Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego

Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego
Punktem wyjścia, jeśli chodzi o terytorium jest ujście Wisły. Centrum Gdańsk.
Księstwo wschodniopomorskie, później Prusy krzyżackie z ośrodkiem w Malborku, w czasach nowożytnych
Prusy Królewskie. Jeśli chodzi o granice, to jedyna bez wątpliwości jest granica morza.
Żuławy stworzone przez człowieka miedzy XIV a XIX w.
Gród Gdański został założony na surowym korzeniu przez władców Polski ok. 980 r.
Najstarszy kościół św. Katarzyny i św. Mikołaja. 1 pł XIII w.
Biskupia Górka od XII w stanowiła siedzibę biskupią. Prawdopodobnie wcześniej znajdował się tam gród
wyżynny z siedzibą władcy panujący nad miastem.
Prawdopodobnie Pruszcz w czasach rzymskich spełniał główną rolę portu przy ujściu Wisły.
Orunia – pozostałości statków wskazujące na istnienie portu.
Rozwój dużych jednostek pływających – kogi – przyczyną upadku małych portów lokalnych.
W poł XIII w możemy mówić o transporcie zamorskim.
Do niedawna takie miasta jak Dzierzgoń, Tczew, Pasłęk daleko w głębi lądu ze względu na bezpieczeństwo
uchodziły za miast aportowe. Było to możliwe, ponieważ jednostki pływające miały 10 m dł. i ok.,5 m
zanurzenia.
Później obserwujemy zjawisko przesuwania się portów z lądu w stronę morza.
Koga różniła się od starszych jednostek tym, że miała tylko jeden napęd - żagle, jedno wiosło służyło jako ster.
Dopiero po opanowaniu lewobrzeżnej części Pomorza, Krzyżacy zdecydowali się na siedzibę dla wielkiego
mistrza w Malborku – środek delty Wisły.
Pierwsza kolonizacja Żuławy – osadnicy z Fryzji i Holandii XIV i XV w.
Oferta krzyżacka obejmowała duży nadział ziemi, zwolnienie z czynszów i robocizn na rzecz sypania i
konserwowania wałów przeciwpowodziowych.
Poselstwa Kazimierza Wielkiego w celu odzyskania Pomorza miało uznanie u pp. w kwestii świętopietrza,
ponieważ Zakon jego nie płacił.
1409-1411 - Wielka wojna.
1454-1466 - Wojna 13 letnia. Bez udziału Litwy.
Dzięki poparciu miast zwycięstwo. Głównie Gdańsk, za co otrzymał przywileje: bicia własnej monety,
sądownictwo, monopol na handel Polski.
1525 – hołd lenny.
Różnice Prus królewskich względem reszty ziem polskich 2 poł XVI w:
- większa gęstość zaludnienia, liczba ludności w miastach ok. 36,5 %
- rozwinięta gospodarka towarowo-pieniężna
- wpływ rzemiosła miejskiego na poziom rolnictwa
- wielka własność – królewszczyzny ok. 63 %, szlachta 31 %, 7% miasta
- mała ilość folwarków
- system gł. czynszowy na ziemiach
- silnie ekonomicznie gospodarstwa, nawet pańszczyźniane, a wymiar pańszczyzny był niższy
- poddaństwo miało formy łagodniejsze
1496 przy inicjatywie Gdańszczan uchwalono konstytucję w Piotrkowie o swobodnym spławie Wisłą, bez
prawa składu dla miasta Torunia.
Toruń miał także monopol na handel śledziami i tzw. towar solony.
Gdańsk potęga handlu zbożem.
Elbląg monopol handlu śledziami na Mazowszu.
1525 – Rada Miasta Gdańska zmuszona przez ruchy społeczne do ustępstw – reformy społ., rel i ustrojowe:
- obieranie przez mieszczan posad rajców i ławników
- zmniejszenie podatków
- głoszenie tylko czystego słowa – nauk Lutra (wpływy Tomasza Munzera – postulaty niem. chłopów)
- likwidacja wielkich spółek handlowych stanowiących konkurencję dla średnich i drobnych kupców
- zakaz lichwy i spekulacji art. żywnościowymi
- wolność połowu ryb, ptaków i zwierzyny ułatwienie zaopatrywanie w żywność biedocie
Podobne postulaty głoszone w Elblągu i Toruniu.
1
Zygmunt I Stary - 1526 przybył do Gdańska (hołd pruski – utrata sojusznika przez Gd), przeprowadza
śledztwo. Król powołał nowa radę i przywrócił rządy patrycjatu. Część radykalnych kaznodziejów uchodzi.
W 1558 zezwala na komunie pod 2 postaciami, odtąd katolicy musieli walczyć o równouprawnienie.
1512 – projekt podziału Polski między Hohenzollerna, ces. Maksymiliana I i Wasyla III. Zwycięstwo wojsk
polskich pod Orszą 1414 udaremnia projekt.
Albrecht Hohenzollern starał się zyskać poparcie u ces. Karola V i u pp., ale brak ludów do nawracania nie
zjednał mu żadnego poparcia. Zdany na własne siły, korespondencja z Lutrem prowadzi do tego, że zrzucił
habit w 1523.
1525 – hołd pruski, jako książę lenny. Następstwo przyznano jego dzieciom i 2 braciom, a nie całej rodzinie.
Został obłożony przez pp. klątwą. Król Zygmunt Stary stał przed próbą ostatecznego rozstrzygnięcia, ale brak
środków uniemożliwia zamiar.
Pomorze nie interesowało specjalnie króla wychodząc z założenia, że nikt nas z północy nie zaatakuje. Granicy
strzegł tylko Gdańsk dbały o swoje interesy.
1561 – wielki mistrz zakonu kawalerów mieczowych Kettler poddał Polsce Inflanty w zamian dostał jako lenno
Kurlandię, pozostała część Inflant wcielono do Polski.
Car podejmuje interwencję, także interes widzi Szwecja i nie chcąc, aby rosła w siłę występuje Dania.
Król powołuje oddziały najemne kaprów.
1569 – zniesienie odrębności ustrojowych Prus Królewskich.
Kultura i nauka
Zakon nie odgrywał roli w dziedzinie rozwoju nauki i kultury. W miastach panuje mecenat mieszczański.
1498 – pierwsza drukarnia w Gdańsku, krótko, bo tylko 2 lata, ale pionierska – Konrad Baumgarten.
Franciszek Rhode w 1538 założył stałą oficynę. Jednak palmę pierwszeństwa druku Chełmno 1473/8.
Próby założenia uniwersytetu już w 1386 i 1434 uzyskano przywilej od Z. Luksemburga, ale brak środków.
Udało się to Albrechtowi w Królewcu 1544.
Kopernik był Torunianinem, dzieło jego potępione przez Lutra i Melanchtona.
W Prusach Królewskich nie udało się szlachcie opanować całkowicie handlu zbożem i produktami leśnymi
mimo swoich przywilejów.
Hegemonia Gdańska na Bałtyku.
Minusy:
- Rada Miejska preferowała zamiast rodzimej flotę holenderską w swoim porcie
- Budownictwo okrętów było znikome
- Pierwszeństwo załadunków obcym szyprom
Gospodarka
Karczunek lasów na budowę okrętów, popielarni (barwnik do tkanin), smolarni, huty szkła. Szczególne szkody
w drzewostanie wyrządzały popielarnie.
Intensywna eksploatacja lasów występowała, gdy upadała gospodarka rolna.
Szlachta dążyła do tych samych przywilejów, co szlachta z południa.
Wojna gdańska 1576
1576 – podwójna elekcja ces. Maksymilian II i Stefan Batory.
Gdańszczanie byli przeciwni Batoremu. Konflikt szlachty z mieszczaństwem.
Toruń i Elbląg się wahał, Gdańsk złożył stanowczy protest. Obawiali się zemsty cesarz, który mógł psuć
handel. Poczyniono zaciągi wojskowe, co oznaczało wypowiedzenie posłuszeństwa królowi.
Karnkowski Stanisław, jedyny bp włocławski, który opowiedział się za Batorym – konstytucje Karnkowskiego 1570:
1) Podporządkowanie miasta Rzeczypospolitej
2) oddanie żeglugi królowi polskiemu
3) zmniejszenie uprawnień rady miejskiej.
Batory przybywa do Torunia, miasto składa hołd, brak jednak posłów z Gdańska. Batory próbował rozwiązać
konflikt pokojowo. Toruń występuje przeciwko Gdańskowi. W Pucku formuje zaciągi kaperskie
przechwytujące towar Gdańszczan. Poparcie króla duńskiego dla miasta, który liczył, że zagarnie miasto.
1577 Batory podchodzi pod Gdańsk, ale miasta nie zdobył. Gdańszczanie blokują z flotą duńską Elbląg.
Stan taki nie odpowiadał nikomu. Przeprosiny Gdańszczan, przysięga i hołd. Król zniósł banicję i potwierdził
przywileje. 200 tyś w 5 ratach. W zamian za 50 % palowego zniósł konstytucje Karnkowskiego. Przekupili
Jana Zamoyskiego. Szlachta Prus Królewskich udzielała poparcia królowi.
2
1618-1648 – wojna trzydziestoletnia. Pomiędzy Habsburscy cesarze Hiszpania i Niderlandy, katoliccy książęta Rzeszy, tzw. Liga
katolicka przeciwko Unii protestanckiej: (Palatynat, Brandenburgia, Wirtembergia) i jej sojusznikami Francja, Szwecja, Dania.
Przyczyny: antyhabsburskie powstanie w Czechach, religijne antagonizmy. 4 okresy:
1. czesko-palatynacki (Nadrenia i Bawaria) zajęcie przez katolików – występują wówczas Anglia, Holandia i Dania przeciw
ces. Hab.
2. duński – Duńczycy wkraczają do Niemiec, Chrystian IV pokonany
3. szwedzki – po pokoju z Polską armia Gustawa II Adolfa opanowała Pomorze Zach. i pokonała wojska ces. nad rz. Lech.
Poparcie Szwedów przez ks i miasta prot.
4. francusko-szwedzki – Francja obawiała się wzmocnienia sił ces., Szwedzi pustoszyli Śląsk, Czechy i Morawy, Dania popiera
ces., ale wojska rozbite. Szwedzi rozbijają także wojska ces., a Francuzi armię hiszpańską w Niderlandach.
Niepowodzenia zmuszają do podpisania przez ces. pokoju westfalskiego. Oprócz zmian terytorialnych wojna przyniosła dalsze
rozdrobnienie polityczne Niemiec oraz doprowadziła kraj do ruiny.
1655-1660 – wojna północna – zwana II wojna północną. Potop.
Dla Polski wojna o ujście Wisły.
Szwecja przeciwko Polsce, a następnie Austrii, Danii, Brandenburgii i Holandii.
Przyczyną obawa przejścia Inflant z rąk polskich w ręce rosyjskie.
- Poddanie Polski (Jana II Kaz) przez magnatów Polski: h Koniecpolski i gł. Litwy (Radziwiłłowie) Karolowi X Gustawowi.
- Traktat z Fr Wilhelmem ks. pruskim i elektorem brandenburskim.
- Czarniecki i partyzantka ludowa zachwiała panowaniem szwedzkim w Polsce.
- Rosja za obietnicę wyboru cara Aleksego na tron polski występuje przeciw Szwecji.
- Próba rozbioru Gustawa z elektorem, ks siedmiogrodzkim Rakoczym, Chmielnickim i Radziwiłłem – 1656 pierwszy traktat
o rozbiorze.
- Do wojny ze Szwecją przystąpiła Dania i Austria, a wojska Rakoczego pobite.
- Fr Wilhelm za uwolnienie od zależności lennej odstąpił od Szwecji.
Szwecja i Polska zachowały stan posiadania sprzed wojny, poza Inflantami.
Wybór Z III Wazy 1587-1632 traktowany na początku jako korzystny ze względu, iż wydawało się, że elekt
utrzyma 2 korony. Jednak Szwedzi nie chcieli uznać prawowitego króla z obawy przed katolicyzmem. Sejm
ogłosił królem jego stryja Karola IX. Spory dynastyczne doprowadziły do wielu wojen pol-szw 1600-1629.
Jego syn Gustaw Adolf stał się twórcą potęgi szwedzkiej. Znał 6 języków w tym polski. 1626 inwazja na
Pomorze, desant. Zdobył Inflanty: Rygę, Elbląg, Malbork, Tczew, Gniew. ZIIIW przy pomocy i pieniądzom
stanów pruskich buduje flotę. Dowódcą wojsk lądowych hetman Koniecpolski. Nie zdobyli Gdańska i linii
Wisły. Zacięta zwycięska bitwa morska pod Oliwą 1627 – propagandowe zwycięstwo, nie strategiczne.
Szwedzi wkraczali jako obrońcy protestantyzmu, ale łupili równo. Szwedzi nie mogli stawić czoła polskiej
jeździe, jeśli nie mieli zaplecza artylerii. 1629 pod naciskiem Anglii i Francji oraz Brandenburgii niekorzystny
rozejm. Szwedzi zatrzymywali Elbląg, Braniewo. Elektor brandenburski za wątpliwą pomoc Sztum i Malbork.
Wł IV Waza obejmuje rządy w roku gdy zm. Gustaw Adolf 1632. Próbował wykorzystać problemy szwedzkie.
Jednak elektor brandenburski Jerzy Wilhelm brał udział w rokowaniach, chociaż jako lennik nie miał prawa.
1635 zawarto 26 letni traktat, który zobowiązywał Szwedów do opuszczenia miast. Inflanty jednak przepadły, o
koronie szwedzkiej mógł już tylko marzyć. Litwa nie udzielała wsparcia.
Władysław IV odbudował flotę. Niewypał. Próbował też zbudować port wojenny na Helu. Także niewypał.
Nowy król szwedzki Karol X Gustaw rozpoczął wojnę z Polską pod pretekstem roszczeń Jana Kazimierza do
korony szw. Motywem panowanie w Bałtyku.
Prusy Królewskie przygotowane do wojny wsparte były wojskami Fr Wilhelma we wszystkich niemal
miastach prócz Gdańska. Karol X Gustaw postanowił zaatakować nie Pomorze, ale zmusić elektora do
uległości. Zmuszony wycofał wojska z miast.
Wojna szarpana, Jakub Wejher. Pomoc Holendrów i Duńczyków. Dzięki nim zerwana blokada Gdańska.
Tymczasem Fr Wilhelm pomaga zdobyć Warszawę. Próba rozbioru Rzeczypospolitej. Jerzy Rakoczy wkroczył
z 70 tyś armią sromotnie rozbity. To otrzeźwiło Fr Wilh i znów przechodzi na stronę polską. Polskę wspierają
Austria 17 tyś, ces Leopold; Dania oraz Rosja, z którą zawarła Polska rozejm.
Zamiast ponieść karę, FR Wilhelm kazał sobie zapłacić za ponowny sojusz.
Hetman Czarniecki. Odbijanie miast i śm Karola Gustawa przyczyniła się do pokoju.
Pokój 1660 - Polska odzyskała całe Prusy Królewskie i Inflanty za Dźwiną (polskie), Jan Kazimierz zachował
dożywotnio tytuł króla szwedzkiego. Elektor musiał opuścić wszystkie zamki, także Elbląg.
Gwarantem pokoju Ludwik XIV.
Wojna przyczyniła się do utraty ok. 1/3 ludności miejskiej i ok. 60 % wsi.
3
XVI i XVII w luteranizm panował niepodzielnie. W Gdańsku siły luteran i katolików w sojuszu przeciwko
kalwinom.
Sprowadzenie jezuitów, zakładanie szkół – podniesienie oświaty na wyższy poziom. Zaczęły się konwersje
możnych rodów, Ernest Wejher.
Konwersja
– zmiana wyznania w obrębie religii chrześcijańskiej, zwł przejście na katolicyzm.
Tolerancja w Prusach Królewskich. Obawiali się, także katolicy, że naruszenie jednego z punktów wolności
może naruszać następne. Z III W zgodził się na zasiadanie w Radzie Miejskiej luteran i katolików. Luteranie
zwalczali głównie kalwinów. Czynnikiem motyw ekonomiczny, prześladowanie kwakrów i braci czeskich
Czas zabliźniał rany wojenne.
Wielka wojna północna na Pomorze dotarła dopiero w 1703. Szwedzi zajmują Toruń, Malbork i po raz
pierwszy Gdańsk. Od 1709 wojna domowa między Augustem II z St Leszczyńskim.
Ludność dodatkowo dziesiątkowana zarazą. Ubytek i straty nie były mniejsze niż podczas potopu.
Po wojnie folwarki rozparcelowano. Przechodzono powszechniej na czynsze.
Gbur – chłop pańszczyźniany, sam do pracy nie wyruszał, wysyłał swego ogrodnika albo parobka.
Wydajność i jakość pracy była więc niska. Uprawa ziemniaka ok. 1750, ale rzadka. Zubożenie miast. Gdańsk
nie miał rozwiniętej własnej floty handlowej. Handel Gdański zależał od sytuacji polit w basenie M. Bałt, na
M. Pół i na Atlantyku.
Prusy Książęce.
1657 – zwolnienie z zależności lennej za pomoc przeciw Szwecji.
Próba odzyskania Prus Książęcych przez Jana III Sobieskiego. Opozycja słuchała rad kurfirsta (elektor, książę
udzielny), iż chce wzmocnić swoja dynastię, a Prusy przekazać synowi Jakubowi. Próba sojuszu ze Szwecją,
ale Szwedzi ociągali się. Ludnośc Szwedom nieprzychylna, w końcu niedawno zakończyła się wojna.
1701- elektor brandenburski Fryderyk III koronował się w Królewcu na króla pruskiego jako Fryderyk I.
Polska nie uznała koronacji, ale zajęta była wielką wojną północną, a wojska szwedzkie oblegały Toruń.
Północna wojna 1700-1721, zwana wielką wojną północną, wojna Danii, Rosji, Saksonii i Polski, później Prus i Hanoweru, ze
Szwecją. Rozpoczęta atakiem sprzymierzonych na zajętą w XVI i XVII w. przez Szwecję część Inflant, Estonię i Szlezwik.
Król szwedzki Karol XII (1697-1718) okazał się jednak znakomitym wodzem, szybko pokonał Danię i przerzuciwszy swe wojska do
Estonii uderzył na oblegające Narwę wojska rosyjskie i zadał im klęskę (1700). Następnie Szwedzi skierowali się przeciwko wojskom
saskim atakującym Inflanty od strony Kurlandii i rozbili je nad Dźwiną.
1. Ingerencja Karola XII w sprawy polskie
Osiągnięte sukcesy skłoniły Karola XII do podjęcia próby podporządkowania sobie Polski. Najechał Rzeczpospolitą, zajął Warszawę
i po zwycięskiej bitwie pod Kliszowem (1702) wszedł do Krakowa. W 1706 uderzył na Saksonię, rozbił wojska saskie i zmusił
Augusta II do rezygnacji z tronu polskiego na rzecz Stanisława Leszczyńskiego.
Tymczasem w Rosji Piotr I wykorzystał fakt, iż Szwedzi zaangażowali się w wojnę z połączonymi unią personalną Polską
i Saksonią, i przeprowadził gruntowną reorganizację wojska. Stworzył regularną armię, w której służba była dożywotnia, przeszkolił
nowe kadry oficerskie, udoskonalił uzbrojenie, szczególną uwagę poświęcając artylerii. Stworzył silną flotę na Bałtyku, która
z powodzeniem mogła walczyć z doświadczoną marynarką szwedzką.
Zreorganizowane wojska rosyjskie odniosły wiele zwycięstw nad Szwedami. Szczególne znaczenie miało zdobycie ujścia Newy,
gdzie od 1703 Piotr I rozpoczął budowę wielkiego portu i przyszłej stolicy, Petersburga. 1704 Rosjanie zdobyli Narwę i wkroczyli na
tereny Polski, jednak gdy Karol XII po podboju Saksonii powrócił do Polski, armia rosyjska wycofała się w głąb własnego państwa.
2. Klęska wojsk szwedzkich pod Połtawą
Szwedzi uderzyli na Ukrainę zadnieprzańską licząc na pomoc Kozaków, których hetman I. Mazepa przeszedł na stronę szwedzką.
Pomoc Mazepy okazała się nikła, miejscowa ludność natomiast stawiała zdecydowany opór najeźdźcom.
1709 Połtawa - wojska szwedzkie zostały rozgromione przez armię rosyjską w decydującej bitwie pod Połtawą. Szwedzi
skapitulowali, a Karol XII z niewielką garstką wojska znalazł schronienie w Turcji.
Rosjanie opanowali całe wybrzeże Bałtyku od Rygi po Narwę oraz znaczną część Finlandii. W Polsce na tron powrócił August II.
Wojska rosyjskie wkroczyły do Rzeszy Niemieckiej, pomagając usunąć Szwedów z Pomorza Szczecińskiego. W tym etapie wojny
jako sojusznik Rosji zadeklarowały się Prusy i księstwo Hanoweru.
3. Zakończenie wojny
Po śm (1718 w obronie twierdzy Friedrikshalt) Karola XII Szwecja, na mocy traktatu zawartego w Sztokholmie w 1719, zrzekła się
na rzecz Hanoweru Verden i terytorium Bremy. W 1720 odstąpiła Prusom Pomorze Szczecińskie po rzekę Pianę, wraz z wyspami
Uznam i Wolin. Sukcesy wojenne Rosjan doprowadziły do zawarcia w 1721 pokoju w Nystad w Finlandii. Na mocy tego układu
Ingria, Karelia, Estonia i Inflanty zostały przyłączone do Rosji.
Szwecja traci wiele terytoriów, upadek mocarstwa.
4
1699 – zawarte przymierze między Saksonią, Rosją i Danią przeciwko Szwecji młodziutkiego Karola XII. Augustowi miała przynieść
Inflanty. Polska nie brała formalnie udziału. Liczono na słabość młodego władcy.
1701 – armia saska rozbita pod Rygą.
1702 – rozbici Rosjanie.
W pogoni za wojskami saskimi Szwedzi zajęli Warszawę i Kraków. Do Prus Królewskich wojna dociera w 1703, nawet Gdańsk
wpuścił załogi szwedzkie.
1704 – na rozkaz Karola XII królem Polski został St Leszczyński. Uległy Karolowi dlatego zawiązano prosaską konfederację.
1709 – przegrana pod Połtawą. W Polsce walki przypominające wojnę domową. Wraca August.
- kontrybucje wojsk saskich
- postoje i przemarsze wojsk
- lekceważenie polskich obyczajów
Zbliżenie Augusta II z Fryderykiem za cenę Prus Królewskich. Próba oddania ich.
1717 – sejm niemy porządkuje sytuacje w kraju i zapewnia zwierzchnictwo cara Rosji nad Polską.
Sejm niemy 1 II 1717 – układ między konfederacją tarnogrodzką a królem Augustem II Mocnym.
- ograniczenie wpływów saskich
- ograniczenie reform ustrojowych
- powołanie na gwaranta ugody Piotra I – początek interwencji Rosji w sprawy Polski
Konfederacja tarnogrodzka – 1715 pod przewodnictwem Ledóchowskiego w związku z nielegalnym wprowadzeniem przez A II
Mocnego wojsk saskich do Polski. Poparcie wojsk komputowych (stałych na utrzymaniu skarbu państwa) i poparcie chłopów zmusza
A II Mocnego do mediacji do cara Piotra I. 17 II 1717 podpisano traktat pokojowy.
Po śm Wettina 1733 Gdańsk opowiadał się za Leszczyńskim. Jednak Rosjanie osadzają Augusta III. Chroni się w Gdańsku, ucieka,
miasto kapituluje przed wojskami saskimi i ros.
1700-1721 – wielka wojna północna. Wojna między Danią, Rosją, Saksonią i Polską, później Prus ze Szwedami. Atak
sprzymierzonych na szwedzką część Inflant, Estonię i Szlezwik. Karol XII pokonuje najpierw Danię i przerzuca wojska do Estonii
zadaje wojskom ros klęskę. Najeżdża Rzeczypospolitą zmusza do rezygnacji Augusta II na rzecz St Leszczyńskiego. Piotr I
reorganizacja wojsk i szereg zwycięstw, zdobycie ujścia Newy 1703 rozpoczął budowę Petersburga. Szwedzi z Saksonii uderzają na
Ukrainę, rozgromienie wojsk 1709 pod Połtawą. Karol chroni się w Turcji. Rosjanie zajmują Finlandię. Szwedzi tracą wiele
terytoriów, upadek mocarstwa.
1756-1763 - wojna siedmioletnia. Wojna o Ślask 1740-1745opanowany przez Fr II Hohenzollerna. Przyczyną
zabór Saksonii przez Prusy oraz walki kolonialne między Fr i W. Bryt. Sojusz W. Bryt z Prusami oraz Austrii,
Fr, Rosji i Hiszpanii.
Austria próbowała odzyskać Śląsk i rozparcelować Prusy.
Wojna zakończona w 1763 – W Bryt uzyskała Kanadę, Indie, hiszpańską Florydę.
Wojna przyczyniła się do wielkich zniszczeń w Europie Środkowej. Ugruntowała brytyjskie imperium oraz
mocarstwową rolę Prus.
Podczas wojny siedmioletniej wojska rosyjskie i pruskie maszerowały przez Pomorze rujnując gospodarkę
płacąc asygnatami (dowód wpłaty, lub wypłaty). Bierna postawa Augusta III.
Pokój zbiegł się ze śm A III.
Panowanie Sasów to jeden z najsmutniejszych rozdziałów w dziejach Polski i Pomorza. Wiele wojen i zniszceń
w ciągu 66 lat panowania Wettinów.
Sejmiki odbywały się nieregularnie. Głównie partykularne sprawy. Za Wettinów zrywane.
Sejmiki generalne zastępowały sejmiki nadzwyczajne. Deputaci udawali się na Sejmik Generalny – tam
wybierano posłów na Sejm Rzeczypospolitej.
Śm Augusta III 1763 zaostrza walkę stronnictwa Potockich z „Familią” Czartoryskich.
Dysydent – odstępca od dogmatów Kościoła panującego w danym terenie, innowierca, w Polsce protestant, kalwin, arianin
Dyskryminacja obu grup, np. katolicy byli prześladowani w Toruniu przez większość protestancką.
Prot odwoływali się do Berlina Prus i Petersburga Rosji. Król pruski Hohenzollerowie mimo, że był kalwinem
reagował na sprawy luteran mając za cele zagarnięcie Pomorza i Wielkopolski.
1724 – kampania przeciw nietolerancji w Rzeczypospolitej – powodem interwencji w sprawy polskie.
1767 – zawiązano konfederację dysydencką w Toruniu. Manifest zwaierał hasła równouprawnienia i swobud
wyznaniowych. Do konfederacji przystąpił na życzenie carycy Katarzyny II także Gdańsk.
Równouprawnienie dysydentów było pretekstem do ograniczenia suwerenności państwa.
Do konfederacji pomorskiej nie przystąpił Gdańsk związany układem z Katarzyną. Nie było poparcia
protestantów.
5
1767 - konfederacja radomska – z inicjatywy Repnina pod przewodnictwem Radziwiła. Na sejmie 1767/8:
uchwaliła prawa kardynalne – podstawowe zasady ustrojowe,
przeciwko reformą sejmu konwokacyjnego (sejm zwoływany przez interrexa w czasie bezkrólewia)
domagała się detronizacji St. Poniatowskiego, Repnin wymógł podpisanie uznające króla, za co ten przystąpił do
konfederacji
- manifestacja oddawała Polskę pod opiekę Rosji,
oburzona szlachta zawiązała konfederację w Barze
1768/1772 – Konfederacja barska - zbrojny związek szlachty obejmujący całą Polskę: działacze: Krasiński, Rzewuski,
Pułaski, Potocki;
- hasła obrony wiary i wolności szlacheckich,
- przeciwni równouprawnieniu dysydentów,
- przeciwni reformą St Poniatowskiego i Familii.
- Popierali Turcję, pomoc finansową od Fr
- 1768 wypowiedzieli wojnę Rosji;
Wojska z ochotników, walczyły przeciw regularnym oddziałom rosyjskim i królewskim, walki na Litwie i Ukrainie, klęski,
emigracje, Sybir, część wcielono do armii carskiej. Pretekst do oskarżeń o anarchię przez sąsiadów przyczyniły się do I rozbioru).
-
Do konfederacji barskiej pozornie prokatolickiej, obejmującej większość Rzeczypospolitej, przystąpiły
wszystkie województwa pomorskie.
Fryderyk II Hohenzollern 1740-1786 – przedstawiciel oświeconego absolutyzmu. 3 kosztowne wojny śląskie:
1740, 1744 – uzyskał Śląsk dla Prus, siedmioletnia 1756-1763 – zaatakował Saksonię. Prowadził politykę
antypolską, dążąc do podziału Rzeczypospolitej.
Inicjator I rozbioru. Powiększył Prusy o Prusy Królewskie bez Gdańska i Torunia, część Wielkopolski.
Kontynuator budowy mocarstwowej polityki Prus.
- z jego notatnika: „ Kto posiądzie ujście Wisły i Gdańsk, ten w większym stopniu będzie panem Polski aniżeli król, który nią rządzi”.
W okresie wojny siedmioletniej Prusy zdobyły w Saksonii stempel menniczy Augusta III, co pozwoliło psucie monety przez Fr na
wielką skalę. Wartość tylko 1/3. Przerzucał przez agentów. Dezorganizacja gospodarki i zysk dla Fr. Nieustanna penetracja granic.
Toruń przychylny Fr, ale Gdańsk nie.
Przeprowadzał werbunek do swojej armii z Pomorza.
5 VIII 1772 – I rozbiór. Fr II zajął bezkrwawo Pomorze, ale nie mógł zająć Gdańska ani Torunia wobec sprzeciwu Rosji. Usadowił
się bezprawnie w Nowym Porcie z wojskiem. Obłożył cełem 8% wszystkie towary.
Prusy Królewskie przemianowane od razu na Nowe Prusy. Dopiero w 1773 na Prusy Zachodnie. A Prusy książęce na Prusy
Wschodnie. Prusy Zachodnei skłądały się z 3 województw : pomorskie, chełmińskie, malborskie. Nowa administracja.
3 V 1791 – konstytucja 3 Maja.
20 letnia blokada miasta. Korzystał na tym Elbląg, sztuczne przywileje.
Następca Fryderyk Wilhelm II 1786-1797 bratanek Fr II Hoh. - w 1793 próbował opanować Gdańsk już 8 marca. Zbrojny zryw
Gdańszczan, który zbrojnie bronił się. Generał Rauman zajął miasto 4 IV 1793. W Toruniu zabór bez zajść. Wyłamali bramę
Mieszcaanie wiedzieli, że w scentralizowanym absolutystycznym państwie samorząd będzie miał duże ograniczenia. Miasta
podporządkowane ściśle władzy państwowej.
Pruski system zarządzania i sądownictwa podporządkowany celom militarnym:
-
merkantylizm
jednolity podatek gruntowy 20-33 %
dochody Prus z terenów zaboru stanowił ok. 50 % budżetu
administracja w oparciu o dane statystyczno-skarbowe
Kamera Domen i Wojska w Kwidzynie - najwyższa władza w prowincji
Chłopu obniżono roboty do 60 dni, zakaz usuwania chłopa z gruntu i dziedziczne prawo użytkowania, także
córki, od 1795 znoszono w domenach robocizny, prócz publicznych. Przechodzono na czynsze. Poprawa
położenia chłopów.
Rozwój scentralizowanych manufaktur.
Rozwój szkolnictwa oświatowego, przymus nauki od 5 do 13 lat. Poziom średni obniżał się, j.pol nauczany
tylko w lektoratach. Możliwości kariery wojskowej dla szlachty.
Walki o Pomorze 1806/7
W latach 1801-1815 – zdobyty przez wojska napoleońskie otrzymał statut wolnego miasta.
Organizatorem armii Henryk Dąbrowski.
Władz cywilnych Józef Wybicki. Zdobyto Tczew ranny Dąbrowski. Oblężenie Gdańska 10III do 25 V 1807.
Ludność zachowywała się powściągliwie. Budzi się świadomość narodowa, dezercje z armii pruskiej.
6
Nowy podział administracyjny. Utworzono Wolne Miasto Gdańsk – ustrojem zbliżonym do
przedrozbiorowego, z samorządem. Gubernatorem Jan Rapp – fr gen. Chęć Gdańszczan wcielenia do
powstałego księstwa Warszawskiego (utrzymało się do 1812). Radę miejską przekształcono w senat.
Koncepcja Napoleona posiadania twierdzy nad Bałtykiem z możliwością szachowania Prus i Rosji. W samym
Gdańsku kult Napoleona o zaostrzonej cenzurze.
Odwrót spod Moskwy 1812. Opuszczony przez garnizon fr w 1814.
Czasy napoleońskie – kontrybucje, boje, przemarsze – ruina gospodarcza. Blokada morska 1806 Napoleona W
Bryt, głównego odbiorcy zboża z Gdańska. Przemyt, przyzwolenie gen Rappa, który otrzymywał 2 %.
Konstytucja W KS Warszawskiego – zniosła niewolę chłopów, wszyscy obywatele równi wobec prawa. W
Prusach odbywało się to etapami. Pozostawiono jednak feudalną własność ziemi i pańszczyznę. Utworzył się
ustrój agrarny niespotykany gdzie indziej: „pańszczyzna bez poddaństwa”.
1808 - Uwłaszczenie chłopów – przekazanie ziemi chłopom na własność za czynsz lub pańszczyznę.
1811 w dobrach prywatnych w zamian za 1/3 ziem lub spłatę pieniężną, a w przypadku gospodarstw
niedziedzicznych należało panu odstąpić ½ ziemi.
Dyplomacja o przyłączeniu Gdańska do Polski nie powiodła się.
Prusy zyskały sojusznika w Austrii wymogły przyłączenie Gdańska i Pomorza do Prus do czego przychylał się
Napoleon. Kilkuset kupców podpisało adres do króla pruskiego Fr Wilhelma III. Poparła także Anglia bojąc się
potęgi Rosji. W 1814 Rosjanie opuszczają miasto.
1815 – stan zatwierdza Kongres Wiedeński.
282
7