PEDAGOGIKA SPECJALNA – wykład
advertisement
PEDAGOGIKA SPECJALNA – wykład 14.10.2005 Podręczniki: Al. Hulek – „Pedagogika rewalidacyjna” J. Doroszewski – „Pedagogika specjalna” Red. Wł. Dykcik – „Pedagogika specjalna” J. Sowa – „Pedagogika specjalna” Z. Sękowska – „Pedagogika specjalna” 1 Pedagogika specjalna jest nauką stosunkowo młodą – od 1821r. W tym czasie utworzono pierwszą katedrę pedagogiki leczniczej a potem następna w 1861r. w Lipsku. Korzenie pedagogiki specjalnej nie wyrastają z pedagogiki, ale z medycyny. Pierwszymi, którzy się tym zajęli byli lekarze. Pedagogika specjalna jest nauką szczegółową a jej przedmiotem jest opieka, terapia, kształcenie, wychowywanie osób z odchyleniami od normy, najczęściej osób mniej sprawnych lub niepełnosprawnych, ze względu na rodzaj, stopień, złożenia objawów, zaistniałych zaburzeń i ograniczeń. Współczesną PS charakteryzuje CEL, którym jest rewalidacja społeczna osób chorych, niedostosowanych społecznie lub w inny sposób odchylonych od normy. Specyfika przedmiotu polega na specjalnych przedmiotach, urządzeniach, pomocach dydaktycznych, przygotowaniu pedagogicznym opiekunów, wychowawców, terapeutów. Podmiotem jest jednostka niepełnosprawna, odchylona od normy. Niepełnosprawność = odchylenie od normy – nie można tej normy utożsamiać ze zdrowiem, bo nie każdy, kto nie jest zdrowy jest niepełnosprawny, ale istnieją inne normy: Norma statystyczna Norma rozwojowa Norma kulturowo – społeczna NPR to odchylenie od normy statystycznej, rozwojowej – nie rozwija się tak jak typowa jednostka ludzka, od normy kulturowo – społecznej – występują trudności w realizacji zadań życiowych. NPR ma, więc charakter wielopłaszczyznowy. Niepełnosprawność jest to ograniczenie spowodowane przeszkodą fizyczną, psychologiczną, społeczną, kulturową, prawną, inną, która uniemożliwia osobie npr. Zintegrowanie się w życiu rodzinnym i w ramach wspólnoty na tych samych warunkach, co każda inna osoba. Pojęcie niepełnosprawności obejmuje: 2 Wszelkie słabości i ułomności związane z: o Poruszaniem się o Wzrokiem o Słuchem o Zaburzeniami psychologicznymi o Występowaniem więcej niż jednej z powyższych cech NPR – STAN (Upośledzenie) NPR jest jednym z czynników, które narażają osoby na ryzyko dotkliwego ubóstwa, tj. sytuacji, w której osoby te „nie są zdolne w pełni uczestniczyć w życiu gospodarczym i politycznym i/lub których dochód lub inne środki (osobiste, rodzinne, społeczne, kulturowe) nie są odpowiednie dla prowadzenia życia o standardzie uważanym za akceptowany w społeczeństwach w których żyją te osoby. „Niepełnosprawną jest osoba, której stan zdrowia fizycznego lub psychicznego powoduje trwałe lub długotrwałe utrudnienie, ograniczenie lub uniemożliwienie udziału w stosunkach społecznych i wypełnianie ról wg przyjętych kryteriów i obowiązujących norm.” KRYTERIA FUNKCJONOWANIA I BARIREY Organiczna (somatyczna, fizyczna) psychologiczna choroba uraz zaburzenie niepełnosprawność zaburzenia aktywności ograniczenie dośw. i kompetencji uszkodzenie dysfunkcja odchylenie w stanie zdrowia społeczna ograniczenie, upośledzenie funkcjonowania W rolach społecznych 3 stan wewn. -uszkodzenie sensoryczne wzroku i słuchu -uszkodzenie układu kostnego lub mięśniowego -niedowłady kończyn -uszkodzenie mózgu lub ośrodkowego ukł. nerw uzewnętrznienia obiektywizacja zaburzenie w zakresie: -percepcji -myślenia -komunikowania -ustosunkowanie (emocji) -motoryki socjalizacja: -samodzielność fizyczna -osłabienie orientacji w otoczeniu -zaburzenia komunikacji interpersonalnej -utrudnienie w wykonywaniu zadań życiowych -zachowania społeczne i antyspołeczne KLASYFIKACJA NPR I. Kryterium kliniczne: - etiologia npr., przyczyny: a. czynniki wrodzone b. czynniki nabyte Ad. a. Wrodzone: Genetycznie Dziedzicznie Ujawniają się od poczęcia do 3 roku życia Kompetentny noworodek – przez 9 miesięcy człowiek został uwarunkowany we wszystkie umiejętności rozwojowe, np. dziecko bez słuchu nie uruchomi programu 4 językowego, mimo, że go posiada, do 3 roku życia rozwinęły się wszystkie procesy rozwojowe potrzebne człowiekowi, później są już tylko doskonalone. Szanse osób z wrodzoną niepełnosprawnością są gorsze, sytuacja jest trudniejsza im wcześniej zadziałał czynnik uszkadzający, zaburzający. Ad. b. Nabyte Im później wystąpiła npr tym więcej struktur zostało rozwiniętych Etiologiczne miejsce uszkodzenia – lokalizacja może być bardzo różna, może dotyczyć narządów zmysłów, CUN, układów dokrewnych itd. Zakres i stopień – rozróżniamy 3 stopnie npr: o Lekkie o Ciężkie jednakowe dla wszystkich – dorosłych i dzieci o Głębokie Lekkie – może podejmować pracę w lekkich warunkach Wymaga pomocy innej osoby, ale może podejmować lekką pracę Wymaga ciągłej pomocy II. Kryterium ze względu na czas trwania npr: o Trwała npr – od momentu wystąpienia do śmierci o Okresowa npr – istnieje szansa na powrót do zdrowia III. Kryterium psychologiczne Jest to stopień odczucia stanu npr – mój pogląd na moją npr IV. Kryterium pedagogiczne o Drogi i kanały informacyjne uszkodzone i zachowane o Stopień wyuczalności o Możliwość kontaktów społecznych, samodzielność, zaradność Wg tego kryterium są różne placówki – dzieci głuche, niewidome, niedowidzące – szkoły dla lekko upośledzonych i szkoły życia – ciężkie upośledzenia 5 Uznanie dzieci głęboko upośledzonych za niwyuczalne – wyłączone z edukacji, podlegają opiece społecznej. Możliwe jest indywidualne nauczanie od 2003r. tylko w domu ucznia. V. Kryterium prawne Czy są zdolni do odpowiedzialności prawnej lub ubezwłasnowolnień. Zakres przedmiotu Pedagogiki specjalnej Pedagogika zdolnych uzdolnionych Norma starcy dorośli młodzież dzieci płód korekcyjna resocjalizacyjna lecznicza rewalidacyjna jednostka powyżej normy Pedagogika specjalna jednostka powyżej normy 6 28.10.2005 RODZINA – pierwsze i podstawowe środowisko dziecka, najważniejsza grupa społeczna. Oddziaływanie rodziny poprzez dostarczanie wzorów do odbioru i interpretacji, wzorów i standardów, wykonywania czynności, zachowywania się, stwarzanie warunków wyzwalających różne formy aktywności, respektowanie potrzeb, stymulowanie rozwoju poznawczego oraz przekazywanie wzorców opanowywania, opracowywania i interpretacji nabywanych doświadczeń. (definicja Marii Tyczkowej) Pełni bardzo złożoną i ważną rolę. O rodzinie jako o grupie społecznej myślimy, że jest to: 1. pierwsze środowisko 2. najbardziej trwałe środowisko 3. najsilniejsze więzi emocjonalne 4. najdłuższy okres oddziaływania na jednostkę. Zmiany osobowe stosunkowo rzadkie w porównaniu z innymi grupami Oddziaływanie rodziny: Dwa tory: - poprzez wzajemne obcowanie - świadomie podejmowane zabiegi wychowawcze MODELE RODZINY: Interakcyjny – procesy rozwojowe i poziom rozwoju jednostki są pochodną interakcji dziecko – rodzic. Warto ocenić jaki rodzina ma potencjał wychowawczy i jakie ma możliwości do wykorzystywania tego potencjału Systemowy – pomiędzy członkami rodziny istnieją wzajemne zależności. Zmiany u jednej osoby wywołują reakcje osób pozostałych 7 Środowisko oddziaływuje na rodzinę tak jak rodzina ma wpływ na środowisko bliższe lub dalsze. 1. podsystem tworzy diadę małżeństwa M-O 2. podsystem tworzy diadę dzieci Dz – Dz 3. R – Dz, M – Dz, O – Dz Zmiany u jednego członka rodziny mają wpływ na cały system, może to być np. śmierć, niepełnosprawność jednego dziecka itp. System ma swoje granice, rodzina to podsystem systemu społecznego. Dziecko niepełnosprawne to dziecko które bez specjalnych zabiegów i pomocy nie zdoła w pełni wykorzystać swojego potencjału rozwojowego. Wzrasta tu znaczenie i rola rodziny – muszą oni podejmować szczególne procesy wychowawcze. Dziecko niepełnosprawne – 0 – 18 lat. Niepełnosprawność może wystąpić na każdym etapie rozwoju: 8 Od urodzenia: o W okresie prenatalnym o W okresie okołoporodowym o W okresie porodu Po urodzeniu – od 0 do 21 roku życia, na dowolnym etapie OKRESY ODBIERANIA NIEPEŁNOSPRAWNEGO DZIECKA PRZEZ RODZINĘ: 1. Niepełnosprawność jest traumą dla rodziców i są oni zupełnie nie przygotowani do takiego wychowana, gdyż nikt nie czeka na dziecko niepełnosprawne, nawet ci rdzice którzy wiedzieli po badaniach prenatalnych, że ich dziecko będzie niepełnosprawne. Rodzice nie tylko nie mają przygotowania ale nie mają wypracowanych strategii w tym zakresie. Wymaga to od nich redefinicji ich jako rodziców, muszą odpowiedzieć sobie na pytanie jakie zadania stoją przed nimi. Czy są rodzicami dziecka niepełnosprawnego czy dziecka z niepełnosprawnością – na to pytanie muszą sobie odpowiedzieć. Ulegając presji społecznej próbują podjąć działania spełniające wymagania dzieci niepełnosprawnych albo próbują być rodzicami dziecka pełnosprawnego. Ta trauma dla rodziców objawia się frustracją, uczuciami negatywnymi. Objawia się to jak żałoba po stracie, zadają sobie pytania: czemu to nas spotkało? Dlaczego to akurat my? Pojawienie się dziecka niepełnosprawnego burzy wyobrażenia o przyszłości dziecka. Początkowa trauma jest taka sama, ale łatwiej jest rodzicom, którzy o tym wiedzieli, np. po badaniach prenatalnych. W tym okresie wszystkie uczucia są negatywne. 2. Dążeniem człowieka jest dążenie do równowagi. Ten okres szoku trwa stosunkowo krótko. Potem pojawia się okres kryzysu emocjonalnego. Tu te uczucia z 1 okresu zostają przekształcone w działanie. Dostrzegane są różne strategie chroniące członków rodziny przed negatywnymi emocjami. Jest tu znajdowanie winnego. Częściej obwinianajest matka. Te negatywne emocje przekształcają się w obwinianie wzajemne rodziców – to doprowadza do kryzysu emocjonalnego. Czasem obwinia się też osoby z zewnątrz, np. rodziców. Wzajemne wsparcie jest tu niemożliwe, załamane. W kryzysie emocjonalnym często dochodzi do odejścia jednego z rodziców z rodziny – 9 najczęściej jest to ojciec, bo ojciec nie znajduje dla siebie miejsca, bo brak mu kompetencji, niskie jest poczucie kompetencji ojca, często jest to odejście pozorne – odejście w zainteresowania, nałogi. W kryzysie rodzina też podejmuje działania zaprzeczające niepełnosprawności – szukają tego, chcą to usłyszeć. Jest tu też chwytanie się metod niekonwencjonalnych i zasięganie rady u znajomych. 3. Faza pozornego przystosowania – w niej rodzice zaczynają wypracowywać strategie jako rodzice dziecka niepełnosprawnego. Uruchamiają mechanizmy, aby odrzucić negatywne emocje i stworzyć pozornie dobrze prosperującą rodzinę. Uruchamiają mechanizmy obronne: a. Mechanizm depresji b. Wyparcie – niedopuszczanie do świadomości niepełnosprawności dziecka. Myślenie o nim jako o dziecku pełnosprawnym. c. Regresja – cofnięcie się do stanu przed narodzinami dziecka – rodzina próbuje podjąć zadania z okresu wcześniejszego. d. Zaprzeczenie – rodzice przyjmują do świadomości to że ich dziecko jest inne, ale nie wiążą tego z niepełnosprawnością, mówią że jest chore, że np. „za wcześnie na chodzenie” e. Hipochondria – uciekanie w chorobę, wymyślanie dziecku innych chorób niż niepełnosprawność f. Ucieczka – łączy się z oddaniem opieki nad dzieckiem innej osobie, np. babci, opiekunce g. Postępowanie „jak gdyby” – oznacza, że rodzice podejmują wobec dziecka zadania dla dziecka pełnosprawnego. Traktuję je jak gdyby było pełnosprawne. Mają nadzieję, że to minie. Mają świadomość że dziecko jest niepełnosprawne nie tak jak w wyparciu. h. Kompensacja – poszukiwanie dróg minimalizacji konsekwencji pierwotnych i wtornych niepełnosprawności, nakierowane jest na dzialania pełnosprawności, np. ubieranie go ładnie, poszukiwanie takich form dla dziecka które są ukierunkowane na pełnosprawność. 10 i. Racjonalizacja – pozwala rodzicom zobiektywizowac sytuację, znaleźć dobre strony sytuacji jest wstepem do fazy 4. Poprzednie nie pozwalają na przejście do nastepnej fazy, tylko ten mechanizm. Jest to np. „Moje dziecko tylko nie słyszy, spróbuję temu sprostać 4. Konstruktywne przystosowanie się. Jest ona przystosowana tylko dla rodziców, którzy przekształcą pytanie z 1 okresu – Dlaczego to my? Na pytanie – Co możemy zrobić? Wstępem jest mechanizm racjonalizacji. Są to rodzice, którzy pochowali nadzieję o pełnosprawności. Wszystkie rodziny muszą przejść przez wszystkie te etapy, ale może nastąpić regres. Wiele rodzin pozostaje na pozornym przystosowaniu. Niewiele przechodzi do tego etapu – tylko 1/3. Reszta czuje się już bezpieczna. Tylko ta 1/3 potrafi stworzyć dziecku możliwości do prawidłowego rozwoju. Inne nie. Jedynie 3 etap może być spłaszczony. 4 etap może być zmieniony, np. podczas zdarzeń traumatycznych. Nawet np. pójście dziecka do szkoły – w szkole podejmuje nową rolę, jest oceniane. Jest to bardzo trudny moment. Bo np. dziecko nie wywiązuje się ze swoich obowiązków, więc rodzina może się cofnąć do drugiego etapu i poszukiwania winnego. Drugim takimmemntem jest okres dojrzewania i pojawianie się 2-go rzędnych cech płciowych. Np. przy głębokim upośledzeniu umysłowym – dziecko fizycznie jest dorosłe a rozum ma na poziomie 5 – latka. Następnym takim trudnym momentem jest usamodzielnianie się dziecka. Czynniki warunkujące przechodzenie z jednego etapu do drugiego: 1. Okoliczności podawania diagnozy – najczęstszym błędem lekarzy są złe okoliczności np. rzucona informacja na korytarzu, od niechcenia Sposób podawania diagnozy – bagatelizowanie i podwyższanie. To wywołuje negatywny skutek np. nic wielkiego się nie stało lub całkowita apatia wobec sytuacji 2. Widoczność niepełnosprawności dziecka. Im bardziej widoczna tym sytuacja dziecka powinna być lepsza, bo nie da się tego ukryć 11 3. Odmienność funkcjonalna dziecka. Im bardziej jego funkcjonowanie różni się od innych dzieci tym rodzicom będzie trudniej 4. Czas wystąpienia niepełnosprawności. Ze względu na rodzinę to im wcześniej wystąpi niepełnosprawność to sytuacja rodziny jest gorsza, bo z dzieckiem które dopiero się urodziło następuje nawiązanie więzi emocjonalnej a dziecko które urodziło się niepełnosprawne nie ma szans nawiązania tej więzi. Konsekwencją jest fakt, że często pojawiają się myśli rodziców: lepiej żeby się nie urodziło, żeby umarło. Na tym etapie (wczesna niepełnosprawność) rodzina pozbywa się problemu niepełnosprawności np. zostawiając go na garnuszku państwa. Ze strony rodziców ważna jest satysfakcja z rodzicielstwa, dojrzałości do rodzicielstwa, poczucie kompetencji, przeżywane emocje w kontakcie z dzieckiem, ile czasu muszą mu poświęcać, jaki jest obraz zmian funkcjonowania rodziny, dlatego mogą się utworzyć 3 modele rodziny: 1. skoncentrowany na działaniu 2. skoncentrowany na dziecku 3. skoncentrowany na sobie 25.11.2005 Formy kształtujących się postaw rodziców wobec niepełnosprawności i wobec swojego dziecka niepełnosprawnego. Dążenie do samodzielności dziecka niepełnosprawnego to cel nadrzędny w wychowaniu dziecka niepełnosprawnego. I. Oddziaływania rodziców blokujące rozwój autonomii u ich niepełnosprawnych dzieci: 1. Przejawy dążenia dzieci do autonomii: a. Dążenie do samodzielnego wykonywania różnych czynności b. Sprawowanie kontroli nad tym, co je otacza. 12 c. Samostanowienie o sobie d. Wyrażanie opinii i sprzeciwu wobec woli rodziny i innych. 2. Najczęstsze przejawy ograniczania i tłumienia przez rodziców autonomii dziecka: a. Ograniczanie dostępu do miejsc, przedmiotów i ludzi b. Zmuszanie do podporządkowywania się woli rodzica, bez uwzględniania preferencji i aktualnie odczuwanych przez dziecko potrzeb c. Ingerowanie w każde działanie dziecka oraz ścisłe kontrolowanie jego poczynań d. Osłabianie jego motywacji do działania poprzez ignorowanie i/lub krytykowanie pomysłów dzieci. e. Nieustanne wyręczanie go (nawet przy wykonywaniu najprostszych czynności) f. Odmawianie pomocy, gdy o nią prosi. II. Konsekwencje oddziaływań blokujących rozwój autonomii. 1. Brak zdolności do samodzielnego działania, podejmowania decyzji, dokonywania wyborów – trening wyuczonej bezradności. 2. Nie przejawianie własnej inicjatywy 3. Brak umiejętności samodzielnego pokonywania trudności 4. Brak doświadczania sukcesów i porażek. 5. Brak znajomości zasad i technik społecznego funkcjonowania 6. Brak możliwości kształtowania prawidłowego obrazu samego siebie i adekwatnej samooceny. 7. Brak możliwości prawidłowego ustosunkowania się do swojej niepełnosprawności. III. Negatywne postawy rodziców wobec ich dzieci z niepełnosprawnością oraz podjęcie przez niego zatrudnienia. 1. Postawa unikania – charakteryzuje ją obojętność uczuciowa, ograniczenie kontaktu z dzieckiem do minimum, nie włączanie go w sprawy rodzinne, nie uznawanie jego praw i obowiązków. Konsekwencją tej postawy jest rodzące się u dziecka poczucie 13 winy za swoją niepełnosprawność i postrzeganie niepełnosprawności jako przyczyny obojętności rodziców i innych osób (zjawisko generalizacji). W dorosłym życiu osoby te mogą przejawiać skłonność do depresji, nie wierzą we własne siły, często reagują agresywnie, także na chęć udzielenia im pomocy. Obawiają się nawiązywania bliższych kontaktów i bardziej otwartych rozmów. Rodzice ci nie angażują się emocjonalnie w proces rehabilitacji. Natomiast mogą włączyć się w kwestię pozyskiwania zatrudnienia, traktując go jako okazję do usamodzielnienia się ich dziecka – częściowego „pozbycia się problemu”. W kontaktach z osobami prowadzącymi proces rekrutacji wyrażają często zniecierpliwienie i roszczeniowość, przy równoczesnym nie przejawianiu troski o dobro ich podopiecznego. 2. Postawa odrzucenia – nadmierny dystans uczuciowy wobec dziecka, uczucie rozczarowania, zawodu i urazu. Opiekę nad dzieckiem, jako przekraczającą ich siły, chętnie przerzucają na kogoś innego. Kierują nim przy pomocy rozkazów i nakazówa., domagając się bezwzględnego podporządkowania. W ocenie tych rodziców dziecko to utrudnia im życie, przynosi wstyd, hamuje drogę kariery zawodowej. Na taką postawę: a. Dzieci reagują depresją i agresją b. Rodzice albo nie włączają się w proces zatrudnienia albo narzucają własną koncepcję, bądź są przeciwni i izolują dziecko od społeczeństwa. 3. Postawa nadmiernych wymagań – charakterystyczna dla rodziców odrzucających fakt niepełnosprawności ich dziecka. Przejawia się ona zmuszaniem dziecka do wykonywania zaplanowanych czynności, ciągłym poprawianiem i korygowaniem tego co robi. Dążąc tym samym do osiągnięcia przez niego często wyższej sprawności, niż dana jest jego pełnosprawnym rówieśnikom. Nie przyznają mu żadnych praw do samodzielności i swobody działania. Dzieci te, nie mogąc sprostać oczekiwaniom swoich rodziców, tracą wiarę we własne siły. Często odmawiają wykonania najprostszych zadań – wolą w ten sposób uchronić się od porażki i sprawienia kolejnego zawodu rodzicom. Rodzice ci aktywnie włączają się w proces zatrudnieni, próbując narzucić swoją kierowniczą, dominującą w nim rolę. Oferty zatrudnienia rozpatrują często w kategoriach prestiżowych, ignorują fakt niepełnosprawności ich 14 dziecka i ograniczeń wynikających z niego. W przypadku wszelkich prób uświadomienia im tego – posądzają innych o złą wolę oraz uprzedzenia. 4. Postawa nadmiernego chronienia – charakterystyczny jest tutaj bezkrytyczny stosunek do dziecka, przesadna nadopiekuńczość oraz nadmierna pobłażliwość wobec niego. Rodzice ci przejawiają nieustanny lęk o pogorszenie stanu zdrowia dziecka – czemu podporządkowują wszelkie działania. Nadzorują kontakty społeczne, aby uchronić je od przykrych doznań. Swoją lękową postawę często zaszczepiają własnemu dziecku – przez co tworzy on nieadekwatny obraz świata. Rodzice ci gotowi są winę za niepowodzenia dziecka przerzucać na innych, tolerując jego niewłaściwe zachowania i kaprysy. Te dzieci są niesamodzielne, roszczeniowe, egoistyczne. Mają znaczne trudności z nawiązywaniem kontaktów społecznych. We wszelkim działaniu domagają się pomocy i taryfy ulgowej. Postawy wobec zatrudnienia ich dziecka: a. Silne zaangażowanie, przyjmowanie roli menadżera, stałego opiekuna, podejmującego wszelkie decyzje. b. Ukryte bądź jawne przeciwdziałanie zatrudnieniu, podyktowane obawą o negatywne skutki dla jego stanu zdrowia. IV. Funkcjonowanie osób z wysoką i niską samooceną w środowisku pracy. Objawy zachowania z różnym poziomem samooceny Poziom samooceny Niski Umiarkowanie wysoki Nadwrażliwość, Realizm w ocenie podejrzliwość, Odpowiedzialność Wysoki Zawyżanie celów Zawyżanie swoich 15 agresywność Konfliktowość Niska motywacja do pracy Zaniżone aspiracje Mniejszy od możliwego rozwój Niepewność, lęki Obawa przed klęską i ośmieszeniem Unikanie sytuacji trudnych Poczucie bezradności Izolacja społeczna, dystans, bierność, zależność Unikanie odpowiedzialności i inicjatywy, konformizm Trudności w podejmowaniu decyzji V. Zachowania adekwatne Wytrwałość w zwalczaniu trudności ‘dobra’ motywacja Śmiałość, swoboda w działaniu Spontaniczność w kontaktach interpersonalnych Życzliwość i zaufanie w stosunku do innych Dojrzałość Aktywność Pewność w działaniu Korzystanie z doświadczeń innych możliwości Podejmowanie zbyt trudnych zadań Częste stany frustracji Zarozumiałość, zmienna motywacja Możliwość roszczeń Przekonanie o swojej wyjątkowości i nieomylności Hałaśliwy sposób bycia Samopotwierdzenie Niezadowolenie Poczucie niezawinionych porażek Ocena zdolności do pracy kandydata z niepełnosprawnością. 16 1. Ocena zdolności do pracy – jest to postępowanie zespołu specjalistów mające na celu ustalenie aktualnych i potencjalnych możliwości zawodowych osoby z niepełnosprawnością. 2. Ocena ta ma rozstrzygać: a. Czy dana osoba z niepełnosprawnością jest zdolna do pracy b. Jakie warunki należy jej stworzyć, aby mogła efektywnie przygotować się do niej, a następnie ją wykonywać. 9.12.2005 Ludzie niepełnosprawni w kontekście sytuacji trudnej Przeżywanie niepełnosprawności w kwestii indywidualnej dotyka sfery fizycznej, psychicznej i społecznej. Inne są problemy jednostek niepełnosprawnych niż grup społecznych niepełnosprawnych. Przezwyciężenie tej niepełnosprawności wymaga podjęcia jakichś działań, jest to proces rehabilitacji – nie zawsze efekt jest efektem pożądanym. Ważnym czynnikiem w efektywności rehabilitacji jest udział osób postronnych w ten proces. Sytuacja trudna jest pojęciem względnym, bo to co dla 1 jest łatwe, dla 2 może być inne. Inna jest trudność sytuacji osoby, która urodziła się z niepełnosprawnością a inna osoby z nabytą niepełnosprawnością. Sytuacja trudna jest sytuacją w której zostaje zaburzona równowaga między warunkami zewnętrznymi, w których żyje człowiek niepełnosprawny a jego możliwościami (S. Kowalik 1996) Wymagania, oczekiwania społeczne są warunkowane na potrzeby osób pełnosprawnych. 17 Obniżone możliwości ludzi niepełnosprawnych w stosunku do wymagań społecznych – przyczyny powstania sytuacji problemowej. Kryzys oznacza przejściowy stan nierównowagi wewnętrznej wywołany przez krytyczne wydarzenie bądź wydarzenia życiowe, wymagający istotnych zmian i rozstrzygnięć. | \/ NASTĘPSTWA - obecność ostrego wydarzenia lub stresu - odczuwanie wydarzenia jako nieoczekiwanego - spostrzeganie sytuacji jako utraty lub zagrożenia - doświadczanie negatywnych przeżyć - poczucie niepewności co do przyszłości 18 - poczucie utraty kontroli nad własnym życiem - nagłe naruszenie rutynowych sposobów zachowania – muszą nauczyć się inaczej funkcjonować - długotrwały stan napięcia emocjonalnego – powodowane koniecznością nauczenia się nowych umiejętności a także kwestia percepcji samego siebie, poczucia własnej wartości, tego jak postrzegają mnie inni - konieczność zmiany dotychczasowego sposobu funkcjonowania Niepełnosprawność nabyta | \/ wypadek, ---------- Moratorium człowiek chce przedłużyć pobyt w szpitalu aby być choroba, chorym a nie niepełnosprawnym (zawieszenie uraz niepełnosprawności) – ochrona społeczna | | \/ | w momencie wyjścia ze szpitala zaczyna się Początkowa \/ sytuacja trudna są oni postrzegani Niepewność jako osoby chore, co będzie dalej? kiedy leżą w szpitalu | | \/ Pytania ??? | | | | \/ \/ Co z Dom? rehab.?? | | | | \/ \/ Efekty? Pustka społeczna 19 | | \/ Trwałość tych efektów oczekiwania wobec przyszłości Niepełnosprawność wrodzona Można tu zacząć od moratorium. On nie wie jak wygląda inna rzeczywistość. To trwa do ok. okresu dojrzewania. Wtedy osoba niepełnosprawna uświadamia sobie dopiero że jest niepełnosprawna, doświadcza siebie jako osoby niepełnosprawnej. Wtedy te osoby doznają szoku i pojawia się niepewność i pytania. Rehabilitacja ma pomóc w rozwiązaniu sytuacji trudnej. Pacjent musi dokonać swojej adaptacji w sferze fizycznej, psychicznej i społecznej – wtedy rehabilitacja może być efektywna. Cohn wymienia 5 etapów reakcji na niepełnosprawność: 1. szok – uczucie negatywne, poczucie skrzywdzenia, zaprzeczenie własnemu kalectwu. Występujące zachowania nakierowane na utrzymanie dotychczasowych celów. 2. oczekiwanie na wyleczenie – niepełnosprawność postrzegana jako przeszkoda możliwa do usunięcia 3. opłakiwanie straty – okres żałoby – dominujące zachowania to agresja i autoagresja, apatia, bierność, depresja. Tu mogą pojawić się mechanizmy obronne. 4. zachowanie obronne o charakterze neurotycznym (odrzucenie, zaprzeczenie, projekcja, regres, tworzy pozory dobrego przystosowania) bądź o charakterze zdrowym (pozytywne nastawienie do pojawiających się problemów, przeformowywanie celów życiowych, motywacja do radzenia sobie) 5. przystosowanie – uznanie niepełnosprawności jako jednej z cech właściwości organizmu. 20 Te stadia utrudniają lub ułatwiają przystosowanie fizyczne, psychiczne i społeczne. Przystosowanie fizyczne – kiedy pacjent przeszedł skutecznie przez leczenie, kompensację, korekcję, usprawnianie Przystosowanie psychiczne – kiedy pacjent przeszedł poprzez kolejne etapy przystosowania do niepełnosprawności: - rekonstrukcja obrazu samego siebie - zmiana poczucia swojej hierarchii wartości - zmiana uczuć jakie do siebie żywi Przystosowanie społeczne – kiedy pacjent przejdzie przez: - wycofanie się z poprzedniej roli społecznej - identyfikacja z nową rolą społeczną - doskonalenie w nowej roli - integracja nowej roli z całością ról pełnionych społecznie Niepełnosprawność | \/ Sytuacja kryzysowa | \/ Sytuacja trudna 1. utrudnienia 2. deprywacji 3. przeciążenia 4. zagrożenia 1. kiedy niepełnosprawność jest jedynie przeszkodą w działaniu i zaspokajaniu potrzeb np. bariery architektoniczne, komunikacyjne, społeczne 21 2. w odniesieniu do jednostki niepełnosprawnej pojawia się gdy jednostka pozbawiona jest czegoś co jest potrzebne do normalnego życia, np. odmowa bycia partnerem 3. kiedy mamy do czynienia z nieadekwatnymi wymaganiami, oczekiwaniami 4. naruszenie cenionych wartości, zwykle naruszenie potrzeb (bezpieczeństwa, siły, osiągnięć, poczucia własnej wartości, zaufania do siebie i innych, prestiżu, samourzeczywstnienia, miłości) Czynniki mające wpływ na adaptację do niepełnosprawności: 1. Wiek - trudniej jest zaakceptować niepełnosprawność im się jest starszym. 2. Płeć – kobiety są w gorszej sytuacji, kobieta niepełnosprawna jest podwójnie słaba, bo jest kobietą (słaba płeć) i do tego niepełnosprawną. 3. Rodzaj i stopień niepełnosprawności – związane to jest ze społeczną percepcją – lepiej jest być niewidomym – ze względu na społeczną percepcję. Im głębsze uszkodzenie tym możliwości adaptacyjne mniejsze. 4. Okoliczności nabycia niepełnosprawności: - zawiniona - niezawiniona Ten czynnik ma krótkotrwały zasięg bo w przyszłości to nie ma znaczenia 5. Model osobowości sprzed zaistnienia niepełnosprawności – łatwiej adaptują się osobowości silne niż osobowości słabe, lękliwe, niepewne. Bez względu na wymienione czynniki sytuacji trudnej – często sytuacja trudna się zmienia, bo życie się toczy. Osobę niepełnosprawną dotykającą jedną sytuację trudną w pewnym momencie mogą napotkać wszystkie rodzaje sytuacji trudnych, gdyż różne rzeczy mogą ją w życiu napotkać. Nasze sytuacje trudne są przemijające, a u osób niepełnosprawnych nie, bo np. bariery architektoniczne zostaną. 6.01.2006r. 22 SPOŁECZNY KONTEKST REHABILITACJI Można dobrze wyrehabilitować jednostkę niepełnosprawną, ale jest trudno, bo nie ma dla niej miejsca w społeczeństwie, bo jest niepełnosprawna (np. nie ma dla niej pracy). Są to moce obniżania efektów rehabilitacji. Są także moce podwyższania efektów rehabilitacji. I. Moce obniżające efekt rehabilitacji – praktyki dyskryminacyjne Dyskryminacja to takie postępowanie wobec ludzi, które charakteryzuje się: - odmawianiem im równego traktowania lub praw, które przysługują całej zbiorowości - brakiem merytorycznych podstaw takich działań, arbitralnością zaliczania tych osób do określonej kategorii społecznej, wobec której formuowane są uprzedzenia społeczne Grupy mniejszościowe charakteryzują się: (tak są postrzegane przez społeczeństwo) - odmiennością w wyglądzie - odmiennością w zachowaniu - o mniejszym statusie społecznym - poddawanie się praktykom marginalizującym Niepełnosprawni są trzecią co do wielkości grupą podlegającą marginalizacji (po kobietach i dzieciach) Niepełnosprawni stanowią od 14,5 do 19% społeczeństwa. Niepełnosprawni podlegają wszystkim tym czynnikom dotyczącym grup mniejszościowych – są inni w wyglądzie, w zachowaniu itd., nie są zrzeszeni w swojej grupie, wewnątrz niej, dlatego tak łatwo poddają się marginalizacji. 1. Działania dyskryminacyjne (S.Kowal) 23 Dystansowania Dewaluacja Delegitymizacja Segregacja Eksterminacja Od najsłabszej: a) Dystansowanie – unikanie bliskich kontaktów, niesienia pomocy b) Dewaluacja – upowszechnianie poglądów o negatywnych właściwościach, w postaci stereotypów: a. Ogólnych – odnoszące się do cech przypisywanych całej grupie niepełnosprawnych, wynikają z cech fizycznych, psychicznych, stopnia izolacji do społeczeństwa ogólnego b. Szczegółowych – odnoszą się do określonych grup niepełnosprawnych, upowszechnianie poglądów o negatywnych właściwościach c) Delegitymizacja – negatywny stosunek utrwalony w przepisach prawnych, silniejsze, utrwalone to co w stereotypach, utrwalone prawnie. Musimy tworzyć prawo, które i równa i chroni. Są przywileje dla niepełnosprawnych, ale społecznie mogą one nie być akceptowane (np. niepełnosprawni idący do pubu). Przywilej wymusza określone zachowania. Do końca lat 90. trzeba było złożyć orzeczenie na studia, że nie ma się widocznych kalectw. Nie przyjmowano osób niepełnosprawnych na studia. Teraz już tak nie jest. Negatywny stosunek nie jest już tak bardzo utrwalony w przepisach prawnych. d) Segregacja – fizyczne izolowanie. Tworzone są i istnieją ośrodki, które oddzielają pełnosprawnych od niepełnosprawnych. Oddzielne szkolenie dzieci niewidomych, niesłyszących itd. Izolowanie jest uzasadniane ich dobrem, a to nie prawda. Warunki integracyjne nie są równe warunkom segregacyjnym, są niższe. Przez segregację to już tylko krok do marginalizacji. Niepełnosprawny nie ma wyboru np. zawodu. 24 e) Eksterminacja – unicestwianie jednostek co do których praktyka ta jest stosowana. Jest to zapisane w prawie o aborcji (gwałt, zagrożenie życia, niepełnosprawność dziecka). Jest to najcięższe działanie dyskryminacyjne. 2. Analiza praktyk dyskryminacyjnych doprowadziła badaczy do wniosku, że te działania prowadzą do takich zachowań, jak: uprzedzenia społeczne – negatywny stosunek do danej grupy społecznej: - różna intensywność - zróżnicowanie grup – różnicowanie to może być w różnym stopniu zależnie od: o wieku – starsi mają większe tendencje do uprzedzeń o płeć - kobiety są mniej uprzedzone, jeśli trzeba to zmieniają swoje zdanie o pozycja społeczna – im wyższy prestiż społeczny tym mniej uprzedzeń o poziom lęku – im wyższy poziom lęku tym wyższy poziom uprzedzeń o poziom samooceny – im niższy poziom samooceny tym wyższy poziom uprzedzeń o inteligencja – im niższy poziom inteligencji tym niższy stopień uprzedzeń. Im rodzice wyżej wykształceni tym trudniej im zaakceptować swoje dziecko 3. Teorie uprzedzeń społecznych: (2 grupy) a) Sytuacyjna – wywoływane przez określone sytuacje społeczne: i. Teoria konfliktów sytuacyjnych (M. Sherif, 1961) – uprzedzenia pojawiają się gdy pojawia się konflikt wewnątrzgrupowy, sprzeczność interesów – grupocentryzm (podnoszenie wartości naszej grupy względem innej grupy). Są tu zachowania podwyższające wartość własnej grupy i deprecjonujące inną grupę. ii. Teoria socjalizacyjna (Eagly, 1983) – powielanie zachowań rodziców przez dzieci, wzorców społecznych (wzorce zachowań dyskryminacyjnych, dewaluacyjnych) b) Osobowościowa 25 i. Teoria tożsamości (Tajfel, 1978) – utrzymanie pozytywnego obrazu samego siebie – podwyższanie prestiżu grupy ii. Teoria stereotypizacji (Trope, 1989) – skazanie na stereotypu w orientacji rzeczywistości, postępowanie zgodnie ze stereotypami c) Sytuacyjna i Osobowościowa – spróbowano je połączyć i. Teoria „kozła ofiarnego” (Girard, 1982) – frustracje i stany związane z frustracją muszą znaleźć ujście, rozładowanie negatywnych emocji, które mogą być wobec innych ludzi, zwłaszcza słabszych. Poszukanie ofiary, która się nie będzie broniła przed dyskryminacją ii. Koncepcja odmiennego ładu społecznego (S. Kowalik, 1993) – szczególna klasa cech odnoszący się do istoty człowieka. Nie ważne jest to, co będziemy mówić, ale to jakich cech będziemy im ujmować (niesamodzielny, nieodpowiedzialny – to jest gorsze niż powiedzenie np. że jest głupi) – to co charakteryzuje człowieka jako człowiek – poprzez ujmowanie tych cech, nie przyzwalamy na to, aby był on człowiekiem. Podsumowując można stwierdzić, że uprzedzenia społeczne utrudniają życie osobom niepełnosprawnym na 3 różne sposoby: o Ograniczają możliwości nawiązania satysfakcjonujących kontaktów z pozostałym członkami społeczeństwa o Warunkują tworzenie sytuacji problemowych i uniemożliwiają ich rozwiązanie (zatrudnienie, kształcenie) o Przyczyniają się do pogłębiania posiadanej dysfunkcjonalności i degradują osoby niepełnosprawne psychologicznie i społecznie Te praktyki dyskryminacyjne ograniczają efekt rehabilitacji. W Polsce niepełnosprawni pracujący stanowią 14,5% zatrudnionych, a na świecie – 29,8%. Samotni niepełnosprawni – ponad 50% nigdy nie miało własnej rodziny. 26 20.01.2006 INTEGRACJA SPOŁECZNA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Jest duże zagrożenie osób niepełnosprawnych w społeczeństwie. Grupa niepełnosprawna jest 3. co do wielkości grupą mniejszościową. Cechy przypisywane grupom mniejszościowym: o Odmienny od powszechnego wygląd o Konsekwentnie odmienne zachowanie o Trudności w obronie przed wykluczeniem społecznym – zgoda z ich strony na to wykluczanie WHO: Osoby niepełnosprawne mają prawo do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Akty chroniące osoby niepełnosprawne przed wykluczaniem społecznym: 1. Konstytucja 2. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka 3. Konwencja Praw Dziecka (Polska przestrzega jej od 1989r.) 4. Światowa Deklaracja Edukacji dla Wszystkich (Polska – 1990r.) 5. Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych (1993r.) One mają chronić prawo wszystkich do uczestnictwa w życiu społecznym, mają chronić przed społecznym wykluczeniem. Ważna dlatego jest INTEGRACJA SPOŁECZNA – integrare, integre – łączenie całości z części. „Proces kształtowania systemu wyższego porządku z relatywnie samodzielnych systemów niższego porządku (lub elementów), przy czym tworzące system całości wchodzą w takie wielostronne zależności, że ich samodzielność i niezależność zostaje zlikwidowana […] w 27 zależności od rozmiaru i intensywności wielostronnych zależności elementów systemu posiada on wysoki lub niski stopień integracji” (C.Klaus i M.Buhr, 1964) WYNIK: System jako całość zintegrowana CECHY: Nowa jakość, nowe relacje, funkcje, zachowania elementów lub podsystemów tej całości. Można to uzyskać na dwa sposoby: Uniformacja – upodobnienie do podstawowej struktury systemu - upodobnienie osób niepełnosprawnych do pełnosprawnych - ćwiczenia rehabilitacyjne - cel: jak najbliżej normy Poszerzenie granic systemu – tolerancji, norm społecznych - uzyskanie przez osoby niepełnospr. prawa do relacji społecznych - ćwiczenia rehabilitacyjne - cel: na miarę możliwości jednostki niepełnosprawnej ta droga jest niemożliwa w pełni do zrealizowania, bo musiałoby się to skończyć tak, że niepełnosprawny stanie się pełnosprawną jednostką Obie strony muszą chcieć tej integracji – strona niepełnosprawna i pełnosprawna. Te dwa kierunki sprawiają, że integracja społeczna jest realizowana na kilka różnych sposobów – istnieje kilka PŁASZCZYZN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ (E.Kobi, 1990): 28 1. PROCES Integracja jako proces wzajemnego zbliżania: - powiększenie obszarów styczności (szkoła, praca) - kształtowanie pozytywnych postaw - powiększenie kompetencji do współdziałania STAN Działania zewnętrzne, relatywnie niezależne od integrowanych osób: -prawne - organizacyjne - administracyjne (np. picie wódki w pubie przez niepełnosprawnego) 2. METODA 1) integracja organizacyjna (wspólne mieszkanie itp.) 2) normalizacja życia osób niepełnosprawnych (tworzenie warunków analogicznych do warunków życia osób pełnosprawnych) CEL 1) powiększenie społecznej kompetencji i tolerancji. 2) integracja 3. PROBLEM INDYWISUALNY - metody treningowe zwiększające poziom kompetencji osób npr do integracji - ocena stopnia integracyjności jednostki npr 4. WARUNEK 1) Likwidowanie wszelkich podziałów: pełospr. – npr. separacja – integracja 2) spolaryzowany stosunek PROBLEM SPOŁECZNY - takie zmiany systemów i instytucji by osoby npr nie miały problemów z powszechną akceptacją ZADANIE 1) spostrzeganie osób niepełnospr. i pełnospr. Jako takich samych, nierozłącznych elementów całości–npr jako 29 pomiędzy integracją i segregacją - określenie zdolności i chęci do integracji – prawo jednostek do integracji cecha, forma bycia wśród innych możliwości 2) osiąganie pewnych poziomów i etapów integracji POZIOMY (etapy) INTEGRACJI SPOŁECZNEJ: 1. Instytucjonalny – warunki do zaistnienia procesów integracyjnych -równouprawnienie prawno – administracyjne 2. Interpersonalny -----------------------------Poziomy integracji odrzucenie – spotkanie np. wysoki średni spotkanie niski brak integracji – odrzucenie 3. Wewnątrzpsychiczny – stopień poparcia dla integracji społecznej; pełnosprawni – niepełnosprawni WYOBCOWANIE ZBLIŻENIE PŁASZCZYZNY INTEGRACJI SPOŁECZNEJ (M. Chodkowska, 1997) o Integracja rodzinna o Integracja lokalna (jednostki i rodziny) o Integracja edukacyjna (przedszkolna, szkolna) o Integracja zawodowa o Integracja na płaszczyźnie wspólnot religijnych o Integracja na płaszczyźnie wspólnoty narodowej Problem integracji społecznej wynika z celów rehabilitacji. Do 2013 r. Polska musi przyjąć standardy UE – ochrona przed wykluczeniem osób niepełnosprawnych z życia społecznego – jeśli państwa nie będą spełniały tych standardów mogą być postawione przed Trybunałem Konstytucyjnym. 30 W 1986r. w kształceniu integracyjnym na poziomie przedszkola było 5 osób niepełnosprawnych. W 1989r. – 10. Teraz na wszystkich poziomach kształcenia – 12437. Bernstein – środowisko ograniczające - środowisko stymulujące Środowisko złożone z takich samych jednostek jest ograniczające (np. szkoły masowe bez jednostek niepełnosprawnych) Kiedyś 9% było w szkołach specjalnych a 91% albo nie podlegało obowiązkowi szkolnemu albo uczyło się w szkołach masowych. W 1990r. zaczęto działać. Zaczęto organizować 3 rodzaje szkolnictwa integracyjnego (na świecie): 1. integracja włączająca – Anglia, Francja, Włochy – edukacja we wspólnym nurcie 2. integracja edukacyjna (model hamburski) – Niemcy (jako pierwsi), Polska (zaczerpnęła od Niemiec) – włączenie trójki dzieci niepełnosprawnych do klas szkoły masowej. Systemem zabezpieczającym jest tu nauczyciel wspomagający. Nie więcej niż 21 uczniów w klasie. 3. „We wspólnym nurcie” – Szwecja, Finlandia, Dania – zabezpieczeniem jest przygotowanie ucznia w tzw. Klasach przygotowawczych – dla uczniów o zagrożonym rozwoju – przynajmniej przez rok. Później zespół specjalistów podejmuje decyzję do jakiej formy edukacji jest najlepiej przygotowany i jaki rodzaj wsparcia jest mu potrzebny – czy ma być to szkoła masowa, czy klasa specjalna przy szkole masowej, czy nauczanie indywidualne – ale wtedy też należy do tej szkoły masowej. Szkoła nie ma prawa nie przyjąć ucznia, ma obowiązek zapewnić mu opiekę. Polska ustawa z 1993r. (zmieniana, ale nadal obowiązująca) jest dyskryminacyjna (to się w niej nie zmieniło) – mówi, że dziecko ma możliwość edukacji zintegrowanej – zamieniono tu 31 prawo na możliwość – szkoła może powiedzieć, że nie ma możliwości, a wcześniej było o tym że musi przyjąć takie dziecko i zapewnić mu opiekę. Mówi tez ta ustawa o tym, że dziecko ma możliwość o ile rokuje przechodzenie z klasy do klasy – jest to dyskryminacja – nie można powiedzieć o każdym dziecku pełnosprawnym czy rokuje, bo nie zawsze są robione testy gotowości szkolnej, poza tym w edukacji wczesnoszkolnej dziecko nie może zostać na 2 rok w tej samej klasie, o ile rodzice nie wyrażą takiej woli. 32
