Nie ma wychowania bez dyscypliny

s. Jozuela M. Biernat
DYSCYPLINA W PROCESIE WYCHOWANIA
1. Celem ostatecznym wychowania jest wypracowanie w uczniu
samodyscypliny opartej na jego wewnętrznej motywacji.
Dyscyplina stała się ostatnio bardzo ważnym tematem nie tylko w naszym
kraju, ale i na całym świecie. Bywa najczęstszym przedmiotem ożywionych
dyskusji podczas narad nauczycieli w szkołach oraz władz oświatowych.
Dyscyplina ostro dzieli rodziców, nauczycieli, trenerów, władze szkolne.
Jest tematem międzynarodowym. Kilka lat temu była szeroko dyskutowana
w Szwecji. Kontrowersje wzbudził przedłożony w parlamencie projekt ustawy
zabraniający rodzicom nie tylko bicia dzieci, ale również obraźliwego
i surowego ich traktowania, które mogłoby naruszyć zdrowie psychiczne dzieci.
Ustawa przeszła mimo mocnego sprzeciwu opozycji.
W Szwecji kara cielesna w szkołach już dawno została uznana za bezprawną.
W Chinach nauczyciele, którzy tracą panowanie nad sobą i biją uczniów, sami
podlegają karze. Japończycy zabronili kary cielesnej po drugiej wojnie
światowej, ale prawo to jest czasem omijane. W Turcji istnieje przysłowie
„Kiedy nauczyciel uderzy, to róża kwitnie". W Ameryce Łacińskiej, gdzie kara
cielesna jest zabroniona, skórzana dyscyplina bywa używana w niektórych
wiejskich okręgach. W Kenii kara cielesna jest dozwolona, ale musi być
zapisana w księdze, z podaniem liczby uderzeń trzciną i może być stosowana
tylko w przypadku wyjątkowych przewinień. W większości krajów
rozwiniętych stosowania kar cielesnych w szkołach zabraniają odpowiednie
prawa. Polska, w co trudno uwierzyć, zabroniła kar cielesnych w szkołach już
w 1783 roku.
Dyscyplina zwykle oznacza właściwe zachowanie, podporządkowanie
się obowiązującym regułom i przepisom, określającym stosunki
wewnętrzne w jakiejś grupie - mówimy więc np. o „dyscyplinie w klasie
szkolnej". Dyscyplina przywodzi na myśl porządek, organizację,
współpracę, znajomość i stosowanie się do ustalonych reguł i procedur oraz
uznanie praw innych ludzi.
Podstawą dobrej dyscypliny jest pełna troski relacja nauczyciel- uczeń. Rzecz
jasna, każdy potrafi - a - często musi - korygować zachowanie dziecka, inni
potrafią je kontrolować, utrzymywać porządek. Celem ostatecznym w tym
procesie jest wypracowanie w uczniu samodyscypliny opartej na jego
wewnętrznej motywacji.
2. Dyscyplina jako środek i warunek rzetelnej pracy na lekcji.
Dyscyplina jako cel sam w sobie niczemu nie służy. Niektórzy
nauczyciele za swój naczelny cel uznają utrzymanie dyscypliny w klasie
1
s. Jozuela M. Biernat
szkolnej, za wtórny zaś -nauczanie. Ale dyscyplina traktowana jako cel, nasilona
do stopnia graniczącego z nauczycielskim terrorem, może nawet blokować
uczenie się.
Czy warto samemu sobie mnożyć kłopoty uprzykrzające życie i pracę? Czy
warto funkcjonować w zawodzie w roli frustrata i zawdzięczać to samemu
sobie? Czasami warto pomniejszyć znaczenie tego, co najbardziej doskwiera.
Przyjemniej się wówczas żyje i pracuje. Takie możliwości stwarza traktowanie
dyscypliny jako środka. Gdy więc mamy z nią kłopoty, warto minimalizować jej
znaczenie w naszej pracy.
Dyscyplina jako środek staje się podporządkowana zadaniom dydaktycznym.
Nie wynika z samowoli nauczyciela, lecz z przyjętego przez niego
uporządkowania pracy na lekcji i charakteru założonego celu dydaktycznego.
Dyscyplina jako środek może i powinna doprowadzić ucznia do sukcesu.
Sukces jest więc dla niego celem, dyscyplina - środkiem. Łatwo wówczas
uczniowi poddać się jej.
Traktując dyscyplinę jako środek, jako warunek rzetelnej pracy na lekcji,
nauczyciel rozciąga ją także na siebie. Dzięki niej może osiągać własne cele.
W ten sposób dochodzi do budowania w klasie szkolnej pewnej wspólnoty ludzi
poddanych dyscyplinie.
Utrzymać dyscyplinę w klasie szkolnej to nic innego, jak czuwać nad
klasą, nad tym, co robią uczniowie - innymi słowy, obserwować ich
zachowanie, reagować i wpływać na nie tak, by nie zakłócały przebiegu lekcji.
Nauczyciel zauważywszy, iż w klasie uczniowie wymykają mu się spod kontroli
i nie poddają się jego restrykcyjnym działaniom, może zdecydować się na inny
sposób pracy na lekcji, np. na pracę w grupach. Dzięki temu znaczna część
werbalnych informacji zachodzących między uczniami straci swój
dysfunkcjonalny charakter.
Tak więc utrzymanie dyscypliny można pojmować jako bieżące zachowanie
i reakcję nauczyciela na to, co dzieje się w klasie szkolnej podczas lekcji, jak
i jego działania zapobiegawcze. Radzenie sobie ze szczególnie kłopotliwymi
uczniami nie musi odbywać się kosztem jakości pracy nauczyciela lub kosztem
nauczania innych obecnych w klasie uczniów.
Istotną cechą zachowań nauczyciela jest czujność w trakcie lekcji. Jej znaczenie
polega głównie na tym, że uczniowie nabierają przekonania, iż nauczyciel ciągle
towarzyszy ich poczynaniom, że jest z nimi nie tylko fizycznie, ale również
emocjonalnie i intelektualnie. Zyskuje w ten sposób potwierdzenie, że to co oni
robią, jest dla niego ważne. Nauczyciel może swoją czujność manifestować na
różne sposoby. Jednym z nich jest utrzymanie wzrokowego kontaktu z uczniami
- wzrokowe kontrolowanie klasy. Bywa, że w trakcie lekcji jakiemuś uczniowi
trzeba coś cicho wyjaśnić. Błędem jest wówczas całkowite zajęcie się tym
uczniem, pochylenie się nad nim w dłuższej rozmowie i w konsekwencji utrata
wzrokowej kontroli nad całą klasą. Tłumacząc coś uczniowi nie kierujemy przez
2
s. Jozuela M. Biernat
dłuższy czas na niego wzroku, lecz obserwujemy klasę, gestami, gdy to
konieczne, reagując na wydarzenia. Np. czyjeś zakłócające ład rozmowy można
w takiej sytuacji uciszyć podniesionym do góry palcem. Na czyjąś prośbę
o pomoc warto natychmiast zasygnalizować: za chwilę podejdę do ciebie. Niech
wszyscy uczniowie wiedzą, że nauczyciel zajmie się nimi nawet wówczas, gdy
prowadzi cichą, indywidualną rozmowę.
3. Sposoby na radzenie sobie z problemem dyscypliny w klasie
(właściwe reagowanie, jasne reguły).
Objawem nauczycielskiej czujności, ale również dowodem
pedagogicznego taktu są niewerbalne sygnały ze strony prowadzącego zajęcia
na niewłaściwe zachowanie jakiegoś ucznia. W ten sposób nauczyciel unika
publicznego zwracania mu uwagi. Takie rozwiązanie ma kilka zalet. Pozwala
uniknąć zamieszania w klasie, nie odrywa pozostałych uczniów od pracy, nie
dezorganizuje jej rytmu, nauczyciel oszczędza uczniowi zażenowania.
Nauczyciele dobrze radzący sobie z problemami dyscypliny, starają się nie
dopuścić do tego, by wskutek zbyt szybkiego tempa lekcji, część uczniów nie
nadążała za tokiem wydarzeń. Uczniowie nie nadążający za nauczycielem
i kolegami tracą zainteresowanie tym, co się dzieje w klasie, wyłączają się
i podejmują działania niewiele mające z nią wspólnego. Czyli tempo lekcji nie
powinno być zbyt szybkie, ale nie może być zbyt wolne. Także struktura lekcji
powinna być jasna i przejrzysta - jest ona wyrazem uporządkowanej
i planowanej pracy.
Trudności z utrzymaniem dyscypliny na lekcji można minimalizować
poprzez ustalenie jasnych i konsekwentnie respektowanych reguł. Jest to
prewencyjna strategia umawiania się z uczniami w sprawach ważnych dla
porządku w klasie i rzetelności uczenia się. Z uczniami należy uzgadniać pewne
reguły.
Oto niektóre sposoby na zaprowadzenie dyscypliny wśród uczniów:
• Osobista, pełna troski relacja z każdym z twoich uczniów.
• Pracuj nad własną samodyscypliną, by być przykładem dla uczniów.
• Rodziców uczniów traktuj jak partnerów.
• Zadbaj o to, by na zajęciach panował porządek oraz by przebiegały sprawnie.
• Ustal zasady zachowania obowiązujące na zajęciach.
• Udzielaj pochwał uczniom, którzy do tych zasad się stosują.
• Przedstaw uczniom swoje wyobrażenie dobrych zajęć.
• Niech twoje lekcje będą ciekawe.
• Prowadź lekcje stosując różnorodne metody.
• Pamiętaj, że każdy uczeń ma inny styl uczenia się oraz specyficzne dla siebie
mocne i słabe strony.
• Zachęcaj do myślenia, poszerzania horyzontów.
• Pozwalaj uczniom na coś zapracować.
3
s. Jozuela M. Biernat
• Powierzaj jakąś odpowiedzialność uczniom sprawującym kłopoty.
• Bądź dla uczniów wzorem.
• Okazuj szacunek uczniom.
• Złych rzeczy staraj się nie pamiętać.
• Strzeż się faworyzowania.
• Bądź ostrożny, by uczniowie i rodzice źle nie zrozumieli twoich serdecznych
gestów.
• Nie okazuj gniewu.
• Nie bagatelizuj problemów ucznia.
• Nie reaguj przesadnie, robiąc wielki problem z mało ważnych incydentów.
• W żaden sposób nie próbuj uczniów przekupywać - nie poświęcaj swoich
zasad w imię kompromisu, by zdobyć popularność.
• Niepożądane zachowanie traktuj zawsze indywidualnie: nie obarczaj nim całej
grupy.
• Używaj minimum słów, ale niech się one liczą.
• Nie obawiaj się okazywać poczucia humoru.
• Miej odwagę przyznać się do błędu.
• Zachowanie, do którego chcesz zachęcić staraj się zilustrować za pomocą
scenek z życia.
• Utrzymuj kontakty z uczniami również poza szkołą.
• Wysyłaj do domu nie tylko złe wiadomości, ale również pochwały.
• Postaw sobie za cel, by każdego dnia więcej razy zwracać się do uczniów
pozytywnie niż negatywnie.
• Wypróbuj metodę ciszy.
• Wypróbuj pozasłowne metody korygowania złego zachowania, takie jak
znaczące spojrzenie.
• Bądź po stronie ucznia mającego kłopoty.
• Zauważaj nawet najmniejsze oznaki dobrego zachowania i zachęcaj do
dalszych starań.
• Spróbuj zapytać przeszkadzającego ucznia, w czym możesz mu pomóc.
• Bądź cierpliwy.
• Rozmawiaj często z uczniami indywidualnie.
• Zjednaj sobie sprzymierzeńców.
• Dobra dyscyplina rozwija się na fundamencie długotrwałej, pełnej troski
relacji.
Literatura:
1. Berry S. R., 100 wypróbowanych sposobów - dyscyplina w klasie.
2. Mieszalski S., O przymusie i dyscyplinie szkolnej, Warszawa 1997.
3. Bińczycka J., Między swobodą a przemocą w wychowaniu, Kraków 1997.
4. Popieralska A., Dlaczego nasze dzieci sprawiają trudności wychowawcze, Warszawa 1978.
5. Kargulowa A., Dlaczego dzieci nie lubią szkoły, Warszawa 1991.
6. Brejniak W., Kocham i wychowuję, Warszawa 1993.
7. Krzywosz Rynkiewicz B., Dyscyplina w szkole, Warszawa 1996.
8. Konarzewski K., Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych, Warszawa 1982.
9. Gordon T., Wychowanie bez porażek w szkole, Warszawa 2000.
4