Pytania egzaminacyjne z socjologii prawa
advertisement
1 Pytania egzaminacyjne z socjologii prawa 1. Definicja i przedmiot badań socjologii. Socjologia – pochodzi od łacińskiego słowa societas – społeczeństwo oraz greckiego słowa logos – nauka, co oznacza iż socjologia jest nauką o społeczeństwie. Bada ona struktury współżycia zbiorowego bądź to z perspektywy działającego osobnika, jego motywacji, pozycji i pełnionych ról, bądź też z perspektywy struktur, instytucji i mechanizmów ogólnospołecznych. Odpowiednio do tego podziału rozróżnia się mikro – i makrosocjologię. Ideałem analizy socjologicznej jest połączenie w badaniach obydwu tych podejść, gdyż w ten sposób można zarówno dostrzec społeczne uwarunkowania działań indywidualnych, jak i wyjaśnić jaki wpływ na przebieg rozległych procesów społecznych wywierają określone formy zachowań poszczególnych ludzi. Za twórcę socjologii uważa się francuskiego myśliciela Augusta Comtea (1798-1857). Terminu socjologia Comte użył pierwszy raz w 1837 roku w swoim dziele pt. „Kurs filozofii pozytywnej”. Za przedmiot badań socjologii uznał on społeczeństwo stanowiące zharmonizowaną całość, składające się z elementarnych cząstek, zwanych rodzinami. Skonstruował także i unaukowił metody badania zjawisk społecznych, którymi zajmuje się socjologia. Metodami tymi są: obserwacja, eksperyment, metoda porównawcza, analiza historyczna. 2. Funkcje socjologii Socjologia jako nauka stanowiąca system twierdzeń o społecznej rzeczywistości pełni dwie podstawowe funkcje: a) teoretyczna – opisuje i wyjaśnia badany przez siebie przedmiot zainteresowań. Wyraża się ona także w orientacji metodologicznej, zaleca bowiem rozpatrywać procesy i zjawiska w aspekcie genetycznym, strukturalnym i funkcjonalnym, wskazuje na stosowanie metody i techniki badawcze. b) praktyczna – wyrażana podfunkcję diagnostyczną (dostarcza praktykom wiedzy o pewnym wycinku rzeczywistości społecznej), prognostyczną (dostarcza wiedzy o następstwach działań, ułatwia podejmowanie decyzji), socjotechniczną (badacz wykorzystuje wiedzę socjologiczną do formułowania zaleceń, reguł - praktykom, politykom i menadżerom, profesjonalnie zajmującym się kształtowaniem postaw i zachowań ludzi). 2 3. Rozwój społeczny. Rozwój społeczny jak określa to Claude Henri de Saint-Simon ma charakter postępowy. Człowiek może poznać to konieczne i absolutne prawo postępu , ale nie jest jego aktywnym kreatorem, nie ma nań wpływu. Prawo postępu społecznego może być odkryte dzięki zastosowaniu metody historycznej, polegającej na odtworzeniu przebiegu historii poprzez badanie przeszłości. Z przeszłości możemy dowiedzieć się wiele o tym, co nas czeka, gdyż przeszłość stale przygotowuje przyszłość. Przekształcenia społeczne zostały przyspieszone przez trzy mające epokowy charakter wydarzenia. Wyznaczają one jednocześnie granice między epokami. Były to: a) odkrycia geograficzne, dzięki którym w poszerzonym nagle świecie rozwinął się handel, b) wynalezienie druku, co umożliwiło poznanie poglądów elity intelektualnej przez szerszy krąg odbiorców, c) teorie Kopernika i Galileusza, które przyczyniły się do obalenia mitów o świecie 4. Forma państwa. Forma państwa, konstytucyjnie określony sposób rządzenia i organizacji życia politycznego i społecznego w danym kraju, a więc struktury władzy, sposób jej sprawowania, ustrój terytorialny państwa. Biorąc pod uwagę te kryteria, określeniu formy państwa służą trzy kategorie: a) forma rządu, czyli stosunki między naczelnymi organami państwa. Ze względu na rolę głowy państwa i sposób jej wyłaniania wyodrębnia się monarchie i republiki. Natomiast rozpatrując relacje między głową państwa, parlamentem a rządem, wydziela się prezydencjalny (prezydencki system) i parlamentarny system rządów; b) ustrój terytorialny, czyli podział terytorium oraz stopień dystrybucji władzy państwowej (scentralizowany bądź zdecentralizowany), pozwala wyróżnić państwa unitarne i federacje; c) reżim polityczny, czyli styl rządzenia, wg którego wyróżnia się państwa demokratyczne, autorytarne i totalitarne. Unitarne państwo, forma państwa, w którym jednostki terytorialno-administracyjne (województwa, gminy) są podporządkowane organom centralnym. Nie mają one żadnej politycznej samodzielności. Najbardziej charakterystyczne cechy unitarnego państwa to: - występowanie jednolitego systemu prawa na całym terytorium (np. Polska, Węgry), - jednorodny system organów prawodawczych, wykonawczych i sądowych, - podporządkowanie organów władzy i administracji lokalnej organom centralnym. Ze względu na kryterium centralizacji można wyróżnić: - unitarne państwo zdecentralizowane, w którym organy lokalne formowane są niezależnie od organów centralnych (np. Wielka Brytania, Japonia), - unitarne państwo scentralizowane – organy lokalne podporządkowane są urzędnikom 3 wyznaczonym przez władze centralne (np. Finlandia, Holandia). Federacja (z łaciny – związek), a) państwo związkowe, w przeciwieństwie do konfederacji posiadające własne organy związkowe. Na ich rzecz członkowie federacji zrzekają się części swoich suwerennych praw (odrębności armii, finansów, polityki zagranicznej). Federacjami są np. USA, Niemcy, Szwajcaria. b) w socjalizmie utopijnym i anarchizmie jednostka terytorialna, mająca jednoczyć grupy wytwórcze. c) związek organizacji społecznych, stowarzyszeń, ugrupowań zawodowych lub politycznych. 4A. Forma państwa wg Saint- Simona Analizując historyczny rozwój Europy, Saint-Simon doszedł do wniosku, że nowy ustrój, wypracowany w oparciu o osiągnięcia nauki i wynikający z prawa koniecznego postępu społecznego, powinien opierać się na industrii, czyli wytwórczości. W ramach tego ustroju nastąpi nie tylko wzrost produkcji dóbr materialnych, ale również rozwój nauki i sztuki, mających na celu dobro ogółu. Industrialiści to klasa ludzi poświęcających się pracy. Są to uczeni, właściciele i organizatorzy produkcji. SaintSimon uważał, że kiedy oni obejmą władzę zapewniony zostanie spokój, szybszy będzie postęp a społeczeństwo będzie cieszyć się szczęściem indywidualnym i zbiorowym, jakiego pragnie. 5. Przedmiot socjologii wg A. Comte'a. Wg Comtea socjologia jest nauką o zjawiskach społecznych, nie podaje on jednak definicji zjawiska społecznego, gdyż socjologia w systemie nauk bierze na siebie ciężar badania zjawisk, którymi nie zajmują się dziedziny ją poprzedzające. Można więc uznać, że granice zostały zakreślone bardzo szeroko. Celem jej ma być odkrywanie praw społecznych, rządzących społeczeństwem. Są to zasadniczo cele poznawcze, ale powinny być wykorzystane do przebudowy społeczeństwa. 6. Socjologia w systemie nauk wg A. Comte'a. Biorąc pod uwagę 2 kryteria- historyczne i logiczne- Comte stworzył następującą hierarchię nauk: - matematyka(nauka o wszelkich ciałach), - astronomia(nauka o ruchu wszelkich ciał), - fizyka i chemia(nauka o ciałach ziemskich), - biologia(badająca prawa życia), - socjologia. Socjologia jest nauką powstałą najpóźniej, najmniej ogólną i najmniej abstrakcyjną, najbardziej złożoną i bezpośrednio związaną z praktyką. Nie mogłaby ona jednak powstać bez nauk ją poprzedzających, gdyż korzysta z ich osiągnięć. 4 7. Teoria statyki społecznej wg A. Comte'a. Statyka społeczna to inaczej teoria porządku społecznego, która ma badać prawa współistnienia, akcje i reakcje zachodzące między różnymi częściami systemu społecznego. Comte traktował społeczeństwo jako organizm, a co za tym idzie, istnieje wzajemna zależność jego elementów składowych. Podstawowym elementem społeczeństwa jest wg Comtea rodzina. Zespół rodzin tworzy państwo. Wtedy wytwarza się podział pracy. To nie podział pracy stworzył społeczeństwo, lecz jest na odwrót. Podział pracy powinien być regulowany przez rząd, który wyznaczy każdemu zadania mając na uwadze interesy całego społeczeństwa. 8. Teoria dynamiki społecznej wg A. Comte'a. Dynamika społeczna to inaczej teoria postępu społecznego. Jej przedmiotem jest badanie praw ciągłego i koniecznego ruchu ludzkości, gdyż rozwój ten ma charakter prawidłowy. Postęp społeczny zależy od środowiska biologicznego(rasa, gleba, klimat) oraz gęstości zaludnienia i związanego z nim podziału pracy, popytu na żywność itp. Głównym czynnikiem postępu jest jednak duch ludzki. Najważniejszym prawem rozwoju społecznego jest więc prawo 3 stadiów wyjaśniania świata (teologiczna, metafizyczna, pozytywna). Przemiany świadomości, których to prawo dotyczy, są ściśle skorelowane z przemianami we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Tak więc w zależności od tego, na jakim etapie znajdowała się ludzka świadomość, taki też był stan obyczajów, mody, ustrojów społecznych. Historia, zdaniem Comtea, jest realizacją doskonałego ładu społecznego zapewniającego ewolucję bez rewolucji. Podmiotem dziejów jest ludzkość jako całość. 9. Metody badawcze w socjologii wg A. Comte'a Główną metodą socjologii, wg Comtea, jest metoda historyczna. Wynika to z tego, iż w zjawiskach społecznych ma miejsce ciągły wpływ pokoleń na siebie. Pokolenia tych, którzy odeszli, stale wpływają na pokolenia następne. Metoda historyczna ma badać kolejne „stany ludzkości”, w więc okresy organizacyjne, epoki, w których da się uchwycić ogólne prawo ewolucji. Dodatkowo wyróżnił metodę obserwacji, eksperymentu, metodę porównawczą , które znane były już naukom pozytywnym i stosowane przez nauki poprzedzające socjologię . 10.Rodzaje solidarności społecznej wg E. Durkheima Wyróżnia 2 rodzaje solidarności: mechaniczną i organiczną. Solidarność mechaniczna występuje w społeczeństwach o przewadze prawa represyjnego. Społeczeństwo nie jest wewnętrznie zróżnicowane, stąd jego związek z jednostką jest bezpośredni. Nad członkami społeczeństwa góruje „świadomość zbiorowa”. Solidarność mechaniczna jest odwrotnie proporcjonalna do stopnia zróżnicowania i ujednostkowienia społeczeństwa. Zerwanie jej więzi jest przestępstwem, bo moralnie słuszne jest jedynie uczestnictwo w życiu zbiorowym. 5 Solidarność organiczna występuje w społeczeństwach zróżnicowanych, gdzie przeważa prawo restytucyjne. Istnieje tam dobrze rozwinięty podział pracy. Ludzie się wzajemnie potrzebują. Aprobatę uzyskuje indywidualizm. Wierzenia i praktyki zatracają charakter religijny ba rzecz racjonalnego myślenia. 11.Prawo jako wskaźnik solidarności społecznej wg E. Durkheima. Durkheim wyróżnił dwa rodzaje prawa ( w zależności od rodzaju sankcji), z którymi korespondują dwa rodzaje solidarności społecznej Prawo represyjne (mające za cel ukaranie winnego) solidarność mechaniczna (prawo karne) Prawo restytucyjne (ma na celu nie tyle ukaranie winnego, co przywrócenie naruszonego stanu rzeczy; dzieli się na prawo negatywne /człowiek-rzecz/ i prawo pozytywne /człowiek-człowiek/) solidarność organiczna (prawo cywilne, administracyjne, handlowe, konstytucyjne, procedury prawne) 12.Definicja i przykłady faktów społecznych wg E. Durkheima. „Jest faktem społecznym wszelki sposób rozbierania , utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu”. Cechami faktów społecznych są zewnętrzność(bezosobowość) oraz przymus. Fakty społeczne są „bezosobowe”, gdyż większość naszych idei nie została przez nas wypracowana ale przyszła z zewnątrz. Druga cecha wiąże się z tym, że fakty społeczne wywierają na nas presję, zobowiązują, stawiają określone wymagania. Człowiek może co prawda postępować niezgodnie z regułami zawartymi w faktach społecznych, ale wtedy musi liczyć się z konsekwencjami(prawnymi, psychicznymi). Faktami społecznymi są fakty prawne, moralne, religijne, obyczajowe, ale również samobójstwo, moda, małżeństwo, prokreacja, język. Jako ważny przykład faktów społecznych podaje Durkheim religię, gdyż w niej najbardziej odzwierciedla się nadindywidualność i panowanie nad jednostką. 13.Prawo samobójstw i ich rodzaje wg E. Durkheima. Liczba samobójstw zmienia się w stosunku odwrotnie proporcjonalnym do stopnia spójności grupy społecznej, do której należy jednostka. Ograniczeniem dla tego prawa może być np. .stworzenie warunków nienormalnych, np. Żydzi w III Rzeszy byli spójną grupą, a jednak liczba samobójstw wzrosła. Wyróżnia 4 rodzaje samobójstw: a) egoistyczne- wywołane są odosobnieniem jednostki od grupy i społeczności. Popełniają je ludzie osamotnieni, z marginesu społecznego; b) anomiczne- są najczęściej popełniane podczas przewrotów politycznych, kryzysów gospodarczych, ale i przy gwałtownym wzroście dobrobytu. Istotny jest sam fakt zakłócenia porządku; c) altruistyczne- są wyrazem nadmiernego związku jednostki z grupą. Przykładem mogą być samospalenia po śmierci męża przez indyjskie wdowy czy zamachy Hamasu; 6 d) fatalistyczne- są spowodowane tragiczną sytuacją człowieka, np. przez bankrutów. 14.Przedmiot socjologii wg M. Webera. Przedmiotem socjologii dla Webera są działanie społeczne. Działania społeczne czyli czynności społeczne to takie zachowania jednostki(uzewnętrznione lub nie), które zarówno w swej genezie jak i przebiegu są zorientowana na przeszłe, obecne lub spodziewane zachowania innych ludzi. Wyróżnił czynności : a) tradycjonalne(są wykonywane zgodnie z utrwalonymi nawykami, ale przynajmniej z minimalną świadomością, że zgodność ta jest zamierzona i pożądana, np. odruchowe zamknięcie drzwi), b) emocjonalne(ich podstawą jest uczucie nakazujące zachować się w określony sposób bez względu na mogące z tego wyniknąć skutki, np. gniew), c) zasadniczo-racjonalne(charakteryzują się świadomym doborem najskuteczniejszych środków, bez uświadamiania sobie samego celu) d) celowo-racjonalne(maksymalna świadomość zarówno celów, jak i środków do tego celu prowadzących). 15. Rodzaje rozumienia w teorii M. Webera. Rozumienie wg Webera to przeżywanie stanów psychicznych innych ludzi. Dzięki niemu można poznać czynności społeczne. W naukach humanistycznych rozumienie polega na bezpośrednim przeżyciu, które ujmuje się od wewnątrz. Wyróżnia 2 rodzaje rozumienia: a) bezpośrednie- polega na tym, iż znaczenie ludzkich czynności można ustalić na podstawie pewnych oczywistości(logicznych, psychologicznych). Jest to elementarny poziom poznania zmierzający do ustalenia, co dana czynność znaczy. W taki sposób rozumiemy np. przytaknięcie głową; b) wyjaśniające- jego celem jest poznanie motywów, jakimi kierowała się osoba podejmując określone zadania. To rozumowanie reprezentuje wyższy poziom niż rozumowanie bezpośrednie. 16. Idealne typy systemów prawnych wg M. Webera Wyróżnia 4 typy idealne systemów prawnych: a) formalnie irracjonalny- występuje, gdy wyrokowanie opiera się na magii, wyroczni i objawieniu, czyli środków nie kontrolowanych przez intelekt. Wymiar formalny wyraża się w istnieniu odpowiednich procedur a irracjonalność wyraża się w nieprzewidywalności decyzji; b) materialnie irracjonalny- ma miejsce tam, gdzie każda konkretna sytuacja determinuje określoną decyzję. Wymiar materialny wyraża się w tym, że jako podstawę rozstrzygnięć bierze się pod uwagę różne zewn. wobec systemu prawnego kryteria o charakterze etycznym, polit. a nawet emocjonalnym. 7 Irracjonalność polega na tym, że jednostki w podobnej sytuacji mogą być różnie potraktowane; c) materialnie racjonalny- istnieje tam, gdzie stosuje się jakąś jedną zewn. zasadę bądź kryterium, np. zasada prawdziwej równości dla wszystkich. Zastosowanie prawa w ramach tego systemu jest bardziej przewidywalne, gdyż wiadomo, jakie zewnętrzne kryterium zostało wybrane i zastosowane; d) formalnie racjonalny- występuje, gdy jasno sprecyzowane reguły są stosowane do wszystkich podobnie usytuowanych przypadków. Nie stosuje się żadnych zewn. kryteriów. Podejmujący decyzje także są związani normami prawnymi o charakterze generalno- abstrakcyjnym. Przewidywalność jest wysoka 17.Rodzaje legitymizacji porządku prawnego wg M. Webera. Weber traktuje państwo jako oparty na środkach prawomocnej przemocy stosunek panowania nad ludźmi. Za powód, dla którego ludzie podporządkowują się władzy, uważa legitymację(prawomocność) danego porządku. Wyróżnia trzy typy idealne panowania i legitymizacji porządku prawnego: a) panowanie tradycyjne – oparte na autorytecie tego co minione, obyczaju wywodzącego się z dawnych czasów, Rozkazy traktowane są jako legitymowane, gdyż zawsze ich przestrzegano, aparat to wasale, lennicy – sojusznicy lub świta. b) panowanie charyzmatyczne – autorytet niecodziennego daru łaski, jaki posiada określona osoba. Konieczne jest całkowite oddanie osobie charyzmatycznego przywódcy i zaufanie. Takim przywódcą może być prorok, przywódca wojenny, demagog, lider partii. c) panowanie legalne (racjonalne) – uprawomocnione prze samo prawo. Reguły prawne są racjonalnie skonstruowane, mają charakter generalny i abstrakcyjny obowiązują wszystkich. Poddani respektują prawo, a nie wolę osób wcielających je w życie. 18. Stratyfikacja społeczna wg M. Webera. Stratyfikacja jest układem, w którym każda ze zbiorowości do niego wchodząca zajmuje do zbiorowości innej pozycję niższą lub wyższą. Wg Webera istnieją 3 sposoby hierarchicznego grupowania się jednostek: a) klasa- jest zdeterminowana ekonomicznie i dzieli się na 3 podklasy: posiadania, zysków i dochodów; b) stan- opiera się na wyznaczniku kulturowym. Z przynależnością do określonego stanu łączy się określony styl życia; c) partia- zrzeszenie o charakterze celowym, celem jest zdobycie i utrzymanie władzy. Partie nie muszą być wyłącznie celowe lub wyłącznie klasowe. 8 19.Struktura społeczna wg Webera. Struktura społeczna (stratyfikacja społeczna). Społeczeństwo dzieli się na warstwy na podstawie położenia ekonomicznego, statusu oraz władzy. Wynika z tego, że ludzie pod jednym lub dwoma względami mogą zaliczać się do warstwy wyższej, a pod innymi do niższej. Pozwala to na bardziej wnikliwą analizę uwarstwienia społecznego niż przy redukowaniu go do zróżnicowania sytuacji ekonomicznej. Uważa, że istnieją trzy sposoby hierarchicznego grupowania się jednostek w społeczeństwie. Jest to : a) klasa – każda grupa ludzi znajdująca się w tym samym położeniu klasowym. Klasa nie jest wspólnotą, ale grupą ludzi w takiej samej sytuacji ekonomicznej lub rynkowej, dzieli się na trzy podklasy: posiadania, zysków i dochodów, b) stan – opiera się na wyznaczniku kulturowym , przynależność do określonego stanu to określony styl życia wymagany od osoby, która chce do niego należeć. Przynależność do najwyższej klasy nie musi łączyć się z przynależnością do najwyższego stanu, c) partia – struktury zawsze walczące o dominację, są najbardziej zorganizowane w systemie stratyfikacji. Pojęcie partia obejmuje nie tylko partie działające w państwie, ale i takie, które mogą powstać w klubie towarzyskim. Zwykle, choć nie zawsze, partie reprezentują klasy i/lub stany. Bez względu na to, kogo lub co reprezentują, są nastawione na zdobycie władzy. Dla polityki ważna jest władza i racja stanu, stąd chociaż polityk także kieruje się etyką, jest ona jednak swoista – to etyka odpowiedzialności(skutki działań ponad wartościami) Klasy istnieją w porządku ekonomicznym, stany w porządku społecznym, partie zaś w politycznym. 20.Grupa społeczna - jej cechy i składniki. Grupa społeczna jest rodzajem zbiorowości społecznej czyli pewnym zbiorem jednostek, skupieniem ludzi, w którym kształtuje się więź społeczna czyli ogół stosunków, relacji i zależności wiążących jednostkę z grupą, zbiorowością, itd. To co pozwala na rozróżnienie grup między sobą oraz identyfikację z nimi to : świadomość własnej odrębności, samokategoryzacja, proces zachodzenia interakcji między jednostkami. Grupy maja władze nad ludźmi , narzucają im ograniczenia w kształtowaniu wyobrażeń o sobie, wartości, przekonań, emocji, motywacji i stylu wykonywania ról. Elementy odróżniające grupę od innych zbiorów jednostek to: a) w grupie społecznej istnieją struktury wewnątrz grupowe, które powodują, iż jest ona w stanie przetrać nawet wtedy, gdy nastąpi całkowita wymiana jednostek w grupie, b) w grupie społecznej istnieje przymus strukturalny, Cechy grup społecznych: trwałość, interakcja i stosunki między członkami grupy (w sensie statystycznym : wiek, płeć, wykształcenie), wybrana i ograniczona liczba członków , mających prawo do korzyści, jakie niesie ze sobą przynależność do danej grupy i członkowstwo w niej. 9 21.Rodzaje grup społecznych i kryteria ich klasyfikacji. Grupy społeczne można klasyfikować według różnych kryteriów: 1. rozmiarów i struktury grupy: a) „małe grupy” – tworzą mikrostrukturę, podstawowymi składnikami są poszczególni członkowie, którzy stykają się bezpośrednio (kilkanaście osób), np. senat wyższej uczelni b) „wielkie grupy” – tworzą makrostrukturę, mają złożoną strukturę i dzielą się na podgrupy. Wszyscy członkowie nie mają bezpośredniego kontaktu, np. społeczność UMCS, członkowie partii SLD. 2. dominującego typu więzi: a) grupy pierwotne – więź oparta na bezpośrednich stosunkach o charakterze osobistym, intymnym (rodzina, grupa rówieśnicza) b) grupy wtórne – opiera się na więzi o charakterze rzeczowym, łączą ją interesy i realizacja określonego celu. Komunikacja wewnątrz grupy ma charakter nieosobowy (partia polityczna, pracownicy dużej firmy) 3. stopnia sformalizowania instytucji: a) grupa formalna – więź bezosobowa, formalna kontrola społeczna i sformalizowana struktura wewnętrzna (zarząd spółki akcyjnej) b) grupa nieformalna – wieź o charakterze osobistym , nieformalna kontrola społeczna i nieformalna struktura wewnętrzna (grupa przyjaciół) 4. uzyskiwania członkowstwa: a) grupy genetyczne – pochodzenie członków grupy, b) grupy przynależności przymusowej – członkowie odpowiadają określonym kryteriom np. prawo ziemi, prawo urodzenia, c) grupy ekskluzywne – kontrolowana przynależność, grupa stawia warunki członkom co do przynależności, d) grupy inkluzyjne – swobodny dostęp, warunkiem jest przestrzeganie norm, 5. według zadań: a) grupy wspólnotowe – powstają spontanicznie, trwają, ponieważ ich członkowie chcą utrzymać stosunki między sobą (grupa przyjaciół) b) grupy celowe – powstają do realizacji różnych celów, gospodarczych, politycznych, ideologicznych, kulturowych (naród, grupa etniczna) 22.Główne założenia teorii elit - C. Mosca i V. Pareto. Zdaniem Pareto w każdym społeczeństwie istnieją elity. Definiuje elitę jako rodzaj grupy obdarzonej pod pewnymi względami przewagą w odniesieniu do innych grup w obrębie tej samej działalności. Mamy więc do czynienia z elitami w każdej dziedzinie działalności ludzkiej. Społeczeństwo składa się z elity i nieelity czyli całej reszty. Elita dzieli się na rządzącą i nierządzącą. Elity nierządzące to elity społeczne skupiające 10 tych wszystkich, którzy osiągnęli sukces. Elity rządzące wyłaniają się ze społecznych i skupiają tych wszystkich, którzy bezpośrednio lub pośrednio biorą udział w rządzeniu. Wejście do elity to rezultat odbywającego się w społeczeństwie procesu selekcji, który zdolniejszych sytuuje wyżej w hierarchii społecznej. Podstawy selekcji to : dochody, inteligencja, talenty, przymioty moralne, sława wojenna, prawo dziedziczenia. Teoria krążenia elit – w życiu politycznym istnieje cykliczny proces polegający na tym, że elity po przegranej walce o władzę przechodzą do opozycji i wkładają więcej wysiłku, aby dojść do władzy. Tym samym ich szanse na objecie władzy zwiększają się, zaś po dojściu do władzy elity tracą impet w dalszej o nią walce. W ten sposób następuje ciągła wymiana pozycji społecznych elit z opozycji i koalicji. 23.Definicja i podział kultury. Kultura jest to całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego wspólnych szeregowi grup, ustalonych i zdolnych rozszerzać się. Życie społeczne przyczyniło się do wyodrębnienia różnych rodzajów kultur, w zależności od sfery rzeczywistości: a) kultura polityczna, b) kultura ekonomiczna c) kultura religijna, d) kultura prawna, Kultura prawna to zespół splecionych ze sobą postaw i zachowań – tak indywidualnych, jak i zbiorowych – a także ich rezultatów wobec prawa, czyli ogółu powinności, reguł i norm narzucanych, wyposażonych w stosowną sankcję i systematycznie egzekwowanych przez właściwy danej społeczności autorytet, a wynikających z podzielonego przez tę zbiorowość systemu wartości. (Russocki). 24.Metody badań socjologiczno-prawnych i ich klasyfikacja. Metoda to świadomie stosowany sposób postępowania zmierzający do osiągnięcia określonego celu w danych warunkach, powtarzalny. Metoda badawcza to metoda zmierzająca do ugruntowania w pewien sposób poznania prawdy w jakiejś dziedzinie oraz usystematyzowania uznanych twierdzeń. Metoda badawcza naukowa to metoda która została uznana za właściwą w danej fazie rozwoju nauki , odpowiadająca w danym czasie paradygmatowi uprawiania nauki. Podgórecki wyróżnia następujące metody: a) historyczno-opisową: bierze pod uwagę historyczny punkt widzenia. Uwzględnia ona rozmaite dokumenty utrwalone nie tylko pismem. Posługiwanie się tą metodą wymaga umiejętności korzystania ze źródeł z pierwszej ręki i krytycznego spojrzenia na dane z drugiej ręki; b) metodę etnograficzno- porównawczą: zbliżona do metody historycznej, polega na badaniu funkcjonowania rozmaitych tworów kultury w tzw. społeczeństwach prymitywnych, szczególnie korzystną techniką badawczą jest obserwacja uczestnicząca; 11 c) metodę ankiety i wywiadu: dzieli się na dwie odrębne metody lub może stanowić jedną. Większe znaczenie przywiązuje Podgórecki do wywiadu, której zaletą jest bezpośredni kontakt z respondentem; d) metodę analizy materiałów prawnych aktualnie istniejących: polega na badaniu materiałów sądowych, administracyjnych, protokołów. Podgórecki ma wątpliwości, czy jest to metoda, czy technika badawcza; e) metody monograficzne: stanowią połączenie metody opisu zachowania z techniką wywiadu; f) metodę eksperymentalną, czyli np. wydanie aktu normatywnego celem sprawdzenia jego skutków; g) metody statystyczne: mają liczbowo przedstawić procesy społeczne. Ziembiński krytykował klasyfikację Podgóreckiego zarzucając jej m.in. oparcie na niejednorodnym kryterium. Przedstawił własny podział metod na 2 zasadnicze grupy: a) metody gromadzenia podstawowego materiału empirycznego; b) metody opracowania podstawowego materiału empirycznego. 25. Metoda ankiety i wywiadu. W wywiadzie biorą udział co najmniej 2 osoby: prowadzący wywiad i respondent. Można wyróżnić kilka typów wywiadów: a) ustny i pisemny; b) kategoryzowany(kwestionariuszowy) i nieskategoryzowany; c) jawny(gdy respondent wie, że rozmowa ma charakter wywiadu) oraz ukryty; d) indywidualny i zbiorowy; e) panelowy(gdy pytania są zadawane na co najmniej 2 kolejnych spotkaniach rozdzielonych przerwą). Aby wywiad był przeprowadzony właściwie należy spełnić warunki dot. organizacji wywiadu, stawianych pytań, rejestrowania odpowiedzi, interpretacji wywiadu. Ankieta tym różni się od wywiadu, że polega na pośredniej formie komunikowania się badacza z respondentem. Wg kryterium rozprowadzania ankiet wyróżnia się ankiety: pocztowe, prasowe, dołączane do towarów, radiowe/telefoniczne/telewizyjne, rozdawane, audytoryjne, ogólnie dostępne. 2 podstawowe rodzaje pytań to zamknięte, półotwarte i otwarte(tu np. faktualne, o sugestię, o opinię). 26.Definicja i funkcje socjologii prawa. Socjologia prawa: Szerokie znaczenie – mamy na myśli uprawianie tej dyscypliny poprzez zastosowanie metod i technik socjologicznych do badania prawa, a także wskazania na to, co socjologia ma do powiedzenia o prawie. Wąskie znaczenie – socjologia prawa może być traktowana jak dyscyplina prawnicza lub dyscyplina socjologiczna. Socjologia prawa to - wg Ziembińskiego – zespół twierdzeń generalizujących systematyczne bądź akcydentalne obserwacje dotyczące zjawisk prawnych w ich społecznym aspekcie. 12 Socjologia prawa – wg G.L. Seidlera – to nic więcej jak zastosowanie metod socjologicznych do zjawisk prawnych. Socjologia prawa – wg K. Pałeckiego – to badanie układu zależności typu: społeczeństwo – prawo – społeczeństwo . Zadania socjologii prawa: a) Odkrywać i wyjaśniać zależności między prawem a innymi czynnikami życia społecznego, b) Formułować twierdzenia i teorie, które tłumaczyłyby procesy społeczne za pomocą roli, jaką odgrywa w nich prawo. 27.Miejsce socjologii prawa w naukach społecznych. Miejsce socjologii prawa w naukach społecznych jest różnie sytuowane przez badaczy. Jedni uważają socjologię prawa jako dyscyplinę socjologiczną, inni odwrotnie- prawniczą. Stąd socjologią prawa miałby się zajmować albo socjolog, albo prawnik. Z kolei G. L. Seidler twierdził, iż socjologia prawa to po prostu zastosowanie metod socjologicznych do zjawisk prawnych. Są też różne stanowiska co do stosunku socjologii prawa do prawoznawstwa. Pierwsze traktuje ją jako część prawoznawstwa(takie stanowisko głosili naukowcy radzieccy)- sprzyja mu koncepcja wielopłaszczyznowego badania prawa, drugie głosi odrębność od prawoznawstwa, a trzecie, najbardziej kontrowersyjne, reprezentowane przez Podgóreckiego, postuluje zastąpienie teorii państwa i prawa przez socjologię prawa, gdyż teoria państwa i prawa nie ujmuje prawa jako rzeczywistości społecznej. 28.Tworzenie, stosowanie, przestrzeganie prawa. W ramach polityki tworzenia prawa można rolę opinii publicznej rozpatrywać od strony proceduralnej lub merytorycznej. Od strony proceduralnej chodzi o formy udziału adresatów prawa w polityce tworzenia prawa. Taką formą może być np. referendum. Od strony merytorycznej rola opinii publicznej w polityce tworzenia prawa wyraża się w możliwości oddziaływania opinii publicznej na politykę tworzenia prawa, niezależnie od istnienia procedur takiego wpływu. Dla prawodawcy opinia publiczna powinna być ważna i znana. Od strony proceduralnej wpływ opinii publicznej w stosowaniu prawa wyraża się w uczestnictwie czynnika społecznego w stosowaniu prawa, przykładem mogą być ławnicy, którzy z założenia są reprezentantami opinii publicznej. Od strony merytorycznej wpływ opinii publicznej na politykę stosowania prawa przejawić się może w znajomości przez sędziego opinii publicznej. Jednak sędzia nie może ulegać naciskom, bo jest niezawisły. 29.Kultura prawna. Kultura prawna to zespół splecionych ze sobą postaw i zachowań – tak indywidualnych, jak i zbiorowych – a także ich rezultatów wobec prawa, czyli ogółu powinności, reguł i norm narzucanych, wyposażonych w stosowną sankcję i 13 systematycznie egzekwowanych przez właściwy danej społeczności autorytet, a wynikających z podzielonego przez tę zbiorowość systemu wartości. (Russocki). W polskiej socjologii prawa rozpowszechniona jest normatywna koncepcja kultury. W skład kultury wchodzą normy prawne , które spełniają określone warunki : a) są społecznie zaakceptowane, b) są rozpowszechnione i przekazywane za pomocą symboli i znaków – ważna rola języka, c) charakteryzują się pewną trwałością, związaną zazwyczaj z tradycją i dziedzictwem kulturowym. 30. Świadomość prawna i jej elementy składowe. Są 4 stanowiska co do przedmiotu świadomości prawnej. Pierwsze czyni przedmiotem jedynie prawo pozytywne. Drugie poszerza go o poglądy na władzę państwową. Borucka-Arctowa prezentuje stanowisko pośrednie uznając za przedmiot świadomości prawnej normy prawne oraz instytucje polityczne, pod warunkiem że są one uregulowane normami prawnymi; przedmiotem tym mogą też być zachowania, a w szczególności decyzje podmiotów stosujących prawo. Czwarte stanowisko, najszerzej ujmujące przedmiot świadomości prawnej reprezentuje Burda, który obejmuje nim nie tylko powinności prawne, ale i poglądy moralne, polityczne, obyczajowe, i inne bezpośrednio z nimi związane. Następujące elementy wchodzą w skład świadomości prawnej: wiedza o prawie, ocena prawa, postawy wobec prawa oraz(co jest sporne) postulaty wobec prawa. 31. Czynniki kształtowania się świadomości prawnej. Wyróżniamy 5 zmiennych niezależnych kształtowania się świadomości prawnej: a) zmienne struktury społecznej- są to cechy związane z przynależnością do poszczególnych grup społecznych. Wyznaczają je takie czynniki jak wykształcenie, zawód; b) zmienne socjodemograficzne- takie jak wiek, płeć, stan rodzinny, miejsce zamieszkania; c) społecznie uznawane i preferowane normy, np. religijne, obyczajowe. Ważne są ich relacje do norm prawnych(zbieżność, rozbieżność, indyferentność); d) doświadczenia i kontakty z prawem a zwłaszcza organami je stosującymi; e) zmienne sytuacyjne- wszelkie nie dające się wyliczyć okoliczności, które w danym momencie mogą wpływać na świadomość prawną, np. tocząca się w danym czasie dyskusja nad projektem ustawy. 32. Model kształtowania się świadomości prawnej. Model kształtowania się świadomości prawnej został skonstruowany przez BoruckąArctową jako pewien proces przebiegający od prostego, 3-elementowego schematu do schematu coraz bardziej wewnętrznie złożonego. Początkiem tego procesu i punktem wyjścia jest aktualny stan regulacji prawnej. Kolejnym elementem schematu jest 14 zespół czynników kształtowania się świadomości prawnej(zmienne struktury społecznej, socjodemograficznej, uznawane normy, doświadczenia i kontakty z prawem, zmienne sytuacyjne). Model kształtowania się świadomości prawnej wygląda w ten sposób, że wychodząc od aktualnego stanu regulacji prawnej, którą dzielimy na poszczególne gałęzie prawa, przechodzimy przez zespół czynników kształtowania się świadomości prawnej aż do bloku określanego jako świadomość prawna. Blok ten to zespół poglądów odnoszących się do prawa jako całości bądź stanowiących ogólną ocenę organów stosujących prawo. Wejście do bloku świadomości prawnej może nastąpić jedynie przez tę część schematu, która obrazuje znajomość prawa. 33. Elementy składowe postaw wobec prawa i ich wzajemna zależność. Są 3 elementy składowe postaw wobec prawa: znajomość prawa, ocena i element behawioralny. Znajomość prawa to czynnik poznawczy a ocena to czynnik emocjonalny. Wszystkie 3 składniki są ze sobą powiązane i uzupełniają się wzajemnie. Element poznawczy zakreśla pole działania postawy, element emocjonalny prezentuje oceną tak zakreślonego przedmiotu postawy oraz określa kierunek emocjonalnego nań reagowania poprzez emocje pozytywne i negatywne a także stopień natężenia uczuć. Element poznawczy w pewnym stopniu determinuje element afektywny, ponieważ nasze oceny są uzależnione od rozległości wiedzy w przedmiocie postawy. Natomiast na podstawie ocen powstaje pewien program działania. 34.Postawy wobec prawa - zasadnicze i celowościowe. Klasyfikacji postaw wobec prawa dokonuje się w oparciu o podział na oceny zasadnicze (nieinstrumentalne) i celowościowe (instrumentalne). Postawa celowościowa oparta jest na ocenie normy jako środka wiodącego do osiągnięcia jakiegoś celu. Ocena normy jest tu więc oceną zrelatywizowaną w stosunku do założonego celu. Postawa celowościowa sprawdza się do tego, że adresat normy prawnej chce jej przestrzegać nie dlatego, że uważa ją za słuszną czy sprawiedliwa, ale dlatego, że chce uniknąć zagrożenia , jakie przewidywane jest za jej naruszenie (sankcja) lub też w przestrzeganiu normy prawnej upatruje pewnego rodzaju korzyści. Postawa zasadnicza to oceny wzrostu postępowania zawartego w normie prawnej czy oceny celu normy prawnej, dokonane nieinstrumentalnie , a więc niezrelatywizowane w stosunku do pozasystemowych celów czy wartości. Postawa zasadnicza natomiast sprawdza się do tego, że adresat chce przestrzegać prawa, gdyż uważa je za godne akceptacji i zasługuje na realizację . 35.Legalizm i legalizm krytyczny jako postawy wobec prawa. Legalizm to taka postawa społeczna, która wyraża się w akceptacji wzorów postępowania zawartych w normach prawnych z uwagi na charakter tych norm ,oraz na to, że zostały ustanowione przez kompetentny, uprawniony do ich stosowania organ państwowy z zachowaniem właściwej procedury. Legalizm jest 15 odpowiednikiem postawy zasadniczej (bezinteresownej), która wiąże się z uznaniem obowiązywania prawa bez względu na istniejący w nim element przymusu państwowego. Jest postawą o dużej doniosłości dla skuteczności prawa. Postawę legalizmu wyraża zasada dura lex sed lex, mówiącą o konieczności bezwzględnego podporządkowania się przepisom prawa. Trzy rodzaje legalizmu: a) legalizm materialny – akceptacja wzorów zachowań zawartych w normach prawnych, ze względu na przekonania, że są słuszne i sprawiedliwe, b) legalizm instrumentalny – ocena norm prawnych pod względem ich skuteczności w osiągnięciu ważnych społecznie celów, c) legalizm formalny – dodatnia ocena wzorów postępowania zawartych w normach prawnych, ze względu na przynależność do systemu prawa obowiązującego , przy braku ocen dotyczących ich treści. Legalizm krytyczny – współczesna wersja legalizmu dopuszczająca wprowadzenie do systemów prawnych takich instytucji, które dawałyby możliwość legalnego (dozwolonego i zagwarantowanego przez państwo)dokonywania zmian w obowiązującym porządku prawnym, tak by prawo było godne posłuchu i miało prestiż w społeczeństwie. 36. Konformizm jako postawa wobec prawa. Jest to postawa ścisłego podporządkowania się zwyczajom, normom i poglądom funkcjonującym w danej grupie społecznej, choć w rzeczywistości często się tych norm nie akceptuje. Gdy człowiek postępuje zgodnie ze wzorem zawartym w normie prawnej, ale jej nie akceptuje, mamy do czynienia z konformizmem zewnętrznym. W sytuacji odwrotnej- konformizmem wewnętrznym. Konformizm wewnętrzny jest uważany za bardziej pozytywny, gdyż może prowadzić do przestrzegania prawa, a co za tym idzie, wpływać na jego skuteczność. Przeciwieństwem jest nonkonformizm polegający na odrzuceniu bądź zwalczeniu wartości, norm i wzorów funkcjonujących w grupie, co może doprowadzić do dezintegracji grupy, niszcząc jej działania lub do procesów innowacyjnych, dążących do zmiany systemu normatywnego. 37. Oportunizm jako postawa wobec prawa. Oportunizm, łączący się niekiedy z konformizmem polega na przestrzeganiu prawa, dlatego że to się opłaca. Oportunista nie ma stałych zasad, kieruje się celemdoraźnym bądź odległym. Oportunizm to postępowanie nakierowane na uzyskiwanie korzyści, charakteryzujące się umiejętnością przystosowania do istniejących w danej chwili okoliczności, przy braku stałych zasad, w imię własnych interesów. Oportunista kieruje się w swoim postępowaniu wyłącznie względami praktycznymi. Jest gotów zrezygnować z własnych poglądów i przekonań, jeśli tylko ten sposób może osiągnąć jakieś korzyści. 16 38. Postawy antyprawne. Postawy antyprawne jak nazwa wskazuje polegają na postępowaniu niezgodnym z obowiązującym prawem. Możemy wskazać tutaj na: a) nonkonformizm polegający na odrzuceniu bądź zwalczeniu wartości, norm i wzorów funkcjonujących w grupie, co może doprowadzić do dezintegracji grupy, niszcząc jej działania lub do procesów innowacyjnych, dążących do zmiany systemu normatywnego, b) negatywizm polega na generalnym odwróceniu wartości klasy średniej, tylko dlatego, że ona je wyznaje. Następuje negatywna polaryzacja wartości. Pewne formy zachowania są uznawane za dobre, np. kradzież, prz4emoc, tylko dlatego, że według standardów klasy średniej są uważane za złe, c) dewiacje to zachowania, które łamią ogólnie przyjęte normy. 39. Postawa rygoryzmu i tolerancji. Rygoryzm i tolerancja są typologią dokonaną przede wszystkim na podstawie reakcji otoczenia wobec naruszycieli norm prawnych. Rygoryzm polega na uznaniu, że nie istnieją okoliczności usprawiedliwiające działa naruszycieli prawa. W związku z tym przekonanie o niezbędności stosowania surowych sankcji. Tolerancja to postawa wyrozumiałości dla naruszycieli prawa. Wyraża się w poszukiwaniu przyczyn łamania prawa nie w złej woli ludzkiej, a okolicznościach utrudniających jego przestrzeganie. Stąd niechęć do penalizacji przez tolerantów. Zagadnienie tolerancji i rygoryzmu odnosi się także do prawodawcy- kryterium rodzaj sankcji. 40. Teoria anomii wg. R. Mertona. Anomia, słowo pochodzenia greckiego, oznacza „brak prawa, postępowanie niezgodne z prawem. Robert Merton, jeden z teoretyków dewiacji uważa, że dewiacja jest normalną reakcją na pewną sytuację społeczną, a nie wynikiem zaniku kontroli społecznej. Jeśli społeczeństwo jest właściwie zorganizowane, to istnieje harmonia pomiędzy celami a środkami do ich realizacji. Gdy tej harmonii brak, to społeczeństwo może doznać stanu anomii, tj. rozbieżności między normami i celami kulturowymi a uznanymi społecznie możliwościami działania zgodnie z tymi normami. Do anomii jednostki przystosowują się w bardzo różnorodny sposób. Merton wyróżnia 5 rodzajów adaptacji; a) konformizm- polega na akceptacji celów kulturowych wyznaczanych przez społeczeństwo, jak i zinstytucjonalizowanych środków do realizacji tych celów. Jako jedyny sposób nie ma charakteru dewiacyjnego; b) innowacja- polega na dążeniu do celów usankcjonowanych kulturowo przy wykorzystaniu nielegalnych środków. Innowacja ma miejsce także w warstwach wyższych(przestępcy „w białych kołnierzykach”) 17 c) rytualizm- to rodzaj akceptacji cechującej ludzi ostrożnych, dla których ważniejsze są bezpieczeństwo i spokój niż osiąganie celów, na które społeczeństwo kładzie nacisk. Cele te są przez rytualistów odrzucane, jednak akceptują oni instytucjonalne środki ich realizacji. Rytualista pozostaje wierny społecznym wzorcom zachowania kosztem własnych ambicji; d) wycofanie- polega na odrzuceniu celów kulturowych i zinstytucjonalizowanych środków ich realizacji. Jako przykłady podać można włóczęgów, alkoholików, narkomanów. Najbardziej potępiany rodzaj; e) bunt- tym różni się od wycofania, że w miejsce kulturowo wyznaczonych celów i zinstytucjonalizowanych środków proponuje nowe, przyniesione ze sobą cele i normy. 41.Teoria zróżnicowanych powiązań E. H. Sutherlanda. Teoria zróżnicowanych powiązań przedstawiona w r. 1939 opiera się na 9 założeniach: a) „zachowanie przestępcze jest wyuczone”. Jednostka nie ma żadnych wrodzonych predyspozycji do przestępstwa, sama go nie wymyśli; b) „uczenie się zachowania przestępczego następuje w toku interakcji z innymi osobami w procesie komunikowania”. Mogą mieć postać zwerbalizowaną albo gestów; c) „główna część procesu uczenia się zachować przestępczych zachodzi w obrębie grup pierwotnych”, np. rodzina, sąsiedzi, rówieśnicy. Stąd wniosek, że środki masowego przekazu takiej roli nie odgrywają; d) „uczenie się zachowania przestępczego obejmuje zarówno techniki popełniania przestępstw(...), jak i konkretne kierunki motywacji, dążeń, racjonalizacji i postaw”; e) „uczenie się konkretnych motywacji i dążeń jest wynikiem takiego sposobu definiowania norm prawnych, który sprzyja bądź nie sprzyja ich naruszaniu”; f) „jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji(określeń) sprzyjających naruszaniu prawa nad definicjami nie sprzyjającymi naruszaniu prawa”. Oznacza to, iż jednostki stają się przestępcami na skutek przewagi kontaktów z wzorami przestępczymi nad kontaktami z wzorami nieprzestępczymi; g) „zróżnicowane powiązania mogą różnić się częstotliwością, czasem trwania, uprzedniością i intensywnością”; h) „proces uczenia się zachowania przestępczego przez powiązanie w wzorami zachowań przestępczych i nieprzestępczych obejmuje te same mechanizmy, co każde inne uczenie się”; i) „chociaż zachowanie przestępcze jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, nie można go nimi wyjaśnić, gdyż zachowanie nieprzestępcze jest wyrazem tych samych potrzeb i wartości”. 18 42.Teoria podkultur dewiacyjnych A. K. Cohena. Cohen był dyrektorem zakładu dla nieletnich, myśli swoje przedstawił w pracy „Deliquent boys”. Uważa, że kultura amerykańska jest kulturą warstw średnich, którą charakteryzują ambicja, indywidualna odpowiedzialność, szacunek dla osiągnięć,, umiejętność rezygnowania z natychmiastowych gratyfikacji. Młodzież klas niższych zdaje sobie sprawę ze swojego gorszego położenia. Też chce się bogacić, osiągnąć wyższą pozycję, ale wychowanie domowe utrudnia im to. Możliwe są 3 sposoby rozwiązania problemu: a) jedni(zwani „chłopcami z collegu”) w pełni przyswajają wartości klasy średniej i przez edukację podejmują trud zmiany położenia; b) drudzy(„chłopcy z rogu ulicy”) świadomi ograniczeń nie podejmują wyzwania, lecz konsekwentnie stają w obronie wartości klas niższych. Decydują się legalnie osiągnąć to, co najlepsze, ale w ramach stylu życia swojej klasy; c) trzeci typ(„chłopcy z gangu”) mając poczucie zablokowania awansu, stają się przestępcami. Tak więc nie cała młodzież z klas niższych będzie należała do podkultur dewiacyjnych. Cohen skupia uwagę na trzeciej grupie i wymienia jej cechy: bezcelowość, złośliwość, negatywizm, życie dniem dzisiejszym. 43.Wyjaśnianie dewiacji społecznej wg teorii T Hirschiego. Jednostka może dokonywać czynów przestępczych, ponieważ jej więzi z porządkiem konformistycznym zostały w jakiś sposób zerwane. Kiedy te więzi zostaną zerwane lub w znacznym stopniu osłabione, jednostka ulega swoim naturalnym skłonnościom do zachowań dewiacyjnych. Cztery składniki więzi jednostki ze społeczeństwem: a) przywiązanie (emocjonalny związek z otoczeniem), b) zaangażowanie (działalność zgodna z normami, rozsądek), c) zaabsorbowanie (brak czasu na zachowania dewiacyjne), d) przekonanie (wiara w porządek) 44.Teoria naznaczania (etykietkowania) E. Lemerta. E. Lemert wyróżnia dwa rodzaje dewiacji: pierwotna i wtórną. Dewiacja pierwotna: zachowanie odbiegające od norm, ale nie napotykające reakcji społecznych. Mechanizmy prowadzące do popełniania przestępstw to : czynniki społeczne, kulturowe, psychologiczne, fizjologiczne, np. kradzieże, zabójstwa, oszustwa. Dewiacja wtórna: powodowana reakcją społeczeństwa, polegająca na dezaprobacie, degradacji, izolacji osoby przekraczającej normy. Końcowy etap to przyłączenie się dewianta do grupy osób podobnych do niego, a więc dewiacyjnej, np. prostytucja, hazard. 19 Zachowania dewiacyjne wg Lemerta mogą polegać zarówno na tym, że odbiegają od norm społecznych w sposób pożądany i ceniony, jak i na tym, że spotykają się z negatywną reakcja społeczną (socjopaci). Powyższa teoria zaliczana jest do teorii naznaczania społecznego (etykietowania, stygmatyzacji, reakcji społecznej), choć sam Lemert bronił się przed taką klasyfikacją. 45.Postawa rygoryzmu i tolerancji prawnej. Rygoryzm i tolerancja są typologią dokonaną przede wszystkim na podstawie reakcji otoczenia wobec naruszycieli norm prawnych. Rygoryzm polega na uznaniu, że nie istnieją okoliczności usprawiedliwiające działa naruszycieli prawa. W związku z tym przekonanie o niezbędności stosowania surowych sankcji. Tolerancja to postawa wyrozumiałości dla naruszycieli prawa. Wyraża się w poszukiwaniu przyczyn łamania prawa nie w złej woli ludzkiej, a okolicznościach utrudniających jego przestrzeganie. Stąd niechęć do penalizacji przez tolerantów. Zagadnienie tolerancji i rygoryzmu odnosi się także do prawodawcy- kryterium rodzaj sankcji. 46. Bezpośredni i pośredni adresat normy prawnej. Sporne jest, kto jest bezpośrednim adresatem normy prawnej. Formalnie rzecz biorąc ustawodawca zwraca się do organu stosującego prawo(„kto zabija człowieka...”). Jeśli jednak pominiemy strukturę normy prawnej i sposób jej zapisu a spojrzymy z punktu widzenia motywacyjnego działania prawa, uznać powinniśmy, że bezpośrednimi adresatami normy prawnej są obywatele lub wyodrębnione grupy podmiotów. 47. Informacyjne działanie normy prawnej. O bezpośrednim działaniu informacyjnym prawa mówimy wtedy, gdy adresat normy prawnej dowiaduje się o jej treści za pośrednictwem dzienników, w których publikuje się akty normatywne a więc z Dz.U., Monitora Polskiego, kodeksów, komunikatów w prasie, telewizji, o ile przekazują akt normatywny literalnie. Natomiast pośrednie informacyjne działanie prawa dokonuje się wtedy, gdy o normie prawnej dowiadujemy się z porady adwokata, dyskusji, artykułu, sprawozdania z procesu. 48. Optymalny stan „nasycenia” społeczeństwa wiadomościami o normach prawnych. Wg Studnickiego dorosła osoba o normalnym poziomie umysłowym powinna dysponować trzema rodzajami informacji: a) informacjami podstawowymi- czyli o normach kształtujących ustrój państwa, zasady ważniejszych działów prawa, o podstawowych procedurach i sposobach dotarcia do informacji szczegółowych; 20 b) informacjami niezbędnymi z uwagi na wymagania określonych grup społecznych- co innego musi wiedzieć sędzia, co innego dziennikarz; c) informacje potrzebne do bieżącego podejmowania decyzji- sięga się do nich w miarę potrzeby. 49. Motywacyjne a celowościowe działanie normy prawnej. Z motywacyjnym działaniem normy prawnej mamy do czynienia, gdy norma prawna jest bezpośrednim motywem naszego działania. Np. płacimy podatki, bo prawo nakłada na nas taki obowiązek. Inaczej jest w przypadku norm regulujących sposób dokonania pewnych czynności, np. formy zawarcia związku małżeńskiego. W tym przypadku to nie norma bezpośrednio motywuje nas do, np. zawarcia małżeństwa. W tym wypadku mamy do czynienia ze skierowującym działaniem normy. Można mówić o jeszcze innej postaci skierowującego działania normy prawnej. Jeśli np. zakazuje się sprzedaży alkoholu w okolicach szkół, to ma to zmotywować młodzież do niepicia, bo niezależnie od tego młodzież nie może pić, a jednocześnie brak jest ogólnego zakazu picia. 50. Motywacja zasadnicza a motywacja techniczna. Motywacja zasadnicza sprowadza się do stwierdzenia, że tak, a nie inaczej należy postąpić- stwierdzenia popartego autorytetem prawodawcy i zabezpieczonego sankcją. Natomiast motywacja techniczna zawiera w sobie racjonalne argumenty uzasadniające zalecony wybór postępowania. Obecnie coraz więcej norm prawnych zawiera takie właśnie techniczne wzory postępowania. Są one formułowane w takich obszarach życia jak: zdrowie, higiena, oświata, rolnictwo, budownictwo. 51. Kontrolne działanie normy prawnej. Mówiąc o kontrolnej funkcji norm prawnych, mamy na myśli pewien szczególny proces oddziaływania prawa na społeczeństwo. Jego szczególność polega na tym, że wzory zachowań zawarte w dyspozycjach norm prawnych stają się pewnym układem odniesienia, w oparciu o który kwalifikujemy zachowania jako dozwolone lub niedozwolone. W ten sposób kontrolna funkcja norm prawnych staje się jedną z postaci kontroli społecznej. Kontrola ta może być realizowana przez przymus(to jest domeną państwa) lub przekonywanie. Może być wykonywana przez oficjalnie powołanych do tego kontrolerów(sądy) lub zwykłych obywateli. Kontrola przez zwykłych obywateli może mieć charakter sformalizowany(np. złożenie zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa do prokuratury) lub niesformalizowany(społeczne napiętnowanie). 52. Hipoteza trójstopniowego działania prawa. „Wydany przez normodawcę abstrakcyjny przepis prawny oddziałuje na zachowanie społeczne poprzez trzy zasadnicze zmienne: treść , rodzaj-typ podkultury, typ 21 osobowości”. Wg Podgóreckiego mamy 3 płaszczyzny między przepisem prawnym a zachowaniem prawnym: a) typ ustroju społeczno-gospodarczego: przepis prawny funkcjonuje w określonej rzeczywistości społeczno-gospodarczej, która nadaje mu określoną treść. Wiąże się to z wykładnią prawa; b) typ podkultury prawnej: Podgórecki wymienia podkulturę negatywną(cechuje np. przestępców), pozytywną i neutralną; c) typ osobowości- różne uwarunkowania psychospołeczne powodujące różne nastawienie do prawa. Akt normatywny będzie optymalnie skuteczny jeżeli działa w akceptowanym ustroju społeczno-gospodarczym, wspierany jest przez filoprawną podkulturę i realizowany przez jednostki nastawione legalistyczne. Natomiast będzie optymalnie nieskuteczny gdy działa w nieuznawanym ustroju, w ramach podkultury antyprawnej i trafia di nielegalistycznie nastawionych adresatów. 53.Teoria działania prawa L. Petrażyckiego. Leon Petrażycki uważny jest za twórcę psychologicznej teorii prawa i moralności. Według niego socjologia winna być wyższą teorią rodzajową procesów społecznych, powinna odkrywać to, co jest wspólne i właściwe. Prawo wg Petrażyckiego ma pełnić dwie podstawowe funkcje : motywacyjną i wychowawczą. Działanie motywacyjne prawa – nakierowanie zachowań na obowiązujące przepisy prawa – wzbudzanie i tłumienie pobudek do różnych działań i zachowań. Działanie wychowawcze prawa – eliminowanie takich zachowań, postaw czy motywacji, które są uznawane za społecznie negatywne oraz na popieraniu i nagradzaniu postaw społecznie pozytywnych. W miarę wypełniania się funkcji wychowawczej prawa, system normatywny zmienia się, stosownie do osiągniętego poziomu psychiki społecznej. Można zatem mówić o ogólnej tendencji w rozwoju prawa – „prawo rozwoju prawa”, z której wynikają tendencje specjalne: a) tendencja do wzrostu wymagań prawnych – każde następujące po sobie systemy prawne wymagają od obywateli więcej, w sensie rozumnego postępowania społecznego, niż je poprzedzające. Następuje wzrost wymagań prawnych o charakterze zarówno jakościowym jak i ilościowym, b) tendencja do zmiany pobudek motywacyjnych – poszukiwanie coraz wznioślejszych motywów dla określonego zachowania, c) tendencja do zmniejszania się presji motywacyjnej na działanie zgodne z prawem – w związku z coraz lepszym przystosowaniem się psychiki ludzkiej do warunków życia społecznego, potrzebny jest coraz mniejszy nacisk wywołanie pożądanych, zgodnych z prawem zachowań, Obok funkcji motywacyjnej i wychowawczej, prawo spełnia jeszcze funkcję rozdzielczą (regulacja podziału i krążenia dóbr materialnych) i organizacyjną (konstruuję strukturę grupy, tworzy ustrój polityczny i pozostaje w związku z zagadnieniami władzy). 22 54.Autorytet prawa (prestiż prawa i respekt wobec prawa). Pojęcie prestiżu prawa jest wieloznaczne. Można bowiem mówić o prestiżu prawa w ogóle, prestiżu poszczególnych działów prawa oraz respekcie, jakim powinno prawo cieszyć się w abstrakcji. Respekt dla prawa może wyrastać ze strachu przed sankcją, być efektem kalkulacji, konformizmu czy uznania prawa jako całości. W ramach prestiżu wyróżniamy 2 procesy: indukowanie prestiżu(sumowanie się prestiżów w różnych dziedzinach życia społecznego), radiacja prestiżu(przenoszenie się całościowego prestiżu z jego elementów na te dziedziny prawa, które jeszcze go nie uzyskały lub już utraciły). Prawodawca może osiągnąć prestiż prawa albo poprzez uzgodnienie prawa pozytywnego z wartościami społecznymi, albo poprzez wydanie go przez autorytet cieszący się respektem. 55.Pojęcie i rodzaje skutków prawa. Tworzeniu prawa powinno towarzyszyć przewidywanie społecznych skutków. Brak jednak wystarczająco skutecznych metod prognostycznych powoduje, iż można mówić jedynie o ogólnym schemacie przewidywania. Najbardziej optymalna sytuacja ma miejsce wtedy, gdy uda się przewidzieć wszystkie skutki, jakie będą się wiązać z wprowadzeniem nowego prawa w życie. Wówczas można mówić o skutkach zamierzonych. Skutki niezamierzone to te, które występują, choć nie zostały przewidziane- mają najczęściej charakter negatywny, ale niekoniecznie. Natomiast skutki wtórne to takie, które prawodawca przewiduje, ale nie w pełni się na nie godzi. 56.Skuteczność prawa. W demokratycznym państwie prawnym stanowienie norm prawnych jest działalnością celową. Skuteczne działanie ustawodawcy to takie, które realizuje przy pomocy norm prawnych jego cele. Skuteczne prawo jest to więc prawo, które spełnia w dostatecznie wysokim stopniu cele prawodawcy. Rodzaje skuteczności prawa: a) skuteczność behawioralna- polega na realizacji celu bezpośredniego czyli zachowaniu się adresata zgodnie z normą; b) skuteczność finitystyczna- polega na realizacji celu pośredniego, tzn. osiągnięciu określonego stanu rzeczy, np. niepicia na koncercie wynikłego z celu bezpośredniego- zakazu sprzedaży alkoholu w tym miejscu; c) skuteczność psychologiczna- ma miejsce, gdy norma wywiera wpływa na przeżycia adresata. Ta skuteczność jest osiągana, nawet jeśli adresat postępuje niezgodnie z normą, ale ma wyrzuty sumienia; d) skuteczność społeczno-wychowawcza- polega na wytworzeniu się określonych postaw u adresatów, zwłaszcza w skali społecznej. 23 57.Pojęcie społecznych funkcji prawa i ich klasyfikacja. Za funkcję prawa możemy uznać zarówno zadania stawiane obowiązującemu prawu(są to wtedy funkcje założone), jak i następstwa działania prawa(są to wtedy funkcje realizowane). Można wyróżnić następujące kwalifikacje funkcji prawa: a) z punktu widzenia procesu podejmowania przez adresata decyzji wyróżniamy funkcje: informacyjną, motywacyjną i kontrolną; b) z punktu widzenia adresata można mówić o funkcji bezpośredniej(gdy adresat dowiaduje się o treści normy prawnej i na nią reaguje) oraz pośredniej(gdy mówimy o oddziaływaniu na adresata); c) z punktu widzenia metafunkcji- czyli organizacji społeczeństwa- wyróżniamy funkcję stabilizującą(wiążącą się z zapewnieniem ładu, usuwaniem naruszeń norm) i dynamizującą(polegającą na wprowadzaniu zmian w stosunkach społecznych); Poza tym wyróżniamy jeszcze następujące funkcje prawa: ochronną, gwarancyjną, opiekuńczą, organizacyjną innowacyjną, wychowawczą(w tym prewencyjną i resocjalizacyjną), promocyjną, rozstrzygania konfliktów. 58.Polityka prawa. Maksymalistyczne ujęcie polityki prawa widzi ją jako dyscyplinę, zajmującą się zarówno określaniem celów, do jakich powinien dążyć ustawodawca, jak też doborem określonych środków do ich realizacji. W ujęciu minimalistycznym polityka prawa sprowadza się do technologii prawa, która koncentruje się na problemie, jak dobrać środki prawne, aby zrealizować wyznaczony cel. W wersji maksymalistycznej polityka prawa wiąże się z koniecznością wskazywania celów prawa, dokonywania pewnych wartościowań i przyjęcia określonych założeń filozoficznych. Ujęcie minimalistyczne natomiast wyłącza natomiast poza obręb polityki prawa zagadnienie celów, w tym sensie, iż nie nadają się do naukowego uzasadnienia. One są po prostu kwestią wyboru ustawodawcy. 59.Opinia publiczna a polityka tworzenia i stosowania prawa. Opinia publiczna to wszelkie przejawy opinii społecznej wyrażone w taki sposób, że można je przypisać całemu społeczeństwu lub grupom społecznym. Może być wyrażona w sposób bardziej lub mniej sformalizowany. W ramach polityki tworzenia prawa można rolę opinii publicznej można rozpatrywać od strony proceduralnej lub merytorycznej. Od strony proceduralnej chodzi o formy udziału adresatów prawa w polityce tworzenia prawa. Taką formą może być np. referendum. Od strony merytorycznej rola opinii publicznej w polityce tworzenia prawa wyraża się w możliwości oddziaływania opinii publicznej na politykę tworzenia prawa, niezależnie od istnienia procedur takiego wpływu. Dla prawodawcy opinia publiczna powinna być ważna i znana. 24 Od strony proceduralnej wpływ opinii publicznej w stosowaniu prawa wyraża się w uczestnictwie czynnika społecznego w stosowaniu prawa, przykładem mogą być ławnicy, którzy z założenia są reprezentantami opinii publicznej. Od strony merytorycznej wpływ opinii publicznej na politykę stosowania prawa przejawić się może w znajomości przez sędziego opinii publicznej. Jednak sędzia nie może ulegać naciskom, bo jest niezawisły. 60.Patologia społeczna. Patologia społeczna - niepożądane zjawiska, które mogą wywołać negatywne skutki w rozwoju danej społeczności lub całego społeczeństwa. Rodzaje patologii społecznej: a) patologia indywidualna, b) patologia rodziny (małej grupy społecznej), c) patologia struktur organizacyjnych. Główne przyczyny problemów społecznych, powodujących zjawiska patologiczne: a) osłabienie więzi społecznych i związanego z nimi mechanizmu kontroli społecznej, b) wzrost rozpiętości między aspiracjami a możliwościami ich realizacji, c) ukształtowanie się w pewnych grupach i środowiskach norm obyczajowych sprzecznych ze społecznie akceptowanym systemem wartości, d) ekskluzja i marginalizacja społeczna. Przejawy patologii indywidualnej: a) uzależnienia (narkomania, alkoholizm, lekomania), b) samobójstwa, c) przestępczość (osoby nieletnie), d) prostytucja, e) dewiacje seksualne. Przejawy patologii rodziny: a) rozpad rodziny, b) przemoc w rodzinie, c) pozbawienie praw rodzicielskich, d) osłabienie funkcji wychowawczej rodziny, e) sieroctwo społeczne, Przejawy patologii struktur organizacyjnych: a) biurokracja, b) korupcja, c) bezrobocie, d) ubóstwo. Geneza patologii : zachowania patologiczne towarzyszą człowiekowi od wieków. Ludzie spożywali napoje alkoholowe i środki odurzające po to, aby: a) uśmierzyć przykre uczucia b) o czymś zapomnieć; c) uwolnić się od wewnętrznych zahamowań i obaw; 25 d) móc przeżyć odmienne stany świadomości; e) nawiązywać kontakty z innymi ludźmi; f) ugasić pragnienie. W obecnych czasach problem różnorodnych zagrożeń z jakimi spotykają się dzieci, młodzież a także dorośli, staje się zagadnieniem bardzo niepokojącym, ze względu na dynamikę, powszechność, dostęp i wpływ środków na zachowanie. Trudno jest określić dokładną przyczynę zażywania środków wpływających na prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa, ponieważ już samo zanieczyszczenie środowiska negatywnie oddziałuje na odporność immunologiczną organizmu ludzkiego, wpływa na schorzenia somatyczne i obniża poczucie własnej woli, co może skutkować pojawieniem się potrzeby zażycia jakiegoś środka pobudzającego lub uspokajającego w celu wzmocnienia psychiki.
