Kwestia bałtycka

Kwestia bałtycka XVI-XVIII wiek
W XII w. Inflanty były terenem ekspansji Duń i Niem, w XIII i XIV w. podbite na skutek akcji misyjnej Zakonu KM, w 1237
połączonego z Krzyżakami. 1347 król duński Waldemar IV sprzedał zakonowi Estonię. W XVI w. o wpływy w Inflantach
rywalizowały Sz, D, Mos i Pol. 1561 wielki mistrz wobec napadu Iwana Groź, poddał się Polsce, jako lenno otrzymując Kurlandię.
Pozostała część Inflant została wcielona do Polski. Panowanie polskie w Inflantach ugruntował S Batory w latach 1578-1581.
W XVII w. toczyły się na terenie Inflantów wojny pol-szw, zakończone pokojem oliwskim (1660), na mocy którego Szwecja
otrzymała część Inflantów po Dźwinę, a reszta Inflantów pozostała przy Polsce (Inflanty Polskie) do I rozbioru. W 1772 przeszły pod
panowanie Rosji, która w 1802 wcieliła je do guberni witebskiej. Inflanty Szwedzkie w 1721 w toku wojny północnej zdobył car Piotr
I i odtąd dzieliły one losy nadbałtyckich prowincji Rosji.
Inflancka wojna 1558-1583, wojna pomiędzy państwami bałtyckimi: Polską, Szwecją, Danią oraz Moskwą o sukcesję po Zakonie
Kawalerów Mieczowych. Szerzący się w XVI w. na terenie Inflant luteranizm przyspieszył rozkład zakonu i ułatwił obcym państwom
ingerencję w ich wewnętrzne sprawy.
Przyczyny wojny Iwan Groźny, chcąc uzyskać dostęp do morza, narzucił kawalerom mieczowym zobowiązanie neutralności na
wypadek wojny moskiewsko-litewskiej. Jednak mistrz zakonu G. Kettler, na skutek zbrojnej interwencji Zygmunta Augusta, zawarł
z Polską i Litwą przymierze w Poswolu, skierowane przeciwko Rosji (1557). Stało się to pretekstem dla Iwana Groźnego do
zaatakowania zakonu. W 1558 zdobył porty Narwę i Dorpat, a wraz z nimi dostęp do Bałtyku i łączność z zachodem Europy.
W 1560 na teren Inflant wtargnęła Dania, zagarniając posiadłości biskupa Ozylii, a w 1561 Szwecja, która zajęła Estonię z Rewlem
(Tallinem). Polska i Litwa widząc w tym zagrożenie swojej pozycji rozciągnęły zwierzchnictwo nad Inflantami. Kettler zrzucił szatę
zakonną, przeszedł na luteranizm, rozwiązał zakon i jako lennik Rzeczypospolitej został świeckim księciem Kurlandii i Semigalii
(południowa część Inflant). Pozostałe tereny zakonne miały przypaść Polsce. Cztery rywalizujące państwa szybko znalazły się
w stanie wojny, tzw. wojna północna (1563-1570).
Polska flota kaperska starała się niszczyć żeglugę wiozącą zaopatrzenie dla Iwana IV z zachodu Europy, podczas gdy Iwan Groźny
zaatakował Litwę. W 1563 zdobył Połock i zajął tereny aż po Dźwinę. Między Danią a Szwecją wybuchła wojna na tle dawnych
porachunków o Skanię (najdalej na płd wyspa w Danii) oraz rywalizacji w Estonii.
Początkowy układ sił: Dania i Polska przeciwko Szwecji i Rosji był przypadkowy. Walki objęły Inflanty, pogranicze litewskorosyjskie i duńsko-szwedzkie oraz Morze Bałtyckie, ale żadna ze stron nie potrafiła odnieść rozstrzygającego zwycięstwa. Układ sił
zmienił się w 1568, kiedy tron szwedzki objął Jan III Waza, żonaty z K. Jagiellonką. Wobec jednoczesnych zatargów polskoduńskich na morzu doszło do sojuszu polsko-szwedzkiego i duńsko-rosyjskiego. Mimo dalszych walk żadne z państw nie było
w stanie zagarnąć całych Inflant, podobnie jak zyskać przewagi na Bałtyku. W tej sytuacji w 1570 doszło do rozejmu polskorosyjskiego i pokoju szwedzko-duńskiego w Szczecinie. Nie trwał on jednak długo. Działania S Batorego w latach 1578-1581
(Połock, Wielicz, Wielkie Łuki, Psków) i równoczesne odebranie przez Szwedów Iwanowi IV Narwy doprowadziły do wycofania się
Moskwy z Inflant. Wojnę zakończył dziesięcioletni rozejm w Jamie Zapolskim (1582), na mocy którego Rzeczpospolita otrzymała
Inflanty, zwróciła natomiast Iwanowi Groźnemu zajęte ziemie wielkoruskie.
Wojny polsko-moskiewskie 1492-1667, początkowo były to wojny między Moskwą i Litwą o ziemie ruskie znajdujące się pod
panowaniem Litwy. Po opanowaniu księstw ruskich przez Litwę i Moskwę w czasach Olgierda (1345-1377) dochodziło do
bezpośrednich starć pomiędzy obydwoma państwami.
Wojna 1492-1494 Do pierwszej wielkiej wyprawy moskiewskiej na ziemie litewskie doszło w latach 1492/4, kiedy Iwan III zajął
Wiaźmę i część grodów nad Oką. Wojnę zakończyło małż Aleksandra Jag, wielkiego księcia litewskiego, z c Iwana III, Heleną.
Wojna 1499-1503 Następną wielką wyprawę przeciw Litwie poprowadził Iwan III w latach 1499-1503. Mimo sukcesów
odnoszonych przez wojska litewskie wspomagane przez Złotą Ordę i Zakon K M, w wyniku Litwa utraciła 1/4 swego terytorium.
Wojny 1507-1508 i 1513-1522 W wojny litewsko-moskiewskie 1507-1508 i 1513-1522 zaangażował się Z I S. Pierwsza wojna nie
przyniosła żadnych rozstrzygnięć. W drugiej połączone siły polsko-litewskie (25 tys. żołnierzy) w bitwie pod Orszą (1514) odniosły
zwycięstwo nad siłami moskiewskimi (80 tys. żołnierzy). Działania wojenne trwały do 1520, zakończone w tymże roku zawieszeniem
broni, a w 1522 podpisaniem rozejmu, na mocy którego Smoleńsk pozostał w rękach moskiewskich. 1534-1535 Litwa przy pomocy
Polski zajęła Siewierszczyznę.
Wojna 1558-1582 Kolejna faza wojen pol-lit-mos wiązała się z walką o dominację w Inflantach, na które w 1558 uderzył Iwan IV.
1561 ostatni wielki mistrz kawalerów mieczowych poddał Inflanty pod opiekę Litwy i Polski. Walczył o nie z Moskwą Z II A,
następnie SBatory, uderzając bezpośrednio na Moskwę i zdobywając 1579 Połock, 1580 Wielkie Łuki oraz szereg innych miast
i twierdz, w 1581 oblegał Psków. Wojnę zakończył rozejm w Jamie Zapolskim (1582), na mocy którego załogi moskiewskie opuściły
wszystkie grody w Inflantach, Rzeczpospolita uzyskała ziemię połocką i wybrzeże M Bałt od Pucka po Parnawę.
Wojna 1604-1611 Kolejna faza konfliktu pol-mos wiązała się z planami dynastycznymi Z III Wazy. Poprzedziły ją wyprawy
wojenne magnatów polskich (1604, Wiśniowieccy, Mniszchowie) przeciwko osłabionej wojnami domowymi Moskwie. 1609
wyprawę zbrojną zorganizował król Z III W. Wojska polskie rozpoczęły oblężenie Smoleńska, idącą na pomoc miastu armię
szwedzko-moskiewską w 1610 pobił pod Kłuszynem hetman S. Żółkiewski. 1610 Polacy zajęli Moskwę, 1611 padł również
Smoleńsk. Z III W nie wykorzystał istniejącej wówczas szansy osadzenia na tronie moskiewskim królewicza Władysława, którego
część bojarów obwołała carem. W Moskwie wybuchło powstanie, polska załoga Kremla poddała się po długim oblężeniu.
Wyprawy polskie 1614-1615 i 1617-1618 Także kolejne wyprawy polskie (1614-1615 i 1617-1618) nie przyniosły ostatecznych
rozstrzygnięć. W ich wyniku podpisano 1619 rozejm w Deulinie, na mocy którego Polska zatrzymała ziemie: smoleńską, siewierską
i czernihowską. Dążenie Moskwy do odzyskania tych ziem stało się przyczyną kolejnych wypraw przeciwko Polsce.
Wojna 1632-1634 Wojna 1632-1634 skończyła się pokojem wieczystym w Polanowie (1634), który podtrzymywał wszystkie warunki
rozejmu deulińskiego.
Wojna 1654-1655 Kolejna faza konfliktu pol-mos wiązała się z walkami o zwierzchnictwo nad Ukrainą. Moskwa wykorzystała
powstanie B. Chm. i jego poddanie się pod władzę cara w Perejasławiu (1654) i wystąpiła przeciwko Polsce. Siły moskiewskie,
liczące wraz z Kozakami ok. 200 tys., zajęły liczne miasta na Białorusi, Smoleńsk, latem 1655 Mińsk i Wilno, następnie skierowały
się na Polskę i po nieudanej próbie zdobycia Kamieńca oblegały Lwów, zdobyły Lublin. Wobec rozpoczętej w 1655 wojny pol-szw
i szybkich postępów wojsk szw, które zaniepokoiły Moskwę, walczące strony podpisały rozejm w Niemierzu (1656).
Wojna 1658-1667 Po zawarciu przez stronę polską ugody hadziackiej z hetmanem J. Wyhowskim (1658), w której zakładano
powstanie księstwa ruskiego z województw: kijowskiego, czernihowskiego i bracławskiego, Moskwa wznowiła działania przeciw
Polsce. W 1660 wojska polskie odniosły zwycięstwa pod Połonką, Cudnowem, odzyskały Wilno. Wojna zakończyła się przyjęciem
traktatu pokojowego andruszowskiego zawarty 1667 w Andruszowie koło Smoleńska (obecnie Rosja) na 13,5 roku, kończący wojnę
polsko-rosyjską 1654-1667. Przyznawał Rosji zdobyte przez nią ziemie: smoleńską, czernihowską, siewierską oraz Lewobrzeżną
Ukrainę. Oddawał także pod jej panowanie na 2 lata Kijów wraz z przyległym okręgiem. Zaporoże miało stanowić polsko-rosyjskie
kondominium (terytorium administrowane wspólnie przez więcej niż jedno państwo). Obie strony zobowiązały się również do
wspólnego występowania przeciwko Turcji. Granice określone w andruszowskim rozejmie potwierdzono i przyjęto jako stałe
w zawartym z Rosją 1686 tzw. pokoju wieczystym, zwany traktatem Grzymułtowskiego.
Wojna trzydziestoletnia, 1618-1648 pomiędzy habsburskimi cesarzami i katolickimi książętami Rzeszy, tzw. Lidze Katolickiej,
których popierały Hiszpania, Niderlandy i okresowo Dania, a obozem protestanckim, tzw. Unią Protestancką, oraz jego
sprzymierzeńcami: Francją, Szwecją, Holandią, Sabaudią i Danią.
Do wojny doprowadziły narastające w Niemczech antagonizmy rel i polit, bezp. przyczyną było antyhabsb powstanie w Czechach
defenestracja praska 1618: zmuszenie przeciwnika do samodzielnego opuszczenia sali obrad przez okno, bądź wyrzucenie go siłą.
1419, kiedy to w początkowym okresie wojen husyckich wyrzucono z magistratu praskiego 7 rajców katol. 1618, w czasie kłótni
pomiędzy czeskimi protestantami i przedstawicielami cesarza austriackiego, Macieja Habsburga, wyrzucono przez okno na zamku
hradczańskim 2 przedstawicieli ces, co stało się bezpośrednią przyczyną wojny trzydziestoletniej.
W okresie późniejszym decydującym czynnikiem kontynuowania wojny było dążenie Gustawa II Adolfa do opanowania ziem na
południe od M.Bałt i poddanie całego Bałtyku szwedzkiej kontroli, a także nieustająca rywalizacja francusko-habsburska.
Dzieje wojny trzydziestoletniej można podzielić na 4 okresy:
1) tzw. czesko-palatynacki (1618-1623) 1620 wojska koalicji habsbursko-katolickiej zadały protestantom czeskim klęskę pod
Białą Górą, 1621-1623 zajęły Palatynat, przekazując jego posiadłości wraz z godnością elektorską przywódcy Ligi
Katolickiej, księciu bawarskiemu Maksymilianowi I. Doprowadziło to do zawarcia w 1625 antycesarskiego porozumienia
Danii, Holandii i Anglii.
2) tzw. duński (1625-1629) - 1625 wojska Chrystiana IV duńskiego wkroczyły do Niemiec. - W kwietniu 1625 wojska
cesarskie pod dowództwem A.W.E. von Wallensteina pokonały w pobliżu Dessau wojska najemne P. von Mansfelda,
zajmując następnie Holsztyn, Meklemburgię i Pomorze Zachodnie. W sierpniu 1626 J.T. Tilly rozgromił armię duńską pod
Lutter am Barenberge. Na mocy zawartego w maju 1629 pokoju w Lubece Chrystian IV odzyskał utracone posiadłości za
nieingerencji w sprawy Niem.
3) tzw. szwedzki (1630-1635) - zawarcie rozejmu pol-szw w Altmarku (1629) umożliwiło Szwedom wystąpienie przeciwko
Habsburgom w Niemczech. 1630 armia Gustawa II Adolfa opanowała Pomorze Zach, 1631 pokonała wojska cesarskie pod
Breitenfeld, 1632 pod Rain nad rzeką Lech. Po stronie szw opowiedzieli się prawie wszyscy książęta i miasta protestanckie.
W listopadzie 1632 wojska cesarskie poniosły porażką pod Lützen. Klęska Szw pod Nördlingen 1634 doprowadziła do
zawarcia pokoju w Pradze pomiędzy ces a elektorem saskim Janem Jerzym, który przystąpił do sojuszu antyszwedzkiego.
4) tzw. francusko-szwedzki (1635-1648) - Francja przystąpiła do wojny obawiając się dalszego wzrostu sił cesarskich.
- 1641-1643 Szwedzi spustoszyli Śląsk, Czechy i Morawy, 1642 pokonali ponownie armię cesarską pod Breitenfeld.
- 1643 Dania poparła cesarza, jednakże jej armia została wkrótce rozbita przez Szwedów (na mocy pokoju w Brömsebrö 1645
Duńczycy utracili Bornholm, Ösel i część posiadłości w Norwegii). 1645 wojska szwedzkie pokonały armię cesarską pod
Magdeburgiem i Jankowicami. 1646 połączona armia fra-szwedzka wkroczyła do Bawarii, zmuszając Maksymiliana I do zawarcia
rozejmu w Ulm (1647). 1648 wojska francuskie zwyciężyły armię hiszpańską w Niderlandach. Niepowodzenia armii ces i jej
sprzymierzeńców doprowadziły w październiku 1648 do podpisania kończącego wojnę trzydziestoletnią pokoju westfalskiego.
Pokój westfalski 1648: 1. między cesarstwem a Francją w Munster 2. między cesarstwem a Szwecją w Osnabruck
- Traktat regulował stosunki polit, rel i terytorialne w Rzeszy.
- Przekreślił ostatecznie dominację cesarstwa zapewniając państewkom niem samodzielność polit.
- Zasada „cuius regio, eius religio” czyj kraj tego religia, potwierdzał augsburski pokój religijny z 1555
- Uznawał niezależność Szwajcarii i Holandii od Rzeszy
- Sankcjonował dziedziczną włądzę Habsburgów w Czechach
1. Oprócz zmian terytorialnych wojna trzydziestoletnia spowodowała dalsze rozdrobnienie polityczne Niemiec oraz
doprowadziła do ich całkowitej ruiny gospodarczej.
2. Umocniona pozycja Szwecji na Bałtyku
3. Francja pierwszym mocarstwem w Europie.
Wojny polsko-szwedzkie 1563-1721, wojny prowadzone przez Polskę i Szwecję o Inflanty, a także o tron szwedzki.
Wojna 1563-1568 1563 do wojny polsko-moskiewskiej o Inflanty wmieszała się Szwecja, występując początkowo jako sojusznik
Moskwy. 1568, po objęciu tronu przez Jana III Wazę, ożenionego z Katarzyną Jagiellonką, Szwecja stała się sojusznikiem Polski.
Wojna 1600-1611 Po detronizacji Z III W przez Szwedów (1598) i ogłoszonej przez niego inkorporacji północnej Estonii do Polski,
wojska szwedzkie wkroczyły do Inflant (1600) i zajęły tereny po Dźwinę. Przeciwdziałania ze strony polskiej doprowadziły 16021603 do odzyskania Inflant bez Rewla, Parnawy i Narwy.
Dalsze zwycięstwa K. Chodkiewicza pod Białym Kamieniem (1604) i Kircholmem (1605) nie zostały przez Polskę wykorzystane
w związku z zamieszkami wew spowodowanymi rokoszem sandomierskim (Zebrzydowskiego 1606/9, magnateria i szlachta
przeciw Z III W, dążenie oligarchii magnackiej do podporządkowania sobie króla, rozbita przez Chodkiewicza i Żółkiewskiego).
Odwołanie z Inflant wojsk Chodkiewicza w 1607 pozwoliło Szwedom na zdobycie dalszych miast i twierdz. 1611 podpisano rozejm
pol-szw, a obydwa państwa objęły terytoria, jakie posiadały w dniu zawarcia rozejmu. Rozejm był kilkakrotnie (1617, 1620, 1621)
zrywany przez Szwedów, którzy dokonali zaboru dalszych części polskich Inflant, zdobywając m.in. Dyneburg, Rygę i Mitawę.
Wojna 1625-1629 Kolejne działania zainicjowane przez Szwedów (1625-1629) doprowadziły do opanowania przez nich całych
Inflant i wkroczenia na Litwę, do Prus Królewskich i Książęcych.
Wojna zakończyła się niekorzystnym dla Polski 6-letnim rozejmem podpisanym w 1629 w Altmarku (Starym Targu). Przy Szwecji
pozostały całe Inflanty oraz porty bałtyckie: Elbląg, Tolkmicko, Braniewo, Piława i Kłajpeda. Elektorowi brandenburskiemu wydano
w sekwestr Sztum, Głowę oraz Malbork. Dopiero w wyniku drugiego rozejmu, podpisanego w 1635 w Sztumskiej Wsi, Polska
odzyskała porty bałtyckie, Inflanty zaś pozostały przy Szwecji.
Potop szwedzki 1655-1660 Podtrzymywanie pretensji do korony szwedzkiej przez Jana II K stało się pretekstem do kolejnego
najazdu Szwedów na Polskę (1655), zwanego potopem szwedzkim, który rozpoczął wojnę północną 1655-1660.
Wykorzystując walkę Rzeczypospolitej z Moskwą, Karol X Gustaw wkroczył na ziemie polskie od strony Pomorza i Inflant.
Pospolite ruszenie szlachty poznańskiej i kaliskiej na czele z wojewodą poznańskim K. Opalińskim i wojewodą kaliskim A.K.
Grudzińskim 25 lipca 1655 pod Ujściem poddało się bez walki wojskom szwedzkim, dowodzonym przez A. Wittenberga.
Szwedzi, także bez walki, zajęli Litwę, którą 18 sierpnia 1655 poddali hetman wielki litewski J. Radziwiłł i jego brat stryjeczny
Bogusław, zawierając 20 października 1655 w Kiejdanach układ, który zrywał unię polsko-litewską i przewidywał zawarcie
w przyszłości unii Litwy ze Szwecją.
Wojska komputowe oraz pospolite ruszenie ziemi sieradzkiej i łęczyckiej doznały porażki pod Piątkiem, co otworzyło Szwedom
drogę w głąb kraju, umożliwiając im zajęcie Warszawy (8 września 1655) i Krakowa (17 października 1655).
Na stronę K X Gustawa przeszli także obaj hetmani koronni z wojskiem kwarcianym: M. Potocki i S. Lanckoroński. Król Jan II K
schronił się na Śląsku. 17 stycznia 1656, podpisując traktat w Królewcu, Fr Wilhelm, elektor brandenburski, zerwał związek lenny
z Polską i stał się lennikiem K X G. Mimo szybkiego podboju całej Polski, Szwedzi mieli kłopoty z utrzymaniem nad nią władzy rósł opór zbrojny, organizowała się wojna partyzancka (zwłaszcza w Wielkopolsce i na Podkarpaciu) z udziałem chłopów
i mieszczan, skutecznie bronił się klasztor jasnogórski (19 list - 27 grudnia 1655). 29 grudnia 1655 z inicjatywy S. Czarnieckiego
zawiązano konfederację tyszowiecką, skierowaną przeciw Szwedom. Z wygnania powrócił J II K, który 30 czerwca 1656 odbił
Warszawę z rąk szwedzkich. Przeciwko Szwecji wystąpiła Rosja.
Wobec rosnącej przewagi wojsk polskich, K X G zdecydował się szukać sojuszników, doprowadzając do zawarcia 6 grudnia 1656
układu w Radnot o rozbiorze Rzeczypospolitej. Sygnatariuszami układu obok monarchy szwedzkiego byli: elektor brandenburski,
książę siedmiogrodzki Jerzy II Rakoczy, B. Chmielnicki i B. Radziwiłł.
Do działań politycznych włączyli się Habs austriaccy, którzy w obawie przed nadmiernym zbliżeniem pol-ros doprowadzili w 1657
do podpisania pol-pruskich układów welawsko-bydgoskich, eliminujących elektora brandenburskiego z koalicji zawiązanej przez
króla szw. Klęską zakończyła się wyprawa Jerzego II Rakoczego do Polski (1657). Po wypowiedzeniu przez Danię wojny Szwecji
Karol X Gustaw opuścił Polskę, pozostawiając załogi wojskowe w Krakowie i na Pomorzu. Walki pol-szw trwały na ziemiach
polskich jeszcze do 1660. Wojnę zakończył pokój oliwski z 23 maja 1660, który przywrócił stan posiadania sprzed wybuchu walk.
Udział Polski w wojnie północnej 1700-1721 Na początku XVIII w. na ziemiach Rzeczypospolitej miały miejsce walki toczone
w ramach wojny północnej 1700-1721, w których elektor saski i król polski A II M walczył z królem szwedzkim Karolem XII.
August II prowadził wojnę głównie przy użyciu wojsk saskich, Polska nie brała w niej aktywnego udziału. 1704 przeciwna A II grupa
magnaterii i szlachty zawiązała konfederację w Warszawie, ogłosiła abdykację monarchy i obrała nowym królem S Leszcz.,
popieranego przez K XII. Po klęsce K XII pod Połtawą (1709), na tron polski powrócił A II, a Polska nie angażowała się w dalszy
przebieg wojny północnej.
Północna wojna 1700-1721, zwana wielką wojną północną, wojna Danii, Rosji, Saksonii i Polski, później Prus i Hanoweru, ze
Szwecją. Rozpoczęta atakiem sprzymierzonych na zajętą w XVI i XVII w. przez Szwecję część Inflant, Estonię i Szlezwik.
Król szwedzki K XII (1697-1718) okazał się jednak znakomitym wodzem, szybko pokonał Danię i przerzuciwszy swe wojska do
Estonii uderzył na oblegające Narwę wojska rosyjskie i zadał im klęskę (1700). Następnie Szwedzi skierowali się przeciwko wojskom
saskim atakującym Inflanty od strony Kurlandii i rozbili je nad Dźwiną.
Ingerencja Karola XII w sprawy polskie Osiągnięte sukcesy skłoniły Karola XII do podjęcia próby podporządkowania sobie
Polski. Najechał Rzeczpospolitą, zajął Warszawę i po zwycięskiej bitwie pod Kliszowem (1702) wszedł do Krakowa. W 1706 uderzył
na Saksonię, rozbił wojska saskie i zmusił Augusta II do rezygnacji z tronu polskiego na rzecz S Leszcz.
W Rosji Piotr I wykorzystał fakt, iż Szwedzi zaangażowali się w wojnę z połączonymi unią personalną Polską i Saksonią,
i przeprowadził gruntowną reorganizację wojska. Stworzył regularną armię, w której służba była dożywotnia, przeszkolił nowe kadry
oficerskie, udoskonalił uzbrojenie, szczególną uwagę poświęcając artylerii. Stworzył silną flotę na Bałtyku, która mogła walczyć
z doświadczoną marynarką szwedzką. Zreorganizowane wojska ros odniosły wiele zwycięstw nad Sz. Szczególne znaczenie miało
zdobycie ujścia Newy, gdzie od 1703 Piotr I rozpoczął budowę wielkiego portu i stolicy, Petersburga. 1704 Rosjanie zdobyli Narwę
i wkroczyli na tereny Polski, jednak gdy K XII po podboju Saksonii wraca do Polski, armia ros wycofała w głąb własnego państwa.
Klęska wojsk szwedzkich pod Połtawą Szwedzi uderzyli na Ukrainę Zadnieprzańską licząc na pomoc Kozaków, których hetman I.
Mazepa przeszedł na stronę szw. Pomoc Mazepy okazała się nikła, miejscowa ludność natomiast stawiała zdecydowany opór
najeźdźcom. 1709 wojska szw rozgromione przez armię ros w decydującej bitwie pod Połtawą. Szwedzi kapitulują a K XII z garstką
wojska znalazł schronienie w Turcji. Rosjanie opanowali całe wybrzeże Bałtyku od Rygi po Narwę oraz znaczną część Finlandii.
W Polsce na tron powrócił August II. Wojska rose wkroczyły do Rzeszy, pomagając usunąć Szwedów z Pomorza Szcz. W tym etapie
wojny jako sojusznik Rosji zadeklarowały się Prusy i księstwo Hanoweru. Po śmierci K XII Szwecja, na mocy traktatu zawartego
w Sztokholmie w 1719, zrzekła się na rzecz Hanoweru Verden i terytorium Bremy. W 1720 odstąpiła Prusom Pomorze Szczecińskie
po rzekę Pianę, wraz z wyspami Uznam i Wolin. Sukcesy wojenne Rosjan doprowadziły do zawarcia w 1721 pokoju w Nystad
w Finlandii. Na mocy tego układu Ingria, Karelia, Estonia i Inflanty zostały przyłączone do Rosji.