Przejawy dyskryminacji osób z niepełnosprawnością ruchową
advertisement
Przejawy dyskryminacji osób z niepełnosprawnością ruchową Piotr Todys Tekst opracowany na II seminarium specjalistyczne pt. Niepełnosprawność ruchowa i intelektualna, jako przesłanki dyskryminacji w ramach Specjalistycznej Szkoły Facylitacji Społecznej na rzecz Przeciwdziałania Dyskryminacji – poziom zaawansowany Seminaria odbywają się w ramach projektu Sieć na rzecz promowania równości i różnorodności w działaniach administracji publicznej „Równość i Różnorodność – praktycznie” realizowanego przez Fundację Fundusz Współpracy i Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 1. O KIM MOWA? Osoby niepełnosprawne lub przewlekle chore stanowią ponad 15% ogółu ludności Unii Europejskiej. W 2020 roku co czwarty Polak będzie miał ponad 60 lat. Z Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego w 2002 roku wynika, że w Polsce jest prawie 5,5 mln osób niepełnosprawnych. Z tej liczby około 4,5 mln to osoby niepełnosprawne prawnie, czyli mające aktualne orzeczenie o niepełnosprawności. Oznacza to, że, w zależności o definicji niepełnosprawności, w Polsce niepełnosprawni stanowią od 11% do 14% ludności. Nie wiadomo, jaki procent stanowią osoby niesprawne ruchowo; przyjmuje się, że jest ich około 10% ogólnej liczby osób niepełnosprawnych. Liczba ta rośnie, jeśli przyjąć, że niepełnosprawność ruchowa wraz z wiekiem dotyka większości mieszkańców naszego kraju. Osoby z niepełnosprawnością są gorzej wykształcone niż reszta społeczeństwa. W 2010 roku osoby ze średnim wykształceniem stanowiły prawie 34% populacji niepełnosprawnych; w przypadku osób sprawnych odsetek ten wynosi 54%. Wykształceniem wyższym pochwalić może się ponad 6% niepełnosprawnych; wśród osób sprawnych jest to poziom ponad 19%. Sytuacja społeczno-ekonomiczna jest pochodną sytuacji zawodowej. W 2010 roku pracowało prawie 22% osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym. Wśród osób sprawnych ten odsetek jest prawie dwa razy większy. Kogo uznajemy za niepełnosprawnego zależy od przyjętej definicji. W medycznym ujęciu niepełnosprawności ograniczenia, na jakie natrafiają niepełnosprawni, są konsekwencją choroby lub urazu. Właściwym lekarstwem na niepełnosprawność jest nomen omen działanie medyczne, ewentualnie rehabilitacja. Niepełnosprawność w tym ujęciu jest niejako osobistą sprawą czy problemem konkretnej osoby i widziana jest w kontekście pacjent – system opieki medycznej. W modelu społecznym niepełnosprawność występuje na styku osoby z niepełnosprawnościami i społeczności. Patrząc szeroko, można niepełnosprawność widzieć w kategoriach takich jak: uprzedzenia innych osób, bariery techniczne i architektoniczne, niedostosowany transport publiczny, ograniczony dostęp do informacji, ograniczenia na rynku pracy. Taka definicja niepełnosprawności zakłada, że jej źródła znajdują się nie w jednostce, ale w otoczeniu społecznym. Jednocześnie zmiana otoczenia, czy to nastawienia ludzi czy zmiany techniczne, mogą niepełnosprawność rekompensować i zmniejszać jej dolegliwości. 2 Międzynarodowa Organizacja Zdrowia (WHO) w 2001 roku zdefiniowała pojęcie niepełnosprawności w następujący sposób: niepełnosprawność (ang. disability) rozumie się jako „wielowymiarowe zjawisko wynikające ze wzajemnych oddziaływań między ludźmi a ich fizycznym i społecznym otoczeniem”. Niepełnosprawność to szeroki termin, obejmujący także uszkodzenia, ograniczenia aktywności i ograniczenia uczestnictwa. W klasyfikacji tej podano szczegółowe definicje niepełnosprawności, np. osoby niepełnosprawne fizycznie, osoby z niepełnosprawnością sensoryczną oraz zdefiniowano takie pojęcia jak, np.: aktywność – wykonywanie zadań lub czynności przez daną osobę; ograniczenie aktywności – oznacza trudności, których człowiek może doświadczać podczas podejmowania aktywności; uczestnictwo – zaangażowanie człowieka w sytuacje życiowe; ograniczenia uczestnictwa – problemy, których dana osoba może doświadczać, angażując się w sytuacje życiowe. W przyjętych w 1993 roku przez ONZ Standardowych Zasadach Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych odnaleźć można terminy: niepełnosprawność - obejmującą wiele ograniczeń funkcjonalnych, występujących w każdym społeczeństwie i w każdym kraju na świecie. Niepełnosprawność może być fizyczna, intelektualna lub polegać na dysfunkcji zmysłów; może wynikać z choroby somatycznej lub choroby umysłowej. Wymienione zaburzenia, sytuacje lub choroby mogą mieć charakter stały lub przejściowy. upośledzenie - oznaczające utratę lub ograniczenie możliwości uczestniczenia w życiu społeczeństwa w tym samym stopniu, co inni obywatele. Termin ten wskazuje na konflikt pomiędzy osobą niepełnosprawną a jej środowiskiem. Celem tego terminu jest zwrócenie uwagi na braki w środowisku i w wielu zorganizowanych działaniach społecznych, dotyczących na przykład informacji, komunikacji międzyludzkiej i edukacji, które uniemożliwiają osobom niepełnosprawnym uczestnictwo na równych zasadach. 3 2. JAK MÓWIMY O NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI W języku polskim można znaleźć wiele określeń dotyczących niepełnosprawności. Garbus, inwalida, kaleka, kulawy, paralityk, platfus, kuternoga to tylko kilka opisujących niepełnosprawność ruchową. Trudno określenia te uznać za pozytywne. Słowo kaleka było w użyciu jeszcze na początku XX wieku i było podstawowym pojęciem rehabilitacji i pedagogiki specjalnej; dziś używane jest raczej w znaczeniu negatywnym, dla określenie kogoś niezaradnego, niezręcznego. Innym popularnym określeniem osób niesprawnych ruchowo był termin inwalida. Inwalida za słownikiem języka polskiego to „człowiek, który utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy”. Z łaciny invalidus to człowiek słaby, schorowany, bez wartości. Słowo inwalida pojawia się czasem w towarzystwie określenia „wojenny”. Inwalida wojenny, czyli „żołnierz, który utracił zdrowie lub uległ kalectwu podczas działań wojennych” – ten, który poświęcił swoje zdrowie dla ratowania ojczyzny, to pierwsze w historii pozytywne skojarzenie z niepełnosprawnością. Ma ono wyraz w nazwie placu poświęconego takim bohaterom – Plac Inwalidów w Warszawie czy Hotel des Invalides w Paryżu. Hotel Inwalidów to pierwsze na taką skale działanie mające na celu wspieranie weteranów, będące alternatywą dla żebractwa. Od początku istnienia, w XVII wieku, służył jako szpital i pensjonat dla inwalidów wojennych. W swoich salach mógł pomieścić około czterech tysięcy chorych i rannych. Symbolicznie inwalidzi zostali docenieni, gdy w Hotelu des Invalides spoczęły włoki Cesarza Napoleona. Zupełnie niedawno, bo w latach 70-80 tych XX wieku w użycie weszło słowo niepełnosprawny. Zgodnie ze słownikową definicją niepełnosprawny to „nieosiągający pełnej sprawności fizycznej lub psychicznej” . Termin ten zastąpił w dużym stopniu stosowane wcześniej słowo inwalida. Pokonanie w czasie i społecznym odbiorze drogi od kaleka, poprzez inwalida, do niepełnosprawny zajęło kilka wieków. Obecnie używa się terminu osoba niepełnosprawna lub osoba z niepełnosprawnością, by wyraźnie odejść od opisywania istoty ludzkiej jedynie przez prymat jej sprawności. 4 3. PRZEJAWY DYSKRYMINACJI Stanowienie prawa Panująca powszechnie opinia głosi, że rozwiązania stosowane w polskim systemie prawnym chronią w wystarczający sposób prawa osób z niepełnosprawnościami. Mówi się, że prawo jest wystarczająco skuteczne, by dbać o interesy tej grupy – głównym mankamentem istniejących rozwiązań jest ich… niestosowanie. Słabe stanowienie prawa, nieprzestrzeganie przepisów, swobodne traktowanie zapisów ustawowych, niestaranność instytucji publicznych we wdrażaniu rozwiązań legislacyjnych jest, niestety, bardzo częstą praktyką. W Ustawie z dnia 3 grudnia 2010 roku o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania zakazuje się nierównego traktowania m. in. w zakresie dostępu i warunków korzystania z zabezpieczenia społecznego, usług mieszkaniowych, jednak w katalogu wymienionych grup nie ma osób niepełnosprawnych. W tej samej ustawie zakazuje się nierównego traktowania osób fizycznych w zakresie opieki zdrowotnej oraz oświaty i szkolnictwa wyższego – i znów ustawodawca pominął niepełnosprawnych. Bardzo trudno zrozumieć, dlaczego ustawodawca wprowadził takie wyłączenia. Polska do dzisiaj nie ratyfikowała Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 2006 roku. 23 grudnia 2010 roku Konwencja została ratyfikowana przez Unię Europejską, a w 2007 roku została podpisana przez Polskę. Celem dokumentu jest „promowanie, ochrona oraz umożliwienie osobom niepełnosprawnym nieograniczonego dostępu do wszystkich fundamentalnych swobód i praw”. Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych wymienia szereg praw fundamentalnych, między innymi takich, jak: poszanowanie godności, równość, niedyskryminacja, wolność i bezpieczeństwo osobiste, mobilność, wolność ekspresji, wolność poruszania się, dostęp do edukacji i opieki zdrowotnej. Wydaje się, że polski rząd boi się finansowych konsekwencji, jakie niosłoby ratyfikowanie Konwencji. Innym przykładem jest nie egzekwowanie prawa budowlanego. Od kilkunastu lat istnieją w polskim prawie rozwiązania zobowiązujące inwestorów do budowania dostosowanych obiektów użyteczności publicznej. Jednak praktyka jest zupełnie inna. Nadal powstaje wiele budynków niedostosowanych do potrzeb osób mających utrudnione poruszanie się. 5 Budynki są najeżone schodami, wejścia bronione są przez ciężkie drzwi, stosuje się drzwi obrotowe, brak jest wind – dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich czy o kulach są to bariery nie do przebycia. Często dostosowanie budynków kończy się na wejściu do nich. Brak jest dostosowania wewnętrznych ciągów komunikacyjnych, np.: różnice poziomów łączone są za pomocą schodów. Często brak jest dostosowanych toalet. Komunikacja publiczna Innym rażącym przykładem dyskryminacji jest niedostosowana komunikacja publiczna, tak na poziomie taboru, jak infrastruktury. Przytłaczająca większość pociągów w Polsce, praktycznie 100%, nie jest w stanie obsłużyć klientów niesprawnych ruchowo. Dostanie się do wagonu czy skorzystanie z toalety jest praktycznie niemożliwe. W większości przypadków podróż możliwa jest jedynie przy samym wejściu, tuż obok drzwi do toalety. Raport NIK dotyczący infrastruktury dworców kolejowych pokazuje gigantyczną skalę zaniedbań. Zarządzający dworcami nie podejmowali praktycznie żadnych działań zmierzających do zapewnienia odpowiednich warunków obsługi osób niepełnosprawnych. „Tylko nieliczna grupa 11 dworców (4,9% obiektów czynnych) spełniała podstawowe kryteria dostępności dla tej grupy pasażerów. W obszarze pozostałych dworców czynnych (214 z 223) występowały bariery architektoniczne i transportowe, częściowo lub całkowicie uniemożliwiające osobom niepełnosprawnym dotarcie do budynków i peronów oraz korzystanie ze świadczonych na ich obszarze usług. Przede wszystkim niedostosowane były parkingi oraz toalety.” Korzystanie z komunikacji miejskiej jest w praktyce także niemal niemożliwe. Autobusy i tramwaje w skali kraju są praktycznie niedostosowane. Brak w nich informacji świetlnej i głosowej. Przystanki pociągów, autobusów i tramwajów są w większości niedostosowane. Podobnie sytuacja wygląda w autobusowej komunikacji krajowej. Rozwiązania techniczne Postęp techniczny wykorzystywany nierozważnie w dużej mierze obraca się przeciw osobom niepełnosprawnym i starszym. Bankomaty ułatwiające życie są nie do obsługi dla osób niesprawnych ruchowo. 6 Osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich w wielu przypadkach nie są w stanie do nich dotrzeć. Bankomaty są zbyt wysoko, w głębokich wnękach, w pomieszczeniach ze schodami. Miniaturyzacja powoduje, że urządzenia techniczne, jak choćby telefony komórkowe z małymi klawiaturami i nieczytelnymi wyświetlaczami, stają się niedostępne dla osób mniej sprawnych fizycznie. Mała czcionka w drukach reklamowych, folderach czy instrukcjach obsługi staje się kolejną przeszkodą. Coraz częściej szczegóły wielu ofert można znaleźć jedynie w internecie lub uzyskać za pomocą poczty elektronicznej. Choć wiadomo, że osoby z niepełnosprawnością to jedna z największych grup społecznych zagrożonych wykluczeniem cyfrowym. Oferty usług Coraz więcej usług kierowanych jest do osób młodych i super sprawnych. Banki nie chcą udzielać pożyczek, kredytów, wystawiać kart kredytowych i wydawać zgody na zakupy na raty osobom starszym i niepełnosprawnym mimo udokumentowanego dochodu. Firmy ubezpieczeniowe ograniczają swoją ofertę dla osób z tych dwóch grup. Osoby starsze i niepełnosprawne mają trudności w zakupie ubrań czy obuwia właściwego do ich potrzeb. Prawa obywatelskie Jaskrawym przykładem dyskryminacji osób z niepełnosprawnościami jest utrudnianie dostępu do punktów wyborczych. Zgodnie ze znowelizowanym w 2011 roku Kodeksem Wyborczym, co najmniej 1/5 lokali obwodowych komisji wyborczych w każdej gminie powinna być dostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych. Zgodnie z informacjami Państwowej Komisji Wyborczej, podczas ostatnich wyborów w Polsce było ponad 24 tys. obwodów wyborczych, dostosowanych zostało zaś ponad 7 tys. czyli powyżej 28%. Jednak to tylko pozornie dobre wiadomości. Nadal niedostosowanych jest ponad 70% wszystkich lokali, głosowanie w dostępnym lokalu wiąże się często z koniecznością przeniesienia się do innego obwodu wyborczego, a dostosowuje się lokale głównie w dużych miastach. Instytucja głosowania przez pełnomocnika oznacza ujawnienie preferencji wyborczych i może stanowić usprawiedliwienie dla tych samorządów, które nie spieszą się z dostosowywaniem lokali. 7 Ochrona zdrowia Polska służba zdrowia nie jest przystosowana do świadczenia usług osobom niesprawnym ruchowo, w tym osobom starszym. Brakuje lekarzy geriatrów, są województwa, gdzie nie ma osób z taką specjalnością. Narodowy Fundusz Zdrowia nie jest w stanie uwzględnić specyfiki wynikającej niepełnosprawnych - z odrębnego potrzeby podejścia dłuższej do leczenia hospitalizacji, osób starszych i występowania złożonych i wieloczynnikowych schorzeń, zaangażowania w proces diagnozowania i leczenia większej niż zwykle liczby specjalistów. Skutkuje to niedoszacowaniem kosztów leczenia w obu tych grupach. Brakuje programów profilaktycznych i prewencyjnych. Zdarza się, że lekarze nie kierują osób starszych na kompleksowe badania, oszczędzają na profilaktyce. Wiek czy niepełnosprawność staje się wyłączną podstawą diagnozy – może to prowadzić do nierozpoznania wielu chorób. Osoby starsze mają do czynienia z ograniczeniami wiekowymi w dostępie do specjalistycznych badań, np.: badań prostaty czy mammografii. Ograniczeniom podlega także dostęp do przeprowadzenia usług z zakresu rehabilitacji. Zdarzają się też rezygnacje z specjalistycznego zabiegu ze względu na wiek pacjenta, np.: wszczepienia endoprotezy stawu biodrowego. Brakuje także mobilnych gabinetów medycznych dla osób unieruchomionych w domu. Niedostępne są mobilne usługi stomatologiczne czy ginekologiczne. Starość czy niepełnosprawność są traktowane jako rodzaj nieuleczalnej choroby. Stereotypowe widzenie ról społecznych Stereotypy, jakimi posługujemy się w codziennym życiu, zawężają role, jakie pozwalamy odgrywać innym aktorom społecznej rzeczywistości. W Polsce dominują dwa sposoby widzenia osób niepełnosprawnych: bohater, zdobywca bieguna, Mount Everest oraz biedny, nieradzący sobie w codziennym życiu, godny litości. Obie perspektywy nie pozwalają na nawiązanie równorzędnych, partnerskich relacji z taką osobą. „Skośna relacja” w tym przypadku skutkuje paternalizmem albo bałwochwalstwem. Także język, jakim posługujemy się w opisie rzeczywistości, staje się narzędziem kreowania świata społecznego. Wobec osób starszych stosuje się także określenia, które dalekie są od okazywania szacunku wobec innych istot ludzkich. 8 Publiczne używanie przez funkcjonariuszy służb publicznych wobec niespokrewnionych osób określeń w rodzaju: „dziadziu”, „babciu” są przykładem deprecjonowania osób starszych i niewłaściwego skracania dystansu. Zdarzające się odsyłanie w urzędach osób starszych i niedołężnych, proponowanie im, by przyszły z młodszymi krewnymi w celu załatwienia sprawy, jest kolejnym przykładem zachowań dyskryminujących. Pozorna integracja – dyskryminujące rozwiązania specjalnie dedykowane osobom niepełnosprawnym W Polsce istnieją rozwiązania, które działają sprzecznie z założeniami przyjętymi przez ustawodawcę. Osoby, którym brakuje nie więcej niż cztery lata do osiągnięcia wieku emerytalnego chronione są przed zwolnieniem. Jednak paradoksalnie przepis ten powoduje, że pracodawcy unikają zatrudniania takich osób. Pozbawianie świadczenia rentowego osób niepełnosprawnych, gdy podejmą pracę i osiągną określone zarobki, przez lata demotywowało do poszukiwania pracy. Od 1 stycznia 2012 osoba pobierająca rentę socjalną czy z tytułu niezdolności do pracy będzie mogła zarobić 70 proc. średniej krajowej czyli 2356,30 zł brutto bez utraty świadczenia. Wiele osób niepełnosprawnych bało się podejmować pracę ze strachu o utratę świadczenia na zawsze. Jednocześnie wiadomo, że koszty życia osób niepełnosprawnych są większe niż sprawnych i renta w pewnym stopniu może te koszty rekompensować. Osoby z niepełnosprawnościami do niedawana miały zagwarantowany ustawowo zmniejszony dobowy i tygodniowy wymiar czasu pracy (z zachowaniem wynagrodzenia jak w pełnym wymiarze pracy), dodatkową przerwę w pracy na gimnastykę usprawniającą, zakaz pracy w nocy i w nadgodzinach, dodatkowy urlop wypoczynkowy (10 dni), płatne zwolnienie na turnus rehabilitacyjny. Na skutek takich zapisów wydajność pracowników niepełnosprawnych w porównaniu z innymi pracownikami jest z założenia niższa o co najmniej 20%. Takie uprawnienia powodują, że zatrudnianie niepełnosprawnych jest utrudnione w zmianowym systemie pracy, powoduje konieczność zatrudniania dodatkowych pracowników, może powodować konflikty w zespole pracowniczym. Innym przykładem działań pozornie niedyskryminujących mogą być rozwiązania dostępności budynków dla osób poruszających się na wózkach. 9 Często zdarza się, że dostosowane wejścia są umiejscawiane z tyłu budynku lub w innym miejscu, niż ogólnie dostępne dla wszystkich pozostałych osób. Osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich niejednokrotnie dostają się do budynków tą samą drogą co dostawcy towarów. Dyskryminacja na rynku pracy Dyskryminacja ze względu na wiek i co za tym idzie często ze względu na niepełnosprawność, na rynku pracy zdarza się już po ukończeniu 40. roku życia. Podobnie rzecz ma się z osobami niepełnosprawnymi. Wśród pracodawców pokutuje opinia, że starsi czy niepełnosprawni pracownicy są mniej wydajni, częściej chorują, są gorzej wyedukowani. Nadal można znaleźć ogłoszenia, w których określona jest wyraźna granica wiekowa zatrudnienia. W przypadku zwolnień grupowych to właśnie starsi pracownicy są częściej zwalniani. Stopa aktywności zawodowej osób w przedziale 55-64 lata wynosi w Polsce zaledwie 26,2%, i jest jedną z najniższych w Europie. Odpowiednio: w Szwecji wynosi 69,1% , w Wielkiej Brytanii 56,2%, w Niemczech 41,8%. Psychologiczne aspekty dyskryminacji osób niepełnosprawnych Etykietki i stereotypy, które stosowane są wobec osób niepełnosprawnych potrafią skutecznie przekonać ich, że jako osoby są niewiele warci i niepotrzebni. Zapisy znajdujące się w orzeczeniach o niepełnosprawności (wystawianych przez ZUS czy Powiatowe Zespoły ds. Orzekania o Niepełnosprawności) „zatrudnienie - nie dotyczy”, w rodzaju: „żadna praca”, „całkowicie niezdolny do pracy” skutecznie przekonują samych niepełnosprawnych, że właściwie mają zakaz pracy i nie są w stanie funkcjonować samodzielnie bez pomocy innych osób. Tak wystawione swego rodzaju „cenzurki” poparte autorytetem poważnych państwowych instytucji są w stanie skutecznie zniechęcić do jakiejkolwiek aktywności. Czarny humor dyskryminacyjny Coraz częściej w miejscach użyteczności publicznej można spotkać specjalnie dostosowane toalety dla osób z niepełnosprawnościami. Bywa tak, że specjalnie dostosowana toaleta znajduje się w części np.: tylko dla kobiet, tak jakby niepełnosprawni byli tylko jednej płci lub byli tej płci pozbawieni jak małe dzieci. 10 Często dostosowane toalety są zamknięte na klucz, a klucz znajduje się w recepcji, piętro niżej lub w niedostosowanej części budynku. W jednym z centrów handlowych toaleta dla osób niepełnosprawnych nie jest zamykana od wewnątrz ze względu na bezpieczeństwo znajdujących się w niej osób. Drzwi wejściowe otwierają się dokładnie na wprost muszli klozetowej. W jednym z warszawskich urzędów przyschodowy podnośnik dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich zamknięty jest na klucz, by osoby sprawne nie mogły z niego korzystać. Klucz do podnośnika jest w recepcji na parterze, a informacja o tym przyczepiona jest do podnośnika znajdującego się na pierwszym piętrze. 4. POLSKIE I ZAGRANICZNE PRZYKŁADY ROZWIĄZAŃ PRZEŁAMUJĄCYCH DYSKRYMINACJĘ Podejmowane są różne inicjatywy mające na celu przeciwdziałanie dyskryminacji osób niepełnosprawnych. W Warszawie z inicjatywy Uniwersytetu Warszawskiego prowadzone były szkolenia wszystkich kierowców komunikacji miejskiej (w sumie około 3,5 tysiąca osób). Miały one na celu dostarczenie wiedzy pomocnej przy obsłudze niepełnosprawnych klientów. Poza zdobytą wiedzą dotyczącą osób z niepełnosprawnościami, kierowcy doskonalili swoje umiejętności związane z obsługą wszystkich klientów. W Hamburgu działa hotel, który jest jednocześnie domem opieki społecznej dla seniorów. Goście hotelowi i osoby starsze korzystają z takich wspólnych przestrzeni jak stołówka, kawiarnia, ogród, sala gimnastyczna. Działanie tego hotelu doskonale przełamuje izolację osób starszych, a także daje szansę na coraz już rzadszą we współczesnym świecie możliwość kontaktu z osobami starszymi. W Urzędzie Dzielnicy Warszawa Wola realizowany był program zatrudniania osób chorych na schizofrenię. Władze Dzielnicy wspólnie ze Stowarzyszeniem Dom Pod Fontanną zatrudniły kilka niepełnosprawnych osób do obsługi interesantów w Biurze Obsługi Klienta, czyli na pierwszej linii kontaktu Urzędu z mieszkańcami. Okazało się, że przy pewnym wsparciu osoby chore mogą być wartościowymi pracownikami, a przy tym przełamano wśród kolegów i koleżanek z pracy stereotyp osoby chorej psychicznie. W jednym z niemieckich miast działa przedszkole, w którym poza zwykłą obsługą pracują „przyszywani” dziadkowie i babcie. 11 Dzieci mają bezpośredni kontakt z osobami starszymi, często nie mając już własnych dziadków. Mogą czerpać z życiowego doświadczenia i spokoju osób starszych, jednocześnie osoby starsze mają możliwość bycia aktywnymi i czują się potrzebne. W ramach Programu Rozwoju Bibliotek Fundacji Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego prowadzone były szkolenia pracowników bibliotek w dziedzinie obsługi niepełnosprawnego klienta. Biblioteki często są jedyną instytucja kultury na terenie gminy i przygotowani pracownicy mają duże szanse na angażowanie osób niepełnosprawnych. Efekt integracyjny szkolenia osiągano także poprzez zespół trenerski złożony z osoby sprawnej i niepełnosprawnej. Ciekawy sposób na pokazywanie absurdów życia osoby niepełnosprawnej, ale też działań dyskryminacyjnych znalazł Marek Sołtys – Szalony Wózkowicz. Marek Sołtys zamieszcza w Internecie filmy pokazujące, jak trudno żyje się w wielkim mieście osobie poruszającej się na wózku. Wszystko to pokazane z humorem i dużym dystansem do siebie. Jedna z akcji nosi tytuł „Kaleka czy COOL-awy”. Gra słów pokazuje jak można próbować odczarować wizerunek osoby niepełnosprawnej za pomocą językowych skojarzeń. Koncepcją świetnie przeciwdziałającą dyskryminacyjnemu myśleniu jest Uniwersalne Projektowanie. Jest to taki sposób podejścia do planowania i projektowania - tak produktów, urządzeń, jak i otoczenia - przestrzeni publicznej, by były one dostępne dla wszystkich użytkowników w jak największym stopniu. To pomysł mający na celu promowanie społeczeństwa włączającego wszystkich obywateli niezależnie od ich sprawności. Jednym z celów Uniwersalnego Projektowania jest promowanie równości i zapewnienie pełnego uczestnictwa w życiu społecznym osobom z niepełnosprawnościami poprzez usuwanie istniejących barier i zapobieganie powstawaniu nowych. 5. PODSUMOWANIE Konieczne wydaje się kształtowanie i promocja pozytywnego wizerunku osób niepełnosprawnych. Tak wśród samych zainteresowanych, jak w odbiorze społecznym. Kultura masowa zdominowana jest przez kult ludzi wiecznie młodych i super sprawnych. Inni, w tym starsi i z niepełnosprawnościami, postrzegani są jako nieproduktywni, mało aktywni, niepotrzebni. 12 W zasadzie jedynie konsumenci postrzegani są jako ważni i potrzebni. Osoby starsze i niepełnosprawne dysponujące mniejszą siła nabywczą nie są atrakcyjni dla mediów i rynku. Także oferta rozrywki kierowana jest do tych „młodszych” i „sprawniejszych”. Inni pozostają poza obrębem jej zainteresowania. Europejska kultura zdaje się zapominać, że starość czy mniejsza sprawność jest nieodzowną cechą ludzkiej egzystencji. Stąd tak bardzo jesteśmy bezbronni w momencie przejścia na emeryturę czy zmniejszenia lub zaprzestania aktywności ze względu na niepełnosprawność. Wraz ze wzrastającą liczbą osób starszych i niepełnosprawnych coraz większym problemem dla państwa będzie finansowe wpieranie osób, które nie są w stanie samodzielnie sprostać wyzwaniom współczesności. Ważne też wydaje się edukowanie ludzi do pogodzenia się z ze stanem, w jakim się znaleźli i przeciwdziałanie ich samowykluczaniu się ze społeczeństwa. Wiele do zrobienia mają w tej dziedzinie organizacje pozarządowe i celowe jest, by były w tym wspierane przez państwo i samorząd lokalny. Konieczna jest też współpraca z mediami. Ważne jest, by zmieniać stereotypowe widzenie niepełnosprawności: pokazywać ludzi z ich pasjami, aktywnościami. Jednocześnie by obrazy te miały wymiar normalności, a nie tylko postaw heroicznych czy takich, nad którymi można się jedynie litować. Same osoby niepełnosprawne mogą sporo dla siebie zrobić pod warunkiem, że opuszczą getto, w którym same się zamykają. Nieodzowne jest szukanie sojuszników i włączanie się w walkę z dyskryminacją wespół z innymi dyskryminowanymi grupami, tak jak to np.: ma miejsce na forum Koalicji na rzecz równych szans. 13 Organizacje pozarządowe: Akademia Rozwoju Filantropi w Polsce Fundacja Aktywnej Rehabilitacji Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego Fundacja TUS Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego – Koalicja na rzecz równych szans Pomorska Fundacja Sportu i Turystyki Osób Niepełnosprawnych "Keja" Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji Towarzystwo Przyjaciół Szalonego Wózkowicza Przy przygotowywaniu tekstu korzystałem z następujących materiałów: www.senior.info.pl; Eurostat; Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej; GUS; raport SMG/KRC - Osoby Niepełnosprawne Na Rynku Pracy; „Podejście historyczne i językowe do pojęć „niepełnosprawny” oraz „niepełnosprawność”” - oprac. Renata Niecikowska, Warszawa grudzień 2006 r.; “Opis Prawnych podstaw definicji niepełnosprawności” oprac. Renata Niecikowska, Warszawa grudzień 2006 r.; Rekomendacje do polityki społecznej państwa dotyczącej osób nie pełnosprawnych, Fundacja Pomocy Ludziom Niepełnosprawnym, Warszawa 2008; Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych; Uwagi Polskiego Towarzystwa Prawa Antydyskryminacyjnego (PTPA) do Projektu ustawy o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania; Raport Departamentu Komunikacji I Systemów Transportowych Najwyższej Izby Kontroli - Informacja o wynikach kontroli stanu technicznego i przygotowania kolejowych obiektów dworcowych do obsługi pasażerów - Warszawa październik 2008; „Praktyczny poradnik savoir – vivre wobec osób niepełnosprawnych”; „Projektowanie uniwersalne. Objaśnienie koncepcji 14
