Społeczny wymiar sytuacji szkolnej

Błażej Smykowski 2006
Pomoc psychologiczna w zarządzaniu sytuacją edukacyjną
SPOŁECZNY WYMIAR SYTUACJI SZKOLNEJ - KIEROWANIE ZESPOŁEM
KLASOWYM
1. DYSCYPLINA I ŁAD W KLASIE
Dyscyplina i ład klasowy stanowią centralny problem kierowania (zarządzania) klasą szkolną i
mają ścisły związek z efektywnością nauczania. Od nich zależy bowiem, czy nauczyciel w
czasie trwania lekcji będzie wstanie:
1. zrealizować to, co zaplanował;
2. zaangażować uczniów w realizacje swoich zamierzeń dydaktycznych tak, aby wykonywali oni zaplanowane zadania;
3. zapobiec występowaniu zachowań uczniów, które mogą zakłócać realizację zamierzeń
lub wyeliminować je, jeśli się pojawiają;
4. uruchomić proces uczenia się u swoich uczniów.
Podejście do zagadnień ładu i dyscypliny w klasie szkolnej opiera się na trzech założeniach:
 ład klasowy i nauczanie są od siebie zależne.
 nie jest możliwe oddzielenie kierowniczych (zarządzanie klasą) i dydaktycznych (nauczanie) funkcji nauczyciela.
 zaprowadzenie ładu w klasie jest związane z próbą sił nauczyciela i jego uczniów.
Prowadzone od wielu lat liczne badania dotyczące ładu klasowego głównie koncentrowały się
na trzech kwestiach: ucznia, ekologii klasy szkolnej i procesach grupowych oraz efektywności nauczania.
Uczeń W badaniach ukierunkowanych na ucznia poszukiwano głównie odpowiedzi na następujące pytania:
 Jakie są przyczyny zachowań uczniów, które sprawiają kłopot w klasie?
 W jaki sposób może postępować nauczyciel, aby zwiększać odpowiedzialność uczniów za
ich zachowanie?
Ekologia klasy szkolnej i procesy grupowe W badaniach dotyczących takich problemów
poszukiwano głównie odpowiedzi na następujące pytania:
 W jaki sposób pozyskać uczniów do współpracy z nauczycielem oraz wciągnąć ich do
nauki?
 W jaki sposób może postępować nauczyciel chcący kontrolować klasę i zachodzące w niej
procesy grupowe?
 W jaki sposób nauczyciel ma planować i realizować pracę w grupach, aby ona przebiegała
płynnie i bez zakłóceń?
 W jaki sposób nauczyciel może wykorzystać organizację przestrzeni klasy szkolnej i manipulować jej wyposażeniem, aby zwiększać efektywność nauczania?
Efektywność nauczania Ten kierunek badań jest ściśle powiązany z badaniami nad ekologią
klasy i procesami grupowymi. W ich toku poszukiwano głównie odpowiedzi na następujące pytania:
 W jaki sposób zwiększać zaangażowanie uczniów w czynności dydaktyczne?
 Jakich metod nauczania używają nauczyciele i jaki jest ich związek z utrzymaniem ładu
klasowego?
 Co może zrobić nauczyciel dla podniesienia efektywności swojego nauczania?
W świetle wskazanych powyżej kierunków badań można powiedzieć, że dyscyplina i ład klasowy zależą od związków jakie zachodzą między czterema wzajemnie oddziałującymi na
siebie czynnikami:
1. zachowaniami uczniów,
2. zachowaniami nauczyciela,
3. zachodzącymi w klasie szkolnej procesami grupowymi,
1
Błażej Smykowski 2006
Pomoc psychologiczna w zarządzaniu sytuacją edukacyjną
4. organizacją przestrzeni oraz wyposażeniem klasy szkolnej.
1.1. PREWENCYJNE PODEJŚCIE DO ŁADU I DYSCYPLINY W KLASIE
W jego ramach wypracowano kilka metod postępowania:
 metodę ustanawiania reguł wspólnej pracy i wprowadzania procedur ułatwiających ją,
 dbałość o dobrą dynamikę zajęć,
 planowanie i harmonizowanie zachowania uczniów w momentach rozchwiania (początek
lekcji, zmiana formy pracy w czasie lekcji, kończenie lekcji)
 metodę prowadzenia grupy, na którą składają się
 techniki kontrolowania aktywności grupy, a w tym budowania jej gotowości do pracy oraz
grupowej realizacji zadań dydaktycznych,
 techniki uczenia brania odpowiedzialności uczniów za powierzone zadania (warunki: jasność wymagań, komunikatywność wymagań, nadzorowanie pracy, kontrola wykonania,
informacja zwrotna, jasny wykład)
1.1.1. METODA USTANAWIANIA REGUŁ WSPÓLNEJ PRACY
Reguły są wyrażeniami określającymi jakiego postępowania oczekuje się od uczniów. Są one
przedstawiane uczniom w sposób pisemny, a ich wprowadzanie przez nauczyciela lub
ustalanie wspólnie z uczniami przybiera postać zawierania umowy. Skuteczność tej metody
pracy jest uzależniona od respektowania podanych niżej zasad wprowadzania i pracy z regułami w klasie szkolnej.
 Konieczne jest wprowadzanie 3-6 reguł - każda sformułowana reguła musi obowiązywać w
życiu klasy, nie może być “martwa”.
 Należy wprowadzać i objaśniać tylko te reguły, które będą obowiązywały od początku
pracy z uczniami w nowym roku szkolnym.
 Uczniowie musza rozumieć sens każdej reguły.
 Reguły nie mogą mieć postaci ogólników. Muszą one odnosić się do konkretnych zachowań - uczeń musi wiedzieć, co wolno, a czego nie wolno w klasie.
 Jeżeli to tylko możliwe reguły powinny mięć formę pozytywną. Należy unikać formułowania ich w formie zakazów.
 Należy odwoływać się do reguł zawsze wtedy, kiedy jest po temu okazja.
 Część reguł powinna odnosić się do momentów przechodzenia od jednej formy aktywności
do drugiej (np.: “czekamy na tych, którzy jeszcze pracują”, “na dokończenie zadania jest
jeszcze dodatkowo ... minut”).
 Każda reguła musi być wprowadzona w życie.
 Należy zawsze pokazywać sens istnienia reguł względem celów i przebiegu procesów
uczenia się.
 Uczniowie powinni wiedzieć, co się będzie działo, kiedy nie będą przestrzegali reguł (jakie
kary będą stosowane) oraz jakie są konsekwencje (zyski, nagrody) przestrzegania reguł.
 Ważny jest udział uczniów w ustalaniu i modyfikowaniu reguł.
 Reguły należy spisać i wywiesić w widocznym miejscu.
 Jest ważne, aby reguły dotyczyły zachowania i uczniów, i nauczycieli. Stanowi to podstawę trójstronnego podejścia do modelu pracy z regułami w klasie.
1.1.2. WPAJANIE REGUŁ
Wpajanie reguł wymaga stosowania następujących kroków:
 Reguły należy ustalić na początku roku szkolnego i przyuczać do nich stopniowo.
 Wpajaniu reguł należy poświęcać dużo czasu ( nie jest to czas zmarnowany) jednocześnie
sprawdzając czy uczniowie rozumieją czemu służy wpajana reguła oraz czy uczniowie
opanowali już zachowanie, jakiego reguła od nich wymaga.
 Należy samemu dawać przykład pożądanego zachowania promowanego przez wprowadzaną regułę lub pozwolić zaprezentować takie zachowanie uczniom.
2
Błażej Smykowski 2006


Pomoc psychologiczna w zarządzaniu sytuacją edukacyjną
Ciągle (ustawicznie) należy zwracać uwagę swoja i uczniów na reguły. Nie wolno dopuścić
do tego, aby któraś z nich znalazła się w cieniu.
W trakcie wpajania reguł można stosować “podpórki pamięciowe”, tzn. określoną regułę
można zilustrować na planszy i pokazywać ją (wywieszać) kiedy sytuacja tego wymaga.
1.2. INTERWENCYJNE PODEJŚCIE DO ŁADU I DYSCYPLINY W KLASIE
W jego ramach wypracowano następujące sposoby postępowania nauczyciela:
 stosowanie przez nauczyciela techniki “mimochodem”,
 stosowanie przez nauczyciela zachowań powstrzymujących.
W przypadkach pojawienia się destrukcyjnych zachowań ucznia należy skupić uwagę na tym
zachowaniu i szukać sposobów wpłynięcia na nie wtedy, kiedy uczeń znajduje się jeszcze
w klasie. Można stosować jeden z podanych niżej sposobów.
1.2.1. STOSOWANIE TECHNIKI “MIMOCHODEM”
Technika ta polega na wczesnym rozpoznawaniu (zauważaniu) destrukcyjnego zachowania
ucznia i interweniowaniu bez ostentacji, nie zakłócając toku lekcji. Np.: do ucznia, który
przejawia zachowanie destrukcyjne nauczyciel nie przerywając przebiegu lekcji może
 podejść i położyć mu rękę na ramieniu,
 nawiązać z nim kontakt wzrokowy i tak długo go utrzymywać, dokąd uczeń nie przerwie
swojego negatywnego sposobu zachowywania się.
1.2.2. STOSOWANIE ZACHOWAŃ POWSTRZYMUJĄCYCH
W sytuacjach kiedy istnieje realne niebezpieczeństwo, że destrukcyjne zachowanie ucznia
może zagrozić ładowi w klasie (incydenty wymagające interwencji), to nauczyciel może
stosować zachowania powstrzymujące. Zwykle przybierają one postać komunikatów kierowanych wprost do ucznia. Można wskazać co najmniej trzy ich rodzaje.
Komunikat dosadny
Wyraźnie określa on, co jest niewłaściwe w zachowaniu ucznia. Np.: “Nie temperuj ołówka,
kiedy ja mówię.
Komunikat stanowczy
Polega na jednoznacznym przekazaniu uczniowi żądania. Np.: “Nie rób tego więcej!”, “Przerwij to natychmiast!”
Komunikat twardy (konfrontacyjny)
Polega na wyraźnym wskazaniu nieakceptowanego zachowania (opis), ukazaniu jego konsekwencji i wyrażeniu uczucia jakie ono budzi u nauczyciela. Np.: “Kiedy spóźniasz się na
lekcję, to przerywasz mi jej prowadzenie, a to budzi moją złość.”
1.2.3. W JAKI SPOSÓB EFEKTYWNIE PRZEJAWIAĆ ZACHOWANIA POWSTRZYMUJĄCE?
Efektywne przejawianie zachowań powstrzymujących wymaga od nauczyciela postępowania
wg. następujących kroków:
 Przekazanie uczniowi jednego z trzech w/w komunikatów i pozostania z nim w kontakcie
wzrokowym do chwili przerwania nieakceptowanego zachowania.
 Powtórzenie lub przypomnienie uczniowi stosownej reguły.
 Zażądanie, aby uczeń powiedział na czym polega właściwe zachowanie. Dostarczenie
informacji zwrotnej, jeżeli uczeń tego nie wie lub nie rozumie.
 Ukaranie ucznia za przejawianie nieakceptowanego zachowania.
 Zmiana formy aktywności uczniów. (Takie działanie ma sens tylko wtedy kiedy liczba
uczniów porzucających wykonywanie zadania i przejawiających nieakceptowane zachowania zwiększa się w określonym momencie lekcji).
W praktyce szkolnej zaleca się stosowanie obu podejść jednocześnie
Nie są one bowiem sprzeczne ze sobą, a raczej uzupełniają się wzajemnie
3
Błażej Smykowski 2006
Pomoc psychologiczna w zarządzaniu sytuacją edukacyjną
2. STYLE ZARZĄDZANIA KLASĄ SZKOLNĄ
 Nauczyciel określa reguły zachowania i konsekwencje za ich przekraczanie oraz
jasno komunikuje to uczniom
 Uczniowie mają świadomość, że nauczyciel oczekuje od nich zachowania się w
określony sposób i że są za swoje zachowania odpowiedzialni
 Dyscyplina wymuszona
Styl 2: Nastawiony na osią-  Jasna komunikacja odnośnie wymagań, organizacji i przebiegu pracy uczniów,
gnięcia szkolne
 Stałe śledzenie prac uczniów: praca indywidualna i w zespołach, różne rodzaje prac
(C.M. Evertson i E.T. Emw klasie i w domu,
mer)
 Udzielanie uczniom informacji zwrotnych w sposób bezpośredni, konkretny, zwracanie uwagi na dobrze wykonaną pracę oraz na trudności.
Styl 3: Nastawiony na mo-  Wzmacnianie przez nagrody zachowań poprawnych i wygaszanie przez kary
dyfikację zachowania
niepoprawnych,
(J. Watson, B. F. Skinner,  Nauczyciel stanowi źródło kar i nagród,
A. Bandura)
 Nauczyciel modeluje zachowania uczniów poprzez: pokaz uczniowi, skupianie
jego uwagi, ćwiczenia, korekcję, praktykowanie.
Styl 4: Nastawiony na za-  Nauczyciel rozpoznaje i reaguje na zjawiska grupowe w klasie,
rządzanie grupą
 Nauczyciel posiada kompetencje w zakresie prowadzenie grup edukacyjnych,
(J. Kounin)
 Dostarcza grupie: zadań, okazji do różnorodnych form aktywności, poczucia
czynienia postępu.
Styl 5: Nastawiony na kie-  Wytwarzanie nacisku grupowego na zmianę zachowania jej przedstawicieli,
rowanie poprzez grupę
 Nauczyciel musi mieć świadomość indywidualnego wpływu grupowego na mody(F. Redl)
fikację zachowań uczniów oraz momentu w rozwoju grupy.
Styl 1: Asertywny
(Lee i Marlene Canter)
Styl 6: Nastawiony na osiąganie
sukcesu
przez
uczniów
(W.Glasser)
Styl 7: Nastawiony na dawanie akceptacji
(R. Dreikus)
 Nauczyciel kieruje tak pracą aby uczniowie osiągali sukcesy,
 Prawidłowe zachowanie ucznia prowadzi do właściwego wyboru – nauczyciel ma
pomagać uczniowi w jego dokonaniu,
 Wybór uczniów związany jest z tym czy jego konsekwencje przyniosą mu korzyść
czy nie,
 Uczniowie którzy mają poczucie wartości podejmują przeważnie słuszne decyzje,
 Podstawę systemu stanowią dobre stosunki ze znaczącymi osobami,
 Metoda nieformalnych narad.
 Bazuje na potrzebie przynależności do akceptującej osoby,
 Brak akceptacji wywołuje i potęguje niewłaściwe zachowania,
 Jeżeli chce się zachować akceptację trzeba się kontrolować
 Kary jako logiczne konsekwencje
Opracowano na podstawie:
Arends, R. I., (1994). Uczymy się nauczać. Warszawa: WsiP. (s. 181 - 212)
ten Veen, T. (1995). Reguły i umowy. Utrecht: Schooladviescentrum
Kaplan, P.S. (1990). Educational psychology for tomorrow’s teacher. St. Paul: ublishing Company
(s.329–358)
Ornstein, A. C. (1990). Strategies for effective teaching. New York: Harper/Collins Publishers, Inc. (s.
58–79).
Wiliński, P. (bez daty). Ład i dyscyplina w klasie. (materiały niepublikowane).
4