Kultura społeczeństwa - Marini1000lecie.website.pl

Kultura społeczeństwa stanowi istotną podstawę jego egzystencji. Należy ona do tych
pojęć w naukach społecznych których mówi się, że mają długą przeszłość, ale krótką historię.
Stwierdzenie takie oznacza, iż pojęcie "kultura" od niedawna zostało poddane rygorom
myślenia naukowego.
Światowa kariera łacińskiego terminu "kultura" zaczęła się w czasach Cycerona.
Pierwotnie termin ten wiązano z uprawą roli cultura agri- uprawa ziemi. Cyceron natomiast
użył słowa kultura w wyrażeniu "cultura animi" co oznacza uprawę umysłu1[1].
Począwszy od Cycerona, termin kultura zaczęto wiązać z wszelką czynnością ludzką
mającą na celu pielęgnowanie, kształtowanie i doskonalenie. W ciągu wieków termin ten
poszerzał swoją treść, stając się pojęciem wielowymiarowym i wieloznacznym. Na przykład
w antropologii kulturowej ma ona zakres bardzo szeroki i najczęściej obejmuje różne
przedmioty, kategorie , wartości i działania w różnych sferach życia ludzkiego.
Jak zdefiniować kulturę? Według A. Kłoskowskiej, w literaturze naukowej można
spotkać około dwustu różnych definicji kultury. W sensie naukowym oznacza ona określone
klasy przedmiotów, zjawisk i procesów albo pewne klasy zachowań. Natomiast w sensie
filozoficznym przez kulturę rozumie się wszystko, co nie wyrasta samo przez się z przyrody,
lecz powstaje dzięki pracy człowieka, co jest wytworem celowej refleksji i działalności
ludzkiej2[2].
Słownik socjologiczny w najszerszym znaczeniu definiuje kulturę jako ogół materialnych i
niematerialnych wytworów człowieka i wszystko to, co nie powstało na drodze naturalnej, ale
jest rezultatem działania ludzi3[3].
Z definicji tej wyłania się podział na dwa podmioty, kulturę i to co kulturą nie jest, czyli
naturę. Zaliczenie czegoś do kultury jest równoznaczne z uznaniem iż podlega ono naszemu
sterowaniu. Jeżeli natomiast nie mamy wpływu na pewne sytuacje i zdarzenia, co
uniemożliwia zaprowadzenie "właściwego porządku"- zaliczamy to do natury4[4].
Ilekroć mowa o kulturze, tylekroć mamy na myśli zaprowadzenie i zachowywanie porządku
oraz przeciwstawianie się wszystkiemu, co z punktu widzenia zamierzonego porządku
okazuje się chaosem. Miejsce, w którym biegnie granica między kulturą a naturą zależy,
oczywiście, od dostępnych umiejętności i wiedzy, a także od gotowości wykorzystania jej do
celów dotychczas nie wypróbowanych. Ogólnie rzecz biorąc, rozwój nauki i techniki poszerza
sferę sterowania zjawiskami, które dotąd zaliczano do natury, przesuwa więc dalej granice
obszaru kultury.
Każda z definicji kultury uwzględnia jakiś wycinkowy konkretny punkt widzenia na to
zjawisko. Jak zauważył wybitny antropolog kultury XX wieku R. Linton: "Istotą wszelkiej
definicji kultury jest bowiem to ,że wybiera pewne aspekty całego pojęcia oznaczonego
owym terminem i kładzie nacisk na nie kosztem innych aspektów. Nacisk ten, a w
konsekwencji także wartość definicji, będą zależały od tego, jaki szczególny cel definiujący
miał na uwadze. Istnieje wiele możliwości definiowania określonego rodzaju"5[5].
1[1]
2[2]
Jerzy Suprewicz , Wiedza o społeczeństwie od A do Z, Warszawa 1998
j. w., s.122
Krzysztof Olechnicki, Paweł Załecki, Słownik socjologiczny, Wydanie II poprawione,
wyd. Greffiti BC, Toruń 1999
3[3]
4[4]
Zygmunt Bauman, Socjologia, wyd. Zysk i S-KA, Poznań 1996 r 8, s 148
5[5]
Jerzy Suprewicz , Wiedza o społeczeństwie od A do Z, Warszawa 1998
Najpełniejsze polskie opracowanie zagadnienia definicji kultury zostało zawarte w
pracy A Kłoskowskiej. Autorka wymienia co najmniej sześć sposobów definiowania
kultury6[6].

Definicje opisowo-wyliczające. Traktują on kulturę jako określony zbiór przedmiotów, a
definiowanie kultury sprowadza się do wyliczania jej części składowych. Kryterium tego
zaliczania pewnych składników życia społecznego do obszaru kultury nie jest tu wyraźnie
sformułowane; kryterium to ma charakter intuicyjnego założenia. Zwolennikiem tego typu
kultury był E. B. Tylor, który podał następującą jej definicję: "Kultura, czyli cywilizacja
(...) jest to pojęcie obejmujące wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaje i
inne zdolności i przyzwyczajenia zdobyte przez człowieka jako członka
społeczeństwa"7[7]. W taki właśnie opisowo-wyliczający sposób traktowali kulturę
archeolodzy i etnografowie. Opisując grupy społeczne czy narodowe badali ich wytwory
kulturowe, takie jak: język, wierzenia, obrzędy, teksty literackie, przedmioty codziennego
użytku itd. Tego rodzaju elementy traktowali jako wyznaczniki kultury danej zbiorowości,
a samą kulturę rozumieli i opisywali jako zbiór oryginalnych elementów.

Definicje historyczne. Kładą one nacisk na czynnik tradycji jako mechanizm
przekazywania dziedzictwa kulturowego; dla określenia kultury używają takich określeń
jak: dziedzictwo, tradycja, dorobek. Kulturę definiuje się tutaj jako charakterystyczny dla
człowieka rodzaj przekazu minionego doświadczenia przyszłym pokoleniom. Minione
doświadczenia człowieka wyraża się w "świecie przedmiotowym", a przekazywane jest
kolejnym pokoleniom w drodze wychowania i nauczania.

Definicje normatywne akcentują podporządkowanie się zachowań ludzkich normom,
wartościom i modelom. Wzory, modele i zasady wartościowania są traktowane jako
elementy konstytutywne kultury, a podporządkowanie się tymże normom jako właściwość
zachowań kulturowych. Kultura jest tu pojmowana jako zespół norm obowiązujących
członków danej społeczności i warunkujących jej trwanie.

Definicje psychologiczne skupiają uwagę na psychicznych mechanizmach kształtowania
się kultury; analizują mechanizmy uczenia się, formowania nawyków kulturowych,
internalizacji norm obowiązujących w danej zbiorowości i wartości przez tę zbiorowość
uznawanych za oraz wpływ kultury na kształtowanie osobowości jednostek. Szczególny
nacisk jest położony w tych definicjach na uczenie się i naśladownictwo jako procesy
przyswajania kultury.

Definicje strukturalne interesują się przede wszystkim strukturą danej kultury, tzn.
zasadniczymi elementami tej kultury oraz ich wewnętrznymi powiązaniami. Zazwyczaj
wymienia się cztery kategorie elementów kultury: materialno - techniczne, społeczne,
ideologiczne i psychiczne. Definicje tego typu badają specyficzną strukturę konkretnych
kultur - nie dotyczą kultury w ogóle.

Definicje genetyczne skupiają się na genezie kultury. W tym typie definicji można
wyróżnić dwie odmiany: Pierwsza dotyczy wewnętrznego rozwoju kultury, wyłaniania się
jednych (wyższych) jej form z form innych (niższych, wcześniejszych). Druga dotyczy
Kłoskowska Antonina , Socjologia kultury, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983
6[6]
7[7]
Jerzy Suprewicz , Wiedza o społeczeństwie od A do Z, Warszawa 1998
wyłaniania się kultury z natury . Kulturę traktuje się tu jako sumę wytworów zachowań
ludzkich powstałych w wyniku aktywności człowieka, przy czym jedni autorzy akcentują
bardziej aktywność intelektualną, a inni aktywność fizyczną.
Wymienione wyżej rodzaje definicji kultury należy traktować jedynie jako typy idealne
pozwalające uporządkować ogromną ilość literatury poświęconej kulturze tylko ze względu
na pewne teoretyczne aspekty stanowiska poszczególnych autorów.
Uwzględniając różne aspekty życia społecznego, najbardziej uniwersalna wydaje się
definicja zaproponowana przez S. Czarnowskiego. Definicja ta jest ponadto precyzyjna i
odnosi się zarówno do dawnej, jak i współczesnej kultury.
Zdaniem tego myśliciela, kultura to "całokształt zobiektywizowanych elementów
dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i
zdolnych rozszerzać się przestrzennie"8[8].
Z definicji tej wynika, że na kulturę w sensie socjologicznym i etnograficznym składają
się następujące trzy grupy elementów9[9]:
 materialne i duchowe wytwory ludzkiej działalności- wszystko to, co człowiek stworzył w
efekcie pracy fizycznej bądź umysłowej i pozostawił w postaci "pomników kultury". Do
wytworów materialnych zliczmy ogół działań i wytworów człowieka związanych przede
wszystkim z zaspokajaniem biologicznych potrzeb, zapewnieniem bezpieczeństwa i
przetrwania gatunku ludzkiego10[10]. Natomiast do wytworów duchowych
(niematerialnych) zaliczamy ogół zobiektywizowanych wytworów świadomości ludzkiej,
takich jak język, wierzenia, zwyczaje, wiedza, obyczaje czy idee, pełniących funkcje
użytkowe i wyrażających bezinteresowne dążenia do poznania i urzeczywistniania
ideałów piękna, dobra i prawdy11[11].
 wartości- w kulturze oznaczają one to wszystko, co członkowie danej zbiorowości uznają
za ważne i dlatego dążą do jego osiągnięcia. W życiu społecznym konkretyzują się one w
postaci różnych ideologii, ideałów, ale także i konkretnych przedmiotów. Dla członków
społeczeństwa wartości sprowadzają się do podstawowych celów, jakie stawiają sobie
ludzie, a także głównych kryteriów, które wskazują co jest dobre, a co jest złe;
 wzory zachowań- są to grupy i sposoby określające jak jednostki czy całe grupy powinny
się zachować, aby nie popaść w konflikt z innymi. Inaczej mówiąc są to schematy
postępowania w określonych sytuacjach społecznych. Dlatego też cechą każdego wzoru
zachowania jest to, że znaczącą część jakiejś zbiorowości uważa go za normalny sposób
postępowania w różnych okolicznościach życiowych.
Czym jest kultura masowa?
Jest to termin określający zjawisko przekazywania wielkim masom odbiorców identycznych
lub standardowych treści - najczęściej rozrywkowych - oraz jednolite formy zabawowe
dużych mas ludzkich, wg definicji G. Friedmanna: "...ogół kulturalnych dóbr
Jerzy J. Wiater, Społeczeństwo Wstęp do socjologii systematycznej, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1971
8[8]
9[9]
Jerzy Suprewicz , Wiedza o społeczeństwie od A do Z, Warszawa 1998
Krzysztof Olechnicki, Paweł Załecki, Słownik socjologiczny, Wydanie II poprawione,
wyd. Greffiti BC, Toruń 1999
10[10]
11[11]
j w., s.107
konsumpcyjnych oddanych do dyspozycji publiczności w najszerszym rozumieniu tego
słowa... za pomocą masowego komunikowania w ramach cywilizacji technicznej"; rozwój
m.k. wiąże się z postępem techniki komunikacji (masowego przekazu środki) ograniczającej,
a najczęściej wykluczającej bezpośredni kontakt twórcy i odbiorców proces wytwarzania,
organizacji i przekazywania treści k.m. określa się mianem produkcji - niezależnie od
zróżnicowanych stopni jej skomercjalizowania (k.m. powstała i jest formą dominującą w
krajach zurbanizowanych i wysoko uprzemysłowionych, ale występuje również w
społeczeństwach państw słabo rozwiniętych ekonomicznie); k.m. krytykowana jest za
degradację wartości intelektualnych i
moralnych, niszczenie więzi społecznych,
"homogenizację" (ujednolicanie i upraszczanie) przekazywanych treści, mechanizację
odbioru, przystosowanego do najniższych zdolności percepcyjnych.
Według Antoniny Kłoskowskiej homogenizacja kultury w wymiarze globalnym
dokonuje się przede wszystkim na poziomie kultury popularnej. Kultura elitarna zachowuje
swoją heterogeniczność. Według takich badaczy jak Jan Nedveen Pieterse procesom
hybrydyzacji podlega cała kultura współczesna. Wydaje się, że ogólny kierunek zmian
zachodzących w społeczeństwie polskim bardziej adekwatnie opisują ci, którzy jak Antonina
Kłoskowska skłonni są dostrzegać odmienność procesów dokonujących się na poziomie
kultury wysokiej i kultury popularnej, a w konsekwencji dopatrywać się także rosnącego
zróżnicowania kulturowego społeczeństwa polskiego.
Telewizja publiczna, zrzekając się pełnienia misji edukacyjnej, (w sytuacji, gdy szkoły
- szczególnie rozwijające się dynamicznie wyższe szkoły niepubliczne - kształcą przede
wszystkim umiejętności praktyczne, nie przywiązując większej wagi do duchowego rozwoju)
ma w tym olbrzymi udział. Proces ten, niezależnie od tego, czy określimy go neutralnym
terminem "hybrydyzacji", czy też wartościującym "deprecjacji kultury" w dużym stopniu ma
charakter spontaniczny i jest nieodwracalny. Rozwarstwienie kulturowe społeczeństwa, zwrot
ku kulturze hybrydycznej, która dla znacznych warstw, ze względu na zasoby kompetencyjne,
pozostaje jedynie dostępną kultura to zjawiska, których początki sięgają co najmniej lat
osiemdziesiątych. Ze względu na sytuację polityczną (konflikt społeczeństwo - władza) i w
niewielkim stopniu zliberalizowany rynek dóbr kultury, zjawisko zróżnicowania kulturowego
społeczeństwa polskiego nie w pełni mogło się ujawnić w okresie stanu wojennego i latach
bezpośrednio po nim następujących.
Warunki do tego powstały dopiero po roku 1989 wraz ze zmianami w funkcjonowaniu rynku
kultury, zmianami w mediach, a także zmianą sytuacji politycznej, która stymulowała
myślenie raczej wedle interesów (tego, co korzystne) niż wedle wartości
(tego, co słuszne).
Hybrydyzacja kulturowa znacznej części społeczeństwa to tylko jedna z konsekwencji całego
kompleksu zmian w kulturze, w których telewizja ma swój ogromny udział.
Innym ważnym zjawiskiem w sferze kultury, które prokurowane jest, choć znowu nie
wyłącznie to przy ogromnym udziale telewizji, jest zmiana stosunku do kultury narodowej, a
w konsekwencji także zmiana form identyfikacji ze wspólnotą narodową. Otwarcie na świat
sprawiło, ze w procesie edukacji kulturowej społeczeństwa pojawiły się nowe usytuowane
poza krajem instytucje, przede wszystkim telewizje, których programy stają się coraz bardziej
powszechnie dostępne. Niektóre z dostępnych stacji (Planet, programy Discovery, Travel,
BBC-world, Sat-3 itp.) nastawione są na prowadzenie akcji edukacyjnej, co przy niemal
całkowitym zrzeczeniu się tych funkcji przez polską telewizję publiczną czyni je
monopolistami na polskim rynku popularyzacji wiedzy i kultury.
Kulturą popularna jest kulturą dominująca, nabywanie kompetencji niezbędnych do
uczestnictwa w tej kulturze jest sprawą pierwszorzędną. Kompetencje niezbędne do
uczestnictwa w tym, co potocznie określa się kulturą wyższą uznaje się za sprawę marginalną
i całkowicie prywatną. Wybór tej opcji wiąże się najczęściej z mniej lub bardziej otwarcie
deklarowanym przekonaniem, iż kulturę współczesną charakteryzuje zmiana paradygmatu:
przejście od kultury literackiej (kultury słowa) do kultury obrazu, od kultury operującej
kategorią długiego trwania i wartości kanonicznych, do kultury czasu teraźniejszego prezentyzmu w jego skrajnej wersji, a więc kultury niezdolnej do wyłonienia wartości
ważnych w długiej perspektywie lub obywającej się bez takich wartości, wreszcie przejście
od kultury, w której istnieje wyraźne rozróżnienia na kulturę "wysoką" wartościową" i kulturę
popularną, do kultury, w którym te dwa porządki ulegają zmieszaniu.
Bibliografia
1. Jerzy Suprewicz ., Wiedza o społeczeństwie Repetytorium od A do Z, Warszawa 1998
2. Zygmunt Bauman., Socjologia, wyd. Zysk i S-KA, Poznań 1996
3. K. Olechnicki, P. Załęcki., Słownik socjologiczny, wydanie II poprawione, wyd. Graffiti
BC, Toruń 1999
4. Kłoskowska Antonina., Socjologia kultury, PWN, Warszawa 1983
5. Jerzy J. Wiater., Społeczeństwo wstęp do socjologii systematycznej, PWN, Warszawa 1971
6. Marcin Czerwiński., Profile kultury, Wiedza Powszechna, Warszawa 1980