprezentacja , sposób przedstawienia, złudzenie, że poszczególne praktyki znaczące ukazują inne przedmioty bądź praktyki należące do świata „rzeczywistego”. Lepszym określeniem byłby tu „efekt reprezentacji”, ponieważ znak nie jest bezpośrednim przedstawieniem świata czy też jego lustrzanym odbiciem. Reprezentacje stanowią konstytutywny element kultury, znaczenia i wiedzy. Raymond Williams: reprezentacja może oznaczać: obraz, symbol lub proces reprezentowania. Reprezentacja odsyła do czegoś innego, do tego, co reprezentowane. Reprezentacje „realistyczne” pokazujące rzeczy takimi, jakie są naprawdę są kontrowersyjne. Odmiana naturalistyczna ukazuje znane z rzeczywistości fragmenty, realizm w innych postaciach wychwytuje typowe elementy, rozpoznawalne typy osób i zdarzeń. Marksiści twierdzą, że realizm zatrzymuje się na poziomie zewnętrznie postrzeganych zjawisk, cała reszta ukrywa się głębiej i to właśnie awangardyści, próbują do niej dotrzeć. Opera mydlana może mieć walor realistyczne w aspekcie emocjonalnego odbioru widza „realizm emocjonalny”. Reprezentacje są kulturowym odbiciem rzeczywistości, obarczonym aktualną formą, stylistyką wypowiedzi, przyjętym zwyczajowo sposobem przedstawiania, a także sposobem charakterystycznym dla stylu konkretnej grupy społecznej. Badanie reprezentacji powinno brać pod uwagę te okoliczności zarówno tworzenia jak i recepcji danej reprezentacji. 4 • Rozwój społeczeństw ludzkich rządzi się innymi prawami niż ewolucja świata przyrodniczego. Konsekwencją jest odrzucenie darwinizmu, mechanistycznej wizji społeczeństwa jako jedynych teorii odnoszących się do człowieka; • Człowiek zdystansował się do natury i siebie samego, dzięki czemu mógł wejść w relacje zarówno ze światem zewnętrznym jak wewnętrznym. Wejście w relacje to początek poznania /M. Buber – pradystans i relacja/ • Człowiek nie tylko stwarza samego siebie, ale kształtuje warunki, w jakich żyje; • „badając świat ludzki, badacz nie jest w stanie stanąć na gruncie pozaludzkim” tak, więc kulturę badamy zawsze od wewnątrz, stąd samo badanie przekształca i wzbogaca kulturę • Świat ludzki to stworzony przez wspólnoty zestaw sensów uzasadniający egzystencję, pozwalający zrozumieć rzeczywistość, odpowiedzieć na podstawowe pytania, rozwiązywać fundamentalne dla jednostki i zbiorowości problemy; • Zgodnie z tą zasadą jest się wpierw uczestnikiem a dopiero potem obserwatorem. Bada się to, co nas stwarza bada się, więc samego siebie. Analizy badacza stają się ingerencją w toczący się dyskurs społeczny nazywany kulturą. Dyskursywny status sytuuje kulturę w przestrzeni życia jednostki i zbiorowości, a nie poza nią. Źródła filozoficzne kulturoznawczej refleksji to filozofia niemiecka przełomu XIX i XX wieku. Przegląd wybranych teorii. Wilhelma Diltheya – kategoria rozumienia. • Interpretowanie znaczenia ludzkich form ekspresji, słowa, działania; • Empatia - przeżywanie cudzych stanów psychicznych, wzbogacanie siebie o doświadczenia innych jednostek; poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: • Miejsce ekspresji w obiektywnej strukturze znaczeń /swoistość poznania na gruncie humanistyki/, • Kulturowy aspekt rzeczywistości, to wzajemne rozumienie ludzkich działań. Działania zakłada rozumienie innych osób. Jak rozumienie tego, co jednostkowe może być podniesione do miana powszechności? • Przedmiot nauk humanistycznych nie jest dany zmysłowo, jest wewnętrzną rzeczywistością, jako spójna całość • Jak dana jest ta rzeczywistość w wewnętrznym doświadczeniu? • Porównując siebie z innymi dowiadujemy się tego, co indywidualne, podobne, odmienne • Obca egzystencja dana jest nam przez dane zmysłowe: słowa, gesty, czyny, przedmioty, instytucje; w procesie tego, co poprzez znaki dochodzi do zmysłów • Definicja: Rozumienie to proces, w którym na podstawie zmysłowo danych znaków z zewnątrz rozpoznajemy coś psychicznego – ludzkiego, czego te znaki są przejawami 5 • Z kamieni, płócien słów, porządków gospodarczych, instytucji przemawia do nas duch ludzki i domaga się wyłożenia. Wspólne cechy rozumienia to interpretacja działań, czynów, obrazów. • Stopnie rozumienia o Zainteresowanie, intencja o Cierpliwość o Uwaga-skupienie o Empatia o Interpretacja – kontekst o Wykładnia: o Interpretacja zgodne z regułami rozumienie utrwalanych uzewnętrznień życia Heinricha Rickerta – odkrycie, iż uznawane przez społeczności ludzkie wartości konstytuują kulturę, która jest w istocie pojęciem z zakresu wartości.; • Świadomość, iż istnieją równolegle - świat człowieka i świat przyrody /natury/; • Rozróżnienie ducha, duchowości i kultury; rozróżnienie nauka a kultura w aspekcie części i całości, przy czym nauka jest częścią kultury. Podstawowe tezy koncepcji kultury H. Rickerta: • Antropologię interesuje człowiek kultury a nie natury. To, co naturalne jest ważne w życiu człowieka, ale aby uzyskało w życiu ludzi sens, konieczne jest odniesienie tej sfery do kultury. Nie istnieją ludzie wolni od uwikłań kulturowych, możemy mówić jedynie o ubóstwie /prostocie/ ich kultury. Wniosek, wszystkie społeczeństwa należy traktować jako kulturowe. • Rozróżnienie pojęć natura i kultura. Natura - to, co powstało samo z siebie, bez udziału człowieka, pozostawione swojemu rozwojowi. Kultura - to, co pielęgnujemy w naturze, co tworzymy jako ludzie sami.. • To, co pielęgnujemy, kultywujemy jest celem urzeczywistnienia wartości lub stworzenia dóbr. Oto kultura stanowi pojęcie z zakresu wartości. • Byt cielesny, byt duchowy a kultura. Pojęcie kultury da się zastosować do obu bytów. • Konieczna w badaniach kategoria całości w odniesieniu do badanej kultury, czy kultury w ogóle. Uznawanie przez badacza intelektu za szczególne zjawisko /wpływy greckie/ w badaniach jest błędnym założeniem. Poszukiwanie prawdy naukowej jest jedynie fragmentem kultury. Georga Simmla- kultura i jej formy. Istotne tezy: o Wolność od iluzji, że nauka stanowi odzwierciedlenie rzeczywistości; o Operowanie wizją człowieka jako podmiotu świadomego, wnoszącego do historii elementy przewidywalności i wolności /odrzucenie determinizmu/; 6 o Kultura znajduje się w centrum, jako dziedzina ludzkich celów i wartości. Uprawiana filozofia kultury aspirowała do miana filozofii w ogóle. Wątek ten rozwijany jest później w refleksji kulturoznawczej. Przykłady krytyki kultury: o Krytyka kultury Nietzschego – dotyczyła dziewiętnastowiecznego klimatu moralnego. Wpływ Nietzschego na współczesność wiążę się z antycypowaniem wielu najważniejszych idei postmodernizmu: o Estetyczne podejście do świata, w którym świat uważa się za pewnego rodzaju tekst, odrzucenie faktów, odrzucenie istot, nacisk na wielość interpretacji i na fragmentaryczność „JA”, krytykę rozumu i upolitycznienie dyskursu o Teza o apolińskim i dionizyjskim porządku w kulturze; o Krytyka moralności mieszczańskiej zależności pomiędzy rozumem a władzą; antycypował wiele idei, które odżyły w postmodernizmie: Poczucie kryzysu kultury Oswalda Spenglera /188-1936/ . Podstawowe tezy : o Historia nie jest liniowym postępem i rezultatem procesu, którym kieruje rozum. /Hegel/ Nie ma też sensownych ram. o Historia to rozkwit 9-10 kultur samowystarczalnych, dominujących, mających swój czas /lokalność i sezony/. o Biologiczna metafora sezonów to ginięcie gatunków. o Istotny jest klimat duchowy, koncepcja przestrzeni, w której kultury funkcjonowały. Floriana Znanieckiego – teza o upadku cywilizacji zachodniej : Filozofia kultury może przewidywać przyszłość o ile ją sama stworzy – zajmie stanowisko praktyczne i zdoła narzucić społecznej świadomości swoje ideały. Tradycją kulturoznawstwa jest nie tyle wieszczenie końca Europy, uprawianie proroctwa, jest nią natomiast: Krytyka kultury, która zadaje pytanie jak w ogóle jest możliwe niezadowolenie z własnej kultury, rewolta człowieka przeciwko czemuś, bez czego nie stałby się człowiekiem; Świadomość, iż prawdy humanistyczne, mają charakter verites a faire /pomiędzy prawdą a bajką/ Szkoła frankfurcka – 20-30 lata XX wieku, jest bardziej współczesnym źródłem kulturoznawstwa. Mówi się o niej, iż jest krytyczną szkołą marksizmu. Formalnie Szkoła Frankfurcka reprezentowana była przez Instytut Badań Społecznych we Frankfurcie, a szczególnie jego przedstawicieli, jak: • Max Horkheimer – założyciel szkoły-dyrektor Instytutu • Theodor Adorno /sprzeczności i wynaturzenia narzucane ludziom przez społeczeństwo, np. osobowość autorytarna/, 7 • Herbert Marcus /ojciec nowej lewicy, guru ruchów studenckich lat 60-tych. Robotników ogłupiły ich własne wytwory-pomoc, odnowa musi przyjść z zewnątrz. • Walter Benjamin /wpływ warunków materialnych na powstawanie dzieła sztuki/, • Jurgen Habermas /natura oraz rola komunikacji i świadomości społecznej jako przyczyny działania społecznego. Wspólne ludziom zainteresowania: związane z poznawaniem i kontrolowaniem otaczającego nas świata; aby zrozumieć się wzajemnie i podejmować wspólne działania; aby wyeliminować błędy z naszej koncepcji samych siebie /nauki krytyczne/ • Krytyka polega tu nie na zwykłej negacji, lecz krytycznym rozbiorze całości, analizie ukrytych założeń. Pierwotnie dominowała idea sprzeciwu wobec rzeczywistości gospodarczej z początku stulecia. • Jednym z założeń jest przekonanie, iż myśl nie jest tylko dodatkiem do rzeczywistości /krytyka marksistowskiej tezy o pierwotności bytu nad świadomością/, lecz jej tworzywem. Chodzi, więc nie o myśl indywidualnego podmiotu, ale o pewien kulturowy sens, uświadamiany lub nie. Teoria, wiedzy, ideologia są czymś więcej niż formą myślenia o rzeczywistości. • Sceptycyzm wobec aktualnych ideologii: • Ideologia jako forma zniekształcania myśli, które wypływają z nierówności społecznej i je ukrywają; • Estetyka pop-kultury, psychoanaliza sprzyjają zachodniej pasywnej, zdepersonalizowanej akceptacji status-quo systemu; • Fetyszyzm towaru, faszyzm nacjonalizm; znaczenie oświeconych przywódców; • Transformacja poprzez pogłębione rozumienie / model emancypacji, model symetrycznej komunikacji/ Michel Foucault /1926-1984/ filizof i historyk francuski. Dyskurs, praktyki dyskursywne, formacje dyskursywne. • Jest przeciwny formalistycznym teoriom języka /semiotyce strukturalistycznej/. Odrzuca metody interpretacyjne i hermeneutyczne. Skupia się na opisie i analizie powierzchni dyskursu i ich następstw. Poglądy historyczne, język rozwija się i wytwarza znaczenia pod wpływem warunków materialnych i historycznych. Są konkretne okoliczności historyczne. Stara się zidentyfikować warunki historyczne i reguły determinujące formowanie dyskursów, czyli uporządkowanych sposobów mówienia o obiektach. • Praktyki dyskursywne. W jaki sposób znaczenia ulegają czasowej stabilizacji czy tez ustaleniu w formie dyskursu. Jest to następstwem wpływu, który władza wywiera na obszar praktyki 8 społecznej. Dyskurs jednoczy język i praktykę. Konstruuje, definiuje i wytwarza przedmioty wiedzy w sposób zrozumiały, wykluczając jednocześnie inne formy rozumowania jako niezrozumiałe. • Dyskurs wiąże się z wytwarzaniem wiedzy poprzez język, nadaje znaczenie obiektom materialnym i praktykom społecznym, które oczywiście istnieją poza językiem. • Formacja dyskursywna- to układ wydarzeń dyskursywnych, które w różnych miejscach stwarzają ten sam obiekt. Są to ustalone mapy znaczenia, sposoby mówienia, dzięki którym obiekty i praktyki uzyskują znaczenie. • Dyskurs i dyscyplina. Kto może mówić i w jakich okolicznościach? „Reżimy prawdy” to, co uchodzi za prawdę. Trzy dyskursy dyscyplinarne: o Nauki, które ustanawiają podmiot jako przedmiot badań o Praktyki dzielące, które oddzielają szalonych od zdrowych psychicznie, przestępców od praworządnych obywateli, przyjaciół od wrogów, o • Techniki jaźni, poprzez które jednostki przekształcają siebie w podmioty Produktywność władzy. Władza przenika całość stosunków społecznych. Władza ma charakter represyjny i produktywny, powołuje podmioty do istnienia. Jej działanie polega na „tworzeniu sił, stymulowaniu ich rozwoju i uporządkowania, a nie stwarzaniu im przeszkód, podporządkowaniu czy niszczeniu.” W dyskursach na temat seksu, dokonuje się analiza, klasyfikacja i regulacja seksualności, co prowadzi do wytworzenia się podmiotów płci i uznania seksualności za najważniejszy aspekt podmiotowości. Dowodzi istnienia związku pomiędzy władzą a wiedzą, który sprawia, że wiedz staje się nieodłącznym elementem reżimów władzy. Wiedza kształtuje się w obrębie praktyk i stoi za rozwojem, udoskonalaniem i rozpowszechnianiem nowych jej technik. • Podmioty dyskursu. Ciała „podlegają” regulacyjnej władzy dyskursu i stają się podmiotami dla samych siebie i innych • Działania i myślenie członków społeczeństwa są ukształtowane przez ukryte i nieuświadomione struktury /historyczne, trwałe/. Działają poza podmiotami społecznymi. Foucault nazywa je dyskursami2 życia potocznego oraz strukturami poznawczymi /epistemes/ aktywności filozoficznej i naukowej. • Zmianie dyskursów towarzyszą nowe ramy myślenia i działania. W rezultacie tworzy się nowy świat społeczny, wszystko w społeczeństwie relatywizowane jest do dyskursu. 2 Dyskurs określa relacje miedzy władzą, wiedzą a językiem. Foucault, dyskurs to: „system określający możliwości wiedzy”, ‘struktura rozumienia świata”, „pole wiedzy”. Dyskurs istnieje jako zespół reguł, który określa rodzaj wypowiedzi mogących pojawić się w jego obrębie /to, co może pojawić się w dyskursie poetyckim nie może zaistnieć w dyskursie naukowym/. Reguły dyskursu przesądzają o kryteriach prawdziwości, rodzaju obiektów, o których można się wypowiadać, oraz o tym, co można mówić. Świat można opisać na wiele sposobów, a żaden nie może sobie rościć prawa nieomylności. Dyskurs to relacja pomiędzy wiedzą a władzą. Władza jest wytwórcza /władza tworzy pojęcie „przestępca” w dyskursie zwanym „kryminologią”. Świat to nie tylko słowa i obrazy, to również instytucje i praktyki, które mają znaczenie dla funkcjonowania dyskursu. 9 • Archeologia wiedzy to wydobywanie innych niż panujące aktualnie dyskursów, ukazywanie ich ciągłości i dyskursywnych przełomów. Dyskursy ustalone są ludziom narzucane i egzekwowane. Władza przenika całe życie społeczne, jest obecna wszędzie . Konfrontacja i kontestacja przeciw władzy to symptom podmiotowości. Jacques Derrida- przywódca ruch dekonstrukcjonistycznego, przeciwstawia się wyższości mowy nad pismem, potwierdza tezę o niemożności „wykraczania” poza kulturę, sytuowania się na poza kulturowym gruncie. • Badamy kulturę jako wszechogarniającą całość, nigdy nie widzianą z zewnątrz. Uświadamiamy ją sobie korzystając z jej zasobów. • Wyjaśniamy jej sensy w oparciu o sensy inne, których interpretacje wymagałyby powrotu do tych pierwszych /.../ Krytykujemy kulturę w oparciu o to, w co ona nas samych wyposaża i co nam zapewnia. • Im większa świadomość specyfiki kultury tym większa szansa człowieka na zmaganie się z trudem jej badania [ogarnięcia jako całości]. • Znaczenie powstaje dzięki związkom różnicy pomiędzy elementami znaczącymi a nie poprzez odniesienie do świta obiektów /de Saussure/. Jednak znaczenia nie da się utrwalić. Słowa noszą w sobie wiele znaczeń, sprawdzając dane słowo w słowniku, jestesmy odsyłani do coraz to nowych znaczeń. Wytworzenie znaczenia w procesie sygnifikacji jest bezustannie odraczane i uzupełniane. • Derrida dekonstruuje „trwałe” opozycje binarne /natura-kultura, rozum – szaleństwo/, na których opiera się filozofia zachodnioeuropejska. W opozycjach tych element niższy zostaje wykluczony i pozbawiony wartości. • Zdaniem Derridy myślimy jedynie znakami. Nie istnieją żadne znaczenia poza reprezentacją . Nie istnieje żadne pierwotne źródło znaczeń. W tym sensie niema nic poza tekstem3. Znaczenie tekstów jest konstytutywnym aspektem praktyk znaczących. • Derrida krytykuje „fonocentryzm” i „logocentryzm” /uzależnienie od apriorycznie ustalonych sensów transcendentnych, czyli uniwersalnych znaczeń, pojęć i form logiki, które istnieją w rozumie ludzkim przed myśleniem. Np. uniwersalna koncepcja rozumu czy piękna/. „Fonocentryzm” oznacza pierwszeństwo dźwięków i mowy nad pismem w wyjaśnianiu powstawania znaczenia. W konkluzji prawda czy znaczenie nie istnieją poza reprezentacja. Istnieją tylko znaki. 3 Tekst, zwyczajowy sposób użycia terminu ogranicza się do różnych przejawów słowa pisanego. W kulturoznawstwie tekstem określa się wszystko, co wytwarza znaczenie w wyniku praktyk znaczących. Jak teksty można odczytywać stroje, programy telewizyjne, obrazy, wydarzenia sportowe, , gwiazdy muzyki pop i tp. 10 • Znaczenie powstaje w wyniku gry elementów znaczących a nie w odnisieniu do świata rzeczy. Język nie stanowi bezpośredniego odbicia świata, a znaczenie jest z natury niestabilne. „Różnia” kluczowe pojęcie Derridy oznacza „różnicę i odraczanie”. • Znaczenie zawsze znajduje się w obrębie relacji z innymi tekstami, w których dany element znaczący się pojawił. Derrida rzuca wyzwanie logice tożsamości między znakami a znaczeniami. Znaczenie słowa jest zastąpione sladami innych słów. Znaczenia nie są stabilne. Znaczenie jest bezustannie wypierane i odraczane. • Strategie pisma. Teksty tworzą to, co jest poza nimi. W tym sensie istnieją tylko teksty czy też nie ma nic poza nimi. Nie oznacza to, że nie istnieje zewnętrzny świat materialny, ale że teksty ustanawiają praktyki znaczące.4 • Derrida postrzega pismo jako element konieczny mowy i znaczenia. Znaczenie i roszczenia do prawdy są nieuchronnie zależne od pisma. Stanowią pole działania mechanizmów retorycznych, metafor i strategii pisania. Pismo zawsze zawiera się wewnątrz mowy. Pismo jest „znakiem znaku”, znaczenie słów nie może być stabilne i tożsame z jakimś trwałym pojęciem. Prawdy nie istnieją poza pismem, które próbuje je wyrazić. Roszczenia do prawdy powstają dzięki strategiom pisania i mogą być w ich ramach dekonstruowane. • Dekonstrukcja oznacza rozłożenie, przenicowanie tekstu w celu wyszukania i ujawnienia jego ukrytych założeń. Dekonstrukcja dotyczy przede wszystkim demontażu hierarchicznych opozycji binarnych: mowa-pismo; rzeczywistość-pozór; natura-kultura; rozum-szaleństwo. Podziały służyły zagwarantowaniu prawdy poprzez wykluczenie niższego elementu opozycji i pozbawieniu go wartości. • Studia kulturowe zaczerpnęły z Derridy pojęcia: pisma, intertekstualności, nierozstrzygalności, dekonstrukcji, różni, śladu i zastąpienia, niestabilności znaczenia i jego odroczenia, kategorie nie posiadają istotowych znaczeń uniwersalnych. Kulturoznawstwo określa to antyesencjalizmem. Słowa nie odnoszą się do istoty przedmiotów, tożsamość nie jest utrwaloną uniwersalną „rzeczą”, lecz opisem w języku.. znaczenia są kwestią konwencji, nie są arbitralne w tym sensie, że słów posiadają mniej lub bardziej utrwalone znaczenia i sposoby użycia w praktyce. • Praktyki dyskursywne. Utrwalenie jest konsekwencją rutynowej nierozdzielności języka i działania. Tradycja studiów kulturowych, jej wkład we współczesne kulturoznawstwo • Jeszcze bardzie współczesnych odniesień dla kulturoznawstwa doszukać się można w angielskich cultural studies , które jednoczą niejako wymienione wcześniej tradycje filozofii 4 Praktyki znaczące-działania wytwarzające znaczenie; procesy wytwarzania i wymiany znaków, których rezulttem jest sens, znaczenie, istotność, doniosłość. 11 niemieckiej [przełomu antynaturalistycznego, filozofia humanistyki , Nietzscheanskiej krytyki kultury ] a także teorii krytycznej. • Podwaliny pod CS położyli reprezentanci krytyki literackiej, okazało się, że w ich polu zainteresowania znajduje się społeczeństwo i jego przemiany i to co nazwali społecznym wytwarzaniem życia społecznego. Odwoływano się do ekonomii politycznej, gospodarczych uwarunkowań „sfery idealnej”. • Mówiono o tekście, dyskursie i jego manifestacjach w postaci klas społecznych odwołując się do post-strukturalistycznych koncepcji. • Odwoływano się do marksizmu, a szczególnie polemik ze stalinowską jego odmianą. Wypracowywano w ten sposób brytyjską odmianę marksizmu. Późniejszym etapem było powstanie tzw. Nowej Lewicy oraz renesans marksizmu /Althusser-lata 70-te/. • Charakterystyczne dla CS są zainteresowania dyskursem, tekstem, poza który nie sposób wykroczyć. o Zjawiska gospodarcze przestają mieć pozakulturowy charakter. Nawiązuje się do humanistycznej tradycji w ekonomi jako praktycznie zaangażowanej nauki o działaniu ludzkim. o Nawet rynek może być potraktowany jako forma dyskursu, towary odpowiadają na zamówienie konsumentów, którzy głosują na nie /towary/, jak przy urnach wyborczych. o To głosowanie odbywa się codziennie. Dyskurs rynkowy prowadzony jest szeptem, polityczny dużo głośniej . Richarda Johnsona def CS: Przedmiotem CS są historyczne formy świadomości,/.../ subiektywność, względnie subiektywne formy umożliwiające nasze życie/.../ subiektywna strona relacji społecznych. o Myślę o świadomości w sensie, który pojawia się w ideologii niemieckiej/.../ istoty ludzkie charakteryzuje życie w sferze idei, w sferze wyobraźni, gdzie wola jest kultywowana, marzenia śnione, kategorie rozwijane/.../ wszystkie odmiany praktyki społecznej mogą być widziane z kulturowego punktu widzenia, subiektywnie za sprawą pełnionej funkcji. To dotyczy np. funkcjonowania fabryki, organizacji związkowej, życia wewnątrz i wokół supermarketu, a także takich oczywistych celów jak media (złudna jedność) i ich głównie krajowych sposobów konsumpcji. o Koncepcja CS wyrażają się w koncepcjach: o Jerzego Kmity – poznańska szkoła kulturoznawstwa: kultura symboliczna, praktyki społeczne; o Cassirerowska forma symboliczna, o współczynnik humanistyczny Floriana Znanieckiego, o Marksowski „ideologiczny obraz świata” 12 Wykorzystywane są tutaj jako przykłady refleksji nad zjawiskami, które z natury o swojej uzależnione są od ludzkiej świadomości, czyli zjawiskami kulturowymi. • Jacek Sójka rozważa: czy można rozumieć postmodernizm bez doświadczeń Nowej Lewicy, zwątpienia w ożywienie ideałów Oświecenia. • Takie kraje jak Polska są w nieco innej sytuacji. Pozbawione w rozwoju okresu nowoczesnego /późnego kapitalizmu/, nie doświadczyły krytyki nowoczesności. Ta sytuacja powoduje , że młode pokolenie mówi o gospodarce językiem Ronalda Reagana, i Margaret Tatcher w przeciwieństwie do młodych ludzi na Zachodzie. • CS rozwijają się w W. Brytanii, USA, Australii, Ameryce Łacińskiej. Na tym tle polskie kulturoznawstwo zabiega o własną specyfikę. Są też podobieństwa: • Amerykańskie /wyrosłe z pragmatyzmu i symbolicznego interakcjonizmu/ • Polskie /poznańskie/ kulturoznawstwo było zachętą do przyjęcia odprzedmiotowiającej perspektywy , w wyniku czego obiekty świata zewnętrznego przestają być „rzeczami” a stają się nośnikami sensu, elementem procesu komunikacji. • CS są „ruchem „ dążącym do • „ulepszania” świata , • eliminowania przemocy , szczególnie w dziedzinie symbolicznej. • Kulturoznawstwo jest w stanie zrobić to, czego nie czynią inne dziedziny zajmujące się kulturą: • być refleksją krytyczną, odprzedmiotowiającą , • zdolną do szybkiego reagowania na to co dopiero daje o sobie znać a nie długo stanie się istotne. • Zdolność odprzedmiotowiania rzeczywistości społecznej bierze się z samoświadomości metodologicznej, dla której widoczne jest uwikłanie refleksji we własny przedmiot badań. Współczesne, wybrane koncepcje kultury Richard Shweder- kultura to: • zbiór koncepcji wartości /formy znaczeń/; • efektywność działania; • kulturowy charakter koncepcji wartości występuje gdy: są przekazywane, są utrwalane, są elementem Stylów życia. Isaiah Berlin – kultura to : o cele /stany pożądane/, wartości, o obrazy świata, które manifestują się w: o mowie /znaczenia/, prawach /normy/, o sensownych codziennych praktykach /działania / samo stanowiących się grup. 13 o Stan świadomości /znaczenia/, manifestacje /działania/, wyobrażenia /idee/. Ornaldo Patterson- kultura to: koncepcje /repertuar/, przekazywane, wewnątrzpokoleniowo generowane, tego : o o jak żyć ? /normy, sensy, wartości; o co sądzić o świecie ? /wiedza/. o Koncepcje ogólnie odnoszące się do życia, przejawiające się w konkretnych aspektach życia. Eugene Hum – o Co trzeba wiedzieć aby efektywnie działać ? o Kultura jest przyswajana przez jednostki /bagaż wiedzy/. o Jest bytem kolektywnym i wspólnotowym. o Powstaje pytanie jak pogodzić indywidualną i wspólnotową wizję kultury. Pitrin Sorokin – o Świat człowieka ma dwoistą społeczno kulturową naturę. o Społeczeństwo to sieć interakcji. o Kultura to znaczenia, normy, wartości i ich materialne nośniki /dobra kultury/. o Bez regulacji kultury i jej funkcji komunikatywnej, życie społeczne ni było by możliwe w takiej formie, jaką ludzie wytworzyli. • Supersystemy kultury to: - rzeczywistość zmysłowa, materialna i duchowa; mentalność ideacyjna, zmysłowa; cykliczność. o Źródłem kultury jako całości są wartości życia biologicznego: rytm, dynamizm, instynkt, prerefleksyjność, czucie, rasa, płeć, obyczaje, totem, dom, rodzina. Jednak jej triadyczny rozwój następuje ........ Potoczne rozumienie kultury. o Atrybuty człowieka kulturalnego, środowiska kulturalnego. Wzorce zachowań, preferowane style życia. Rola mediów w kształtowaniu wzorców. o Społeczne uwarunkowania świadomości i samoświadomości kulturowej. o Kultura jako czynnik wartościowania osoby, środowiska, /z jakiego jesteś podwórka/, klasy, /z jakiej pochodzisz rodziny/. o Etnocentryzm kulturowy. Wyższość kultury grupy, do której należę. o Snobizm kulturowy. Aspirowanie do grup wyżej usytuowanych w kategoriach kulturowych. Snobizm pozytywny. o Badania uczestnictwa w kulturze, jako określanie standardów kulturowych jednostek i zbiorowości. Typy uczestnictwa wg Andrzeja Tyszki. Przymus symboliczny Bourdie. o Kultura jako czynnik różnicujący, osoby, grupy, wspólnoty wyznaniowe i inne. 14 Kultura – natura. Kultura - cywilizacja • Dychotomia, różnica czy zgodność pomiędzy kulturą a naturą.. S. Pufendorf „De jure naturae et gentium” (1864) –kultura jest przeciwstawna naturze. Natura to przyrodnicze otoczenie człowieka, jego biologiczne , wrodzone wyposażenie decydujące o ścisłym związku człowieka z przyrodą. Kultura to usunięcie niewiedzy i panowanie rozumu. J.Niznik „Symbole a adaptacja kulturalna” (W-wa 1995)-kultura to sposób istnienia człowieka, który może przetrwać o ile uczestniczy w określonej kulturze. Kultura to to, co naddane wyposażeniu naturalnemu, wyuczone, sztuczne. • Kultura • Występuje niekiedy i w niektórych miejscach. • • To co wyuczone i dyktowane przez normę • Kultura jest systemem zrozumiałym jedynie • przez odniesienie jej do natury • • Natura Występuje w człowieku zawsze i wszędzie To co wrodzone i spontaniczne Natura to całość autonomiczna, która daje się zrozumieć bez odwoływania się do czegokolwiek poza nią. • Według Freuda, kultura jest siłą tamującą pierwotne i autentyczne popędy, zapobiega niekontrolowanemu wyładowaniu agresji, chroni od neuroz i psychozy. Stanowi jednocześnie źródło cierpień i nieszczęść. • Rodowód pojęcia cywilizacja, od łac. „civis”- obywatel. Od XVIII w. Cywilizowane społeczeństwo i ludzkość (Francja, kraje Europy Zachodniej). • W Anglii używano pojęcia cywilizacja zamiennie ze słowem kultura. W XIX w. H.T. Buckle’a w pracy „Historia cywilizacji w Anglii”(1861)-uznał, że istnieje jedna cywilizacja, • We Francji występuje częściej pojęcie cywilizacja, • W Niemczech dominuje kultura. Przykładem może być praca J. Burkhardta „Kultura Odrodzenia we Włoszech”(1860). Autor traktował cywilizacje jako ogólny stan duchowy narodu w określonym czasie. • E.B. Tylor w pracy „Kultura pierwotna” (1871), używał zamiennie obu pojęć, zwracając uwagę na ich odmiany. • Nadal toczy się spór, co do rozumienia obu pojęć. Jednym ze sposobów uporządkowania dyskursu jest wprowadzenie trzech kategorii kultury: bytu, społecznej i symbolicznej. Cywilizacji przypisuje się cechy negatywne, jak nadmierny wpływ techniki, konsumpcjonizm, przewaga wartości materialnych nad duchowymi (........). • Cywilizacja – kultura, to w ujęciu wielu uczonych para dychotomicznych pojęć. Cywilizacja to całość dorobku materialnego, organizacyjnego i technicznego. W obręb kultury wchodzą religia, moralność, ideologia, sztuka, nauka. Cywilizacja to też końcowa faza rozwoju określonej kultury • Definicje wg W.Tatarkiewicza. 15 • „Niech cywilizacja oznacza to wszystko, co ludzkość stworzyła i dodała do natury dla ułatwienia i ulepszenia życia, a kultura – to przeżycia i czynności poszczególnych ludzi, którzy wytworzyli cywilizację i z cywilizacji korzystają, tym właśnie różnią się od ludzi pierwotnych.” Cywilizacja to zespół rzeczy, czynności, organizacja, systemy polityczne, prawo, moralność, wyznawana wiara, wiedza, ideologia, smak artystyczny. Udział w kształtowaniu cywilizacji mają liczne jednostki ale szczególnie wynalazcy, działacze społeczni, którzy tworzą nowe formy cywilizacyjne. • Kultura to „bogactwo ducha”, „wyższa formą bytowania”, ”stan subiektywny, psychiczny, wewnętrzny, indywidualny, dla każdego różny, choć wielorako podobny u ludzi żyjących jednocześnie i blisko siebie to „ właściwość osoby wykształconej, która rozwinęła swój smak, zmysł krytyczny i sąd”. • Ludzie żyją w tej samej cywilizacji ale mają różną kulturę, wyższą lub niższą. „Cywilizacja jest wytworem ludzi posiadających swoją kulturę, ale też odwrotnie, jest glebą, na której wytwarza się dalsza ich kultura. A inna rzecz, że kultura może też być i na pustyni, a nie tylko w cywilizowanym otoczeniu” Pomiędzy kulturą a cywilizacją następuje wymiana. Cywilizacja wpływa na kulturę i odwrotnie. Proces ten dokonuje się poprzez wpływ wybitnych , twórczych jednostek na cywilizacyjny postęp a także poprzez oddziaływanie cywilizacji na jednostki i całe społeczeństwo. „Indywidualne cechy jednostek w cywilizacji stają się anonimowe i ponadindywidualne” • Z perspektywy wiedzy o kulturze uprawnione będą stanowiska: pierwsze traktuje cywilizację i kulturę jako jedna całość określaną mianem kultury w jej szerokim znaczeniu; drugie bliższe jest rozróżnieniu obu pojęć, w tym przypadku cywilizacji przypisujemy sferę bytu i rzeczywistość społeczną a kulturze w jej wąskim rozumieniu sferę znaczeń i wartości. Pojęcia cywilizacji używa się również do określenia etapu rozwoju kultury, np. cywilizacja miejskoprzemysłowa. • Podsumowaniem tego fragmentu rozważań niech będzie charakterystyka kultury zawarta w dziełach G. P. Murdocka: • Kultura jest wyuczona a składające się na nią nawyki kształtują się pod wpływem doświadczenia • Doświadczenie ma charakter społeczny, jest zatem kultura wpojona na zasadzie społecznej transmisji, czego konsekwencją jest wspólność kultury w obrębie szerszych lub węższych społecznych całości. • Kultura ma charakter ideacyjny, jest uświadamiana w postaci norm i wzorów • Istnieją nawyki grupowe nie mające odpowiednika w postaci reguł i zasad • Kultura stanowi aparat zaspokojenia potrzeb ludzkich /Malinowski/, jest także narzędziem powściągania impulsów /Freud/ 16 • Kultura jest zintegrowana, ma charakter sytemu otwartego, raczej zmierzającego do integracji Szerokie i wąskie rozumienie kultury, różne aspekty definiowania kultury. • Szerokie rozumienie kultury definiowane na gruncie antropologii i socjologii, określane jako humanistyczne • E. Tylor (antropolog) : „Kultura czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności, nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa.” Antropolodzy przez kulturę rozumieją: zachowania, sposób życia, język , wierzenia, obyczaje; ogół idei, norm moralnych i prawnych; ideologię, naukę filozofię , religię a także urządzenia społeczne, instytucje polityczne i gospodarcze oraz system produkcji. • Stefan Czarnowski (socjolog). Kultura to „całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie.” Cechy definicji: kultura obejmuje całość dorobku zobiektywizowanego, dotyczy określonej zbiorowości, zdolna jest do rozszerzania. • J. Szczepański (socjolog). Kultura to „ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych, wartości i uznanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom.” Cechy definicji: kategorie dóbr kultury materialnych i niematerialnych, wartości i zachowań; przekaz międzygrupowy i międzypokoleniowy. • B. Suchodolski (filozof, pedagog). Kultura to „całokształt dorobku ludzkości społecznie utrwalony i gromadzony w ciągu jej dziejów, stale wzbogacany nowymi dziełami twórczymi i pracą wszystkich społeczeństw; również poziom rozwoju społeczeństw, grup i jednostek w danej epoce historycznej, uwarunkowany stopniem rozwoju sił przyrody, osiągniętym stanem wiedzy i twórczości artystycznej oraz formami współżycia społecznego”. Cechy definicji: dorobek gromadzony , utrwalany i wzbogacany; element pracy i twórczości; poziom rozwoju społeczeństw i sił przyrody, formy współżycia sopołecznego. • A. Kłoskowska (socjolog). Kultura „ to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierające wytwory takich 17 zachowań.”. Cechy definicji: istotą jest względnie zintegrowana całość; priorytet dla zachowań i ich powiązanie z wzorami; wprowadzenie kategorii wzoru i interakcji (wpływ humanistycznej socjologii-interakcjonizmu). • Kultura w szerszy znaczeniu obejmuje: 1. Ogół trwałych, materialnych i niematerialnych wartości (dóbr uznanych za szczególnie cenne), będących wytworami ludzkiej działalności. 2. Ogół wyuczonych zachowań (umiejętności, sposobów postępowania) ukształtowanych historycznie wzorów, uznanych i przyswojonych w procesie interakcji (wzajemnych oddziaływań), przekazywanych z pokolenia na pokolenie. • Kultura w węższym znaczeniu obejmuje: 1. „Działalność artystyczną , polegającą na wchłonięciu świata przez osobowość twórcy i jego uzewnętrznieniu w dowolnie ukształtowanym produkcie syntezy” (A.Kłoskowska za A.Weberem, również pkt.poniżej) 2. „Idee stanowiące nową postać obrazu świata nie posiadającą dotąd odpowiednika w rzeczywistości zewnętrznej, ale narzuconą jej w celu przekształcenia we wskazanym kierunku. 3. Religie i wierzenia • Kultura w węższym znaczeniu: • Odnosi się do wartości duchowych, realizowanych w przeżyciach jednostek. W przekonaniach potocznych obejmuje sztukę i literaturę jako działania bezinteresowne, które przeciwstawia się bardziej praktycznym sferom życia, jak technika, nauka, polityka. . • Wąsko pojmowana kultura odnosi się do sfery intelektualnej, estetycznej, zabawowej i obyczajowej. Rodzaje (klasyfikacja) definicji, zgodnie z krytycznym przeglądem Kroebera i Kluckhohna. 1. Opisowo-wyliczający. Np. definicja Tylora 2. Historyczny. Aspekt dziedziczenia tradycji, kumulacji dóbr, dorobek, spuścizna. 3. Normatywny. Akcent na jedność „stylu życia”, normy, wzory społeczne. 4. Psychologiczny. Podkreślanie psychologicznych mechanizmów tworzenia kultury i przekazu kulturowego nawyki, uczenie się, procesy przystosowawcze. 5. Strukturalny. Przedmiotem analizy jest zawsze konkretna kultura, jej struktura wewnętrzna (powiązanie elementów), kultura jako system. 6. Genetyczny. Akcent na społeczne żródła kultury, kultura jako produkt współżycia społecznego. Autor Kategorie kultury (dziedziny lub kryteria) 18 A. Weber-1912 Cywilizacja Cywilizacja zewnętrzna(technika, wewnętrzna technologia, Kultura (sztuka,idee, religia) (państwo, wiedza prawo, moralność) stosowana) R.MacIver-1937.1942 Porządek Porządek społeczny Porządek kulturalny (sfera technologiczny(sfera (sfera celów i środków) celów) środków) A.L. Kroeber Kultura rzeczywistości Kultura społeczna Kultura wartości L. White Technologia Społeczeństwo Ideologia K. Dobrowolski Kultura materialna Kultura społeczna Kultura niematerialna C. Arzakanian Materialna forma działania • Duchowa forma działania; myślenie artystyczne Typy kultury. Jako kryterium stosuje się rodzaj grupy i występujących w niej więzi. Wyróżnia się kultury: globalną, masową, popularną, narodową, regionalną, ludową, robotnicza, religijną, świecką, subkulturę, kulturę alternatywną, kontrkulturę. Ze względu na kryterium klasowowarstwowe wyróżnia się kultury: chłopską, mieszczańską, rycerską, szlachecką. Ze względu na dziedziny działalności twórczej wyróżniamy kulturę literacką, muzyczną, filmowa. Pojmowanie, rozumienie kultury Przegląd , wybranych postaw badawczych w procesie tworzenia terminologii kulturoznawczej pozwala na osobiste uporządkowanie refleksji nad kulturą współczesnemu badaczowi i współczesnemu kreatorowi kulturowej rzeczywistości. Heinrich Rickert . Świat człowieka i świat przyrody /natury/. Kultura jako pojęcie z zakresu wartości. Duch , duchowość a kultura. Nauka a kultura w aspekcie części i całości. • Antropologię interesuje człowiek kultury a nie natury. To, co naturalne jest ważne w życiu człowieka, ale aby uzyskało w życiu ludzi sens, konieczne jest odniesienie tej sfery do kultury. Nie istnieją ludzie wolni od uwikłań kulturowych, możemy mówić jedynie o ubóstwie /prostocie / ich kultury. Wniosek, wszystkie społeczeństwa należy traktować jako kulturowe. • Rozróżnienie pojęć natura i kultura. Natura /nasci/ , to co powstało samo z siebie, bez udziału człowieka, pozostawione swojemu rozwojowi. Kultura /colere/, to co pielęgnujemy. To co tworzymy jako ludzie sami.. • To co pielęgnujemy, kultywujemy jest celem urzeczywistnienia wartości lub stworzenia dóbr. Oto kultura stanowi pojęcie z zakresu wartości. • Byt cielesny, byt duchowy a kultura. Pojęcie kultury da się zastosować do obu bytów. • Konieczna w badaniach kategoria całości w odniesieniu do badanej kultury, czy kultury w ogóle. Uznawanie przez badacza intelektu za szczególne zjawisko /wpływy greckie/ w 19 badaniach jest błędnym założeniem. Poszukiwanie prawdy naukowej jest jedynie fragmentem kultury. Stefan Czarnowski. Kultura jest dorobkiem twórczej i przetwórczej działalności wielu pokoleń. • Człowiek jest w szczególny sposób uposażony biologicznie. O kulturze można mówić, gdy dorobek jest zachowany, trwały, przekazywany i gdy nie jest własnością jednostki tylko zbiorowości. • Aktualny stan kultury warunkuje kolejne odkrycia. Jednostkowe dokonania wyprzedzające swój czas skazane są na zapomnienie albo powracają w momencie, gdy określona kultura tworzy warunki do ich urzeczywistnienia. • Człowiek jest istotą społeczną , jest wytworem zbiorowości, a wynika to z jego ustroju psychicznego. • Człowiek przeciwstawia się swojemu otoczeniu. Nie zgadza się z poglądem filozofii niemieckiej przypisującej to, co kulturowe jednostce a to, co związane z cywilizacją zbiorowości. • Przeciwstawia się dzieleniu faktów na materialne i psychiczne, nie ma czystej psychik ani czystej materii w życiu człowieka.. To, co jest elementem kultury, składnikiem życia społecznego, to czyny, czyli fakty materialne. /U Znanieckiego to, co materialne to korelaty kultury/ Najbardziej oderwane pojęcia skojarzone są z wyobrażeniami wzrokowymi i słownymi. Również to, co nazywamy kulturą materialną jest też tym co psychiczne, przeniknięte otoczone. W konsekwencji zatarcia podziału materialne, niematerialne nieuzasadniony staje się podział kultura – cywilizacja. Cywilizacja to po prostu pewien stopień kultury najwyższej. • Rozróżnienie indywidualizacja – indywidualizm. Wysokiej kultury jest ten co identyfikuje się z kulturą a nie przeciwstawia się jej. Nie ogranicza to oczywiście jego indywidualności. • Nie cały dorobek zaliczamy do kultury. Określony element może być do kultury włączony gdy staje się wspólnym dobrem szeregu grup, gdy oderwie się od wytwórcy / wytwórców/, o tyle , że będzie mógł być przyjęty przez innych; a także gdy ustali się jego wzór niezależnie od okoliczności. • Kultura to : „całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie” Bronisław Malinowski. Pierwotne znaczenie potrzeb. Praca źródłem ludzkiej rzeczywistości i sfery potrzeb konstytuujących człowieka. Funkcjonalna analiza kultury. Rola organizacji i instytucji w rozwoju społeczeństw. • Ludzkie ciało wywołuje potrzeby. Człowiek żyje w otoczeniu sprzyjającym mu w zaspokajaniu potrzeb a jednocześnie niebezpiecznym i wrogim. Każda najprymitywniejsza kultura posiada rozbudowany aparat /materialny, ludzki, duchowy, który pozwala człowiekowi rozwiązywać jego egzystencjalne problemy. 20 • Teoria kultury musi opierać się na danych biologicznych. Człowiek jest zależny od elementarnych warunków, które umożliwiają mu utrzymanie się przy życiu. Ciągłość organizmu i gatunku może utrzymać poprzez pracę. W swojej działalności człowiek tworzy nowe wtórne środowisko. • Każda kultura zakłada zaspokojenie podstawowych /organicznych/ potrzeb. W wyniku pracy nad zaspokajaniem tych potrzeb człowiek tworzy nowe wtórne środowisko. To środowiska stale reprodukowane i utrzymywane, jest właśnie kulturą. To nowy standard życiowy, uzależniony od kulturalnego poziomu społeczeństwa , otoczenia , produktywności grupy. Kulturowy standard życiowy wywołuje nowe potrzeby i nowe zachowania są zdeterminowane przez nowe konieczności. • System wychowawczy powoduje, że z pokolenia na pokolenie przenoszona jest tradycja kulturowa. Niezbędny jest porządek i prawo. W każdym społeczeństwie istnieją urządzenia sankcjonujące obyczaj, etykę i prawo. • Materialny substrat kultury musi być odnawiany i utrzymywany przez pracę. Tym samym konieczne są pewne formy ekonomicznej organizacji, nawet w prostych kulturach. • Malinowski proponuje teorię, która wiąże potrzeby i ich zaspokojenie w ramach kultury z powstaniem nowych potrzeb kulturalnych i , że te potrzeby stają się wtórnym czynnikiem determinującym człowieka i społeczeństwo. Rozróżnia potrzeby /wymogi/ instrumentalne powstające z działalności ekonomicznej, normatywnej, wychowawczej i politycznej oraz potrzeby integratywne /nauka, magia/. Działalność artystyczną i rozrywkową wiąże bezpośrednio z cechami fizjologicznymi człowieka i pokazuje powiązanie ich z działalnością magiczną, wytwórcza i wierzeniami religijnymi. • Naszkicowaną analizę, w której określa się stosunek pomiędzy działalnością kulturową a ludzkimi potrzebami podstawowymi i wtórnymi autor nazywa analizą funkcjonalna. Funkcję definiuje jako zaspokojenie potrzeb przez działalność, w której ludzie jednoczą się, korzystając z wytworów i konsumując dobra. Mlinowski formułuje zasady związana z postępowaniem badawczym wobec każdej kultury. • Zasadą pierwszą jest organizacja. Aby osiągnąć cel, zamierzenie ludzie organizują się. Organizacja to określone schematy, struktury w pewnym sensie uniwersalne i powszechne w różnych społecznościach. Jednostkę organizacyjną nazywamy instytucją. • Dwa rodzaje analizy, funkcjonalna i instytucjonalna, pozwalają na dokładne zdefiniowanie kultury. Kultura jest całością złożoną z częściowo autonomicznych, częściowo współzależnych instytucji. Tworzy ona całość z serii zasad takich, jak wspólność krwi przez prokreację; sąsiedztwo związane z współdziałaniem ; specjalizacja czynności i ostatnie, choć nie mniej istotne, stosowanie siły w organizacji politycznej. Każda kultura swoją kompletność i samowystarczalność zawdzięcza temu, że zaspokaja cały szereg potrzeb, instrumentalnych i 21 integratywnych./.../ Bardzo istotny jest czynnik czasu, czyli zmiany. Wszystkie ewolucje lub dyfuzyjne procesy zachodzą przede wszystkim w formie zmian instytucjonalnych /wynalazek, nowe formy techniczne/. • Istotnym, doświadczanym przez nas faktem, jest organizacja ludzi w stałe grupy, powiązane umową, prawem, zwyczajem. Zawsze widzimy ludzi współpracujących w środowisku materialnym, przestrzegających reguł technicznych, tak jak religijnych, prawnych, moralnych kształtujących ich postępowanie. • W jakich warunkach inicjatywa jednostkowa staje się faktem kulturowym . Wynalazek, nowa zasada, idea, religijne objawienie, kierunek etyczny czy estetyczny stają się faktem kulturowym, gdy zostaną włączone do zorganizowanej działalności ludzkiej. /wynalazca otrzymuje patent, zakłada spółkę, przekonuje do swojego wynalazku, uzyskuje kapitał, rozpoczyna produkcję, reklamę, sprzedaż. Podobnie jest z nowymi objawieniami, ideami. • Nauka o ludzkim postępowaniu zaczyna się razem z powstaniem organizacji. Jedynie w zorganizowanej grupie i poprzez zorganizowaną działalność jednostka może zaspokoić swoje zainteresowania i potrzeby oraz osiągnąć sukces. Wszystkie fazy egzystencji muszą być związane z systemem zorganizowanych działań ludzkich, zlepek tych organizacji tworzy kulturę. Wszędzie odkryjemy miejsce, grupę, zespół regulaminów, reguły techniczne oraz przywileje i funkcje. Funkcją nazwiemy rolę danej instytucji w ramach ogólnego schematu kultury. Ogólne zasady, które wiążą ludzi w stałe grupy. • Reprodukcyjna zasada integracji, tj. zasada pokrewieństwa przez krew i małżeństwo. Wymienimy tutaj instytucje rodziny /kontrakt ślubny/. • Zasada grupowania, bliskości i sąsiedztwa. Istotą życia społecznego jest współdziałanie. Wymiana usług , pracy, umiejętności. Porozumienie i zgoda, ograniczanie praw nabytych przez osiedlenie. • Zasada wyróżniania i integracji /płeć, wiek, cechy fizyczne/, generuje formy zrzeszania się, podział funkcji. • Zasada asocjacji, dobrowolnego łączenia się w grupy, spowodowanego indywidualną inicjatywą. /tajne stowarzyszenia, kluby, zespoły , bractwa artystyczne/. To pewien typ zjawiska instytucjonalnego. • Zasada integracji , która powstaje w wyniku ewolucji ludzkości – umiejętności zawodowe, wykształcenie, upodobania. Wraz z rozwojem kultury wymienione czynności i specyficzne funkcje różnicują się i wcielają w poszczególne instytucje. • Wychowanie istnieje w najbardziej prymitywnych społecznościach, istnieje od samego początku ludzkości, dokonuje się przez różne instytucje od rodziny poczynając. 22 • Wiedza i nauka istnieją od bardzo dawna, jednak ich instytucjonalizacja nastąpiła stosunkowo późno. • Zasada podziału na rasy została zinstytucjonalizowana dosyć dawno /kasty, stany/ • Zasada wspólnoty językowej. • Zasada integracji realizowaną poprzez instytucje władzy. Władza jest istotą organizacji społecznej. • Język, tradycja ustna i pisana. Wszystko opiera się na słownych instrukcjach czy tekstach językowych, czym lokuje się w systemie symbolicznym. Symbolika jest istotnym składnikiem zorganizowanego zachowania; musiała powstać we wczesnych fazach rozwoju kultury; jest tak samo faktem obiektywnym jak wytwory materialne, działania grup, czy określone formy zwyczajowe. • Zdolność grupy do przekształcania zasad indywidualnego postępowania w tradycję, którąmożna przekazywać innym członkom grupy i następnym pokoleniom. Rozważania o symbolice muszą uwzględniać tło społeczne. Kultura powstała przy jednoczesnym pojawieniu się wytworów techniki, organizacji i symboliki. Początki kultury można określić jako równoczesną integrację kilku linii rozwojowych : zdolność do uznania przedmiotów instrumentalnych, oeny ich technicznej wydajności i ich wartości, ich roli w osiągani zamierzonego skutku; formowania się więzów społecznych i pojawiania się symboliki.. Kultura jako całość, system. Elementy kultury. Kultura jak mówimy, jest względnie zintegrowaną całością, na którą składają się, dające się wyodrębnić i zbadać elementy, które mają postać przedmiotów, zachowań bądź znaków /symboli/. Należą do nich: wytwory, wartości, wzory, kanony, obyczaje, obrzędy, rytuały, mity • Wytwory są trwałym, zobiektywizowanym produktem, rezultatem ludzkiej działalności. Mają postać materialną (przedmioty), lub niematerialną (idee, ideały, przekonania, postawy). • Normy i wzory. Normy, to prawnie bądź obyczajowo uzasadnione i obowiązujące reguły, zasady wyznaczające postępowanie jednostki. Wzory-zespoły postulowanych zasad postępowania ludzi, funkcjonowania instytucji lub właściwości przedmiotów . • Wzór kulturowy, przypisywany zachowaniom i przedmiotom /w zakresie tworzenia, posługiwania się nimi, stosowania/. Dające się zaobserwować prawidłowości w podobnych sytuacjach • Wzory – to normy wyrastające z systemów wartości. System postulowanych zasad postępowania jednostek, grup, instytucji. Świat kultury jako zbiór wzorów. K. Żygulski- za wzór kultury można uważać: • „każdą prawidłowość, normę, powtarzającą się formę (rzeczy znaków, zachowań) • Wzory związane z rodzajami dóbr estetycznie cennych /.../ . 23 • Wzory zachowań, normy, prawidłowości, reguły, zasady regulujące używanie rzeczy, posługiwanie się nimi i ich wymianę, używanie znaków, formy współdziałania miedzy ludźmi, formy konfliktów.” • R. Benedict – posłużyła się terminologią Nietzschego – typu kultury apolińskiej i dionizyjskiej, twierdząc, że pomiędzy tymi kulturami istniej stały konflikt . • Alfred Kroeber wyróżnił trzy typy wzorów: • Podstawowe wzory kultury (systemowe). Odznaczają się klarowną strukturą, skutecznym funkcjonowaniem. Stymulują rozwój innych elementów kultury, np. dziejowe wynalazki (druk) • Wzory stylu, odnoszą się do sposobów funkcjonowania w sferze stosunków społecznych i gospodarki. • Wzory całościowo-kulturowe. To konstrukcje teoretyczne pozwalające ująć całe okresy w kulturze. • Kanon - łączy się z wzorami i wartościami. Pochodzi z greckiego i oznacza: miarę, prawidło, przepisy. Odnosił się sfery sztuki, poznania, estetyki, logiki. Kanon w kulturze : „to zestaw tekstów prawomocnych i uznanych za obowiązujące. Uznanie i obowiązywanie to dwa główne wyznaczniki funkcjonowania kanonu. Kanon obowiązuje w określonym okresie historycznym i dotyczy określonych wspólnot. Instytucjonalizacji kanonu służą instytucje ale również systemy edukacyjne. Cechą kanonu jest jego uniwersalny charakter • Zachowania – odbicie obowiązujących norm i wzorów , odmiennych w różnych zbiorowościach. Zachowania podlegają rytualizacji i wówczas przyjmują postać obyczaju, obrzędu, zwyczaju. • Obyczaje - uznane w określonej społeczności wzory zachowań, utwierdzone tradycją, obowiązujące na określonym terenie, określone zbiorowości. Stanowią element systemu kontroli społecznej. Naruszenie obyczaju powoduje dezaprobatę, restrykcje, do wykluczenia ze zbiorowości włącznie. W społeczeństwach pierwotnych zastępował prawo. Jest podstawą samookreślenia grupy i podstawą identyfikacji. Istnieje powiązanie pomiędzy modą a obyczajem. Modę możemy nazwać przejściowym obyczajem. Nowoczesność styka się z tradycją. • Zwyczaje – sposoby postępowania wynikające z przyzwyczajeń, mogą się przekształcić w obyczaj. Mają charakter trwały lub przejściowy. Nie są obarczone sankcjami a jedynie formą uznania lub odrzucenia. Dzielą się na grupowe i indywidualne. Nieliczne zwyczaje przekształciły się w normy postępowania. • Obrzędy. Uznaje się za uświęcone tradycją zespoły czynności i praktyk, które towarzyszą uroczystościom rodzinnym, społecznym, religijnym. Antropologia eksponuje ważne wydarzenia w życiu ludzi, jak obrzędy : inicjacyjne /obrzezanie, chrzciny, bierzmowanie/; afirmacyjne 24 /jubileusze, benefisy/; współżycia /święta rodzinne, ludowe, religijne, andrzejki, wianki itp./; izolacji / pożegnanie pracownika , pogrzeb/. Podział na obrzędy religijne i świeckie. • Rytuały - czynności stanowiące zewnętrzną formę obrzędu, uroczystości, ceremonii. Wiąże się z sytuacyjnym przymusem, potwierdzającym ważność chwili. Występują w świecie zwierząt. Są zakorzenione w wartościach i przez to dają poczucie przynależności do wspólnoty. Zwalniają z odpowiedzialności za podejmowane działanie, bo przecież tak się robi. • Mit – w węższym znaczeniu to opowieść sakralna o wierzeniach religijnych związanych z magią, kultem, rytuałem. Spełnia funkcję utwierdzenia sakralnych postaw, objaśniania magicznego zabiegu, umacniania religijnej tradycji. Jest częścią systemu wierzeń, postaw emocjonalnych, a nawet ich wyjaśnienia i artystycznego wyobrażenia. Mit w szerszym znaczeniu to wszelkie konstrukcje światopoglądowe i artystyczne zbliżone formą zewnętrzną, strukturą i funkcją do mitów w tradycyjnym znaczeniu. Socjologia wyodrębnia mity społeczne, będące: nieuzasadnionymi, irracjonalnym wyobrażeniami o rzeczywistości. W zależności od tematyki wyodrębniamy mity: • • teogoniczne /bóstwa/; kosmogoniczne /powstanie i struktura świata/; • antropogeniczne /pochodzenie człowieka i natury/; • soteriologiczne / /wina i odkupienie/; • eschatologiczne /ostatecznie przeznaczenie, śmierć i losy pośmiertne/; • genealogiczne /rodowód grup, instytucji, przywilejów, norm moralnych i obyczajów/. Romantyzm – wartości literackie mitów. Ewolucjoniści – mit jest swoistym rodzajem nauki pierwotnej , uzasadnieniem magicznych praktyk. Socjologia /E. Durheim / - integrujące funkcje mitów w społecznościach plemiennych. Psychlogia /W. Wundt/ - mitologizowanie jako dążenie do uprzedmiotowienia własnych stanów uczuciowych. Teoria Junga – symbole i mity są formą przyjmowania się „archetypów” czyli pradawnych wyobrażeń tkwiących w kolektywnej świadomości. Marksiści – mit wiąże się z określonymi fazami rozwoju społeczeństw pierwotnych oraz ich kultury. Mit w różnych formach i postaciach jest zakorzeniony w naszym życiu. Mówimy o mitycznym myśleniu, wierze w tajemną moc przedmiotów, istnienie magicznej siły. Dobra kultury Termin przyjęty przez Kazimierza Żygulskiego, definiuje wytwory człowieka w sferze materialnej i niematerialnej. Przyjmuje się szeroki i wąski jego zakres. • Szeroko - całokształt dorobku ludzkości /rzeczy, usługi materialne , idee, zachowania, zjawiska estetyczne/ • Wąsko - określa się poprzez kontekst użycia, np. muzealia : dzieła sztuki; dobra duchowe : postawy , idee, doktryny, świadomość. 25 • Dobra instrumentalne - służące do innego celu; dobra autoteliczne, stanowiące cel „sam w sobie” • Rzeczy-przedmioty, wytwory pracy, siły motorycznej kultury pełnią różnorakie funkcje, nazywa się je dobrami kultury, stanowią o bogactwie kultury. Część z nich jest nośnikami znaczeń i symboli, przybierają postać wartości, gdy określona zbiorowość uważa je za pożądane . • Kolejne dobro kultury to znaki. Mają różną postać. Związane są z przedmiotami i zachowaniami, stąd wyróżniamy dwa ich rodzaje: • Znaki w formie materialnej to przedmioty, których znaczenie wykracza ponad ich właściwości użytkowe, funkcje. • Znaki w formie zachowań (gesty, słowa, dźwięki). Tworzą układy, systemy. Znajomość systemów umożliwia odczytywania znaków. Najważniejszym systemem znaków jest język, służy komunikacji bezpośredniej (mowa i pośredniej (druk), zapisywaniu i gromadzeniu informacji (wiedza). • Znaki umożliwiają porozumiewanie się pośrednie i bezpośrednie w czasie i przestrzeni. • Znaki służą tworzeniu, utrwalaniu, przenoszeniu i kontynuowaniu kultury, określają tożsamość i trwałość. • Istotne miejsce wśród znaków zajmują symbole (.......). Badaniem znaków zajmuje się semiotyka. • Trzecia postać dóbr kultury to zachowania, mają społeczny charakter, przebiegają według określonych kulturowych wzorów. Niektóre z wzorów przybierają formę rytuału, np. w religii. Przyjęte przez określone zbiorowości zachowania układają się w lokalne obyczaje i zwyczaje. Zachowania związane są z pozycjami i rolami społecznymi, oczekuje się od osób pełniących role pewnych zachowań. Wartości kultury. Wartości przypisane owym materialnym i niematerialnym wytworom, które zyskały społeczne uznanie. Uszeregowane w zbiory, systemy, hierarchie o zasięgu lokalnym i globalnym, czasowym i uniwersalnym. • Wartość - w psychologii pojęcie to nawiązuje do pojęcia postawy, dążenia do tego co pożądane. Zdrowie i samorealizacja traktowane są jako wartość i kryterium . W ujęciu socjologicznym nacisk pada na społeczne funkcjonowanie wartości, na jej normatywny i poznawczy charakter. wg Kluckhohna „Wartość jest sprecyzowaną lub dającą się wywnioskować koncepcją tego co godne pożądania, charakterystyczną dla jednostki lub grupy i wywierająca wpływ na wybór środków i celów działania.” Wartościami kulturowymi są te wartości, które dominują w danym społeczeństwie, oddziaływają na jego członków. Wartości to idee, przekonania, ideały, przedmioty materialne uznawane za cenne. Relatywizm wartości. Wartości deklarowane i realizowane (praktykowane). Zależność wartości od warunków bytowych i historycznych 26 • Ujęcia i hierarchie wartości • W ujęciu obiektywistycznym – cechy obiektywnie przysługujące przedmiotom, ideom, osobom, działaniom ludzkim ... • W ujęciu subiektywistycznym – cechy przypisane przez podmiot jakiemuś przedmiotowi, idei, osobie, działaniu. • Hierarchia wartości – miejsce, jakie przypisuje się danej wartości. • Wartości uniwersalne – niezmienne, ponad czasowe , funkcjonujące /obowiązujące/ poza przestrzenią i czasem, stanowiące fundament ogólnoludzkiej kultury nie podlegające relatywizacji /zmianom zależnym od kontekstu sytuacyjnego/ • Wartości lokalne – ustanowione, przyjete przez jakąś lokalną zbiorowość. • Wartości ponadlokalne – przyjęte przez wiele zbiorowości w regionie, państwie, związku międzynarodowym. • Relatywizacja wartości – postawa według której wartości podlegają zmianom w zależności od kontekstu sytuacyjnego, warunków społeczno-ekonomicznych • Wartości fundamentalne - prawda, dobro, piękno. Z nich wynikają inne wartości.. • Rozumienie wartościujące : lepsze – gorsze, wyższe – niższe, prymitywne – rozwinięte. • Rozumienie opisowe : neutralne, postrzegające różnorodność, inność; oparte o badania naukowe. • Rozróżnienie kulturalny i kulturowy. •Kulturalny : ilustruje podejście wartościujące; kulturalny to znaczy respektujący wzory, normy, wartości. •Kulturowy : oddający wszystkie zjawiska danej kultury, niezależnie od ich oceny. • Atrybutywne rozumienie kultury : kultura jest stałą cechą gatunku ludzkiego i wszystkich jednostek do tego gatunku należących; tak rozumiana kultura występuje w liczbie pojedynczej. • Dystrybutywne rozumienie kultury: kultura jest rozumiana jako zbiór cech kultury określonej zbiorowości; tak rozumiane kultury mają wymiar przestrzenno-czasowy, sa wytworem określonej zbiorowości na danym terytorium w danym czasie. • Kultura społecznie aktualna / np. mowa jest aktualizacją języka/ • Ujawnia się w bezpośrednich kontaktach, interakcjach między ludźmi; • Obejmuje zwyczaje, obyczaje; • Przejawia się w komunikacji symbolicznej „twarzą w twarz” /koncert, wystawa, wykład, spektakl, próba teatralna/; • Ujawnia się w czasie teraźniejszym i określonej sytuacji interakcyjnej w określonej przestrzeni /mowa, języki pozawerbalne/. • Kultura potencjalna – zawarta jest w nośnikach tekstów kulturowych /książki, taśmy, kasety, obrazy, partytury, nuty/ 27 • Potencjalny charakter tej kultury polega rozerwaniu jedności czasu i przestrzeni; zapis symboliczny powstaje w innym miejscu i innym czasie niż jego dekodowanie; kontekst komunikatów jest aktualizowany a momencie i miejscu dekodowania przekazu. • Kultura utajona: to te artefakty, dobra kultury, które kiedyś zobiektywizowane, nie są z różnych powodów w obiegu społecznym / dzieła , wynalazki czekające na „swój czas” • Jak jednostka powinna reagować w toku interakcji? • Ustalony sposób zachowania, myślenia, stosunku do innych ludzi i przedmiotów. System społeczny i system kultury • Kultura jest zawsze czyjąś kulturą, kulturą ludzi, którzy ją tworzą, poprzez nią się komunikują, w niej szukają sensu, odnajdują wartości. Kulturę wytwarzają ludzie żyjący w konkretnych społecznościach . • Potrzeby bytowe motywują zachowania w wyniku, których sfera potrzeb zostaje zaspokojona. Kultura reguluje ludzkie zachowania, wypełnia treścią i sensem interakcje. Podmioty interakcji , osoby wchodzą w relacje, tworzą wielorakie powiązania , konstruując tym samym system społeczny. • Podstawowymi elementami systemu społecznego są ludzie jako podmioty i przedmioty działania. System tworzą nie tylko jednostki i zachodzące pomiędzy nimi relacje, ale także zjawiska ze sfery świadomości społecznej /kłady wartości, systemy normatywne/; pozycje i role społeczne; instytucje i ruchy społeczne. • System społeczny to: „ zorganizowany zespół społecznych zależności, w które uwikłani są członkowie społeczeństwa lub grupy” System kulturowy to: „ zespół kierujących zachowaniem wartości normatywnych, wspólnych członkom społeczeństwa lub grupy” • System kultury jest wtórny wobec systemu społecznego, jednak występują one łącznie; jeden bez drugiego nie może istnieć. • Każdy system kultury odpowiada społecznemu i odwrotnie . • Osoba ludzka jest podstawowym i pierwotnym punktem wyjścia do analizy systemu społecznego i systemy kultury. • • Nie ma osoby, która nie tworzyłaby kultury i takiej , która mogłaby rozwijać się bez kultury. /Florian Znaniecki/ - osoby tworzące system społeczny, to „wartości pierwotne”, wytwory kultury to „wartości wtórne”. W działaniach zazębiają się pierwotne i wtórne wartości. • Zmiany w jednym systemie powodują zmiany w drugim. Proces ten jest złożony i nie zawsze przebiega prawidłowo. Zmiany nieadekwatne powodują stan kryzysu, dezintegracji, anomii. • Wzajemne zależności pomiędzy systemami , społecznym i kultury upoważniają do sformułowania tezy o istnieniu systemu społeczno – kulturowego. Pojęcie systemu społeczno-kulturowego odnosi 28 się do dużych grup społecznych, które określamy jako społeczeństwa. W ich kształtowaniu dużą rolę odgrywa grupa etniczna, charakteryzująca się świadomością narodową. W zależności od wpływu grupy etnicznej rozróżniamy typy sytemu społeczno-kulturowego: • Jednonarodowy – z dominującą, państwowo-twórczą grupą etniczną /naród żydowski i państwo Izrael/. • Wielonarodowy – jest wiele grup etnicznych, ale o kształcie państwa decyduje jedna grupa . Rola innych grup sprowadza się do: • adaptowania się do obowiązującego systemu oraz sposobu zachowania własnej odrębności, lub separacji od systemu. • włączenia się do obowiązującego systemu, koegzystencji z główną grupą etniczną i kształtowaniu wspólnego sytemu . • Pluralistyczny – system ponadetniczny, tworzony przez różne grupy etniczne zlokalizowane na terytorium danego państwa. Grupy maja jednakowe prawa, wspólny język. Są wobec siebie przyjazne i otwarte. Kierują się uniwersalnymi wartościami, jak: prawa człowieka, bezpieczeństwo, pokój, wolność, rozwój, dobrobyt. Wspólny system szanuje odrębności i z nich czerpie siłę rozwoju, oryginalność. Jest to raczej wzór niż praktyka. Mechanizmy wpływu kultury na życie społeczne • Socjalizacja – procesy internalizacji, to jest nabywania czy też przyjmowania przez jednostkę wartości i norm z nich wynikających; procesy uczenia się i tworzenia wzorów zachowań /wzorów ról społecznych/. Procesy te zachodzą przez naśladownictwo, identyfikację, świadome osobiste decyzje samowychowawcze. Dokonują się w drodze interakcji w wyniku wzajemnych działań pomiędzy podmiotami życia społecznego. • Dwa obszary socjalizacji : • proces zachodzacy w jednostkach; • arsenał środków stymulujących / instrumentów , sposobów oddziaływania/ Dziedziny kultury symbolicznej Sposoby kulturalnej transmisji • Pierwotny układ kultury /według A. Kłoskowskiej to I układ kultury/ – kultury pierwotne i kultury wspólnot tradycyjnych /społeczność lokalna, sąsiedztwo/. Styczności „twarzą w twarz”, bezpośrednie, nieformalne. Komunikowanie oparte o bliskość psychofizyczną, podobieństwo doświadczeń i wiedzy o życiu. • Układ instytucjonalny / II układ kultury /– oparty o styczności bezpośrednie, ale sformalizowane, wynikające z pozycji społecznych i ról. Interakcje są zinstytucjonalizowane, nie są dowolne i 29 przypadkowe. Funkcja nadawcy ma charakter profesjonalny, określony przez role społeczne. Rola odbiorcy jest też zmienna i zależy od roli oraz sytuacji. • Układ styczności pośrednich /III układ kultury/ – opiera się na środkach masowego komunikowania. Pośredni kontakt między nadawcą i odbiorą. Role nadawców ściśle sformalizowane natomiast odbiorców nieformalne. Typy kultury symbolicznej • Kultura ludowa – występuje w obszarach wiejskich /ujednolicona/, ale również na obszarach obejmujących całe narody /zróżnicowana/. Podstawowe cechy kultury ludowej. • Jest kulturą pierwszego układu; cechuje ją niezawodowa twórczość i bezpośredni przekaz tradycji w drodze ustnej. • Jest komunikatywna i powszechnie w danej zbiorowości znana o łatwa w odbiorze /nie dotyczy to obcych/. • Jest holistyczna /całościowa/ : sztuka, religia, zabawa, praca, wiedza, wychowanie to elementy ściśle ze sobą powiązane, stanowiące całość. • Jest demokratyczna, dostępna bez ograniczeń, spontaniczna, wolna od alienacji. • Dla danej społeczności nie jest czymś zewnętrznym, narzuconym, obcym – jest zgodna z filozofią życia i hierarchią wartości. • Pojawia się pewna forma przymusu, która dotyczy dostosowanie się do form uświęconych tradycją. • Kultura popularna – związana jest z kulturą masową ze względu na masowy, anonimowy odbiór, sformalizowanych i profesjonalnych nadawców, homogenizowane wartości, środki masowego przekazu i powielania. • Prosta w treści i formie, demokratyczna /dostępna/, uwzględnia różne gusty, można poprzez nią manipulować ludźmi. • • Podstawową funkcją jest hedonizm /przyjemność/, • Ma charakter mimetyczny, jest doświadczana jako przedmiot przeżyć zastępczych, • Posługuje się uproszczoną, przesadzoną a czasem nawet prymitywną formą. • Banalizuje, upraszcza przekazywane treści. • Tworzy idoli – postaci do naśladowania. • Pomimo masowości odbioru może nieść również wysokie wartości. Kultura elitarna – to oryginalna twórczość profesjonalnych artystów kierowana do wyselekcjonowanej publiczności, o wyrafinowanej formie i treści będącej nośnikiem wysokich wartości. • W jej odbiorze potrzebne są wysokie kompetencje /kwalifikacje recepcyjne/. • A. Jawłowska „ Nie jest tak, że kultura wysoka obniżyła swoje kryteria zbliżając się do kultury niskiej lub przeciwnie wzrósł gwałtownie poziom kultury masowej. Raczej obie 30 zostały zmiksowane, tworząc nową jakość kulturę postmodernistyczną, w której każdy znajdzie to, czego szuka.” Kultura narodowa • Naród jest wielką grupą społeczną, która w przekonaniu jej członków pochodzi od wspólnego przodka i łączy się poprzez więzi krwi. Naród posiada wspólny język, który jest znakiem odrębności wobec innych. Naród zajmuje określone terytorium, na którym dominuje. Posiada wspólne dzieje i wspólny dorobek w postaci: praw, wierzeń, strojów, budowli, literatury, pieśni, bohaterów, wytworów materialnych. Posiada wspólny los – wydarzenia, przeżycia, przekonany jest o swojej misji wobec innych narodów. • Ludność tworząca naród jest złożoną i zróżnicowaną całością, jest powiązana więzami organizacyjnymi i strukturalnymi. Są w tej strukturze w danym momencie dziejów grupy bardziej liczebne i wpływowe. One nadają kształt i dynamikę rozwoju. Naród jest grupą dynamiczną i zdolną do rozwoju, tworzy własny system społeczny i kulturę. Decydują w tym względzie elity. • Naród tworzy własną suwerenność i autonomię, poprzez system państwowy. Prawie wszystkie europejskie państwa powstały w oparciu o naród /Chorwacja, Czechy, Estonia Litwa, Łotwa, Słowacja, Słowenia/. W walce o własną państwowość, narody wzmacniają tożsamość etniczno-kulturową, rozwijając kulturę często wbrew zaborcom. • Religia kształtuje system społeczny a jeszcze wyraźniej kulturowy. Zazwyczaj naród przyjmuje dominującą religię i wyznanie. Religia może też wzmacniać negatywne zjawiska, jak fanatyzm, fundamentalizm, nacjonalizm • Typy relacji: system społeczno-kulturowy- naród-religia. • Jednonarodowy system społeczno-kulturowy. • Narodowy system społ-kult. • Jednolite kulturowo społeczeństwo. • Pluralistyczny system społ-kult. • Ideologizacja i upolitycznienie narodu • Suwerenność narodu poprzez kulturę • Specyficzne cechy polskiego systemu społeczno-kulturowego. Jeden naród i jedna religia, przy współpracy i koegzystencji z innymi grupami etniczno-religijnymi. Hegemonia wśród dużych grup słowiańskich i innych grup etnicznych /Litwini, Białorusini, Ukraińcy, Niemcy, Żydzi, Rusini, Ormianie, Tatarzy, Karaimi/ Dominacja modelu wielokulturowego z przewagą kultury polskiej /Unia Polsko Litewska: 1385, 1569 oraz unia z Prawosławiem 1596/. Stany: szlachecki, mieszczański, chłopski; współcześnie społeczeństwo rozwarstwione ze względu na status kulturowy, ekonomiczny. Trudności z dostosowaniem, emigracje, zabory, powstania, okres wojen i totalitaryzmu, transformacja ustrojowa i przemiany mentalne. 31 • Kultura i wartości. Wartości leżą u podstaw każdej kultury /Heinrich Rickert, Florian Znaniecki/. Wartości decydują o stylu życia, zachowaniach, wytworach kulturowych społeczeństwa. Koncepcje kulturowe określają wartości jako: • Powszechnie pożądane w społeczeństwie przedmioty o symbolicznym bądź niesymbolicznym charakterze; • • • Powszechnie akceptowane sądy egzystencjalno-normatywne /orientacje wartościujące/; • Rozpowszechniane przekonania, określające godne pożądania sądy i zachowania. Cechy wartości: • Ponadindywidualny i ponadczasowy charakter; • Są transcendentne w stosunku do jednostek, istnieją niezależnie od nich; • Mają moc zobowiązującą /odpowiadają normom/. Jednostki w procesie socjalizacji /kulturalizacji/ poznają, przeżywają i intenalizują wartości, lub nie. Jeżeli przyjmują je jako własne w specyficzny dla siebie sposobów je realizują. • Wartości domagają się ofiar i poświęcenia innych wartości. Poprzez realizację wartości stajemy się członkami narodu, wyznawcami religii. Definicja: „jest to wartość społecznie usankcjonowana, typowa dla danej kultury, uwewnętrzniona przez członków społeczeństwa, pomaga im ona dokonywać wyborów,, ukierunkowuje i wskazuje cel oraz środki działania, a także wzmacnia samo działanie w ramach tej dziedziny społeczno-kulturowej, w której tkwi”. • Obiektywnym kryterium jej znaczenia jest jej miejsce w kulturowym systemie wartości/../jej rola w tym systemie. • Subiektywnym kryterium znaczenia wartości kulturowej jest jej miejsce-rola w strukturze osobowości danej jednostki. Trzy ważne stwierdzenia: • Wartości mają różne znaczenie i tworzą hierarchię. • Kryterium hierarchii wartości jest to, w jaki sposób służą utrzymaniu i rozwojowi społeczeństwa w określonych warunkach historycznych; • Ranga wartości się zmienia w zależności od świadomości i potrzeb społeczeństwa; Te same wartości mogą być różnie rozumiane i odmiennie realizowane. Zależ to od świadomości i warunków zewnętrznych. Wartości stymulują jedne działania i ograniczają inne. Elementy aksjologicznego centrum kultury • Wartości podstawowe, naczelne lub centralne; wiodące, dominujące, bądź rdzenne, to takie wartości: „...Co do których panuje powszechny consensus i które są podstawą organizacji systemu społecznego i tożsamości kulturowej. Ich usuniecie /.../doprowadza do rozbicia struktury społecznej i osłabienia, a nawet zaniku całej kultury.” Poprzez wartości następuje identyfikacja i artykułowana jest odmienność. Są one przedmiotem transmisji międzypokoleniowej. Wokół tych wartości konstytuują się idee, ideały, wierzenia, normy, 32 prawo, systemy organizacyjne, twórczość artystyczna, edukacja, wzory codzienności, działalność grup i jednostek, pieśni, baśnie, budowle, miejsca kultu religijnego, bohaterowie. • • Trzy elementy centrum kultury /A. Kłoskowska -kanon kultury/: o Wartości centralne o Utrwalające je wytwory o Stany psychiczno-społeczne Centrum kultury kształtuje historię społeczeństwa, wyznacza widzenie przeszłości i przyszłości. Znajomość i uznawanie centrum obowiązuje wszystkich członków społeczeństwa Sztuka • Sztuka jest znaczącą częścią porządku symbolicznego. Historia sztuki pokrywa się z historią człowieka. Na gruncie antropologii jest praktyką znaczącą, systemem symbolicznym. Kulturoznawstwo rozpatruje sztukę w relacjach z innymi praktykami i systemami w kontekście politycznym, społeczno-ekonomicznym. • Od czasów wielkiego przełomu w sztuce /przełom XIX i XX wieku/, pojawienia się stylistyk deformujących rzeczywistość, czy też ją odrzucających, porzucenia i odkrycia nowej estetyki /bez piękna/, możemy mówić o nawarstwiających się problemach w społecznym obiegu i funkcjonowaniu sztuki. • Sztuka wysokich wartości a szczególnie ta , której istotą jest ciągłe poszukiwanie nowej ekspresji i nowej formy, odbierana jest przez wąskie grupy znawców, kolekcjonerów , ekspertów, natomiast jest nieobecna w świadomości szerokich rzesz społeczeństwa. • Decyzje o tym, co jest sztuką nie są podejmowane w oparciu o znane definicje, czy też przyjęte powszechnie systemy wartości estetycznych i artystycznych. O tym, co jest sztuką decydują krytycy i manszardzi, specjalistyczne pisma, kuratorzy wystaw. • W wyjątkowej roli pozostaje artysta, który nie opiera swej twórczości na przyjętych systemach aksjo-semantycznych, w każdym dziele tworzy subiektywne zestawy wartości i symboli. Krakowski artysta Andrzej Bednarski mówi, iż artysta współczesny mierzy się z Bogiem, któremu chce odebrać dzieło stworzenia świata, zamiast trwać przy swoim powołaniu tworzenia nowej rzeczywistości. • Kolejnych problemów przysparza sztuka popularna. Kochana przez szeroką publiczność, odrzucana przez krytyków i chyba, dlatego nie podlegająca wartościowaniu. • Dzieła tworzone w obrębie sztuki popularnej mieszają się z obiektami bez żadnego znaczenia – krzywda wielka dla twórców i odbiorców. Odbiorca zdezorientowany, nie szuka sensów i wartości, pragnie jedynie przyjemności i zabicia wolnego czasu /czas wolny to moment, w którym nie wiemy, co robić ze swoim życiem/, czyli tego, co ma najcenniejszego. 33 Subkultura – kontrkultura – antykultura – kultura alternatywna • Kultura jest całością względnie zintegrowaną, przypomina galaktykę, której centrum jest gęste i spójne a im dalej od środka tym bardziej rozproszona i niespójna jest jej materia. Na obrzeżach kulturowych galaktyk sytuują się obszary o coraz mniejszym skupieniu i zróżnicowanej od centrum zawartości . • Subkultura – rozumienie potoczne. Używa się wymiennie określeń : nieprzystosowanie społeczne, patologia społeczna. Kojarzy się z negacją obowiązujących wzorów, rewoltą i buntem. W potocznym ujęciu subkultura ma wydźwięk negatywny, pejoratywny. • Subkultura w ujęciu opisowym, określa wyodrębniony według jakiegoś kryterium /etnicznego, zawodowego, religijnego, demograficznego/ segment życia społecznego i jego kulturę. Subkultura jest segmentem kultury i nie podlega wartościowaniu. • R. Dyoniziak. „Gdy wiele jednostek ma podobne problemy i gdy na gruncie wspólnych zainteresowań i dążeń powstają dość trwałe więzi między rówieśnikami, którzy tworzą im tylko odpowiadające i ich tylko obowiązujące normy wartości i wzory, to pewna całość tych norm wartości i wzorów stanowi podkulturę określonej zbiorowości.” • Cz. Czapów : „ pewien układ wzorów kulturowych, odpowiednio wyselekcjonowanych ze względu na charakterystyczne cechy określonego partykularnego środowiska społecznego i ze względu na cechy ról społecznych, które dla tego środowiska są charakterystyczne.” • Cz. Matusewicz: ze względu na psychologiczny punkt widzenia wymienia cztery elementy : swoisty język , swoistą tonację uczuciowo-emocjonalną, specyficzne formy zachowania, specyficzny system wartości.” Jest to charakterystyczne dla pierwszego okresu powstawania subkultur. Zespoły wzorów przypisane do określonych rodzajów aktywności są uzupełniane przez wzory dominujące w danym społeczeństwie. • Również w kategoriach naukowych pojawiły się tendencje wartościujące. Subkulturę kojarzono z patologiami społecznymi jak: narkomania, pijaństwo, złodzieje kieszonkowi, zorganizowane grupy przestępcze. • W latach sześćdziesiątych zastosowano termin subkultura do klasyfikacji zjawiska kontestacji młodzieżowej. Grupy te nie pasowały do kręgów patologicznych, przestępczych. Zaczęto, więc używać terminu kontrkultura. Upowszechnił to pojecie Amerykanin Theodore Roszak. W jego rozumieniu kontrkultura wyraża się w sprzeciwie wobec kultury zastanej i w próbach tworzenia kultury nowej. • Antonina Kłoskowska: przejaw działania ludzi młodych, powiązanych w grupy rówieśnicze, eksponujących okazjonalnie w wystąpieniach publicznych w ekspresyjny sposób swoje postawy. Kontrkultura zwraca się przeciwko określonemu porządkowi, aby w jego miejsce postawić własne, opozycyjne wobec zastanych zasady i wartości.. 34 • Ideologiczny kontekst wyrażający się w odrzuceniu tego, co w kulturze zastane, co niegodne kontynuowania. Pojawia się pojęcie antykultura , która wyczerpuje się w akcie odrzucenia. • W głównym nurcie kontrkultury pojawiają się jednak nowe propozycje, tworzy się kultura alternatywna. W subkulturze można wyodrębnić trzy fazy : subkultura – kontrkultura – kultura alternatywna. Proces ten odzwierciedla historia ruchu hipisowskiego. • Pojawiają się próby wspólnego zdefiniowania tych zjawisk pod wspólną nazwą subkultura. Niezależnie od proponowanych definicji, na subkulturę składają się następujące elementy: • Względnie spójna grupa społeczna, w której na gruncie zainteresowań i dążeń; norm wartości i wzorów odpowiadających członkom grupy i ich obowiązujących, wytwarzają się dość trwałe więzi między jej członkami. • Grupa wyrażająca odrębność poprzez zanegowanie całego systemu bądź niektórych jego elementów /wartości, instytucji/, lub też zanegowanie oraz propozycję kultury alternatywnej, które sytuują się obok kultury dominującej. • Grupa subkulturowa z racji swej odrębności pozostająca na marginesie dominujących tendencji życia społecznego. W procesie wyodrębniania się pewnych przestrzeni kulturowych pojawiają się zachowania, postawy, które nazywamy kontestacją. Dysfunkcja kultury wobec specyficznych potrzeb, sytuacji grup i jednostek skutkuje oporem wobec norm i wzorów, stereotypów zachowań trudnych do przyjęcia i realizowania wartości. • Kontestacja to wyrażanie protestu, kwestionowanie zastanej rzeczywistości, manifestowanie sprzeciwu, buntu, odrębności. • Przedmiotem sprzeciwu są: narzucane przez system obowiązki /nauki, służby wojskowej, płacenia podatków/; instytucje reprezentujące system /szkoła, kolej, bank, telekomunikacja, monopole/. • Kontestacja kulturowa manifestuje się protestem przeciwko normom, wzorom, wartościom, kanonom estetycznym, instytucjom . • Motywy protestu to: dysfunkcjonalność systemy wobec potrzeb; szukanie nowych sensów /uzasadnień istnienia, aktywności/; potrzeba odrębności dająca o sobie znać w końcowych fazach budowy tożsamości; potrzeba życiowej przestrzeni istotna w okresie moratorium. • Drogi zmiany – zmiany kulturowe będące następstwem kontestacji mają różny zasięg i stopień radykalizacji, różna jest też świadomość zmian i ich dynamika. • Wybrane definicje kontestacji: • T. Paleczny: Kontestacja jest zjawiskiem uniwersalnym, skierowanym na zmianę, wyrażającym protest. Kontestacja jest porównywana z nieprzystosowaniem. Jest negatywnie sankcjonowana i represjonowana. patologią, anomią, 35 • A. Jawłowska: Kontestacja jest odrzuceniem i reinterpretacją oraz tworzeniem nowego rodzaju ekspresji, poza przyjętym w systemie społecznego komunikowania. • W typologii kontestacji rozróżniamy kontestację: bierną i czynną, indywidualną i grupową, spontaniczną i celową, radykalną i umiarkowaną, innowacyjną i konserwatywną, częściową i totalną, psychologiczną i społeczną, polityczną i kulturową. • Kontestacja bierna polega na ignorowaniu, nieprzestrzeganiu wzorów, zaniku uczestnictwa, tzw. "odpadnieciu" /hipisi/. Przejawia się bardziej w stylu życia niż protestach /festiwale w Chicago i Woodstook, fascynacja dalekim wschodem i folkiem/. • Kontestacja czynna polega na: aktywnym przeciwstawianiu się, niszczeniu elementów kultury, negatywnym stosunku do wytworów instytucji. Czynnym wystąpieniu przeciwko funkcjonariuszom /nauczycielom, policjantom, politykom/. Powstawaniem subkultur agresywnych. • Kontestacja spontaniczna i celowa. Kontestacja celowa jest rezultatem istniejącego ruchu, jego programu i ideologii. Kontestacja spontaniczna /sytuacyjna/ jest reakcją na sytuacje i manifestuje się np. w noszeniu długich włosów bądź strzyżeniem się na łyso, słuchaniem lub uprawianiem określonej muzyki. • Kontestacja innowacyjna wyraża się dążeniem do zmiany. Konserwatywna zakłada utrwalanie istniejącego lub odnalezionego w tradycji porządku, odnosi się do kultury tradycynej /skinhedzi, neofaszyści/ . • Kontestacja częściowa dotyczy pewnych obszarów rzeczywistości społecznej /pacyfizm, ruch ekologiczny czy narodowy, marsze wielkanocne/. Totalna – neguje w sposób radykalny cały system /subkultury motocyklowe, ridersi, rokersi, aniołowie piekieł/. • Kontestacja na gruncie psychologicznym odnosi się do stanów świadomości /potrzeby, normy, wolność, ubiór, seks, stosunek do przyrody, nonkonformizm/ Kontestacja społeczna dotyczy odrzucenia ról społecznych, instytucji, systemu wartosci. • Kontestacja polityczna obraca się przeciwko systemom politycznym, politykom. Alternatywność w kulturze • Alternatywa to jedna z dwóch możliwości. To coś, co jest odmienne w danej zbiorowości. Alternatywa w kulturze to realizowanie odmiennych wartości, stylów życia, metod wychowania, uprawiania sztuki. Odmienność traktuje się jako zmianę, ulepszanie świata. W sztuce odmienność nazywana jest awangardą. • Ruchy alternatywne powstają ponad polityką, związane są z zainteresowaniami młodych ludzi, rodzą się z potrzeby eksperymentowania. Alternatywa odnosi się do ideologii, obyczajów, twórczości, własnego wizerunku /image/. 36 • Alternatywni są ludzie młodzi, oni są naturalnym czynnikiem przemian, pragną się uniezależnić od dorosłych, chcą zachować autonomię. Krótka historia subkultur. • USA – lata 1950 – 1970 subkultury : notocyklowe, prehipisowskie, hipisowskie, post hipisowskie. • Europa : sytuacjoniści, Provosi /prowokacje, białe rowery, happeningi / • Polska : bikiniarze, chuligani, Gitowcy, Hipisi, Panki /totalna krytyka/ • Lata 1980 – 1990 : Anarchiści /społeczeństwo alternatywne/, Rastafarianie /ruch społecznoreligijny/, Metalowcy /tendencje satanistyczne, muzyka, okultyzm/, Yuppies, Szalikowcy, Raperzy /narkomani/, Blokersi, Dresiarze. Tożsamość – tożsamość kulturowa • R. Szwed : geneza tożsamości „ tkwi w rozwijanych w obrębie socjologii, psychologii i antropologii koncepcjach jaźni, osobowości, charakteru.” Refleksji nad tożsamością towarzyszą pojecia: podmiotowość, świadomość, osobowość. • Idem – oznacza „ten sam”; ipse – „to samo”. Tożsamość, identyczność to logiczny stosunek zachodzący między danymi przedmiotami a nim samym, lub matematyczna równość. W definicjach tożsamości na gruncie psychologii wskazuje się na: silny związek emocjonalny z konkretną lub fikcyjną osobą , grupą lub ideą; utożsamianie się z wyobrażonym przeżyciami realnych lub fikcyjnych osób, emocjonalne reagowanie wobec sytuacji dotyczących obiektów z którymi podmiot się identyfikuje; utożsamianie się z postawami, poglądami, przekonaniami innych osób opartymi o wspólną motywację; wspólność celów i zasad działania w przypadku identyfikacji z grupą. • Tożsamość wiąże się z solidarnością grupową, wpływa na postawy, pozwala na utrzymanie satysfakcjonującego związku z inną jednostką bądź grupą. Identyfikacja jest rezultatem długotrwałej i częstej interakcji. Identyfikowanie się w procesie interakcyjnym prowadzi do poczucia odrębności i przynależności. • Paul Ricouer: nasza trwałość w czasie określa się przez charakter /zbiór stałych skłonności i wyuczonych cech a także wyuczonych identyfikacji z z wartościami, ideałami, normami, wzorcami, bohaterami w których dana osoba rozpoznaje samą siebie/ i dotrzymanie słowa. / jak dowód stałości własnego JA, przyjęcie wyzwania zmienności przekonań i uczuć/. • M. Mead , zmiany tożsamości kulturowej a zmiana mechanizmów i społecznych uwarunkowań „przekazu kulturowego”. • kultury postfiguratywne- dzieci uczą się od swoich rodziców; • kofiguratywne – w których zarówno dzieci jak i dorośli uczą się od swoich rówieśników; 37 • • prefiguratywne – dorosli uczą się od swoich dzieci. Leszek Korporowicz : bogaty wewnętrznie człowiek z wypracowaną tożsamością siebie jest warunkiem postaw prospołecznych, uczestnictwa kulturowego. Wypracowana tożsamość jednostki jest warunkiem tożsamości zbiorowej, dojrzałego poczucia wspólnoty. „... nie może być rozwiniętych postaw prospołecznych a więc rozwiniętych form uczestnictwa kulturowego, bez bogatego środowiska wewnętrznego człowieka. Nie może być rozwiniętej tożsamości zbiorowej, dojrzałego poczucia wspólnoty bez wypracowanej tożsamości siebie.” • Rozwój i tożsamość w cyklu życia E. Erikson. Kolejnym fazom rozwoju towarzyszy proces kształtowania tożsamości. • I - Ufność do świata i siebie, wrastanie w otoczenie poprzez interakcję z najbliższymi osobami; • II – walka o autonomię, demonstrowanie własnej woli, jej możliwości i granic; ujawnianie i wzmacnianie relacji : JA – TY – MNIE – MOJE, nietolerancja na restrykcje, stosunki pomiedzy postawami – uporem a kooperacją, wyrażaniem siebie a powściągliwością, rolą rodziców jest utrzymanie równowago pomiędzy autonomią a potencjalną anarchią, osiągnięciem tożsamości jest niezależność. • III - inicjatywa wobec otoczenia oparta na ekspansji języka i ruchu, zadowolenie z rywalizacji i osiągnięć, zdolność do samoobserwacji, kierowania sobą, karania się budzi samoocenę i sumienie. Tożsamości służy przykład dorosłych, atrakcyjni liderzy. Zabawy i gry wprowadzają do przyszłych ról /identyfikacje/. • IV - identyfikacja z osobami kompetentnymi, dążenie do perfekcji w opanowaniu umiejętności, poznawanie narzędzi i uczenie się świata rzeczy – satysfakcja z oswajania i wprowadzania w ruch mechanizmów świata. • V - dążenie do tożsamości najważniejszym zadaniem. Jednostka szuka ludzi i idei, którym pragnie dochować wierności. W celu zintegrowania poszczególnych składników tożsamości młodym ludziom potrzebny jest czas, przestrzeń życiowa, sytuacje, w których usprawiedliwione będzie odsunięcie etapu pełnej dorosłości, odpowiedzialności za ostateczny wybór drogi życiowej.. Moratorium rozwojowe. Młodzi ulegają łatwo wpływom, identyfikują się z subkulturami, tłumem, itp. • VI – więź psychiczna, fizyczne zespolenie z drugim człowiekiem, bliskość i wspólnota, dojrzałość do intymności to zadania i potrzeby wykraczające poza sferę ukształtowanej już tożsamości. Miłość, główna siła witalna tego okresu pozwala przezwyciężyć „pierwszy kryzys tożsamości”. Miłość otwiera nowe relacje i odniesienia do siebie przez otwarcie się na innych i zespolenie się z nimi, pozwala przejść od utożsamianego JA do dopiero identyfikowanego MY. 38 • VII – moment finalnego ukształtowania tożsamości, wysiłek jednostki koncentruje się na wspomaganiu młodego pokolenia w rozwoju. Edukacyjne przesłanie Eriksona dotyczy zmiany generacyjnej i ogniwa łączącego pokolenia. Poszczególne identyfikacje składają się na dzieło tożsamości. • VIII - zwieńczenie i zbilansowanie wysiłków życiowych, poczucie spełnienia, osiągnięcie pełni integralności życiowej. Ufność i nadzieja z pierwszej fazy łączy się z wiarą towarzyszącą fazie ostatniej. Zdrowe dzieci nie będą się lękały życia, jeśli ich starsi opiekunowie będą mieli dosyć integralności, aby nie bać się śmierci. Powraca potrzeba nadziei, która była fundamentem rodzącej się w dzieciństwie tożsamości. • M. Malicka wśród ważnych czynników budujących tożsamość wymienia : • przeświadczenie o własnej wartości, której doświadczają obdarzeni miłością /C. Rogers/; • doświadczenie bycia ważnym, przedmiotem troski , zainteresowania; • ciągłe potwierdzanie siebie poprzez akceptującą postawę rodziców /wychowawców/; • zaspokojenie potrzeby kontaktów, która pobudza aktywność; • cierpienie /ludzie bardziej identyfikują się z kulturą, którą wpajano im przez cierpienie, niż z tą, jaka wiąże się z przyjemnością , cierpienie wyznacza granice tożsamości, poraża zdolność widzenia świata, zdolność działania/ ; • czynniki negatywnie oddziaływujące / pozbawienie miłości, odrzucenie, syndrom toksycznych rodziców, społeczne niedostosowanie, wykluczenie/. • Kultura kształtuje i określa naszą tożsamość poprzez te jej elementy, które postrzegamy /zachowania, przedmioty, inne elementy otoczenia, wzory, normy. Istotny wpływ mają też te elementy, których nie postrzegamy /ukryte reguły kultury/ : język, centrum ludzkiego bytowania , którym jesteśmy ogarnięci, które wyprzedza zawsze wszelką myśl i poznanie. Poza językiem sposobami okazywania uczuć i myślenia są : sposoby rozwiązywania problemów, formy poruszania się i ubierania, organizacja przestrzeni, formy transportu, systemy polityczne i ekonomiczne. Ukryte reguły kultury ujawniają się gdy mamy trudności z porozumieniem się z innymi: rozumienie, odczuwanie czasu i przestrzeni, pozawerbalne środki komunikacji, oznaki prestiżu, lokowanie ludzi w społecznej hierarchii • Tożsamość jako coś, co jest nam dane i zadane. M. Malicka prezentuje listę zadań, kierunków, wskazówek wskazujących drogę do tożsamości: • Samoświadomość zdolność spojrzenia na siebie, wglądu w siebie, możliwość kreowania siebie, korygowania drogi rozwoju, gotowość do zmiany i transgresji. Samoświadomość to zdolność bycia wolnym i odpowiedzialnym, przyjmowania i realizacji wartości i czynienia z nich centrum tożsamości. • Moja prywatna legenda. Opowieść o nas samych, tworzona dla nas i dla innych. Rezultat subiektywnej interpretacji zdarzeń i faktów, rzeczywistych i urojonych, charakterystyk 39 naszych bohaterów i nas samych. Przeszłość w tej narracji wiąże się z teraźniejszością , jest jej kontekstem i komentarzem. • Staję się w dialogu. Rozpoznajemy siebie w innych kiedy udaje nam się dotrzeć do ich człowieczeństwa, poprzez spotkanie z nimi. Spotkanie człowieka z człowiekiem, w którym może zdarzyć się coś, czego nie ma w naturze. Spotkanie człowieka z człowiekiem może zmienić stosunek do otaczającego świata, ukształtować nowy sposób bycia człowiekiem, zmienić system wyznawanych wartości. • Być kimś takim jak TY. Ten drugi, gdy jest wzorem godnym naśladowania, może wskazać życiowy cel, wyzwolić w nas energię. Proces projekcji , identyfikacji: ujawnia swą moc w relacjach nasyconych emocjami. Identyfikujemy się z tymi , których kochamy i rzutujemy samych siebie na istoty przez nas kochane. Obiektami identyfikacji mogą być osoby fikcyjne /kino, literatura/. • Narodzić się z dzieła prawdziwego. Nasza aktywność i powstające jako jej skutek dokonania to tworzywo ludzkiej egzystencji a tym samym tożsamości. E. Fromm – jestem tym, co robię. Dzieło prawdziwe jest rezultatem nie tylko woli, ale i rozumu, siły, wyobraźni, skupienia, emocji /miłości/. Twórczość /artystyczna/ wiążę świat zewnętrzny z wewnętrznym, każda wypowiedź jest opowieścią o sobie i dla siebie a jednak kierowana jest ku innym. Uzewnętrznione ekspresje stają się spełnionym doświadczeniem a ono z kolei wznosi gmach tożsamości.. • Moja maska moja społeczna rola. Maska jest z winy innych i dla innych, udaje to, czym nie jest, stwarza pozory prawdy, odsuwa odpowiedzialność /J. Tischner/. Maskę nakładamy też, aby ukryć intymność własnego wnętrza. Maska nie tylko udaje i skrywa, ale także zdradza i odkrywa ludzką tożsamość. Użycie maski może być drogą spełnienia się w innej tożsamości innej przyszłości np. w okresie moratorium. Ucieleśniamy się i spełniamy w rolach, pomnażając przez to własne życie. Utożsamiamy się z rolami i przez role. • Spotkanie z dziełem sztuki to istotny aspekt tożsamości jako zadania. Spotkanie ze sztuką przypomina fenomen spotkania /wniknięcia w sferę człowieczeństwa drugiego człowieka/. W sztuce odnajdujemy osoby, wartości, znaczenia, z którymi się identyfikujemy. Artyści przekazują sferę rzeczywistości obiektywnej i subiektywnej niedostępnej dla osób, które sztuki nie uprawiają. Tożsamość ludzka nie jest możliwa bez aksjo-semantycznej struktury, przez którą jednostka ma dostęp do świata i siebie. Dziedzictwo sztuki jest jakby genetycznym zapisem tej struktury, możliwością porozumiewania się ludzi ponad czasem i przestrzenią. Sztuka jest warsztatem, w którym społeczność ludzka poszerza świat wartości i znaczeń, zwracając się ku przyszłości. • To, co we mnie najlepsze, jest nadzieją na własną tożsamość, a droga do uchwycenia własnej tożsamości musi prowadzić przez świat wartości. Konstytuujemy się przez identyfikację z 40 tym co stanowi dla nas wartość. To, co uważamy w sobie za najlepsze to, co inni spostrzegają w nas jako cenne jest wyznacznikiem tożsamości. W procesie autooceny i wsłuchiwania się w innych kształtujemy w sobie obiektywny układ wartości, weryfikowany, poddawany próbom jest świadectwem naszej identyfikacji. • Określają mnie czyny. Człowiek przeżywa swoje czyny świadomie i w tym przeżyciu odnajduje siebie jako sprawcę. Odsłania się przez swój czyn jako przyczyna działania, ale także osobowy podmiot. K. Wojtyła . Myśl nieujawniona nie świadczy o podmiocie, czyn nas odsłania, nie można się go wyprzeć, jest świadectwem wobec nas samych i otoczenia. Nasze czyny czynią tożsamość przejrzystą dla świata. Tożsamość tak jak czyn jest rezultatem wysiłku. Człowiek kształtuje swoją tożsamość, gdy jest zdolny do wysiłku. • Przestrzeń stawania się, to przestrzeń, która jest nam dana i ta , którą kształtujemy. Przestrzeń stawania się należy rozumieć szeroko począwszy od świata przedmiotów skończywszy na przestrzeni aksjo-semantycznej. • Wymiary tożsamości Jerzego Nikitorowicza. Wymiar dziedziczony, wymiar nabywany i wymiar odczuwany. • Wymiar dziedziczony jest rezultatem wpływu najbliższego otoczenia, jest najbardziej odporny na zmiany, jest immanentnie wpisany w system funkcjonowania jednostki, stanowi łącznik jednostki z otoczeniem. Istotne dla tego wymiaru są: • czas trwania kontaktów i ich emocjonalny charakter; • spójność bodźców i reakcji w interakcji z otoczeniem społecznym, ekspresywność komunikatów, adekwatność reakcji otoczenia do zachowań osoby; • stałe rozszerzanie przestrzeni życiowej, kręgów znaczących innych, wzmacnianie oddziaływania dziedziczonego kręgu kulturowego; • właściwe formułowanie ocen zachowań, obiektywizacja tych zachowań poprzez odbiór; • • dominacja zależności od otoczenia a w konsekwencji ukształtowanie tożsamości. Wymiar nabywany w procesie socjalizacji i wychowania. Potrzeby odrębności i przynależności są płaszczyzną ścierania się interesu ogółu z interesami jednostki. W tym wymiarze występują sytuacje sprzyjające powstawaniu tożsamości, jak : interakcje, nabywanie doświadczeń , przyjmowanie ról społecznych, negatywny lub pozytywny obraz samego siebie. Dynamikę tego okresu określają: • zmiany grup odniesienia i znaczących innych; • pojawianie się nowych źródeł norm, wzorów, wartości /w przekazie bezpośrednim – interakcje, i pośrednim – dobra kultury; • mobilność jednostki, samodzielność w dysponowaniu czasem, zmniejszony zakres kotroli społecznej i autokontroli, zmiana horyzontu doświadczania rzeczywistości; 41 • dystans do otoczenia i zmiany w wartościowaniu, pierwsza próba trwałości tożsamości dziedziczonej; • konieczność negocjowania i utożsamiania własnych interesów z interesami i wartościami grup odniesienia /identyfikacji/; • • sytuacja konfliktu pomiędzy różnymi grupami odniesienia. Wymiar odczuwany, świadomie wybierany, jako efekt mediacji pomiędzy dziedzictwem kulturowym a kulturą nabywaną. • Konflikt pomiędzy trudnością w wyborze ostatecznego kształtu tożsamości a nasilającą się potrzebą spójnej tożsamości. • Pytania o to, kim jestem, kim mogę i chcę być. • Pytania o samoocenę, kompetencje społeczne, kulturowe. • Lęk przed obcym, nieznanym, przed utratą tożsamości. • Powstaje pytanie czy dysponuję symbolami kulturowymi wzmacniającymi więzi z innymi ludźmi i jednocześnie potwierdzającymi moją tożsamość. • Lęki przed tożsamością podwojoną, rozmytą, rozproszoną. Tożsamość własna, świadomie wybrana daje możliwość pogodzenia się z sytuacją niejednorodnych identyfikacji. Droga do uczestnictwa w kulturze prowadzi poprzez przeżycie własnej tożsamości, stąd potrzeba działania wspierającego. Dążenia i kultura /kultura i potrzeby/ • Z. Freud - w miarę doświadczeń wszelkie znaczące formy postępowania prowadzą do podtrzymania istnienia /jednostki, gatunku/ lub jego unicestwienia. Człowiek nie ma wielu szans na zrealizowanie swoich planów, gdyż jego energia skierowana jest na walkę ze sobą i światem o prawo do swoich dążeń. • Uprawnione jest pytanie nie o to, do czego popychają człowieka jego pragnienia, ale o to co powinno być spełnione aby człowiek mógł realizować siebie. Tak jak mechanizmy muszą być zaopatrzone w paliwo, smary itp. tak człowiek – obdarzony świadomością musi rozumieć sens swojego istnienia /aby zdobyć się na jakikolwiek wysiłek/, koncepcję nadającą sens życia. Człowiek potrzebuje też dystansu psychicznego wobec siebie. • W przypadku człowieka konieczne jest rozdzielenie potrzeb /warunków normalnego funkcjonowania/ od pragnień stanowiących wyraz tego, czego się chce. Przy czym trzeba zauważyć , że pragnienia kształtują się sytuacyjnie w przypadkowych doświadczeniach. Pragnienia są „pieczątką” kultury /ludzie czynią rzeczy zdeterminowane kulturą a dla ich życia szkodliwe/. Cywilizację można rozpatrywać jako narzędzie realizacji wymagań własnej kultury. • Poglądy autora. Istotne znaczenie ma taka treść sensu życia, która może być nieustanni modyfikowana, stosownie do nowych doświadczeń jednostki, jej nowych perspektyw. Stałym składnikiem sensu jest zasada, że wolność ma sens, gdy wszyscy są wolni, ostatecznym kryterium 42 dobra jednostki ludzkiej jest interes każdej jednostki, której nie wolno poświęcać nigdy i za nic. Kto ratuje jedno życie ratuje świat. Żadna wiedz nie może stwarzać recept jak powinna wyglądać praktyka. Wiedza może doradzać ostrzegać, wyjaśniać, pomagać w wyborze. • Główną potrzebą człowieka jest posiadanie dążeń porządkujących i ukierunkowujących zycie osoby. Pozostaje pytanie , jaki to mają być potrzeby. • Dziedzictwo starożytności. Nieumiarkowanie i dowolność ocen przysługiwały jedynie bogom. Poznanie jest ważne, ale wtórne wobec tego, co powoduje , że człowiek chce poznawać, czegokolwiek się uczyć. Jedne z pragnień są warunkiem istnienia człowieka , inne mogą być korzystne, ale niekoniecznie muszą być spełnione. Epikur III w. P. Ch. Rozróżnił potrzeby: • • naturalne i konieczne, • naturalne i niekonieczne • ani nie naturalne, ani niekonieczne. Kryterium intensywności pragnień , gdy pragnienie się nasila przeradza się w namiętność, która zaczyna kontrolować jednostkę, podporządkowuje ją sobie i niszczy. Trzy namiętności są groźne : strach przed bogami i śmiercią oraz miłość. • Źródła problematyki potrzeb: • czy potrzeby specyficznie ludzkie są instrumentem, za pomocą którego instytucje społeczne podporządkowują sobie jednostki ludzkie; • • czy instytucje społeczne sa instrumentem zaspokajania potrzeb. B. Malinowski. Trzy poziomy potrzeb: • potrzeby podstawowe wynikające z natury biologicznej człowieka /metabolizmu, bezpieczeństwa/; • potrzeby instrumentalne wynikające z właściwego ludziom sposobu zaspokajanie potrzeb biologicznych /wytwarzanie dóbr, obyczajowość, kształcenie, polityka/; • • potrzeby integratywne /nauka, religia, sztuka/. Abraham Maslow. Twórcze potencjały człowieka stanowią wynik zdrowego i właściwie ukierunkowanego rozwoju. Rozwój ten dokonuje się w drodze poszukiwania i realizowania celów, utrwalających i wzbogacających życie jednostki i nadających jej sens. Osobowość jest tym, czym staje się w toku spełniania tych celów, a rodzaje tych celów wyznaczają właśnie potrzeby. • Potrzeby są dane jednostce ludzkiej z przyrodzenia i tworzą hierarchię , w której zaspokojenie potrzeb podstawowych jest warunkiem zaspokojenia potrzeb nadrzędnych /krytyka takiego ujęcia/ • Piramida potrzeb : • fizjologiczne; • bezpieczeństwa /w przypadku dzieci są gwarancją ufności, przewidywalnosci, pewności, porządku/; 43 • miłości i przynależności do czegoś /idee, organizacje, grupy/ kogoś – nasilenie tych potrzeb to głód kontaktu, intymności, przynależenia. Organizm jest tak zaprojektowany, ze potrzebuje miłości tak jak samochód paliwa; • gdy człowiek jest syty, bezpieczny i kochany przychodzi kolej na potrzebę szacunku wobec siebie samego i od innych ludzi. Szacunek powinien być własny, ten od ludzi ma jedynie funkcje wspomagająca; • zwieńczeniem jest potrzeba samoaktualizacji. Stawanie się to kluczowe słowo w systemie Maslowa. • Każdy staje się tym czym powinien być aby być sobą zgodnie ze swoją naturą. • W odpowiedzi na krytykę swojej teorii Maslow rozwinął ją. Przyjął, że potrzeby dzielą się na dwie jakościowo odrębne kategorie, mają swoje korzenie biologiczne i wyrastają z natury człowieka , spełniają jednak inne funkcje. • Potrzeby D od słowa deficyt, brak czegoś istotnego, co domaga się uzupełnienia; • Potrzeby B od słowa bycie. Ich zaspokojenie prowadzi do wzrostu osobowości, ich niezaspokojenie jest źródłem tzw. metachorób, jak nerwice, depresje, apatie, alienacje, cynizm. Uczestnictwo w kulturze • Uczestnictwo w kulturze /partycypacja w kulturze/ to jedna z podstawowych kategorii używanych do opisu relacji między kulturą a jednostką i zbiorowością. Z kategorią tą wiąże się określony sposób rozumienia kultury, jako rzeczywistości systemowej, ponadindywidualnej. Kultura w takim ujęciu jest obiektywnie istniejącą rzeczywistością ludzką, będącą bytem potencjalnym wobec jednostki, poza nią; rzeczywistością, która totalnie w systemowy sposób działa na jednostkę ale i rzeczywistością wobec której, jednostka może być aktywna być aktywna. • Uczestnictwo w kulturze tak definiowanej, samo w sobie nie jest kulturą, diagnozuje jakość i częstotliwość relacji pomiędzy jednostką a kulturą. Relacjonalny układ ujawnia się od momentu, gdy jednostka zdeterminowana jest koniecznością komunikowania się z otoczeniem, przyswaja w aktach przedświadomych umiejętności komunikowania, aby przetrwać. W procesie akulturacji, w kolejnych fazach powstawania tożsamości osobowej, jednostka, przyjmuje postawy wyrażające własny stosunek do kultury: • stosunek dostosowawczy, bezrefleksyjny – ograniczający kontakty z kulturą do minimum niezbędnego do życia w społecznym otoczeniu, jako pewien rodzaj konieczności, warunek egzystencji; • stosunek dostosowawczy, refleksyjny – przyjmujący funkcjonowanie w kulturze jako świadomy wybór, którego podstawą jest pełna akceptacja kultury otoczenia; c/ kontestujący kulturę, odrzucający ją, ze świadomością trwałego konfliktu z otoczeniem lub wykluczenia.. 44 • stosunek krytyczny – wyrażający się w autonomii jednostki wobec otoczenia, przejawiający się w krytycznym spojrzeniu, wyborze, selekcji. • A.Tyszka – „ Stan aktywności kulturalnej jednostek lub stopień i styl ich uczestnictwa w kulturze – to tylko jeden z aspektów istnienia kultury.” W życiu kulturalnym możemy mówić „o dwóch zasadniczych formach uczestnictwa w kulturze: ekspresji i recepcji treści kulturowych.” Dominuje nastawienie na odbiór przekazów kulturowych. „...uczestnictwo kulturalne realizuje się jako akces natury świadomościowej, jako akt poznawczy, przeżycie estetyczne lub wzruszenie emocjonalne, możliwe dzięki opanowanym nawykom, dyspozycjom i umiejętnościom”. • Uczestnictwo w kulturze definiuje się jako proces interakcji symbolicznej. „Na uczestnictwo kulturalne składają się czynności formułowania oraz odbierania i interpretowania przekazów symbolicznych /A.Kłoskowska/, • A.Tyszka /1987, s. 89-96/ wskazuje na kilka możliwych aspektów rozumienia uczestnictwa w kulturze z perspektywy różnych funkcji kultury: • Aspekt semiotyczny, czyli odnoszący się do społecznego procesu komunikacji przez znaki i systemy znakowe. Uczestniczyć w kulturze w sensie semiotycznym to: mieć ekspresyjną i odbiorczą zdolność komunikowania się; znać kody i konwencje porozumiewania się ; mieć zdolność rozpoznawania układów nośników znaczeń, dekodowania i konotowania znaków i komunikatów, wyrażania własnych myśli, przetwarzania doświadczeń w czytelny dla innych tekst. Są jeszcze nadbudowane nad podstawowymi, dodatkowe kwalifikacje jak czytanie w podtekście, odbieranie metafor, rozumienie aluzji – są wynikiem wyuczenia, wyczulenia, wtajemniczenia w system kodów i konwencji kulturowych. „Im szerszy zasób znaków, znaczeń ... mieści się w indywidualnym doświadczeniu jednostki, tym potencjalnie bogatszy jest jej udział w procesach komunikowania” /a tym samym w kulturze/. • Aspekt semantyczny-to jest przejawiający się w umiejętności odczytywania i nadawania sensu przekazom informacyjnym i wytworom symbolicznym przez ich rozumiejącą interpretację. Uczestniczenie w sensie semantycznym to tyle co: odbieranie i rozumienie sensów zawartych w znakach; przyswojenie i przetworzenie sensów w osobowości uczestnika kultury; posługiwanie się stosownymi do danego tekstu regułami interpretacyjnymi i procedurami rozumienia. • Aspekt aksjologiczny – odnoszący się do wartości i ich porządków , a także do utrwalonych sposobów wartościowania. Symbol odnosi się nie tylko do znaczeń ale i wartości, zawiera więc w sobie zarówno funkcję komunikacyjną jak i aksjologiczną. „Zawarte w komunikatach kulturowych oceny, preferencje wartościujące i intencje są istotnym składnikiem sensu tych komunikatów .”. Komunikowanie nie jest tylko przekazem informacji, nastawione jest na oddziaływanie poprzez treść i sposób wyrażania tych informacji, ma w konsekwencji służyć wywoływaniu i kształtowaniu motywacji, postaw, realizacji wychowawczych celów, organizowaniu współdziałania – „ podtrzymywaniu i tworzeniu sieci oddziaływań społecznych.” 45 „ Instrumenty takiego oddziaływania, komunikat nakłaniający /perswazyjny, reklamowy, czy propagandowy/, norma kontroli zachowań, modele słowne zdarzeń i procesów – służą do socjalizacji według wzorów , do kształtowania dyspozycji postępowania właściwego, należytego, godnego, pożądanego itp., a więc nacechowanego wartościująco.” „Kultura – w jednym ze znaczeń – jest konfiguracją wartości i wartościowych celów, a także żródłem reguł wyboru i preferencji wartości...” „W aspekcie aksjologicznym uczestniczyć w kulturze, to uświadamiać sobie zasób i porządek wartości, znać i praktykować reguły oceniania i wartościowania, umieć adekwatnie wyrażać wartości środkami symbolicznymi.” • Aspekt normatywno-sterowniczy – określający znajomość norm i wzorów oraz regulujący i samoregulatywny ich wpływ na zachowanie. • Aspekt poznawczy – to jest donoszący się do zasobu i organizacji informacji, wyposażenia konceptualnego, które umożliwia orientację w sferze doświadczeń i doznań, zwłaszcza symbolicznych. • Aspekt socjologiczny – to jest dotyczący sfery symbolicznej identyfikacji z grupą i pozycji w grupie oraz wspólnoty wartości zapewniających integrację działań jednostek w życiu zbiorowym. Uczestnictwo w kulturze a rozumienie kultury • Uczestnictwo opisywane przez zachowania. Behawioralne koncepcje kultury nie rozróżniają zakresów. Behawioralne ujęcie kultury generuje termin uczestnictwa w kulturze rozumianego jako kultura - partycypacja /uczestnictwo/ w kulturze kontakty z instytucjami kultury, dobrami kultury, zdarzeniami kulturalnymi. Nawiązują do tego ujęcia problemy badawcze, np. czytelnictwo na wsi, uczestnictwo w teatrze młodzieży szkolnej. • Mentalistyczne definicje kultury odnoszą się do problematyki uczestnictwa poprzez kategorię świadomości. Zachowania są tylko zewnętrznym wyrazem myślowo – emocjonalnych procesów , będących istotą partycypacji w kulturze. Istotą uczestnictwa w kulturze w mentalistycznym ujęciu kultury jest przypisywanie sensów i wartości działaniom, obiektom, zdarzeniom, wiedzy; odwoływanie się do sfery uniwersum kultury /symboliczno – aksjologicznej wizji świata/. Społeczno – regulacyjna teoria kultury, wywodząca się z mentalistycznego jej rozumienia, wprowadza kategorię uczestnictwa symbolicznego . • Istotą uczestnictwa w kulturze symbolicznej jest odkrywanie sensów i trafna ich interpretacja – czyli przyporządkowanie tych sensów czynnościom i obiektom poprzez normy i dyrektywy semantyczne (reguły interpretacji). Sięgając do antycznej tradycji /Cyceron/, powiemy, że uczestnictwo w kulturze to uprawa umysłu. W interpretacji uzyskujemy „świadectwo odbioru”, które poprzez sposób odczytania składa się na „styl odbioru”, tzw. odbiór krytyczny. Przygotowanie do takiego odbioru nazywamy kompetencjami artystycznymi, estetycznymi. • Obok interpretacji używamy pojęć : odtworzenie, odbiór /reakcja na komunikat/, recepcja /przyjęcie i przyswojenie treści przekazu/, percepcja /postrzeganie obiektów/. Wymienione 46 procesy wpływają na sfery: emocjonalną, intelektualna a także modyfikację postaw, motywów, potrzeb, zainteresowań. Ujawniają się w takim ujęciu zainteresowania psychologiczną stroną odbioru, kontaktu z dobrami kultury. • Sumując przypomnijmy cechy uczestnictwa: aktywność wewnętrzna, receptywny odbiór, rozumiejący odbiór / A. Przecławska wymienia: 1/ rozumienie sensu, 2/ interpreatację; J. Kmita – rozumiejąca interpretacja komunikatu/. • Z uczestnictwem w kulturze wiąże się STAN AKTYWNOŚCI, rozumiany jako; udział w różnorodnych formach uczestnictwa kulturalnego. W tym aspekcie mówimy o: - absencji kulturalnej; - bierności kulturalnej; rozległymi, częstymi kontaktami z kulturą. • Ogólna charakterystyka uwarunkowań uczestnictwa: kryzys wydatków na kulturę; spadek uczestnictwa bezpośredniego na rzecz wzrostu zainteresowania kulturą masową /przekaz medialny/; malejące wręcz symboliczne uczestnictwo w spektaklach, koncertach, wystawach; powrót mody na kino /komercyjne/; zwiększające się uczestnictwo w rekreacji, rozrywce, ludycznej stronie kultury artystycznej. • Uwarunkowania uczestnictwa : • Aspekt psychologiczny /zdolności, potrzeby, zainteresowania/. • Kulturoznawczy / znajomość dekodowania przekazów/. Zróżnicowanie poprzez „wzory kultury”, płeć, wiek, role społeczno-zawodowe, pozycje społeczną, zawód, wykształcenie, dystans kulturalny, smak, gust, styl życia. • Nowe uwarunkowania: edukacyjno – kulturowe, ekonomiczne, nawyki, dyspozycje, umiejętności, zdolności, indywidualna świadomość kulturalna, edukacja szkolna i pozaszkolna, rodzina. Teresda Kostyrko – dotychczasowy oraz pożądany model uczestnictwa Polaków w kulturze • • Zmiany w ofercie kulturalnej: • wycofanie się budżetu państwa z finansowania kultury; • oferta rynku /książka, fonografia, filmy video; • media komercyjne, internet Zmiany systemowe: • powierzenie samorządom odpowiedzialności za kulturę ; • zróżnicowanie oferty; • po okresie spadku zainteresowania twórczością amatorską odradza się ten rodzaj aktywności a także zainteresowanie twórczością ludowa i regionalną; • • spadła ilość instytucji kultury; • potencjalni odbiorcy korzystają z przypadkowych ofert Zalążki cech pożądanych, jak: otwartość, emancypacyjność, pluralizm form i treści, zróżnicowanie oferty, większe możliwości wyboru /szczególnie w ośrodkach miejskich/. Cechy 47 negatywne: indyferentyzm wartości, kariera kultury masowej, spadek zainteresowania tzw. kulturą wysoką,, zanik kanonu kulturowego a tym samym zagrożenie tradycji, przerwanie ciągłości kulturowej i tożsamości. • Deprecjacje kultury wysokich wartości można tłumaczyć ułomnym modelem oświaty w tym edukacji kulturalnej. • Ważne obszary uczestnictwa w kulturze: • kultura upowszechniana przez tzw. przemysły kultury /książka, fonografia, film, video, czasopisma, RTV; • • kultura bliskiego otoczenia w środowisku lokalnym; • aktywność społeczności lokalnych Cechy pożądanego modelu uczestnictwa: • emancypacyjność promująca samodzielność i postawę twórczą; • otwartość na różne wartości, na innych członków społeczności, umiejętność porozumienia się z innymi; • systematyczna permanentna edukacja, pozwalająca na zrozumienie kultury, przemian, innych; • podtrzymywanie tradycji kulturowych, ważnych dla tożsamości, poczucia związku z własną kulturą i społecznością; • zdolność do zmiany, innowacji, postępu; • możliwość zaspokojenia aspiracji, dążeń, ambicji i ciekawości poznawczych Komunikacja, komunikowanie się a komunikowanie • Komunikacją nazywamy porozumiewanie się. Jej celem jest stworzenie wspólnoty komunikacyjnej – społecznych warunków w których ludzie porozumiewają się i są sobie potrzebni. • Komunikacja ma dwie podstawowe formy: o komunikowanie się – proces w którym ludzie bezpośrednio wymieniają sygnały /komunikaty/; o komunikowanie – gdy nie ma bezpośredniego kontaktu, a komunikacja odbywa się za pośrednictwem mediów /środków masowego komunikowania/. • Media dzielimy na o tradycyjne - przebieg komunikacyjny odbywa się w jednym kierunku, od nadawcy do anonimowego odbiorcy, w przeciwną stronę nie jest możliwy. o interaktywne – gdy istnieje możliwość obustronnego przepływu komunikatów. 48 Modele komunikacji. • Model językoznawcy Romana Jakobsona, do tyczy komunikacji słownej w styczności bezpośredniej „twarzą w twarz” KONTEKST KOMUNIKAT NADAWCA------------------------------------ODBIORCA KONTAKT KOD Elementy modelu, zachodzących w nim stosunków: • Nadawca – ten, który mówi, przy czym w takim modelu komunikowania rola ta jest wymienna z rolą nadawcy, co jest podstawą sytuacji dialogu. • Odbiorca – ten , który w danym momencie słucha. • Komunikat – treść przesłania, przekaz • Kontekst – uchwytny dla odbiorcy sens komunikatu; znane nadawcy i odbiorcy , dostępne percepcyjnie zjawiska; zwerbalizowane lub dające się zwerbalizować. • Kod – język komunikowania się; zespół znaków symbolizujących przekazywane myśli. Kod musi być wspólny dla obu stron, na tyle , by treści zakodowane w przekazie mogły być trafnie odkodowane /odczytane/ przez odbiorcę. • Kontakt – komunikowanie dokonuje się w warunkach kontaktu partnerów komunikacji. Kontakt jest możliwy dzięki kanałowi komunikacji , którym jest styczność fizyczna i psychiczna obu stron. • Psychiczne zbliżenie partnerów – muszą się znać i rozumieć, by chcieli się porozumiewać. /motywacja/. Związek psychiczny umożliwia nawiązania i kontynuowanie komunikacji. Komunikacja jako proces: - ludzie którzy chcą się komunikować /zwiazek psychiczny/; wykorzystując dostępne im kanały komunikowania; wchodząc ze sobą w styczność /kontakt/; przekazują komunikaty dostępnymi sobie środkami /kanałami/. Komunikaty te dotyczą zrozumiałych dla nich faktów /kontekst/, zawarte są w kodzie /zakodowane przez nadawcę/ i odczytane przez odbiorcę; co podtrzymuje , pogłębia wzajemnie związek psychiczny komunikujących się tak aby chcieli proces komunikowania kontynuować. • W sytuacji komunikowania występują zakłócenia polegające na jednostronności tego procesu. Nadawca nie ma możliwości sprawdzenia reakcji odbiorcy na swój komunikat, brakuje tzw. sygnałów zwrotnych. Stąd konieczność biegłości zarówno komunikatora jak i odbiorcy. Istotna jest obustronna dbałość o rozumienie języka. Komunikator ponadto powinien mieć rozwiniętą zdolność empatii, postawienia się w roli odbiorcy. Wymaga to wiedzy i uzdolnień. Tradycyjny model komunikowania, nawiązujący do retoryki Harolda Lasswela, oparty jest o pięć pytań. 49 KTO ? -------CO ?-------JAK ?----------KOMU ? -----------JAKI EFEKT ? NADAWCA TREŚĆ KANAŁ ODBIORCA WYNIK • Nadawca – osoba komunikująca, względnie zespół przygotowujący komunikat. • Treść – zawartość komunikatu, zapisana lub przekazana środkami technicznymi. • Kanał – środki techniczne przekazu. Kanał przez swe warunki techniczne wpływa na treść. Nie wszystkie komunikaty identycznie reagują na środki techniczne przekazu. • Odbiorcą jest widz, czytelnik, słuchacz, który poświęca komunikatowi swoją uwagę. • Efektem jest rezultat komunikowania, jak: poświęcanie czasu; postrzeganie - percepcja; przyswajanie treści-recepcja; zapamiętywanie-retencja; uleganie argumentacji przez akceptowanie sądów; wyrażanie gotowości do działania zgodnie z treścią komunikatu – postawa; podejmowanie działania w wyniku przyjęcia treści komunikatu-działanie następcze. Fred Jandt model rekapitulujący dyskusję nad technicznymi aspektami przepływu informacji. [KONTEKST] SZUM Źródło – Zakodowanie -Przekaz – Kanał – Odbiornik – Dekodowanie - Reakcje odbiorcy SPRZĘŻENIE ZWROTNE [KONTEKST] MODEL Davida Berlo – określenie warunków spełnianych przez nadawcę i odbiorcę. NADAWCA---------TREŚĆ----------KANAŁ---------ODBIORCA-----------WYNIK Biegłość komunikacyjna umiejętność odbiorcza Postawa postawa Wiedza wiedza System społeczny system społeczny System kulturowy system kulturowy Funkcje komunikacji. Przez funkcje rozumie się działania mające na celu przynozseniu skutków, jak i same skutki, które komunikacja powoduje. POZNAWCZA POETYCKA EMOTYWNA-------------------------------------------------------------KONATYWNA FATYCZNA METAJĘZYKOWA 50 KOMUNIKACJA MIĘDZYKULTUROWA. Mikułowski – Pomorski • Komunikacja międzykulturowa i jej rodzaje. Komunikacja międzykulturowa, to” akt rozumienia i bycia rozumianym przez audytorium o innej kulturze” • Komunikacja poprzezkulturowa - komunikacja różnych grup wewnątrz jednej kultury narodowej • Komunikacja pomiędzykulturowa – zachodząca pomiędzy uczestnikami różnych kultur narodowych • Komunikacja międzynarodowa – pomiędzy instytucjami należącymi do różnych kultur narodowych • Komunikacja globalna – jako aspekt komunikacji międzynarodowej • Dziedziny określające pierwotny poziom kulturowy: • Proksemika – wiedza o terytorialności i przestrzeni osobistej • Kinestyka – bada gesty, ruchy ciała i mimikę określane jako komunikacja niewerbalna • Chronemika – badanie użycia czasu • Haptyka – rola dotyku w komunikacji • Okulestyka – badanie kontaktu wzrokowego • Głosowe właściwości /intensywność, tonacja, zasięg, wyrazistość/ • Głosowe charakterystyki /śmiech, szloch/ • Dźwięki oddzielające słowa – uh, um, gwizdy, westchnienia • Dwa badawcze podejścia : • szkoła kulturowego dialogu – natura ludzka nastawiona jest na kulturowe podobieństwa i szukanie pól wzajemnego zrozumienia /retoryka i filozofia humanistyczna/; • szkoła kulturowego krytycyzmu – konflikt jest najważniejszym źródłem wiedzy o kontaktach międzykulturowych; • Kolekcjonowanie różnic nie pozwoli na zrozumienie procesu międzykulturowej interakcji. • Czynniki , które mogą być źródłem stabilności: • Wzajemna otwartość • Zaangażowanie, poczucie wspólnoty i gotowość inwestowania w takie stosunki • Ustalenie znaczeń dla zachowań niewerbalnych • Ocena wzajemnych stosunków, obie strony dostrzegają swe stosunki w taki sam sposób i to podtrzymuje ich relację • M. Parks : stosunki intymne stanowią pomosty komunikacyjne o jedynie sytuacyjnej wartości, nie budują trwałych podstaw porozumienia 51 • Inne propozycje badawcze: • podejście współorientacyjne – ludzie szukając porozumienia ujawniają partnerom jak postrzegają samych siebie; • teoria redukowania niepewności - obcy sobie ludzie starają się gromadzić o sobie informacje, aby na ich podstawie przewidywać zachowania, jest to sposób redukowania niepewności; • podejście skoordynowanego zarządzania znaczeniami - - ludzie funkcjonujący w złożonych , heterogenicznych społeczeństwach wykazują duży stopień świadomości różnic kulturowych. • Teoria dominacji stosunków instytucjonalnych i grupowych – większość kontaktów miedzykulturowych odbywa się w subkulturach organizacyjnych, większość interakcji dokonuje się pod wpływem grupy. Kultura zastana percypuje społeczną tożsamość nowego uczestnika. Historia komunikacji miedzykulturowej • Antropologia – narody lepsze i gorsze • Nurt rasowy • Współczesne orientacje antropologiczne : - dyfuzja , - rola struktury społecznej, -teza o niepowtarzalności społeczeństwa, - dostosowanie do otoczenia, - wzorce osobowe, - wczesna socjalizacja • Grupy własne a obcość społeczna • Obcy • Spotkanie międzykulturowe, zachodzi gdy: „...ludzie różnych kultur nawiązują kontakty bez zamiaru włączenia się w jedną z tych kultur." spotkanie ma miejsce gdy nie ma intencji integrowania się z obcą kulturą. • Etapy kontaktów z obcą kulturą, „krzywa akulturacyjna” : • euforia, pozytywne podniecenie; • szok kulturowy, po bliższym poznaniu, wrażenie całkowitego braku porozumienia, miejscowi przestają nas traktować jak atrakcję i wytykają nam błędy, odczuwamy dotkliwie niepowodzenia, zaczynamy uczyć się lokalnej symboliki, rytuałów; • akulturacja, przybysz powoli uczy się nowych warunków, przyswaja miejscowe wartości, zauważa uznanie ze strony miejscowych co podnosi jego wartość; • stabilizacja, uspokojenie, akceptacja nowego sposobu życia /jest on gorszy od dotychczasowego, równorzędny z dotychczasowym, przynosi nam poczucie sukcesu/. • Trzy cykle przyjmowania obcej kultury: • zaciekawienia, poprzez atrakcyjność i odmienność; • etnocentryzm – oceniamy obcą kulturę z perspektywy własnej i dowodzimy wyższości tej drugiej; 52 • policentryzm – godzimy się z tym , że na świecie występują różne kultury, różne wartości i trzeba je zaakceptować; • Ksenofobia – sytuacja w której obcą kulturę uważamy za jedyną. • Procesy integracyjne i multikulturowość. Na świecie dominują kontakty poprzezkulturowe, realizujące się w ramach jednej kultury. Na świecie spotykamy około 5.000 różnych grup etnicznych. Tożsamość narodowa i państwowa zdarza się dosyć rzadko. Narody całkowicie homogeniczne stanowią 5 % wszystkich narodów świata. Narody powstawały w wyniku ewolucji, integracji wielu etnicznych pierwiastków. Integracja jest procesem powolnym i składa się z kilku etapów. • Asymilacja jest procesem prowadzącym od „szoku kulturowego” do przystosowania się do danej kultury. Fazy asymiliacji – integrowania się przybysza z nową społecznością: • Akulturacja – przyjęcie przez przybysza lokalnych wzorów zachowań. • Asymilacja strukturalna – przenikanie emigrantów do grup i instytucji społeczeństwa lokalnego. • Asymilacja identyfikacyjna – rozwinięcie przez migrantów poczucia przynależności. • Proces integracji przybysza ze społeczeństwem gospodarzy, według Jandta: • Etap kontaktu – większość uświadamia sobie istnienie grup mniejszościowych i uznaje , że różnice rasowe, etniczne nie są istotne. • Etap dezintegracji – osoba z zewnątrz przyjmuje do wiadomości istniejące uprzedzenia i dyskryminacje związane ze stosunkiem do mniejszości etnicznych /płci/ • Etap reintegracji – gdy aspirujący czując się członkiem wiekszości zaczyna obwiniać grupy mniejszościowe walczące z dyskryminacją o generowanie problemów • Etap pseudoniezależności – aspirujący akceptuje obecność mniejszości i próbuje zrozumieć różnice wynikające z odmienności rasowych , czy kulturowych • Etap autonomii – akceptacja i świadomość podobieństw rasowych i kulturowych, akceptuje mniejszości i większości. • Asymiliacja trwa dłużej niż dwa pokolenia. Czasem dopiero pokolenie prawnuków zwraca się ku swoim korzeniom. Przykład – dostosowanie się w USA do tak zwanej „kultury białego człowieka”. Kultura ta według J. H. Katza kierowała się : - surowym indywidualizmem, konkurencją, - zorientowaniem na działanie, - podejmowaniem decyzji, - komunikacją, czasem, -świętami, -historią, - protestancką etyką pracy, -wiarą w postęp i orientacją ku przyszłości, - naciskiem na metody naukowe, - statusem władzy, -strukturą rodziny, -estetyką, - religią • Multkulturowość. W tak zwanym „kontekście integratywnym” w warunkach większej internacjonalizacji życia i większej styczności międzykulturowej – ludzie osiągają stan 53 wspólnego życia w kilku kulturach określany mianem multikulturowości. Pomogają w tym procesi etak zwane osoby pośredniczące /posiadające kilka paszportów, mobilne/ Osobowość • Badania nad osobowością rozpoczęły się później niż badania nad kulturą, czy społeczeństwem. Znaczenie samego terminu nie jest jeszcze dokładnie ustalone. Głównym problemem staje się wyznaczenie granic osobowości, odgraniczenie jej od środowiska. • Osobowość można zrozumieć jako zorganizowany agregat procesów i stanów psychicznych właściwych jednostce. Osobowości nie poddają się bezpośredniej obserwacji; ich właściwości mogą być badane jedynie na podstawie jawnego zachowania jednostki oraz relacji tego zachowania do jej potrzeb i środowiska. • Można założyć, że funkcją osobowości jest umożliwienie jednostce zachowywania się w sposób dla niej korzystny w warunkach narzucanych przez środowisko. Funkcja ta jest najskuteczniejsza, gdy zachowanie wywoływane jest z jak najmniejszą zwłoką, przy minimalnym wysiłku. • Funkcjonowanie osobowości realizuje się poprzez: 1. Rozwinięcie adekwatnych behawioralnych reakcji na rozmaite sytuacje, 2. Redukowanie tych reakcji do nawyków, 3. Wytwarzanie już ustalonych nawykowych reakcji. • Zazwyczaj występuje szereg potrzeb równocześnie, żadna z nich nie jest dominująca; dostarcza on motywacji dla określonej reakcji behawioralnej. Wszelkie zachowania dążące do zaspokojenia potrzeb muszą być dostosowane do warunków występujących w otoczeniu jednostki. • Następnym krokiem jest, więc oszacowanie tych warunków. Rozpoznanie zazwyczaj uwalnia reakcję behawioralną, choć może być ona zawieszona na jakiś czas. Ludzkie sytuacje bodźcowe posiadają wspólny czynnik – komponent społeczny. Ważną potrzebą jest potrzeba wywoływania u innych pozytywnego odzewu i prawie zawsze towarzyszy ona innym potrzebom pochodzącym z napięć fizjologicznych. Potrzeba ta brana jest przez jednostkę pod uwagę nawet, gdy jednostka jest sama. Stąd przy realizacji celów istotne jest jak jednostka je osiąga, następnym kryterium jest czy. Komponent społeczny to nacisk, aby cele te realizować za pomocą środków ogólnie aprobowanych, przewidzianych w aspekcie pozycji społecznej jednostki. • Nawyki zawierają często zbyt wiele ruchów, mogłyby być efektywniejsze z punktu widzenia ich celów jawnych, jednak mają przewagę nad reakcjami nienawykowymi, gdyż oszczędzają energię nerwową jednostki i zmniejszają jej napięcie emocjonalne. Wykonywanie wielu czynności na poziomie nawykowym pozwala zachować energię i dostarczyć mocy w 54 potrzebie rozwinięcia nowych form zachowań. Zorganizowany agregat nawyków utrwalony w jednostce stanowi większą część jej osobowości i nadaje je formę, strukturę oraz ciągłość. Rola kultury w kształtowaniu osobowości • Dostrzeżenie kultury stało się istotnym momentem w rozwoju nowoczesnej nauki. Świadomość istnienia kultury zawdzięczamy kontrastom między różnymi kulturami, z którymi się zetknęliśmy. Psychologowie w swych badaniach lekceważyli wpływ kultury, gdyż nie badali istot funkcjonujących w różnych środowiskach kulturowych. Uwarunkowanie kulturowe staje się istotnym elementem osobowości. • Badanie osobowości jest zadaniem trudnym ze względu na niedoskonałość obiektywnych technik badawczych. Ponadto informacje o osobowości w społeczeństwach pozaeuropejskich zebrane zostały przez antropologów o małej znajomości psychologii. Zwykle, ze względu na wielość kultur, jeden badacz badał jedno społeczeństwo, stąd duży margines błędu i nieobiektywności. Przy tego typu badaniach osobowość badacza i jego subiektywne odczucia mają ogromne znaczenie). • Punkty wspólne dla wszystkich antropologów: o Normy osobowości różnią się w rozmaitych społeczeństwach o Członkowie każdego społeczeństwa wykazują zawsze znaczne indywidualne odmiany osobowości o We wszystkich społeczeństwach można znaleźć wiele takich samych skal zmienności i wiele podobnych typów osobowości • Powstaje pytanie, czy społeczeństwo posiada jedną normę osobowości, czy też wiele norm dla wielu grup społecznych. Istnieje wiele elementów wspólnych dla osobowości wszystkich członków społeczeństwa, od prostych, podstawowych do zgeneralizowanych zachowań. Jednostki mogą popierać te same postawy używając do tego różnych zachowań. • Wspólne elementy osobowości tworzą razem zintegrowaną konfigurację, nazywaną typem osobowości podstawowej społeczeństwa jako całości. Dostarcza ona członkom wspólnych znaczeń i wartości oraz umożliwia jednolitą reakcję emocjonalną na sytuacje, dotyczące tych wartości. Istnieje także pewna konfiguracja zachowań związana z przynależnością do danej grupy społecznej – nazywamy ją osobowością statusową, gdyż wiąże się ze statusem społecznym jednostki. • Osobowość statusowa nakłada się ona na osobowość podstawową i jest z nią całkowicie zintegrowana. W osobowości statusowej przeważają reakcje jawne. Rozwijanie reakcji związanych z osobowością statusową pozwala na skuteczne funkcjonowanie w ramach statusu; istnieją silne naciski ze strony społeczeństwa, aby jednostka reakcje te przejęła (system kar i 55 nagród). Każde społeczeństwo posiada własny typ osobowości podstawowej oraz typy osobowości statusowych. • Badania powiązań osobowości z kulturą napotkały pytania: o Jak bardzo osobowość jest zdeterminowana przez czynniki fizjologiczne o W jakim stopniu takie fizjologiczne determinanty są dziedziczne o Jak bardzo mogą się rozpowszechnić i wywierać wpływ na typ osobowości podstawowej lub osobowości statusowe. • Wewnętrzne właściwości jednostki silnie wpływają na rodzaj doświadczeń i interakcji, w jakie ona wchodzi, a te z kolei rozwijają konfigurację jej reakcji. Jednak wpływ tych wewnętrznych właściwości w znacznym stopniu uwarunkowany jest przez czynniki środowiska (społecznego?). Wrodzone, biologicznie zdeterminowane czynniki nie wystarczają do wyjaśnienia konfiguracji osobowości jako całości, są jedną z wielu „działających sił”. • Konfiguracja osobowości to oprócz wzorów reakcji także ogólna organizacja, nazywana temperamentem jednostki. Trudno jednak stwierdzić, czy temperament jest wynikiem aktywności cech wrodzonych, czy też najprawdopodobniej wpływu środowiska w połączeniu z tymi cechami. Każda konfiguracja osobowości obejmuje także zdolności realizacji różnych procesów psychicznych – uczenia się, zapamiętywania. Możliwości te mogą być powiększane poprzez ćwiczenia i praktykę, określają jednak górna granicę ludzkich możliwości i są różne u różnych jednostek. Z tych rozważań wynika, iż czynniki fizjologiczne nie stanowią wyjaśnienia rozwiniętych wzorów reakcji stanowiących większą część osobowości, jednak mogą znacznie określać zdolności psychologiczne jednostki. • Bardzo trudno ustalić, jakie są wrodzone zdolności jednostek; czy poziom jej inteligencji zawdzięcza dziedziczności, czy warunkom zewnętrznym. Z pewnością niektóre z determinant fizjologicznych są uwarunkowane genetycznie, lecz nie dziedziczone bezpośrednio, gdyż muszą być rezultatem złożonych kombinacji genów, nie przekazywanych jako całość. Sprawdzenie tej teorii wymaga badania małego, żyjącego od dłuższego czasu w izolacji społeczeństwa o w miarę homogenicznej przekazywanej puli genów. Jednak nawet w takim społeczeństwie najprawdopodobniej jednostki różniłyby się pod względem dziedziczonych zdolności psychicznych. Wyjaśnieniem może być tutaj ich przynależność do określonych środowisk. W procesie kształtowania osobowości najważniejszymi czynnikami środowiska są ludzie i rzeczy. • Wpływy kultury na osobowość są dwojakiego rodzaju. Z jednej strony są to wpływy kulturowo uwzorowanego zachowania innych jednostek w stosunku do dziecka (wychowanie). Z drugie są to wpływy pochodzące z obserwacji innych przez jednostkę i uczenia się wzorów kulturowych. Te typy wpływów zachodzą na siebie. Pierwsze kilka lat życia jednostki ma decydujące znaczenie dla ustalenia ram jej systemów wartości-postaw. Istnieje pewna korelacja pomiędzy technikami wychowywania dzieci w różnych społeczeństwach a typami osobowości podstawowej dorosłych. 56 Kultura dostarcza także modeli specyficznych reakcji; proces uczenia się ich trwa przez całe życie, by dostosować zachowanie do zmieniających się ról społecznych człowieka. • Przyjmując nowe wzory zgodne z systemami wartości-postawy człowieka jednostka utrwala je, co sprzyja jej zadowoleniu. Dla jednostek żyjących w zmieniającej się kulturze, lub jednostek zmieniających kulturę w której żyją, ich systemy wartości-postaw pozbawione są wzmacniania, słabną i są zagłuszane (akulturacja). Jednostka akulturowana może nauczyć się działać wg wzorów nowej kultury, lecz nigdy nie będzie odczuwać emocjonalnego związku z tą kulturą. • W społeczeństwie nie znajdziemy dwóch identycznych jednostek, gdyż różnice indywidualne, biorące się z różnych doświadczeń oraz różnice otoczenia, w którym jednostka była wychowywana, mogą ułożyć się w niemal nieskończoną ilość kombinacji. W różnych społeczeństwach występuje dużo takich samych typów osobowości, gdyż pomimo różnic we wzorach reakcji (określanych przez kulturę każdego ze społeczeństw), jednostki mogą mieć takie same zdolności i podstawowe systemy wartości-postawy. Ponadto, przy tych podobieństwach mogą być kształtowane przez podobne sytuacje rodzinne i wychowanie (stąd podobne wpływy wczesnego warunkowania). Z tych faktów może wynikać podobieństwo także głębszych warstw konfiguracji osobowości. • Kulturę w naszych rozważaniach należy rozpatrywać jako dominujący czynnik w ustalaniu typów osobowości podstawowej dla różnych społeczeństw oraz różnych osobowości statusowych. Dla kształtowania osobowości danej jednostki jest ona jednym z wielu, lecz także dominującym czynnikiem. Kulturowe aspekty rozwoju. Czy kultura ma znaczenie? Kultura jest immanentną właściwością wszystkich znanych społeczeństw. Rozpatrywano dwie koncepcje teoretyczne: 1/ koncepcja Gertza, który rozumie kulturę jako gęsty opis zawierający wszystkie aspekty życia ludzi; 2/ przedmiotowa koncepcje odnoszącą się do wartości, postaw i upowszechnionych przekonań ludzi. • Zadaniem badań była odpowiedź na pytanie, jak kultura rozumiana w sensie przedmiotowym / wartości, postawy, ,przekonania, opinie, przeświadczenia powszechne u członków danej społeczności/ wpływa na zakres i sposób realizowania, lub niezrealizowania przez społeczeństwa procesu rozwoju ekonomicznego i demokratyzacji życia politycznego. • Odwrotnie jak przyjmują to inni, badaczy interesuje kultura jako zmienna zależna. W jaki sposób poprzez działania polityczne i inne można minimalizować lub usunąć kulturowe przeszkody stojące na drodze ekonomicznego rozwoju. Czy przywództwo polityczne może stanowić czynnik stymulujący zmianę kulturową /przykład Singapuru/. 57 • Zainicjowany przez Harwardzką Akademie Studiów Międzynarodowych a prowadzony przez Lawrenca Harrisona projekt miał odpowiedzieć na pytania: o W jakim stopniu czynniki kulturowe kształtują rozwój ekonomiczny i polityczny? o Jak sprawić by ewentualne bariery stojące na drodze takiego rozwoju, przestały mu dłużej zagrażać? • Sympozjum zatytułowane „Wartości kulturowe a rozwój społeczeństw”, które odbyło się w 1998 roku w Harwardzie, dało asumpt do szerszej dyskusji, stając się jednocześnie materiałem do książki pt. Kultura ma znaczenie. • Celem projektu było zaproszenie uczonych i praktyków do debaty na temat kultury. Taka współpraca pomogłaby wypracować teorie, praktyczne wskazówki oraz zacieśnienie więzi pomiędzy naukowcami a praktykami, w wyniku, czego na świecie łatwiej będzie stworzyć warunki sprzyjające rozwojowi społeczeństw. • Książka niesie pewne przesłanie, z którego skorzystać powinny zarówno te państwa, czy narody, którym obecnie wiedzie się nienajlepiej, jak i Ci, którzy borykają się z różnymi problemami wewnętrznymi, mimo, że uchodzą na świecie za „bogatych krewnych”. • Zdaniem autorów zbioru nadrzędnym celem ludzkości powinno być dążenie do maksymalnego ograniczenia cierpienia ludzi na świecie. Kultura, mając ogromny wpływ na rozwój gospodarczy państw, powinna zdaniem autorów sprzyjać rozwojowi społeczeństw. Ale czy jest możliwe zbudowanie kultury referencyjnej, którą można by było zarekomendować innym społeczeństwom. • Według S. P. Huntingtona (współredaktora książki) • „rola wartości i postaw uwarunkowanych kulturowo jako czynników ułatwiających bądź hamujących tendencje rozwojowe była w dużym stopniu ignorowana przez rządy oraz agencje pomocowe. Włączenie programów propagujących zmianę wartości i postaw do projektów prorozwojowych jest posunięciem niezbędnym, jeśli nie chcemy, by nędza i niesprawiedliwość nękające większość zacofanych krajów i grup etnicznych, towarzyszyły im również w ciągu najbliższego półwiecza. • Uniwersalność wartości a „imperializm kulturowy” zachodu • Stanowisko relatywizmu kulturowego jest ostrożne w stosunku do koncepcji postępu, uważają, że kultury określają autonomicznie własne cele i wartości i nie ma sensu porównywanie kultur. • Przedstawiciele Zachodu nie maja prawa i podstaw, aby krytykować kultury innych społeczności /okaleczanie żeńskich narządów płciowych, palenie wdów, niewolnictwo/. • Uniwersalne aspiracje ludzi na całym świecie ujmuje Deklaracja Praw Człowieka ONZ. Aby ustalić obiektywne kryteria oceny kultur ze względu na aspiracje ich użytkowników ustalono zestaw twierdzeń, do których można się ustosunkować: 58 • o Życie jest lepsze niż śmierć. o Zdrowie jest lepsze niż choroba. o Wolność jest lepsza niż niewola. o Dostatek jest lepszy niż ubóstwo. o Edukacja jest lepsza niż ignorancja. Autorzy postawili następujące pytania: o W jakim stopniu czynniki kulturowe kształtują rozwój ekonomiczny i polityczny? o Jak sprawić, by ewentualne kulturowe bariery stojące na drodze takiego rozwoju, przestały mu dłużej zagrażać? o Dlaczego poziom życia w niektórych krajach jest przerażająco niski a w innych kilkakrotnie wyższy? • Ronald Inglehard realizator Światowego Sondażu Wartości powtarza, iż demokracji nie będzie nigdzie tam, gdzie dominuje nieufność wobec innych, nietolerancja, wrogość wobec obcych, a połowa społeczeństwa jest upośledzona społecznie. • Na dzieło (opatrzone przedmową S. P. Huntingtona i wstępem L. E. Harrisona), składa się dwadzieścia dwa eseje w siedmiu częściach: • • o Kultura a rozwój gospodarczy, o Kultura a rozwój polityczny, o Debata antropologiczna, o Kultura i gender, o Kultura i amerykańskie mniejszości, o Kryzys Azjatycki, o Upowszechnianie zmian. Postawiono główne zagadnienia: o Związek pomiędzy wyznawanymi wartościami a postępem cywilizacyjnym o Uniwersalne wartości a „imperializm kulturowy” Zachodu o Uwarunkowania geograficzne a kultura o Relacje pomiędzy kulturą a instytucjami o Przemiany kulturowe Autorzy większości artykułów sądzą, że kultura przesądza prawie o wszystkim, nie traktują też kultury jako czegoś niezmiennego. Uważają, że kulturę można a nawet trzeba zmieniać, aby osiągnąć postęp. • Max Weber, na którego powołuje się wielu autorów, uważał, że kultura ma wpływ na rozwój gospodarczy społeczeństw. Część badaczy stoi na jednak na stanowisku, że poza kulturą istnieje jeszcze wiele innych uwarunkowań, które wpływają bądź to na rozwój, bądź na 59 stagnację gospodarczą przedstawicieli danej kultury, ale w konsekwencji kultura, ma najważniejsze znaczenie dla postępu. • W dyskursie nad związkiem pomiędzy kulturą a rozwojem ekonomicznym ważną rolę odgrywa Teoria zależności. Przez wielu uważana jako wygodna alternatywa wobec kulturowych wyjaśnień zacofania gospodarczego /Ameryka Łacińska/. U podstaw tej teorii leży ksenofobiczny antyimperializm i wszechogarniające poczucie krzywdy. • Historyczne przykłady krajów Ameryki Łacińskiej i Japonii wskazują na wpływ kultury na modernizację5. • Ameryka Łacińska, wybierając wspomnianą teorię zależności6, jako wygodną alternatywę wobec kulturowych wyjaśnień zacofania gospodarczego została daleko w tyle za Japonią, która przyjęła odmienny tok rozumowania. • Japończycy obarczając winą za zacofanie siebie samych przystąpili do modernizacji z charakterystyczną dla siebie gorliwością i systematycznością. Byli do tego procesu • • • • • • • • • • • • 6 5 progresywizm - procesy modernizacji prowadzą do powszechnej poprawy jakości życia społ. ] Wstępny warunek - rozbicie naturalnych wspólnot, erozja tożsamości kolektywnej i uformowanie się tożsamości indywidualnej; przejście od tradycjonalizmu do nowoczesności, czyli samoczynny wzrost ekonomiczny gwarantujący regularność produkcji i konsumpcji, uczestnictwo w życiu publicznym; ujednolicenie procesu; najważniejsze czynniki wytwórcze: informacja i wiedza; proces inicjonowany i kontrolowany odgórnie przez oświeceniowe elity polityczne; modernizacja oznacza celowe naśladowanie społ. zachodnich uznanych za wzorce nowoczesności rozdzielenie funkcji gospodarczych od rodziny; dyferencjacja zawodów wysoka mobilność społeczna; status osiągany likwidacja analfabetyzmu, rozwój kultury masowej szkoła jako instytucja stanowiona przez państwo przejmuje podstawową rolę edukacyjną od Kościoła Kontrola społeczna - uzyskiwanie przewagi racjonalnego prawa nad obyczaje Teoria zależności (także: szkoła zależności, teoria uzależnienia, teoria dependencji) - perspektywa badawcza w naukach społecznych opisująca, jak kraje rozwinięte bogacą się, wykorzystując przepływ dóbr z biedniejszych krajów rozwijających się. Głównym przesłaniem tej teorii jest twierdzenie, że różnice w poziomie rozwinięcia krajów są wynikiem stosunków ekonomicznych panujących pomiędzy tymi krajami. Teoria ta rozwinęła się w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych w odpowiedzi na teorię modernizacji, która twierdziła, że wszystkie kraje podążają tą samą, liniową ścieżką rozwoju. Teoria zależności odrzuca tą teorię, twierdząc, że obecne kraje rozwijające się są w nowej sytuacji zależności od krajów rozwiniętych w gospodarce światowej, co nie miało miejsca wcześniej w historii. Kraje rozwinięte bogacą się na handlu z krajami rozwijającymi się, sprzedając wysokowartościowe dobra przetworzone, podczas gdy kraje rozwijające się sprzedają głównie mniej zyskowne półprodukty i surowce naturalne. Teoria zależności krytykuje także teorie wolnorynkowe, wskazując że kraje rozwijające się muszą ograniczyć swój udział w gospodarce światowej, by uniezależnić się od krajów rozwiniętych. Teoria zależności koncentrowała się na relacjach pomiędzy państwami kolonialnymi i ich byłymi koloniami, zwłaszcza w Ameryce Południowej. Obecnie teoria zależności jest uznana za przestarzałą, a jej kontynuatorką jest teorię systemów-światów. Teoria systemów-światów pokazuje, że w dłuższym okresie historii kraje rozwinięte mogą przemienić się w kraje rozwijające się i vice versa; m.in. obecne kraje rozwinięte (kraje Europy Zachodniej, USA, Japonia) kilkaset lat temu leżały na peryferiach systemu światowego, a więc były krajami rozwijającymi się, zależnymi od innych, bardziej rozwiniętych, położonych na Bliskim i Dalekim Wschodzie, a jednak przekształciły się w kraje rozwinięte. Teoria systemówświatów wskazuje także na istnienie kategorii przejściowej pomiędzy krajami rozwijającymi się i rozwiniętymi (używa kategorii kraje centrum, kraje półperyferii i kraje peryferii). 60 odpowiednio przygotowani, łącząc podstawowe wartości wyniesione z tradycji i te, które wnosiła kultura protestanckiej Zachodniej Europy: • o Długoletnia tradycja dobrych rządów, o Wysoki poziom piśmienności, o Silna instytucja rodziny, o Wysoka etyka pracy i samodyscyplina, o Poczucie tożsamości narodowej i przeświadczenie o własnej wartości i wyższości. Przypomnijmy tezę M. Webera /Etyka protestancka i duch kapitalizmu/, że protestantyzm /kalwińskie odgałęzienie/ przyczynił się do powstania kapitalizmu przemysłowego. o W Protestantyzmie istotny był, wpływ doktryny predestynacji w myśl, której zbawienie nie zależy od wiary ani uczynków, lecz zostało ustalone u zarania dziejów. o Wybrańcem mógł być każdy, ale należało sadzić, ze większość z nich okaże przymiotami charakteru i uczynkami, że na to zasługują. o Wiara w predestynację stała się podstawą postania świeckiego kodeksu postępowania: pracowitość, uczciwość, powaga, oszczędne wydawanie pieniędzy i czasu. o Wartości te sprzyjają kumulacji kapitału. Powstał nowy model człowieka racjonalnego, uporządkowanego, sumiennego, produktywnego. o Protestantów wyróżniały cechy: kształcili dzieci obu płci /produkt uboczny czytania biblii, rola piśmiennych matek/ ; o Doceniali znaczenie czasu, większość zegarmistrzów to protestanci. Europa pomiędzy XVI a XVII wiekiem wykształciła pewien typ osobowości i pewien typ praktyki gospodarczej. Chcecie być produktywni, żyjcie po to aby pracować a szczęście pojawi się jako produkt uboczny • M. E. Porter, biorąc za przedmiot zainteresowania dobrobyt, rozpatrywany z punktu widzenia krajów i narodów, wskazał , że dobrobyt jest konsekwencją wykorzystania zasobów ludzkich, kapitałowych i naturalnych • Wielu autorów zwraca uwagę również na inne aspekty, takie jak położenie geograficzne, polityka i ekonomia. • W rozdziale Kultura przesądza prawie o wszystkim czytelnik znajdzie już pewien spójny zestaw wartości, (które zarówno mogą przyspieszać, jak i hamować rozwój społeczeństwa). Po jednej stronie skali istnieją (zdaniem Grandony) tylko te wartości, które sprzyjają rozkwitowi gospodarczemu, po drugiej (sprawa jest odwrotna, a więc) takie wartości, które wstrzymują rozwój. Typologia obejmuje dwadzieścia czynników, które są spostrzegane odmiennie w zależności od tego, czy dana kultura sprzyja, czy też sprzeciwia się rozwojowi. Religia. W nowożytnej myśli nie sposób pominąć wspominanego już Max'a Webera. Zgodnie z jego koncepcją nurt religijny (w szczególności rzymski katolicyzm), który wyżej stawia biednych niż 61 bogatych, nosi miano plebejskiego, podczas gdy odłam dający pierwszeństwo ludziom bogatym i osiągającym sukcesy (ogólnie protestantyzm) jest określany jako faryzejski. • Tam, gdzie dominuje religia plebejska, rozwój gospodarczy jest utrudniony, ponieważ biedni czują się usprawiedliwieni w swoim ubóstwie, natomiast ludzie bogaci uważają się za grzeszników i są dręczeni wyrzutami sumienia. • Zupełnie inaczej rzecz się przedstawia w systemie faryzejskim, w którym bogaci cieszą się pełnią swojego sukcesu jako dowodem Bożego błogosławieństwa, a biedni poczytują własną nędzę za przejaw potępienia. • Zarówno bogaci, jak i biedni czują silny bodziec by dążyć do poprawy swojej sytuacji poprzez akumulację kapitału oraz inwestycje. • Wnioskiem z myśli Max'a Webera jest stwierdzenie, że system plebejski nie wspiera systemu gospodarczego w takim stopniu jak system faryzejski. • Świadczyć mogą o tym ekonomiczne sukcesy niektórych imigranckich mniejszości etnicznych /Chińczyków w Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej, Hindusów w Afryce Wschodniej, Libańczyków w Afryce Zachodniej, Żydów i kalwinistów w większości krajów europejskich/. Wiara w jednostkę. Głównym motorem napędzającym rozwój gospodarczy jest praca i kreatywność poszczególnych jednostek (…) natomiast brak zaufania do jednostki (…) jest charakterystyczny dla społeczności, które są przeciwne rozwojowi. • Wiara w jednostkę to pokładania nadziei w jej możliwości, które daje poczucie swobody i panowania nad własnym losem. Z drugiej strony mamy uzależnienie się od innych, którzy za opiekę odbiorą nam wolność działania. Społeczeństwo godzi się na ryzyko, że któraś z jednostek wystąpi przeciwko systemowi. Kiedy nie ma jednostek, lecz tylko lud, masy, można zapomnieć o rozwoju? • Brak zaufania do jednostki przejawia się w rozbudowanym systemie kontroli i nadzoru. Podporządkowanie się powoduje, że społeczeństwu zaczyna brakować świeżych pomysłów, natomiast bunt kieruje ku destrukcji i pokonywaniu barier(s.106) Imperatyw moralny. • W kulturach sprzyjających rozwojowi gospodarczemu występuje powszechna zgodność praw i norm, które nie są nadmiernie wymagające i przez to możliwe do egzekwowania. Obligacje moralne i rzeczywistość społeczna idą ze sobą w parze. • Natomiast w kulturach nastawionych nieprzychylnie do rozwoju istnieją dwa, całkowicie do siebie nieprzystające uniwersa. o W skład jednego wchodzą szczytne idee i najwyższe standardy, drugi zaś świat to codzienna rzeczywistość pełna skrywanej obłudy i powszechnej hipokryzji. o Prawo jest odległym i utopijnym o ewentualnych preferencjach obywateli, ideałem, które świadczy, co najwyżej 62 o Rzeczywistość nie przystaje do jakiejkolwiek moralności i rządzi się prawem dżungli, prawem najbardziej przebiegłych lub najsilniejszych, a świat jest pełen wilków przebranych za owieczki.(s. 107) Dwa wymiary bogactwa. • W społeczeństwach przeciwnych rozwojowi bogactwo składa się przede wszystkim z tego, co już istnieje, podczas gdy w społeczeństwach sprzyjających rozwojowi, bogactwo to przede wszystkim to, co jeszcze nie istnieje. • Kraje zacofane czerpią swoje bogactwo z ziemi i jej darów. Głównym bogactwem krajów rozwiniętych są jeszcze nie rozpoczęte procesy innowacji. Społeczeństwa przeciwne rozwojowi przypisują rzeczywistą wartość, dajmy na to, dzisiejszym komputerom, podczas gdy społeczeństwa sprzyjające rozwojowi skupiają się na komputerach następnej generacji. (107) Dwa poglądy na temat konkurencji. • Sukces wszelkiej działalności jest pochodną współzawodnictwa. W społeczeństwach przeciwnych rozwojowi negatywny stosunek do konkurencji wynika z usankcjonowania zawiści do odnoszących sukces i dążeń do utopijnej równości. Społeczeństwa te w zamian za konkurencję proponują kooperację, kooperacjonizm, polityka skupia się wokół jednego silnego lidera, życie intelektualne musi być zgodne z dogmatami, współzawodnictwo dopuszcza się jedynie w sporcie • Współzawodnictwo jest forma współdziałania, w której obie strony czerpią korzyści. Konkurencja sprzyja demokracji, kapitalizmowi i różnorodności poglądów. Doktryna zależności zachęca do szukania winnych wszędzie dookoła, tylko nie u siebie, pogłębia tylko gospodarczą niemoc. [s. 47] Dwie koncepcje sprawiedliwości. • W społeczeństwach przeciwnych rozwojowi sprawiedliwość dystrybutywna obejmuje wyłącznie osoby żyjące. Przywiązanie do teraźniejszości znajduje odzwierciedlenie w tendencji do konsumowania i braku oszczędzania. • Natomiast sprawiedliwość dystrybutywna w ujęciu społeczności sprzyjających rozwojowi uwzględnia interesy przyszłych pokoleń. Tego typu społeczeństwa wykazują zawsze mniejszą skłonność do konsumpcji, a większą wagę przywiązują do oszczędzania. Wartość pracy. • W społeczeństwach przeciwnych rozwojowi praca nie cieszy się dużym szacunkiem. Przedsiębiorca nie ma dobrej opinii, podobnie jak robotnik fizyczny przez długi czas podobna skala prestiżu funkcjonowała w świecie chrześcijańskim. 63 • Max Weber zwrócił uwagę, że dopiero reformacja, zwłaszcza w wydaniu kalwinistycznym, doprowadziła do przewartościowania skali prestiżu i postawiła na poczesnym miejscu etykę pracy. • Właśnie takiemu odwróceniu systemu wartości Europa Zachodnia i Ameryka Północna – a także Azja Wschodnia – w głównej mierze zawdzięczają swój dobrobyt. W wyniku tego samego przewrotu Ameryka Łacińska i reszta Trzeciego Świata znalazły się w strefie relatywnego ubóstwa. Rola herezji. • Wraz z ogłoszeniem tezy o swobodnej interpretacji Biblii Marcin Luter stał się pionierem pluralizmu intelektualnego w wymiarze religijnym i to w czasach, kiedy chrześcijaństwo tkwiło jeszcze głęboko w dogmatyzmie. • W przeciwieństwie do grzechu herezję uważano wówczas za niewybaczalną zbrodnię. Jednak tylko nieskrępowany umysł pełen wątpliwości jest w stanie wydać na świat innowacje, które stanowią siłę napędową rozwoju gospodarczego. • Społeczności ortodoksyjne, takie jak były Związek Radziecki, tłumią wszelkie przejawy innowacyjności. Edukacja nie może służyć praniu mózgów. • Prorozwojowy jest system edukacji, który umożliwia jednostkom samodzielne docieranie do prawdy, a nie narzuca tej prawdy z góry. Pozostawia jednostce prawo wyboru. • W ramach systemu antyrozwojowego edukacja pełni funkcję przekaziciela dogmatów, co powoduje w konsekwencji wychowanie pokolenia konformistów i wiernych wyznawców. Znaczenie użyteczności. • Kultury progresywne wystrzegają się niesprawdzalnych teorii. Ich zainteresowanie budzą rzeczy możliwe do zweryfikowania, o praktycznym znaczeniu. • W kulturach antyrozwojowych (np. w latynoamerykańskiej tradycji intelektualnej) dominują natchnione wizje, które doprowadziły ten region świata do zapaści. To Amerykanie z północy, a nie Latynosi pokazali światu, na czym polega sukces ekonomiczny. • Nie wolno zapominać, że oparty o natchnione wizje utylitaryzm doprowadził do powstania koszmarów w postaci nazistowskich Niemiec czy sowieckiej Rosji. Cnoty mniejsze, jak: solidne wykonanie pracy, porządek, uprzejmość, punktualność, itp. • Zaawansowane społeczeństwa wysoko cenią wiele pomniejszych cnót, które w kulturach tradycyjnych odgrywają marginalną rolę: solidne wykonanie pracy, porządek, uprzejmość, punktualność. Wpływają one na wydajność ekonomiczną oraz harmonijność stosunków międzyludzkich. 64 • W społeczeństwie zachowawczym nie maja większego znaczenia, ponieważ z jednej strony zmuszają do pewnego rygoru, a z drugiej spotykają się z silną konkurencją w postaci wielkich tradycyjnych cnót takich jak: miłość, sprawiedliwość, odwaga, wielkoduszność. • Te pomniejsze cnoty stanowią cechę charakterystyczną społeczeństw, które maja wzgląd na potrzeby innych ludzi. Wymiar czasowy. • Istnieją cztery kategorie czasowe: przeszłość, teraźniejszość, najbliższa przyszłość oraz odległa przyszłość, która łączy się z wiecznością. • Społeczeństwa zaawansowane skupiają swoją uwagę na niedalekiej przyszłości, która znajduje się w ich zasięgu – tylko w tym przedziale czasowym można skutecznie planować. • Charakterystyczną cecha kultur tradycyjnych jest kult przeszłości. Jeśli interesują się przyszłością, to tylko najbardziej odległą, o wymiarze eschatologicznym Racjonalność. • Postęp to nic innego jak efekt długiej serii niewielkich osiągnięć; nieustanne rozwiązywanie ludzkich problemów, realizacji podstawowych potrzeb • Kultury przednowoczesne natomiast cenią projekty realizowane z wielkim rozmachem. W krajach takich pełno jest nie dokończonych pomników, dróg… Władza. • W społeczeństwach racjonalnych rządzi prawo. Wraz z przyznaniem mu nadrzędnej pozycji społeczeństwo zaczyna funkcjonować zgodnie z porządkiem, jaki współcześni filozofowie (tj. Locke, Hume, Kant) przypisywali kosmosowi, czyli zgodnie z prawem naturalnym. • W społeczeństwach zachowawczych władza księcia, dyktatora albo państwa przypomina władzę gniewnego i nieprzewidywalnego boga. Ludzie zamiast do prawa musza się dostosować do kaprysów władzy. Społeczeństwa takie są niestabilne Światopogląd. • W kulturze sprzyjającej rozwojowi świat postrzegany jest jako pole do działania. Przed osobą, która pragnie coś zmienić, cały świat stoi otworem. • W kulturze przeciwnej rozwojowi świat jawi się jako niezmierzony byt – arena działań wszechpotężnych sił, które noszą najróżniejsze imiona: Bóg, diabeł, wielki międzynarodowy spisek, kapitalizm, imperializm, marksizm, syjonizm. • Główne zajęcie ludzi żyjących w kulturze zachowawczej polega na szukaniu ochrony przed tymi siłami lub prowadzeniu przeciw nim utopijnych krucjat. • Dlatego jednostka w społeczeństwie zachowawczym miota się między fanatyzmem a fatalizmem. Pogląd na życie. • W kulturze progresywnej życie to coś, czym sami kierujemy – jesteśmy aktywnymi twórcami siebie, swojego życia i otoczenia 65 • W kulturze zachowawczej życie jest nam dane takie, jakie jest i trzeba się z nim pogodzić Zbawienie. • Zgodnie z koncepcją zachowawczą celem każdego człowieka jest zbawienie od trosk tego świata, który, według tradycyjnego katolicyzmu, okazał się „padołem łez”. Zbawienia może dostąpić tylko ten, kto oprze się pokusom czyhającym na drodze do lepszego świata i życia wiecznego. • Natomiast dla purytańskich protestantów zbawienie w innym świecie zależy od powodzenia naszych wysiłków zmierzających do przebudowy tego świata. Dwie utopie. Zarówno kultury pro, jak i anty rozwojowe noszą piętno swego rodzaju utopizmu. • W kulturze progresywnej świat dąży stopniowo, za sprawą kreatywności i wysiłków jednostek, w stronę odległej utopii. • W kulturze zachowawczej jednostka poszukuje rychłej utopii, która znajduje się poza jej zasięgiem. Konsekwencją takiej postawy jest fanatyzm albo fatalizm. Przykłady: komunizm, faszyzm. Natura optymizmu. • W kulturze zachowawczej mianem optymisty określa się osobę, która wierzy, że szczęście, Bóg albo możni tego świata będą jej sprzyjać. • W kulturze prorozwojowej za optymistę uważa się osobę, która jest zdecydowana przedsięwziąć wszelkie niezbędne kroki w celu zapewnienia sobie zadowalającej przyszłości, osobę przeświadczoną, że jej wysiłki wpłyną na bieg wydarzeń. Dwie wizje demokracji. • Kultura zachowawcza wyrasta bezpośrednio z tradycji absolutyzmu nawet, jeżeli przebiera postać ludowej demokracji w wydaniu, Rousseau, która nie przewiduje żadnych prawnych ograniczeń ani form instytucjonalnej kontroli. Zgodnie z tą wizją absolutna władza króla zostaje przekazana ludowi. • Kulturę progresywną charakteryzuje liberalna, konstytucyjna demokracja Johna Locke’a, barona de Montesquieu, Jamesa Madisona czy Argentyńczyka Juana Bautisty Alberdiego. Władza polityczna podlega rozproszeniu, a prawo pełni funkcję nadrzędną. Debata antropologiczna. • Autorzy tacy jak R. Edgarton, T. Weisner czy wreszcie R. A. Shweder starają się spojrzeć na kultury, od środka, z punktu widzenia nosiciela danej kultury. Z niemal wszystkimi argumentami „kolegów” z omawianego zbioru polemizuje Shweder: o Kwestionuje nawet samo twierdzenie zawarte w tytule książki. Uważa, że jest one równoznaczne z przyznaniem, że niektóre kultury są ubogie albo zacofane, podczas gdy inne – bogate i zaawansowane. 66 o Prowadzi to do przekonania, że życie składa się z dobrych rzeczy, których powinni pragnąć wszyscy ludzie, lecz przeszkadza im w tym własna kultura. o Chociaż uważa, nasz styl życia za przyzwoity i godny, nie traktuje go jako moralnie wyższego, równocześnie odmawia Europejczykom monopolu na postęp. o Sprzeciwia się twierdzeniu, jakoby można było stworzyć przepis na moralnie godne i racjonalne życie. Oskarża tym samym współautorów książki (a nawet obecną sytuację antropologii kulturowej) o etnocentryczne zapędy i moralną arogancję. • Nierówna sytuację płci na „gruncie” latynoamerykańskim. o Silna presja kulturowa skłania demokratyczne rządy do wprowadzania przepisów i regulacji prawnych promujących egalitaryzm. o Mimo coraz lepszej sytuacji kobiet, kulturze Ameryki Łacińskiej daleko jeszcze do równouprawnienia płci. M. Htun zakwestionowała tradycyjna kulturę maczyzmu w Ameryce Łacińskiej. o Rewolucja spod znaku gender i wszystko co się z nią łączy w kwestii transformacji tradycyjnych wartości, powoli dociera na ten grunt. Niewątpliwie jest to proces ociężały. Dzięki interdyscyplinarnej antologii Kultura ma znaczenie rozpowszechnia się on w świecie. Możemy mieć tylko nadzieję, że niebawem zakorzeni on się w umysłach elit decyzyjnych w krajach rozwijających się, w których dobrobyt, demokracja i sprawiedliwość społeczna wciąż pozostają jedynie w sferze marzeń. Upowszechni się również wśród mas i sprawi, że ludzkość będzie sobie radziła lepiej nie tylko w wymiarze ekonomicznym, lecz również pod względem utrwalania instytucji demokratycznych i sprawiedliwości społecznej.