Zwielu koncepcji rozwoju badań kultury omówimy najbardziej znane

WYBRANE
Rozdział
WYBRANE
Z wielu koncepcji
III
KONCEPCJE ROZWOJU
I BADAŃ
KULTURY
rozwoju badań kultury omówimy najbardziej znane.
1. Ewolucjonizm i dyfuzjonizm
Ewolucjonizm i dyfuzjonizm należą do kierunków antropologicznych prezentujących podejście historyczne w badaniach kultury.
A. Ewolucjonizm
Pojęcie ewolucjonizmu powszechnie znane jest i odnoszone do systemu poglądów w naukach biologicznych, zwłaszcza do poglądów Morgana i Darwina.
W znaczeniu filozoficznym to pogląd filozoficzny i naukowy wywodzący się głównie od Spencera i głoszący, że rzeczywistość współczesna - jej stan obecny i struktura
- może być wyjaśniona jako wytwór ewolucji (rozwoju), której podlegają rzeczy i zjawiska. Ewolucjonizm dąży do rozwojowego ujmowania zjawisk, a zatem do wyjaśniania genezy faktów i poszukiwania praw rozwojowych oraz do oceny zdarzeń z punk:
tu widzenia kryteriów postępu (rozwoju). Elementy tak pojętego ewolucjonizmu spotyka
się w wielu szkołach filozoficznych, teoriach naukowych i tendencjach metodologicznych. Między innymi marksiści nawiązywali do ewolucyjnych teorii rozwoju, a prace
Morgana, zwłaszcza dotyczące teorii rodziny Engels zaliczył do wydarzeń epokowych.
W naukach społecznych ewolucjonizm głosi pogląd, że świat zmienia się stopniowo, w sposób ciągły i jednokierunkowy według tego samego schematu. Na skutek stopniowo zachodzących zmian ilościowych i jakościowych następuje przechodzenie w sposób naturalny od form niższych do wyższych - bardziej doskonałych.
KONCEPCJE
ROZWOJU
I BADAN
KULTURY
57
Ewolucja jest tu identyczna z postępem.
Tym samym procesom podlega kultura. Ulega ona ewolucji od form prostszych do
bardziej złożonych, od zjawisk homogenicznych do heterogenicznych. Postęp społeczno-kulturowy ma charakter kumulatywny. Każda następna epoka stanowi podsuUlo\.vaniei rozwinięcie dorobku społeczno-kulturowego epoki poprzedniej.
Tylor głosi, że instytucje ustanawiane przez człowieka nakładają się na siebie warstwami w szeregach zasadniczo takich samych na całej kuli ziemskiej, niezależnie od
różnic rasowych i językowych, kształtowane sąprzez podobną naturę ludzką, w odpowiednio zmieniających się warunkach dzikości, barbarzyństwa i cywilizacji (B. 01szewska - Dyoniziak, 1975, nr 2) .
.Według Morgana ludzkość w swoim rozwoju przechodziła następujące "okresy
etmczne":
a) okres początkowy - dzikości
b) okres barbarzyństwa, stanowiący wyższe stadium,
ej okres cywilizacji.
Okresom tym odpowiadały różne stany uspołecznienia - ustroje społeczne oraz
t)~)owy dlań charakter i poziom kultury. Każdy z tych okresów dzieli się na trzy podO'kresy:starszy, średni i ostatni. I tak na przykład niższy stan dzikości zaczyna się wraz
z dzieci~stwem ludzkiego rodzaju, a kończy z rozpoczęciem rybołówstwa i użyciem
"ognia. Sredni stan rozpoczyna się końcowym etapem poprzedniego stanu, a kończy
wynalazkiem łuku i strzał, co pozwala ludziom rozproszyć się ze swoich pierwotnych
schronień po większych obszarach ziemi. Wyższy stan dzikości, zapoczątkowany wynalazkiem łuku i strzał, kończy się wynalazkiem sztuki garncarstwa, co rozpoczyna
aiższy stan barbarzyństwa. Przejście do średniego stanu barbarzyństwa zaczyna się od
oswojenia zwierząt, a do wyższego - od topienia rudy i obróbki żelaza. Na takim etapie rozwoju znajdowały się plemiona greckie epoki Homera, italskie przed założeniem
Rzymu, a germańskie za czasów Cezara, Stan cywilizacji zaczyna się użyciem alfabetu
fonetycznego i powstaniem zabytków piśmiennych, a dzieli się na okresy starożytny
inowożytny.
Morgan jest także twórcą oryginalnej teorii rozwoju rodziny i pokrewieństwa.
'W przeciwieństwie do Spencera, traktuje on rozwój ludzkości jako rozwój kultury,
a rozwój rodziny isystemów pokrewieństwa jako rozwój form organizacji społecznej
będącej wynikiem zmian zachodzących w kulturze.
Problem zmiany należy do kluczowych w badaniach kultury. Sformułowano tu
prawo konwergencji głoszące, że w podobnych warunkach podobne formy kulturowe
mogą powstać niezależnie od siebie. Stany i formy kulturowe porównywano z punktu
widzenia przyjętych kryteriów niższości i wyższości (metoda ewolucyjno-porównawcza). Sformułowano również teorie przeżytków - jako śladów po zaginionych eta-
Rozdział
58
WYBRANE
III
Współcześni
pach kultury. Badania tzw. przeżytków (reliktów) ma naprowadzić na ślady wcześniej-
KONCEPCJE ROZWOJU
ewolucjoniści
59
I BADAŃ KULTURY
odrzucają niektóre poglądy swoich poprzedników.
szych faz rozwojowych, na ich rekonstrukcję. Badania ludów pierwotnych, ich ustroju
Uważa się, że najpierw należy dokładnie zbadać zastaną rzeczywistość;a
dopiero póź-
społecznego i kultury ma stanowić podstawę do zrozumienia dalszego rozwoju spo-
niej dociekać, co z czego i jak powstało. Zakwestionowano
łeczno-kulturowego w ogóle.
Na szczególną uwagę w ewolucjonizmie zasługuje traktowanie człowieka jako część
'ci ijednakowości
na tępstw od niższych do wyższych form kultury. Odrzucono poglądy głoszące, że
przyrody, dążenie do ujmowania zjawisk społecznych w aspekcie rozwoju i docieka-
nilturę ludów pierwotnych można uznać za reprezentatywną dla wczesnych szczebli
nie ich genezy oraz umieszczenie w historycznym kontekście.
W ewolucjonizmie klasycznym zwykło się wyróżniać trzy różne teorie ewolucji:
rozwojowych całej ludzkości (por. J. Lutyński, Łódź 1956).
Darwinowską teorię doboru naturalnego, Spencerowską dedukcyjną i spekulatywną
Częściej wskazuje się na konieczność ujmowania tendencji zmian kultury ludzkiej
teorię ewolucji uniwersalnej oraz teorie ewolucji tworzoną przez historyków kultury,
w ogóle (Chi Ide, White). Przeobrażenia społeczne i kulturowe, którym ulegająposzcze-
według której osiągnięcia ludzkości są historią postępu ludzkiego umysłu.
gólne społeczeństwa, określane są terminem "zmiana kulturowa". Uważa się, że zmian
tezę o jednokierunkowo-
rozwoju wszystkich ludów, czyli identyczności chronologicznych
Nie znajduje się dziś podstaw do badania ogólnych schematów rozwojowych.
Głównym reprezentantem trzeciej grupy jest E. Tylor, którego zdaniem w katego-
~ ołecznych nie można utożsamiać ze zmianami kultury i na podstawie historii jakie-
riach praw ludzkiego myślenia należy badać kulturę i jej ewolucję. Kładł on nacisk na
element twórczości w kulturze traktowanej jako produkt świadomej, racjonalnej my-
gokolwiek pojedynczego społeczeństwa odtwarzać ewolucję kultury w ogóle. W ba-
śli. To rozum człowieka powołuje m.in. dla wyjaśnienia wielu tajemniczych zjawisk
-odrębnienia wybranych dziedzin lub elementów w celu dokonania egzemplifikacji
ogólnych prawidłowości rozwoju.
niach sprawdza się to zazwyczaj do fragmentaryzacji
określoną formę religii. O postępie w kulturze decyduje wzrost znaczenia zachowań
racjonalnych opartych na rozległej wiedzy w stosunku do irracjonalnego praktyk opartych na tradycji.
Uogólniając, dorobek ewolucjonistów klasycznych można za Chmielewskim
kultur, do
W etnografii radzieckiej na przykład badano:
-
skład etniczny i narodowościowy
ludności w danym kraju,
-- etnogenezę poszczególnych ludów i historyczne związki między nimi,
za-
formułowanie się narodów w wyniku asymilacji grup etnicznych,
mknąć w kilku następujących stwierdzeniach:
l) Ewolucjonizm był pierwszym kierunkiem naukowym, który zakładał istnienie ogólnego procesu rozwojowego
poszczególnych
-
swoiste narodowo-bytowe właściwości ludów,jak: etniczne i narodowościowe tra-
wyrażonego przez zmiany w sferze społecznej czy
dycje, zwyczaje i obyczaje oraz wcześniejsze przeżytki,
kulturowej.
2) Podejmując wyjaśnienie problemu, jakim była ewolucja kultury, formułował jed-
-
nocześnie prawa naukowe dotyczące rozwoju i zmiany.
3) Przyjmując założenie "psychicznej jedności człowieka", generalnie przeciwsta-
~Vspółczesny ewolucjonizm nie jest ściśle kierunkiem historycznym. Stanowi przede
. zystkim koncepcję filozoficzną, teorię kultury, która w oparciu o dane empiryczne
wiał się wyjaśnieniu różnic kulturowych w kategoriach rasowych.
twórczość ludową (por. B. Olszewska - Dyoniziak, op.cit).
,r- ada proces zróżnicowania się form kulturowych w czasie.
4) Akcentując rolę czynników wewnętrznych, przy wyjaśnianiu zmienności kulturo-
Do powszechnie uznanych za klasyków przedstawicieli ewolucjonizmu współcze-
J amerykańskiej antropologii kulturowej zalicza się Leslie Alvina White'a
19,5) i Juliana H. Stewarda (1902 - 1972). <,
wej nie pomijał roli wpływów zewnętrznych.
5) Jako narzędziem mającym dostarczać obiektywnych danych i wyników posługiwał się metodą porównawczą, która stanowiła odpowiednik techniki eksperymentalnych i laboratoryjnych będących podstawą nauk fizycznych.
'
6) Ujmując rzecz najogólniej: ewolucjonizm klasyczny stanowił warunek wstępny
uprawiania systematycznej
nauki o człowieku, społeczeństwie
i kulturze. (1988,
s. 229-230).
Na wskazane wyżej cechy powołują się współcześni badacze tworząc nową fazę
myśli ewolucjonistycznej
- współczesny kierunek ewolucjonizmu w kulturze.
obecne procesy dokonujących się przemian,
(1900-
Podstawową cechą podejścia White'a do problematyki kultury był antyredukcjo_i-zm.Domagał się on analizy rzeczywistości kulturowej jako odrębnej, niezależnej od
•mnych zjawisk. Kultura stanowi określoną całość powiązanych zdarzeń.
Rozwija się ona od jednego stadium do drugiego. Czynnikiem integrującym w tym
.
:--wcesiejest czas lub zmiany formy.
Proces ewolucyjny, choć przebiega w konkretnym miejscu i czasie, jest zawsze
'.,czasową sekwencją form.
Rozdział
60
WYBRANE
III
KONCEPCJE
ROZWOJU
I BADAŃ
KULTURY
na rozwój kultury całej ludzkości. W wyniku dyfuzji następuje rozprzestrzenianie
Kultura służy zaspokojeniu potrzeb człowieka izapewnia trwałość gatunkowi ludz-
61
się
kiemu. W podsystemie kultury wyodrębnia się trzy podsystemy, jak: podsystem tech-
produktów ewolucji i szybkie ich przemiany. Stwierdzenie jednak, że w jakiejś kultu-
niczny (narzędzia i technika ich użycia, podsystem socjologiczny)
rze istnieją elementy pochodzące z innej kultury, nie mówi jeszcze nic o skompliko-
organizacja spo-
wanych procesach, jakie temu towarzyszyły ani o działalności ludzi.
łeczna - zwyczaje, instytucj e, wzory i zasady zachowania (oraz podsystem ideologiczny)
Amerykański dyfuzjonizm, reprezentowany przez Franza Boasa, kład nacisk nie
idee i wierzenia.
W opozycji do teorii ewolucji ogólnej White 'a powstała teoria ewolucji wielolinio-
lyl~ na stwierdzenie kontaktów między ludźmi, co na stwierdzenie kontaktów między
I dźrni, co na określenie dynamiki tych kontaktów - efektów, jakie one powodują. Nie
wej Stewarda. Kluczem do zrozumienia tej teorii jest teoria ekologii kulturowej, uzna-
hodzi o opis faktów i stwierdzenie, co się zdarzyło, a o odpowiedź "dlaczego" się
na za największy jego wkład do antropologii. Zasadniczym znaczeniem ekologii =jego
Z arzyło. F. Boas formułuje następujące założenia badawcze:
zdaniem - jest adaptacja do środowiska. Człowiek wkracza na scenę ekologiczną nie
tylko jako organizm, ale jako ponadorganiczny czynnik kultury, który podlega wpły- .,
opisowe badania zjawiska - to pierwszy, wstępny etap analizy studium procesu,
charakter badań ma być indukcyjny ze względu na ograniczony związek cech kulturowych (kompleksy kulturowe),
wom całej strukturze życia i który także na nią wpływa.
Dorobek Stewarda stanowi istotną pozycję w teorii ewolucjonizmu współczesnego. Jako zwolennik materializmu kulturowego uznawał w strategii badawczej zmien-
badania powinny przebiegać stopniowo - od badania cech kulturowych w wąskich
ne techniczno-środowiskowe
i techniczno-ekonomiczne za determinanty organizacji
społecznej i ideologii. Jest on autorem koncepcji poziomów integracji społeczno-kulturowej, które tworzą typy kulturowe. Można je ułożyć na skali wzrastającej, gdzie
okręgach do szerszych, aż o zasięgu kontynentalnym, światowym,
musi być zachowany psychologiczny charakter badań, sięgający do jednostek ludzkich w celu pełnego zrozumienia i ukazania przemiany kulturowej.
go. Koncepcja tajed-
Jednym z dyfuzjonistów był Edward Sapir - twórca m.in. koncepcji "areałów kul-
nak nie stanowi konkluzji na temat ewolucji, a ułatwia porównanie rniędzykulturowe
rowych", która pozwala na odtworzenie chronologii względnej badanych zjawisk.
i wyznacza nowe znaczenie wzoru.
Mimo kładzenia nacisku na fakty, nie był on zwolennikiem indukcyjnego uprawia-
rozprzestrzeniania można uznać za innowacyjne, młodsze, a wytwory o szerszym za-
nia nauki. Fakty zmuszały go do modyfikowania teorii.
. Obie te koncepcje Stewarda i White są dziś traktowane jako komplementarne.
ięgu za odpowiednio starsze (np. garncarstwo odpowiednich typów). Teza ta została
~.crytykowana przez wielu badaczy ..
każdy wyższy poziom jest bardziej złożony od poprzedzającego
popularyzowana przez C. Wisslera głosi, że elementy kulturowe o węższym zasięgu
Większy rozgłos zdobyła sobie, zapoczątkowana
Obydwaj uczeni mają wiele swoich uczniów rozwijających ich teorie. Na uwagę wySahlinsa oznacza badanie zmian przystosowawczych, jakim podlegają poszczególne
kultury lub konkretna kultura, ich rozwój w stosunkowo krótkim czasie, (ewolucja
studiów rozwoju czy poziomów
amerykańskich,
eoria akulturacji. Odnosi się ona do społecznych mechanizmów dyfuzji - do zjawisk,
óre wchodzą z sobą w stałe i bezpośrednie kontakty pociągające za sobą zmiany
daje się zasługiwać teoria ewolucji konkretnej, czyli badanie adaptacji, co w ujęciu
ogólna zaś ma badać następstwo
dyfuzjonistów
w pierwotnych wzorach kulturowych jednej lub obydwu grup i do charakterów tych
onraktów.
integracji (por.
A. L. Kroeber dyfuzję określa jako proces rozprzestrzeniania
1. Szacki,Warszawa 1975, s. 350, 356, 368).
Ewolucjonizm współczesny odwołuje się w szerszym zakresie do różnych teorii,
się elementów kultu-
ry przez okręgi sąsiedzkie, inwencji czy nowych instytucji z określonego terytorium.
iekiedy proces ten trwać może tak długo, aż instytucje rozprzestrzenią się po całym
w tym m.in. do funkcjonalizmu.
'wiecie (A. L. Kroeber, 1973).
B. Dyfuzjonizm
Dyfuzjonizm operuje pojęciem przemiany kulturowej, która oznacza wszystkie
.. totne zmiany, jakie dokonują się w każdej kulturze. W zakres tego pojęcia wcho. dzi akulturacja i wewnętrzna przemiana - zmiany niezwiązane z wpływem obcych
Dyfuzjonizm to kierunek w etnografii i etnologii, który nawiązuje do ewolucjonizmu, aby się mu przeciwstawić. Za główny czynnik rozwoju uznaje zapożyczenie i prze;
tultur.
nikanie wytworów kultury z jednej strony do drugiej, a zatem na drodze dyfuzji - przenikania elementów.
W badaniach chodzi o ustalenie, skąd pochodzi dany wytwór, jaką drogą dostał się
na badany teren. Zakłada się przy tym istotny wpływ wysoko rozwiniętych ośrodków
.
.,
Rozdział
62
WYBRANE
III
KONCEPCJE
ROZWOJU
I BADAŃ
KULTURY
63
ocesem i rzeczywistością sui generis oraz staje się przedmiotem determinizmu kultu-
2. Funkcjonalizm i holizm
rowego, który nie jest ani afrykański, ani europejski (B. Malinowski, 1958).
A.
~s~ólną cechą poglądów wszystkich funkcjonalistów, mimo rozbieżności, jest
rz:!Ję~I~z~łożenia, poszczególne elementy kultury można zrozumieć, kiedy rozpatruJe SIę Je Jako powiązane ze sobą, gdy dostrzega się ich wzajemne związki i pełnione
przez nie funkcje.
Najbardziej charakterystyczne dla badań terenowych są monografie dające całościo, f obraz poszczególnych kultur. Szczególnie duże zasługi wniósł i pod tym względem
Bronisław Malinowski, który głównie wypracował metodę i technikę badań terenowych
.: . etnologii. Jemu zawdzięcza się przychylne nastawienie do obcych kultur, wysiłek w ich
zrozumieniu bez jakichkolwiek uprzedzeń, wczucie się w badaną zbiorowość i poznanie
". po.sobu wi~e,~ia świata. ,Poprzez przesunięci~ badaniach punktu ciężkości na pyame, Jak działają poszczegolne elementy kultur IJak są wzajemnie powiązane w cało. kultury, przyczynił się do powstania nowego kierunku - holizmu.
Funkcjonalizm
=
Funkcjonalizm należy do pojęć występujących w wielu dyscyplinach naukowych
i dziedzinach życia. I tak w filozofii odnosi się głównie do poglądów F. Cassirera, który będąc przeciwnikiem substancjalnego pojmowania świata głosi konieczność zastąpienia pojęcia substancja pojęciem funkcja.
W architekturze, urbanistyce i sztukach stosowanych oznacza kierunek zakładający, że zasadniczym czynnikiem każdego budynku czy układu przestrzennego jest jego
funkcja, jaką ma spełniać i która warunkuje jego elementy techniczne oraz walory
v:
estetyczne.
W metodologii nauk oznacza rozpatrywanie funkcjonalnych zależności badanych
zjawisk, stawianie pytań typu .jak działać", a nie "dlaczego"? Funkcjonalizm w etnografii i etnologii był reakcją przeciw ewolucjonizmowi i dyfuzjonizmowi.
Powszechnie zajego twórcę uznany jest B. Malinowski. Kulturę ujmuje on w aspekcie pełnionych funkcji w życiu badanej zbiorowości społecznej.
Funkcjonalizm z podejściem historycznym łączy aspekt morfologiczny. Skupia
on uwagę na analizie struktur społecznych i instytucji ludzkich, na wzajemnym powiązaniu elementów kultury przede wszystkim w aspekcie współczesnym, nie negując potrzeby rekonstrukcji przeszłości. Poszukuje dowodów organicznego związku
W ujęciu filozoficznym holizm jest teorią rozwoju, według której istotną cechą
• . ta jest jego całościowy charakter. Wantropologi kultury, jak podkreśla Olszewholizm to: całościowe traktowanie kultury oraz badanie w pierwszym rzędzie funkcji
• nentćw kulturowych a więc roli, jaką ona pełni w całokształcie systemu, to dwa
.' ' edamentalne założenia teoretyczno-metodologiczne nowego kierunku (Olszewska-
całości kultury.
Pierwsi funkcjonaliści opisywali społeczeństwa stosunkowo stabilnie i dlatego też
niewiele poświęcali uwagi zjawiskom historycznym. B. Malinowski - jak podkreśla
A. Kłoskowska - wskazywał funkcjonalną zasadę zdolności kultury do zaspokojenia
pierwotnych ograniczonych potrzeb wtórnych wytwarzanych przez samą kulturę iaparat '.
jej działania (...)" ale nie mógł wskazać zadowalającego wyjaśnienia "zróżnicowania
.
kultur występującego także w zbliżonych warunkach środowiskowych (A. Koskowska,
1981, s. 77)
Obok pojęcia funkcji, R. Merton wprowadził pojęcie dysfunkcji dla oznaczenia zjawisk ielementów wnoszących do systemu napięcia, sprzeczności i kontakty. Wprowadził też pojęcie funkcji jawnych i ukrytych. Odtąd funkcjonaliści mogli doszukać się
przyczyn zmiany w systemie czy poza nim (b. Malinowski). Istotnym elementem przemianjest sam proces kontaktu, mieszania się i przekształcania kultur. Przez kontakt kulturowy rozumie się głównie wpływ cywilizacji europejskiej na kultury pierwotne.
Przemiana - według Malinowskiego - nie może być badana przez którychkolwiek ..
z tych czynników, afrykański czy europejski, ani przezjakąkolwiek
kombinację obydwu ~
(..). Z chwilą rozpoczęcia przemian otrzymuje swe własne siły napędowe, staje się "
.~ yoniziak, op.cit, s. 127).
Malinowski pojmował kulturę jako specyficznie ludzką formę adaptacj i do warun~wśrodowiska i traktował ją instrumentalnie w stosunku do podstawowych i pochod"potrzeb ludzkich. Przyjęcie teorii potrzeb stworzyło podwaliny antropologicznej
. kultury. To człowiek i jego potrzeby stanowią źródło i wyznacznik kultury.
." ierdzenie to powoduje dalsze konsekwencje metodologiczne. Przede wszystkim
r!i p~trzeb ~ako punktu wyjścia do analizy kultury) nadaje olbrzymią rangę synrzującej nauki o kulturze i człowieku, a ponadto zapobiega podziałowi antropologii
vyspecjalizowane dziedziny.
W oparciu o stworzoną przez siebie klasyfikację potrzeb produkcji, organizacji
ektywnego działania, kontroli społecznej oraz transmisji kultury Malinowski twocjonalny model kultury, któremu jednak zarzuca się statyczny i ahistoryczny
~kter.
Nie uwzględnia on bowiem dynamicznego rozwoju potrzeb w zależności
'. warunków historycznych, jak i ich zróżnicowań w obrębie tej samej kultury.
'. Podstawę organizacji osobowości tworzy zespół potrzeb podstawowych - biolo~ nych, które powodują kształtowanie się wzorów zachowań. Rola kultury według
:mnowskiego, w przeciwieństwie do Freuda, polega na zaspokojeniu potrzeb.
WYBRANE
Rozdział .111
64
We wszystkich kulturach występują trójfazowe cykle życiowe: impuls, wywołana
przezeń czynność i osiągnięty stan zaspokojenia. Charakter czynności i siła potrzeb są
zróżnicowane w zależności od kultury, która dostarcza środków zaspokajania potrzeb.
Owemu zaspokajaniu potrzeb mają służyć różnorakie instytucje. Chodzi o badanie
działalności instytucji na tle uznanych celów i wykrycie nie uświadomionych czy ukrytych funkcji.
Efekty działalności rozpatruje się w stosunku do realnych potrzeb określonych środowisk społecznych. Akcent pada na wykrywanie i określanie potrzeb ludzkich w konkretnych warunkach społecznych. A oto model instytucji według B. Malinowskiego:
KONCEPCJE
ROZWOJU
I BADAŃ
KULTURY
65
zespół doktryn oraz technikę rzemiosła. Instytucje nie są skorelowane w sposób prosty
i bezpośredni ze swymi funkcjami: jedna potrzeba nie znajdzie jednego zaspokojenia
v obrębie jakiejś jednej instytucji. Instytucje skupiają w sobie szerszy splot funkcji
charakter syntetyczny (A. K. Paluch, Warszawa 1981, s. 142-143).
j maja
Uważa on, że określenie identyczności kulturowej wytworu możliwe jest jedynie
przez umieszczenie go w kontekście sytuacyjnym badanej instytucji i pokazanie, jaką
keję spełnia. Instytucje powinny działać racjonalnie, a zatem mieć na uwadze możiwość optymalnego zaspokajania wielu różnorodnych ludzkich potrzeb w określonej
ytuacji społecznego. Pogląd ten nie stracił na swojej aktualności (por. 1. Zieleniewski,
'arszawa 1984).
Doniosłość modelu Malinowskiego polega na całościowym ujmowaniu systemu,
'ry tworzą instytucje i na zwróceniu uwagi na mechanizmy ich działania, na uwicznienie różnorodnych współzależności zachodzących w ich obrębie.
Zasada naczelna
/~
J. Kierunek etnopsychologiczny i strukturalizm
-:
Normy
Personel
Urządzenia materialne
t
Działalność
Funkcje
Instytucje w jego ujęciu są właściwymi elementami kultury, a siatka zależności
między nimi tworzy strukturę systemu kulturowego. B. Malinowski stwierdza:
Rzeczywistymi jednostkami
składowymi kultur mającymi pewien stopień trwało-
ści, powszechności i niezależnościsq zorganizowane systemy czynności ludzkich, zwane instytucjami. Każda instytucja ześrodkowuje się wokół jednej podstawowej potrzeby, w trwały sposób łączy grupę ludzi we wspólnym zadaniu oraz posiada szczególny
Kierunek
etnopsychologiczny
Kierunek ten powstał pod przemożnym wpływem rozpowszechnionych w psychogii i socjologii teorii behawiorystycznych oraz teorii Freuda.
Ośrodkiem swoich zainteresowań uczynił problem osobowości ludzkiej ijej kulro.rowych uwarunkowań, stąd też nazywany jest często szkołą kultury i osobowości.
Głównymi przedstawicielami jego sąm. in. R. Benedict, M. Mead, C. Kluckhohn,
E, Sapir, R. Linton. Swoistość i odrębność badanych kultur upatrywali oni w histo1')' wie uwarunkowanych systemach wartości. Starali się wyodrębniać dominującą
ientację w kulturze - styl i wzory oraz wskazywać na współzależność i "współgraie'' poszczególnych jej elementów. W rozpatrywaniu tych wzajemnych związków
.,.w półpracy" elementów kultury wprowadzili pojęcie integracji funkcjonalnej - dla
. określenia ładu ludzkiej działalności podporządkowanej wymogom określonego sysm. I integracji logicznej - dla określenia spójności pojęć dotyczących systemu warści iwierzeń regulujących zachowania w obrębie danej kultury. Ponieważ pojęcie
lościowo pojmowanej kultury okazało się trudne w prowadzeniu porównawczym
dań, zaczęto w to miejsce stosować takie kategorie, jak: wzór, wartość, norma, mo1t}l\'1acja,
rola społeczna, następnie zwyczaj. Kulturę uznano za podstawowy czynnik
. kształtujący osobowość ludzką i podstawę do wyjaśnienia regularności i zróżnicowania ludzkich zachowań.
Nie wszyscy jednak godzili się na tak pojmowany determinizm wyłącznie poprzez
~mlturę(poza językiem iniektórymi fonnami etykiety), stąd też niektórzy badacze za-
66
Rozdział
III
częli posługiwać się określeniem "wpływ kulturowy", odnoszonego po pierwsze do
procesu edukacji czy socjalizacji jednostki, a po drugie - do analizy zachowań ludzi
i przyjmowanych przez nich wzorów i norm z danej kultury.
To drugie stanowisko znane jest z pracy R. Benedict Wzory kultury. W pracy tej
obraz trzech kultur prymitywnych autorka przedstawia jako odrębne trzy wzory określające osobowość ich członków - jako apolińską kulturę Indian Zuni, dioni2yjskąKwakiutlów oraz paramoidalną - malenazyjskich Dobuańczyków. Podziałowi temu
zarzuca się jednostronność; ograniczenie się do analizy sfery religijno-obrzędowej,
zauroczenie poetycką wizją kultury apolińskiej czy dionizyjskiej, niedostrzeganie złożoności czynników determinujących zachowania.
Szereg późniejszych prac, począwszy od. A. Kardinera i R. Lintona, ujmowało
osobowość w kategoriach cech: wrodzonych, ogólnoludzkich, grupowych i ogólnonarodowych. Osobowość zaczęto traktować w sensie psychologicznymjako wielojednię
wszystkich dyspozycji i funkcji człowieka, a w sensie społecznym jako wypadkową
ról społecznych, środowiska i wzoru kulturowego, co skłoniło do sięgania do precyzyjniejszych technik badawczych, m. in. tekstów projekcyjnych, spisywania i analizowania biografii. Nastąpił też bardziej wyraźny podział prac na ukazujące etos, styl
kultury oraz na analizujące mechanizmy powstawania wzorów kultury mającyc h wpływ
na kształtowanie osobowości. Ten drugi mechanizm upatrywano przede wszystkim
w czynnościach edukacyjnych - w zabiegach wychowawczych traktowanych j ako przerzucaniu pomostu między kulturą a osobowością.
.
Kultura - zdaniem Rulpha Lintona (1975) - jako zjawisko socjopsychologiczne
stanowi płaszczyznę do spotkań jednostki i społeczeństwa, które wnoszą tu swój wkład.
W kształtowaniu osobowości szczególna rola przypada wczesnym fazom socjalizacji.
Jednostka, ograniczając się głównie do subkultur klasowych, nie zna w całości kultury, w jakiej uczestniczy i nic wyraża w swym postępowaniu jej wzorów.
Linton wprowadza pojęcie osobowości modalnej jako kategorii statystycznej, skupiającej pewne cechy psychiczne oraz ich częstotliwość występowania. Pojęcie to nie
wyklucza istnienia w obrębie określonej kultury różnych typów osobowości, odnosi
się do każdej zbiorowości i nie wiąże z określoną teorią psychologiczną,
Jednostka stanowi podstawę wszystkich zjawisk społecznych i kulturowych, ajej
potrzeby tworzą motywy zachowań. Od stopnia standaryzacji zachowań jej członków
zależy pomyślne przygotowanie jednostki do zajmowania określonego miejsca w społeczeństwie. Kulturajest konfiguracją wyuczonych zachowań i ich rezultatów, których
elementy składowe sq podzielone i pokazywane przez członków danego społeczeństwa"
(ibidem, 1975, s. 44), a na rzeczywisty jej obraz składa się cała suma zachowań wyuczonych i podzielonych w społeczeństwie.
WYBRANE
KONCEPCJE
ROZWOJU
I BADAŃ
KULTURY
67
Podstawową funkcją osobowości jest umożliwienie jednostce wykazywania takich form zachowań, które będą dla niej korzystne w warunkach narzuconych przez
środowisko, a zatem:
9) rozwinięcie adekwatnych behawioralnych reakcji na różne sytuacje,
b) redukowanie tych reakcji do nawyków,
e) wytwarzanie ustalonych już nawyków reakcji.
Jednostki są skłonne do naśladowania wzorów kulturowych swego społeczeństwa,
spotykają nowe sytuacje, gdy sytuacja powtarza się, starają się przemyśleć i do1!fosować owe wzory do swych indywidualnych potrzeb (ibidem, s. 120).
Kultura jest dominującym czynnikiem ustalania typów osobowości podstawowej
różnych społeczeństw, a także ustalenia szeregów osobowości statusowych, chamkterystycznych dla każdego społeczeństwa.
Są to - jak widać - odwrotne stwierdzenia do funkcjonalizmu, dla którego osobowość ukształtowana kulturowo jest czymś wtórnym. Badania te wzbogacone zostały
'Wl pojęcie logicznej integracji kuftury jako swoistego rodzaju spoistości systemu wara także o pojęcie motywacji. Zaowocowało to wieloma oryginalnymi pracami
lI,psycbologii społecznej dotyczącymi charakteru narodowego, a w psychiatrii pracatemat uwarunkowań kulturowych osobowości neurotycznych czy psychopatyczpojawieniem się koncepcji jednostki nienormalnej (u R. Benedict) czy kulturotła poczucia zagrożenia (Newcomb).
Strukturalizm
Pojęcie strukturalizmu zrobiło karierę w metodologii i sztukach plastycznych.
W plastyce odnosi się do malarstwa abstrakcyjnego zbliżonego techniką do colage'u.
metodologii oznacza postawę badawczą, która kładzie nacisk na badania powtar~Il1ych struktur, a nie na ich genezę czy funkcję.
Strukturalizm występuje zwłaszcza w językoznawstwie, w nauce o literaturze w an~3pologii kulturowj, teorii kultury, w religioznawstwie, w socjologii niemarksistowskiej.
\V naukach humanistycznych olbrzymi rozgłos zdobyły sobie prace C. Levi-Straussa.
. tv każdym
jrlk
ze swych przedsięwzięć =jak stwierdza - antropologia udowadnia jedyhomologię (zdolność -J Oj strukturową zachodzącąpomiędzy myślą ludzką w dzia-
~Ifł*ill
a przedmiotem, do którego myśl ta się stosuje Integracja metodologiczna treści
y odzwierciedla we właściwy sposób integrację bardziej istotną - metody i rze-
istosci (Levi-Strauss, 1968, s. 122).
Zdaniem Straussa, strukturalizm prowadzi do poznania rzeczywistości sui generis,
'. stanowi nieświadoma działalność ludzkiego umysłu. Kładzie on nacisk na badaormy, którą traktuje jako najgłębszy wyraz treści, a poznanie rzeczywistości proj do poznania formy, wyrazem nieświadomości, a także praw rządzących ludzką
68
Rozdział
myślą. Rzeczywistość
III
WYBRANE
społeczna stanowi zewnętrzny przejaw "rzeczywistości
prowadzi do odkrycia nowej, nieznanej i niedostępnej zmysłom rzeczywistości
ROZWOJU
I BADAŃ
KULTURY
69
ludz-
Według Stefana Żółkiewskiego, strukturalizm to koncepcja zmiany faktów na zna-
która
interpretacji do nieświadomej działalności umysłu. Warto natomiast strukturalizm językowy podeprzeć semiotyką i teorią informacji.
kiej" - znacznie istotniejszej niż społeczna, bo kierującej ludzkim umysłem.
Celem badania ma być taka analiza rzeczywistości kulturalno-społecznej,
KONCEPCJE
ki. Znaki przekazują określone informacje bez konieczności odwoływania
oraz
Strukturalizmjako
struktur tworzonych w umyśle w celu uładzenia otaczającego świata i nadania mu lo-
się w ich
kierunekjest najczęściej krytykowany m.in. za ahistoryczność.
Do krytykuj ących należą również marksiści.
gicznej zwartej formy.
Według Levi-Straussa przeniknąć w głąb "rzeczywistości ludzkiej" (poznać kategorie logiczne i wartości moralne nieobserwowane) można na drodze analizy języka - "
badania jego struktury. Językoznawstwo
Kultura w ujęciu marksistowskim
prowadzi do zrozumienia pojęcia struktury,
ponieważ ukazuje sposób przechodzenia od analizy elementów do analizy systemu
W ujęciu marksistowskim
semantycznego, wskazując jakjest on zbudowany z tychże elementów. Pojęcie struktury oznacza model skonstruowany w oparciu o analizę rzeczywistości empirycznej.
Po pierwsze, struktura ma charakter systemu. Składa się ona z takich elementów,
że zmiana jednego z nich pociąga za sobą zmiany wszystkich pozostałych. Po drugie,
każdy' model należy do pewnej grupy transformacji, odpowiada jednemu
\
modelowi,
z tej samej rodziny, tak że całość transformacji stanowi grupę modeli. Po trzecie, wskazane wyżej właściwości pozwalają przewidzieć zachowanie się modelu w przypadku
zmiany jednego z jego elementów. Wreszcie model musi być zbudowany w taki sposób,
byjego funkcjonowanie
mogło zdać sprawę ze wszystkich dostrzeżonych faktów (Levi-
-Strauss, Warszawa 1970, s. 367-368).
O podporządkowanie rzeczywistości przyrodniczej. Przejście od stanu zwierzęcego do
. •. nu ludzkiego stanowi przejście od natury do kultury. Kultura jest tu szeroko ujmoMa. Obejmuje ona materialne i duchowe wartości wytwarzane przez ludzi ("masy
eczne") oraz formy społecznej działalności ludzi, ich predyspozycji
akterystycznych dla danego społeczeństwa "styl życia".
W zakres tego pojęcia wchodzą:
i zdolności,
podmiot kultury - twórcy, organizatorzy oraz odbiorcy - masy, które są twórcami
historii i kultury,
zachowania (czynności ludzkie),
wytwory działalności ludzkiej,
W badaniach powinna być przestrzegana następująca zasada. Pierwszym etapem,
jest analiza rzeczywistości empirycznej, a następnie na jej podstawie buduje się model, który z kolei przykłada się do rzeczywistości, aby w dalszym etapie określić reakcje na tę rzeczywistość. Dlatego też Jean Piaget definiując strukturalizm stwierdza, że:
struktura jest systemem przakształceń,
kultura to "świat człowieka" powstały w jego walce
który jako system ma swoje prawa (przeciw-
stawne właściwościom posiadanym przez elementy) iutrzymuje się lub wzbogaca dzięki
samej grze swych przekształceń, z tym, że przekształcenia
nie przestępują granicy sys-
czynniki integrujące - zbiór ludzi, zachowań, wytworów.
Kulturę traktuje się podmiotowo, akcentując jej możliwości w zmienianiu czło. ka i świata. "Najwyższą wartością jest człowiek" - to główna dewiza marksizmu.
·woistoŚć gatunkową człowieka - zdaniem Marksa wyznaczają:
) pecyficzna ludzka praca (praxis),
) połeczny charakter natury ludzkiej,
świat dzieł, które człowiek tworzy i przetwarza,
temu ani też nie wymagają odwołania się do elementów zewnętrznych. Słowem, struk-
specyficznie ludzkie potrzeby.
tura ma potrójny charakter: całości, przekształceń
(J. Piaget, War-
Specyficznie ludzka praca jest procesem zachodzącym między człowiekiem a przy-
Konstruowanie modeli w następstwie obserwacji rzeczywistości należy do naj istotniejszych elementów analizy strukturalnej. Modele, te dostrzegane i niedostrzegane,
prowadzą do odkrycia "nieświadomej działalności ludzkiego umysłu", co stanowi cen-
troluje - wymianę materii z przyrodą (..). Oddziaływując (..) na przyrodę zewnętrzną
i zamieniając ją człowiek zmienia zarazem swoją naturę (K. Marks, Dzieła, t. l, 1980,
s..377).
tralne zagadnienie w strukturalizmie antropologicznym. Prowadzi to do badania związków między językiem a kulturą konkretnej zbiorowości, pokrewieństwa ze sztuką, ma-
Ludzka praca - lub zgodnie z nomenklaturą filozoficzną - ludzka praktyka (praxis) przyczynia się do przekształcenia rzeczywistości przyrodniczej i samego człowie-
w pamięci symboli i mitów ujawnia się - za
"a, kształtuje i rozwija jego potrzeby. Jest ona nie tylko środkiem do życia, ale również
formą samoafirmacji i źródłem rozwoju człowieka.
i samosterowania
szawa 1972, s. 33).
gią, religią i mitami. Przechowywanie
u
Freudem - jako przejaw podświadomości.
procesem,
w którym człowiek przez swoją działalność realizuje, reguluje i kon-
70
Rozdział
III
WYBRANE
Praca czyni człowieka istotą uniwersalną, a zatem świadomą. W odróżnieniu od
KONCEPCJE
ROZWOJU
I BADAŃ
KULTURY
71
zwierząt, człowiek posiada świadomość samego siebie, co oznacza samowiedzę, że
łe Z11ymi materialnym; związku pomiędzy działalnością człowieka ajego "kapitałem
!ucbowym".
istnieje sam dla siebie, że potrafi siebie samego uczynić przedmiotem swojej świado-
Człowiek jest przez niego traktowany w kategorii podmiotu, ponieważ przekształ-
mości (...), czyni swą działalność życiową przedmiotem
własnej woli iświadomości
przedmiot i czyniąc tak znajduje w nim rzeczywisty świat "podmiotowy".
(ibidem, s. 554).
tłowieczeństwo
Kultura (na określenie której Marks używał terminu produkcja materialna i pro-
Swoje
uzyskuje w nim rzeczywisty świat "podmiotowy. W ustroju wyzy-
• tu klasowego świat przedmiotowy nie tylko nie "uczłowiecza",
ale pozbawia tego
dukcja duchowa) stanowi integralną część "świata człowieka" i jako taka wiąże się
1::1.towieczeństwa.Świat bowiem stworzony przez człowieka urasta do rozmiarów nie-
w sposób nierozerwalny z ludzką pracą· Takie pojmowanie akcentuje likwidację prze-
zależnej od niego rzeczywistości, która jawi mu się jako obca i której zmuszony jest
ciwstawiania tego co duchowe, temu - co materialne.
, gać. W tym znaczeniu mówi Marks o alienacji człowieka.
W Teoriach wartości dodatkowej Marks pisał:
W takim świecie (wyalienowanym) człowiek nie odnajduje w "przedmiotach" sa-
Aby rozpatrywać związek między produkcją duchową i materialną, trzeba przede
wszystkim traktować tę ostatnią nie jako ogólną kategorię, ale ujmować ją w określo-
O rrtego siebie, czuje wyraźnie rozdwojenie między przedmiotem a podmiotem i w tej sy,....!:fa ji albo poddaje się światu przedmiotowemu, tracąc swe człowieczeństwo, albo ucieka
nejformie historycznej (...). Z określonej formy produkcj i materialnej wynika po pierwsze
"
. viat podmiotowy, tracąc swą ludzką istotę, bo być człowiekiem to żyć w obu tych
określona struktura społeczeństwa, po drugie określony stosunek ludzki do przyrody.
• iatach jednocześnie.
Ich ustrój państwowy iżycie duchowe są określone przez jedno i drugie (Kłoskowska,
'prowadził pojęcie "człowieka prawdziwego" i "człowieka rzeczywistego". "Człowiek
~;o.czywisty to ukształtowany przez konkretny świat - obcy i wrogi, obojętny wobec
1969, s. 69).
Kultura jest wyłącznym wytworem człowieka realizującego trojaką funkcję - jako
) artości ludzkich, przez co przestaje być człowiekiem prawdziwym. Bowiem "czło-
jej twórcy, organizatora, odbiorcy. Aktywności człowieka towarzyszą procesy eksterioryzacji, czyli przekształcenia
"świata wewnętrznego",
"świata podmiotowego"
.:" • . prawdziwy" to taki, jaki mógłby być - to potencja wynikająca z istoty ludzkiej.
.
w "świat dzieł ludzkich", w materialne przedmioty oraz procesy interioryzacji - uwewnętrzniania odbierania i przyswajania sobie wytworów ludzkich.
Osobowość to "kapitał duchowy" tworzony ze zdobytej wiedzy i nabytych umie-
,.~rstery, warunki wyzysku i alienacji prowadzą do konfliktu między człowiekiem
iL,~iIDlwdziwym"i "rzeczywistym".
Ludzie, według Marksa i Engelsa, zaczynają się odróżniać od zwierząt, gdy poczy. :" wytwarzać środki utrzymania, określają się przez wytworzenie (co ijak wytwa-
jętności. Według J. Kuczyńskiego iA. Nowickiego, interioryzacja - jako proces aku- .
mulacji owego kapitału duchowego - powoduje:
a) iż świat dzieł ludzkich jest przekształcony w przedmiotowe składniki naszej oso-V
bowości,
b) osobowość staje się wielością różnorodnych elementów i uzyskuje strukturę dia- •
lektyczną,
c) jedność osobowości,
d) utożsamianie
się z naszym ciałem, innymi ludźmi, z narzędziami, z dziełami i z
· . 'ą) i to stanowi "istotę ludzi". To praca kształtuje cechy osobowości klasy robotni" co czyni ją zdolną do czynów rewolucyjnych
~~ecznych.
"
g) integrację osobowości, interioryzację reakcji społecznych, powodowanie, że czło-:
wiek staje się istotą otwartą (A. Nowicki, 1974, s. 115-116).
Marks stwierdza , że człowiek to świat człowieka, co stanowi wyraz dialektyczne-; ,
go związku między "człowiekiem wewnętrznym" ijego zewnętrznym wyrazem spo-:
- przeobrażania
stosunków
Integralnym składnikiem rewolucji proletariackiej jest rewolucja kulturalna, która
arza realne przesłanki upowszechniania i demokratyzacji kultury, tj. korzystanie
~d{)tychczasowego dorobku oraz tworzenia nowych wartości, uspołecznianie instytui wprowadzanie mecenatu państwa.
Ciągłość kultury wynika z mechanizmu przechodzenia jednego ustroju w drugi.
przedmiotami,
e) powstanie "zbitek" przedmiotów łączących nas z innymi ludźmi,
f) utożsamianie się ze światem rzeczy i działalnością określonych grup ludzkich,
Charakteryzując sytuację człowieka epoki kapitalizmu Marks
nie ze sformułowaną przez Engelsa zasadą negacji, jako jednego z naczelnych
dialektyki, z dawnych, negowanych formacji społecznych przejmowanych jest
.. wytworów i urządzeń, nie zaczyna się budowanie wszystkiego od nowa. Przet
, Jy społeczne dają szerszą szansę sięgnięcia do dawnych wytworów - ich rozumie-
',
•.iprzyswajania w zmieniających się warunkach. Przyswajanie to majednak charakczny i selektywny. Ciągłość kultury oznacza wybór tradycji oraz jej interpretację
ną z zasadami rozwoju społecznego, a także dążeniami grup społecznych.
li.
Rozdział III
WYBRANE
Tradycja zmarłych pokoleń ciąży jak zmora na umysłach żyjących. J właśnie wówczas, gdy wydają się być zajęci tym, by dokonać przewrotu w sobie samych i w tym, co
ich otacza, by stworzyć coś, czego jeszcze nigdy nie było, w takich właśnie epokach
kryzysu rewolucyjnego przywołują oni trwożliwie na pomoc duchy przeszłości, zapożyczając od nich imiona, hasła bojowe iszaty, ażeby w tym uświęconym przez wieki
i w tym zapożyczonym języku odegrać nowy akt historii świata (Marks,
Engels, op.cit., s. 229).
Nowa epoka niesie ze sobą rozdźwięk między kulturą elity i kulturą ludzi, między
człowiekiem rzeczywistym i prawdziwym. Nową socjalistyczną kulturę będzie charakteryzowała swoboda twórcza. Wszelkiego rodzaju twórczość artystyczna, wyzwolona od przymusowego zawodowstwa, stanie się udziałem szerokich rzesz ludzi chcących ją uprawiać.
Wyznacznikami rewolucji kultury w ujęciu marksistowskim są:
a) stopień aktywnego udziału mas społecznych jako twórców, organizatorów i odbiorców kultury;
b) stopień przezwyciężania społecznych barier kultury - między miastem i wsią, podziałów na pracę fizyczną i umysłową;
c) idee dominujące oraz wartości kultury stanowiące bogactwo społeczeństwa;
d) stan powszechnej oświaty, instytucji i ośrodków upowszechniania kultury, stopień
ich demokratyzacji i infrastruktura;
e) stopień zwiększających się obiektywnych możliwości uczestnictwa w kulturze oraz
możliwości dokonywania wyboru (por. Z. A. Klinger, 1982, s. 46-47).
przebraniu
W procesie upowszechnia kultury - jak stwierdza Antoni Klinger - nie wolno jednak zapominać ojednym z jej istotnych elementów, jednym z wyznaczników jej rozwoju, a mianowicie o przekazie określonych treści związaną z narodową ipowszechną
KONCEPCJE
Kultura we współczesnej
73
myśli katolickiej
fa nie Kościół, tak jak kultura to nie religia ipierwszy
akt naszej duszy winien być
rysi/hem odnawiania się i wyzwalania, wzlotem do wieczności, zdobywaniem przez
..•.poznanie imiłość Królestwa, które nie jest z tego świata, które jest ponad polityczne,
ponadkulturalne, ponadrasowe,
ŻJlcia
Według marksistów człowiek jest twórcą kultury. Przezwycięża się podział na kulturę elitarną i kulturę mas. Masy są podmiotem aktywności kulturalnej, im to głównie
przypada funkcja organizatora, odbiorcy i twórcy kultury. Rozwijając działalność kulturalną należy pamiętać przede wszystkim o podmiotowym traktowaniu człowieka,
o prawie każdego do "wychowania się", do "samodzielnego kształtowania się", świeckim charakterze kultury i bogatych, różnorodnych form uczestnictwa w niej, a także
o zacieraniu się różnic między twórcą a odbiorcą.
Wysunięte przez Lenina hasło rewolucji kulturalnej rozumiane jest jako krótszy
lub dłuższy okres przyswajania sobie przez masy ludowe dorobku kultury światowej,
KULTURY
Współczesna myśl katolicka dotycząca m.in. kultury rozwija się pod przemożnym
'pływem filozofii personalistycznej Maritaina.
Maritain postulując odnowienie przez chrześcijan cywilizacji europejskiej oddzieb Kościół od świata współczesnego a religię od kultury. Pisze on: Świat chrześcijański
kryjącą w sobie bogactwo treści humanizmu, racjonalizmu, patriotyzmu,
nalizmu i tolerancji (ibidem, s. 47).
I BADAŃ
która ma doprowadzić do przekształcenia świadomości tychże mas, do wyrobienia
odpowiednich poglądów i postaw.
Celem rewolucji kulturalnej są głównie trzy zadania:
) likwidacja izolacji kultury od narodu i odwrotnie - narodu od kultury,
h) przekształcenie mas społecznych z biemego przedmiotu oddziaływań w aktywny
podmiot (masy mają pełnić trojaką - upowszechnionąjuż funkcję: twórcy, organizatora i odbiorcy kultury),
wprowadzenie mecenatu państwowego.
Do głównych wartości kultury socjalistycznej zalicza się:
marksizm i leninizm jako podstawę systemu wartości kultury,
humanistyczne wartości kultury,
rolę pracy w socjalistycznym systemie wartości,
świecki charakter kultury socjalistycznej.
Akcentuje się dynamiczny charakter kultury, która powoduje, że człowiek staje się
bogatszy.
przeszłoi:cią historyczną dialektycznie sprzęgniętą z tradycją ruchów proletariackich,
internacjo-
ROZWOJU
ponadnarodowe
i w którym się kryje życie naszego
(J. Maritain, Poznań 1937, s. 6).
Kościół, jego zdaniem, pochodzi z nieba, a cywilizacja czy kultura są czymś do. ~lCsnym i ziemskim, pełnym braków. Przestrzega także przed pomieszaniem Kościoła
1. kulhrrą chrześcijańską, a katolicyzmu ze światem katolickim, ponieważ Kościół i kaolicyzm to rzeczy w istocie swej nadprzyrodzone, stojące ponad zagadnieniami kultury mające jeden cel- życie wieczne, Natomiast cywilizacja chrześcijańska i kulturalny świat katolicki mają swój cel doczesny i dobrze jeżeli jest podporządkowany życiu
'wiecznemu (ibidem, s. 42-43).
To oddzielenie nie oznacza jednak braku Kościoła w kulturze. Istnieje on podobuie jak dusza w ciele. I aczkolwiek katolicyzm jest zdolny aby przeniknąć kulturę, to
nie oznacza jakoby miał być związany z jakąś określoną kulturą czy też poszczególny-
74
Rozdział III
mi jej formami. To katolicyzm - zdaniem Maritaina - ożywia i kształtuje kulturę. Zachowując wobec niej swą niezależność nawet wtedy, kiedy się posiłkuje jej składnikami korzystając zjęzyka, architektury, sztuki itp.
Wysuwaną przez siebie koncepcję kultury chrześcijańskiej, opartej na nauce Tomasza z Akwinu, przeciwstawił stworzonej przez współczesny świat cywilizacji industrialnej skierowanej na zagadnienia produkcji i opartej na supremacji ekonomii.
Istotna rola Kościoła polega na tym, że jest ona depozytariuszem religii Chrystusowej przenoszącym ją do głębin kultury. Rola religii w kulturze jest olbrzymia, ponieważ przez prawdy, które w sobie zawiera, zapewnia trwałość cywilizacji chrześcijańskiej. Nawet najpotężniejsze cywilizacje pod wpływem takich czy innych okoliczności
mogą zginąć, a kultura katolicka popełniać błędy, Kościół głosząc prawdę winien tym
dobrem obdarzać cały świat, nie tylko chrześcijański. Dzięki posiadanemu dobru rozwijają się i inne kultury oddalone od Kościoła. Opatrzność Boska czuwa nad wszystkimi ludami i każdym typem kultury, uszlachetniając go i podnosząc.
W ujęciu personalizmu maritainowskiego - Kościół musi wchodzić w kulturę czy
określone kultury jako coś zewnętrzne wobec niego po to, aby głosić swoją misję.
Odnośnie kultur niechrześcijańskich Maritain pisał: Nie pragniemy niszczyć tych kultur, lecz służyć im chcemy, dopomóc, aby odnalazły w sobie to, co w nich naprawdę
szlachetne, mądre iprawdziwe, chcemy, aby się oczyściły i wyzwoliły kamienie czekające na to, aby spiętrzały się na nich wyższe sprawy (ibidem, s. 49).
Zasygnalizowane wyżej poglądy dot. kultury chrześcijańskiej obecne są we wszystkich współczesnych rozważaniach. Widoczne są w idei ekumenizmu i związanej z nim
filozofii dialogu.
Ekumenizm wywodzący się od greckiego słowa "ekumenia" - "obejmujący
wszystko", "ogarniający cały świat" - jest wyrazem jedności chrześcijaństwa i wezwaniem do całej ludzkości, aby podzielone Kościoły wkroczyły na drogę dialogu w
budowaniu jedności o lepsze społeczeństwo. Wymowne są tu działania papieży: Jana
XXIII, Pawła VI, Jana Pawła II. W jednej z encyklik Jana P~wła Il- Salworum Apostoli czytamy m. in.:
Dzisiaj również nie ma innej drogi do przezwyciężania napięć i naprawiania rozłamów czy usunięcia antagonizmów zarówno w Europie, jak i w świecie, które zagra-·
żają wywołaniem straszliwego zniszczenia życia i wartości. Być chrześcijaninem w naszych czasach oznacza być twórcą komunii w kościele i w społeczeństwie. Służą temu
celowi: otwartość ducha ku braciom, wzajemne zrozumienie, gotowość współpracy na
drodze wspaniałomyślnej wymiany dóbr kulturalnych i duchowych. Jednym z podstawowych dążeń dzisiejszej ludzkości jest odnalezienie tej jedności i komunii, tak aby.
życie ludzkie w zasięgu globu było prawdziwie godne człowieka.
'
WYBRANE
KONCEPCJE
ROZWOJU
I BADAŃ
KULTURY
75
Jak widać, "kultura jawi się tu w szerokim kontekście istotnych problemów współczesnego świata i człowieka. Myśli katolickiej bliższe jest rozumienie kultury w szerszym pojęciu tego słowa. Stąd też wiele miejsca poświęca się w rozważaniach kulturze
pracy ludzkiej w świetle chrześcijańskiego systemu wartości. Wypracowany przez
Maritaina podstawowy aparat pojęciowy funkcjonuje do dziś w personalizmie i prak.l)'ce kościelnej. Stanowi on ponadto narzędzie do rozważań przez filozofów, badaczy
ipraktyków nad istniejącymi problemami, w tym także z zakresu kultury.
***
Zaprezentowane tu wybrane koncepcje rozwoju i badań kultury mają zwrócić uwagę'
.m. ich swoistość i wewnętrzną logikę oraz zachęcić do samostudiowania.