Wykład 14
advertisement
13 luty Skróty: Q – wielkość produkcji TC – koszty całkowite TFC – całkowite koszty stałe TVC – całkowite koszty zmienne MC – koszty krańcowe ATC – przeciętne koszty całkowite AFC – przeciętne koszty stałe AVC przeciętne koszty zmienne Wzory: Koszt krańcowy szybciej maleje i rośnie niż koszty przeciętne i przecina je w ich minimach. W krótkich okresach, kiedy działa prawo wydajności nieproporcjonalnej koszty całkowite rosną nieproporcjonalnie do wielkości produkcji. Przy małej produkcji rosną one mniej niż proporcjonalnie, a od pewnej wielkości produkcji dalszy wzrost produkcji pociąga za sobą więcej niż proporcjonalny wzrost kosztów. Przy niewielkiej produkcji koszty przeciętne są duże następnie maleją wraz ze wzrostem produkcji, ponieważ koszty stałe rozkładają się na coraz większą ilość produktu a wydajność zmiennych czynników wytwórczych jest rosnąca (co oznacza, że wzrost produkcji wymaga mniejszych kosztów zmiennych). Następnie koszty przeciętne po osiągnięciu minimum rosną, ponieważ wzrost produkcji wymaga coraz większych kosztów zmiennych na jednostkę produktu i tendencja ta przewyższa efekty spadku kosztów stałych na jednostkę. Koszty krańcowe uzależnione są tylko od nakładów zmiennych czynników wytwórczych. Dopóki działa prawo rosnącej wydajności czynników wytwórczych koszty krańcowe maleją. Gdy natomiast przyrost kolejnych jednostek czynników wytwórczych powoduje mniej niż proporcjonalny przyrost produkcji a zatem gdy działa prawo malejącej wydajności koszty krańcowe zaczynają rosnąć. Równowaga firmy: - oznacza ona taki układ kosztów produkcji i przychodu (utargu), który jest najkorzystniejszy z punktu widzenia celu firmy. Z punktu widzenia maksymalizacji zysku lub minimalizacji strat. Przychody całkowite (TR) stanowią wartość sprzedanych produktów firmy. TR=p*Q 1 Przychody przeciętne (AR) to przychody uzyskane przez firmę ze sprzedaży jednostki produktu. Przychody krańcowe (MR) to przyrost przychodów całkowitych wywołany wzrostem sprzedaży o jednostkę. Przedsiębiorca będzie powiększał produkcję dopóki będzie ona przynosiła przyrost zysku a zarazem do momentu, gdy MC=MR. Tę wielkość produkcji Q będziemy nazywali punktem równowagi przedsiębiorstwa. Zysk całkowity rośnie dopóty dopóki przyrosty zysku są dodatnie a zatem dopóki zysk krańcowy jest większy od zera. Osiąga on maksimum z chwilą zrównania się zysku krańcowego z zerem. Zysk krańcowy jest równy różnicy między MR a MC. Podjęcie decyzji produkcyjnych dotycząca rozmiarów produkcji przebiega dwuetapowo: 1. Korzystamy z warunku MC=MR, aby określić rozmiary produkcji przy których zysk jest maksymalny lub strata minimalna. 2. Odwołujemy się do warunków kosztu przeciętnego (porównujemy ATC z ceną) w celu uzyskania odpowiedzi na pytanie czy produkcja określona warunkiem MC=MR rzeczywiście zapewnia nam zyski i pozwala kontynuować działalność w długim okresie. Przedsiębiorstwo osiąga tzw. techniczne optimum produkcji (tj. optymalną z technicznego punktu widzenia wielkość produkcji) przy spełnieniu warunku MC=ATC. Dla tego warunku wytwarzana wielkość produkcji charakteryzować się będzie najniższymi przeciętnymi kosztami wytwarzania. Techniczne optimum produkcji informuje, zatem, przy jakich rozmiarach produkcji przeciętny koszt produkcji jest najniższy. Nie oznacza to jednak, że jest to wielkość produkcji optymalna z ekonomicznego punktu widzenia. Opłacalność produkcji zależy, bowiem nie tylko od kosztów wytwarzania. Ich zmiany zależą od chłonności rynku czy też od stopnia jego konkurencyjności. Czynniki te przesądzają o wielkości przychodów firmy i zysku całkowitego. Umożliwiając podejmowanie racjonalnych decyzji dotyczących rozmiarów produkcji. Przedsiębiorca kieruje się, bowiem w swej działalności nie tyle zasadą minimalizacji kosztów ile zasadą maksymalizacji zysków. Firma osiąga maksimum zysku dla wielkości produkcji, gdy spełniony jest warunek MC=MR. Tę wielkość nazywamy optimum ekonomiczne. Zwiększenie rozmiarów produkcji poza wyznaczone optimum ekonomiczne prowadzi do zmniejszenia zysków firmy ponieważ od tego punktu koszty krańcowe są większe od przychodów krańcowych. Koszty w długim okresie Analiza kosztów w długim okresie dotyczy tych sytuacji kiedy firma dokonuje zmian nie tylko wielkości produkcji ale także związanej z nią zmiany wielkości i struktury wyposażenia kapitałowego. W długim okresie nie występuje kategoria kosztów stałych. W analizie kosztów produkcji w długim okresie posługujemy się kategorią przeciętnego kosztu całkowitego długookresowego (LAC) wskazującą na wielkość przeciętnego kosztu produkcji dla różnych poziomów produkcji gdy wszystkie czynniki produkcji są zmienne. W długim okresie firma minimalizuje koszt produkcji przez wybór optymalnej wielkości i struktury wyposażenia kapitałowego. Relacje miedzy kosztami przeciętnymi i rozmiarami produkcji będą układały się różnie w zależności od tego czy firma zwiększając rozmiary produkcji osiąga czy nie tzw. korzyści skali. Jeśli koszty rosną wolniej niż rozmiary produkcji krzywa LAC opada, tzn. koszty przeciętne obniżają się. Oznacza to, że firma osiąga korzyści skali (ekonomia skali). Natomiast niekorzyści skali (dezekonomia skali) występują w sytuacji odwrotnej gdy koszty całkowite rosną szybciej niż rozmiary produkcji. 2 Występowanie korzyści skali wynika stąd, że wraz ze wzrostem skali produkcji rosną możliwości lepszego wykorzystania aparatu wytwórczego. Możliwy jest również wyższy stopień specjalizacji siły roboczej i osiągnięcie wyższej jej wydajności. Zwiększa się możliwość prowadzenia i korzystania z czynników prac badawczo rozwojowych a także możliwość uzyskiwania korzystnych rabatów z tytułu zakupu dużych ilości czynników wytwórczych. Analizując korzyści skali podkreślić należy, iż mogą wynikać z uwarunkowań: Technologicznych Marketingowych Finansowych Po przekroczeniu skali (Q = minimum) koszty całkowite rosną szybciej niż wielkość produkcji gdyż ujawniają się tzw. koszty skali, których źródłem są m.in.: nieoptymalne wykorzystanie mocy produkcji tzw. menedżerskie niekorzyści skali (wydłużenie kanałów komunikacji) rosnące trudności zarządzania dużą strukturą, koszty rozrostu biurokracji rosnące koszty transportu i składowania produktów Wykład 14 ___________________________________________ 23 luty 2004r Krzywe długookresowych kosztów przeciętnych dla dużych przedsiębiorstw w różnym stopniu zależą od czynników ekonomicznych, organizacyjnych i technologicznych wynikających ze specyfikacji firm. Kształt krzywych długookresowych kosztów przeciętnych nie jest jednakowy dla wszystkich branż, zależne jest to bowiem od podatności danej działalności produkcyjnej na korzyści skali. Dziedziny gospodarki o dużym udziale kosztów robocizny w kosztach całkowitych są mało odporne na korzyści skali. Minimum kosztów przeciętnych osiągane jest tu przy relatywnie niewielkiej skali , a zatem pojawiają się niekorzyści skali. W branżach podatnych na korzyści skali (przemysł zmechanizowany, zautomatyzowany) w których koszty skali pojawiają się dopiero przy znacznych rozmiarach produkcji długookresowa krzywa kosztów przeciętnych ma kształt spłaszczony. W takich branżach infrastrukturalnych takich jak telekomunikacja, energetyka czy transport kolejowy o wysokim udziale kosztów stałych w kosztach całkowitych rozszerzenie skali produkcji do rozmiarów produkcji do zaspokojenia potrzeb z regionu i kraju powoduje stałe obniżanie się kosztu przeciętnego, nie ujawniają się wówczas niekorzyści skali. Analizę zachowań przedsiębiorstwa i decyzje produkcyjne przedsiębiorstwa analizować można w zależności od struktury rynku na którym działa firma. W literaturze wymienia się cztery typy struktur rynkowych: 1. Konkurencja doskonała 2. Konkurencja monopolistyczna 3. Oligopol 4. Monopol Jako kryteria wyodrębniania tych typów rynków przyjmuje się: liczbę firm działających na rynku mobilność czynników produkcji (swobodę wejścia nowych firm na rynek) cechy produktów (stopień ich zróżnicowania) stopień kontroli cen przez firmę KONKURENCJA DOSKONAŁA Cechy (założenia) modelu konkurencji doskonałej 3 na rynku występuje duża liczba kupujących i sprzedających, każdy producent wytwarza znikomą część podaży w związku z czym zmiana wielkości produkcji tych firm nie wpływa na podaż rynkową. W rezultacie cena jest niezależna od produkujących (i kupujących) jest tzw. datą (dana jest przez rynek). Istnieje doskonała mobilność czynników produkcji (tj. swobodny ich przepływ pomiędzy poszczególnymi rodzajami działalności). Nie ma zatem barier wejścia na rynek. Oferowane towary maja jednakowe czy też zbliżone cechy użytkowe. Reklama i marka firmowa nie odgrywają roli. Upraszczamy, że klient sugeruje się tylko ceną. Kupujący i sprzedający mają doskonałą znajomość rynku i dysponują pełną informacją. W warunkach konkurencji doskonałej zwiększenia podaży przez firmę nie wpływa na poziom ceny. Przychód całkowity jest równy ilości sprzedanych produktów i ich ceny. Przychód przeciętny jest sumą pieniędzy zysku ze sprzedaży towarów. Przychód krańcowy (przyrost przychodu całkowitego związany ze wzrostem sprzedaży o jednostkę) jest równy cenie, ponieważ firma każdą dodatkową jednostkę sprzedaje po tej samej cenie. Krzywa popytu na wyrób firmy jest tu nieskończenie elastyczna co wynika z bardzo małego udziału na rynku. Zmiany wielkości produkcji firmy będą miały tak nikły wpływ na cenę, że można go uznać za zerowy. Podejmując decyzje dotyczące rozmiarów produkcji firma kieruje się kryterium maksymalizacji zysków, które wymaga zrównania MR=MC. AC > p → strata AC < p → zysk (pojawia się zysk jednostkowy) AC = p → zysk zerowy/normalny p >= AVC Dążące do maksymalizacji zysku przedsiębiorstwo będzie zwiększać rozmiary produkcji dopóty dopóki przychód krańcowy będzie wyższy od kosztu krańcowego, a zatem firma ma zysk przy rozmiarach produkcji wyznaczonych przez zrównanie się kosztu krańcowego z przychodem krańcowym, który jest równy cenie. Dopóki koszt krańcowy jest niższy od kosztu przeciętnego zwiększenie produkcji obniża koszt przeciętny i przyczynia się do zwiększania zysku. Od momentu zrównania się kosztu krańcowego i przeciętnego kosztu krańcowego przewyższając koszt przeciętny przyczynia się do jego wzrostu. Zysk firmy rośnie jednak nadal tak długo jak długo koszt krańcowy jest niższy od przychodu krańcowego. Przy spełnieniu relacji MC=MR firma uzyskuje maksimum zysku. Zrównanie MC z MR wyznacza optimum ekonomiczne przedsiębiorstwa. Punkt, ten nazywamy punktem równowagi przedsiębiorstwa gdyż maksymalizując zysk przedsiębiorstwa nie jest zainteresowane zmianą wielkości produkcji. Firma znajduje się w stanie równowagi dopóty dopóki nie zmieniają się takie czynniki jak cena i koszty produkcji. Gdy p jest większe od kosztu przeciętnego wówczas firma osiąga zysk. Jeśli przyjąć, że koszty firmy obejmują nie tylko typowe koszty księgowe, ale uwzględniają także koszty alternatywne to zysk ten określa się mianem zysku ekonomicznego (nadzwyczajnego). Z kolei gdy cena, po której firma sprzedaje produkty pokrywa jedynie koszty przeciętne całkowite wówczas firma realizuje jedynie zysk normalny (zerowy) należy jednak pamiętać, że koszty alternatywne wliczone do kosztów całkowitych umożliwiają w tym przypadku „opłacenie” wszystkich czynników produkcji. Jeśli cena rynkowa jest niższa od kosztu przeciętnego całkowitego to firma ponosi straty. O tym czy powinna w tej sytuacji zaprzestać działalności decyduje to czy cena rynkowa jest wyższa czy niższa od AVC. Cena nie niższa od AVC zapewnia firmie odtwarzanie kapitału obrotowego i umożliwia minimalizację strat w toku dalszej działalności. W przypadku ceny większej od minimum AVC (tzw. cena zamknięcia firmy) firma musi zaprzestać działalności, gdyż prowadziłoby to do powiększania strat. 4 Wykład 15 ________________________________________ 01 marzec 2004r MONOPOL - określany jest jako sytuacja, w której dany rynek pewnego wyrobu kontrolowany jest przez jednego producenta/sprzedawcę. Cechy modelu monopolu: Istnieje wyłączność produkcji i sprzedaży Producent/sprzedawca jest cenodawcą czyli kontroluje ceny Produkowany jest produkt, który nie ma bliskich substytutów Istnieją silne bariery wejścia na rynek Uczestnicy rynku mają doskonała wiedzę o rynku Istota monopolu jest jego siła rynkowa pozwalająca kontrolować cenę sprzedawanego wyrobu. Monopol ustala cenę i wielkość produkcji, które maksymalizują zysk. Monopol nie ma jednak pełnej swobody działania. Ograniczeniami siły monopolu są: Ujemnie nachylona krzywa popytu i jej elastyczność (zmusza to Monopol do dobierania odpowiedniej kombinacji ceny i wielkości produkcji) Ustawodawstwo antymonopolowe i działalność państwa Rodzaje monopolu: Monopol ekonomiczny – będący wynikiem siły ekonomicznej danej firmy (np. Polskie Sieci Energetyczne) Monopol prawny – wynikający z przepisów prawa (TP S.A. – nadużywa swojej siły ekonomicznej) Monopol naturalny – oparty o naturalne warunki działalności tzw. monopol techniczny (np. MPWiK) Źródła siły monopolu: Opanowanie źródeł i zasobów czynników produkcji niezbędnych do wytwarzania danego wyrobu Opłacalna skala produkcji wynikająca z istniejącej technologii przy ograniczonym rynku Siła ekonomiczna umożliwiająca zastosowanie niskich cen, które eliminują potencjalnych konkurentów Wysokie zapotrzebowanie na początkowy kapitał dla uruchomienia produkcji Opanowanie kanałów dystrybucji co uniemożliwia doprowadzenie konkurencyjnego dobra do odbiorcy Patenty i prawa rozpowszechniania wykluczające możliwość podjęcia produkcji wyrobu o zbliżonej jakości Licencje rządowe i koncesje na produkcję i sprzedaż Czas niezbędny na wejście W Polsce instytucją zajmującą się ochroną konkurencji i zwalczaniem praktyk monopolistycznych jest Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta (UOKIK) działający w oparciu o ustawę o przeciwdziałaniu praktyk 5 monopolistycznych. Ustawa antymonopolowa zawiera unormowania, które konstruują narzędzia przeciwdziałania monopolowego: sankcje cywilno-prawne, np. stwierdzenie nieważności umów zawartych z naruszeniem ustawy sankcje administracyjno-prawne, np. nakaz obniżenia ceny, zakaz łączenia firm, nakaz podziału firmy sankcje karno-administracyjne czyli kary pieniężne nawet do 10% rocznych przychodów firmy Funkcje konkurencji Siłami napędowymi konkurencji wewnątrz danej branży są: Nowe firmy wchodzące na rynek Pojawienie się substytutu Siła przetargowa klientów Siła przetargowa dostawców Rywalizacja istniejących konkurentów Monopolista nie mając konkurentów nie bierze pod uwagę zachowania innych firm. Musi jednak liczyć się z istniejącym popytem i jego elastycznością. Oznacza to, że monopolista nie może zwiększyć rozmiarów sprzedaży bez równoczesnego obniżenia ceny lub może sprzedawać mniej po wyższej cenie. Utarg krańcowy i utarg przeciętny kształtują się tu inaczej niż w warunkach konkurencji doskonałej. W warunkach monopolu wzrost sprzedaży wywołuje spadek ceny. Spada zatem utarg krańcowy i przeciętny z tymże utarg krańcowy spada w tempie szybszym niż utarg przeciętny, bowiem każde zwiększenie sprzedaży wymaga obniżenia ceny produkowanego wyrobu. Krzywa utargu całkowitego i krańcowego w monopolu Gwarancje wolności gospodarczej Wykład 16 ________________________________________ 08 marzec 2004r Opodatkowanie zysków monopolistycznych Monopol + doskonała konkurencja Monopol – różnicowanie cen (dyskryminacja cenowa) Monopol a alokacja zasobów, naturalny monopol, regulacje monopolu Wykład 17 ________________________________________ 15 marzec 2004r Konkurencja monopolistyczna Założenia modelu konkurencji niedoskonałej – konkurencji monopolistycznej: 1. Dość duża liczba stosunkowo niewielkich firm posiadających mało widoczny udział w rynku umożliwiający jednak oddziaływanie na ceny produktów. Przy tym w modelu tym zakłada się, że działająca na tym rynku firma należąca do „dawców ceny” nie uwzględnia reakcji swoich konkurentów. 2. Istnieje swoboda wejścia na rynek, zwłaszcza w długim okresie. 3. Producenci wytwarzający dobra i usługi zaspokajające te same potrzeby, ale różniące się od siebie jakością, wyglądem i stopniem promocji. Zachodzi, więc konieczność stosowania konkurencji niecenowej (np. reklama) w celu przyciągnięcia klienta. 4. Firma może podnieść cenę nie obawiając się utraty wszystkich klientów, ponieważ część z nich do danej firmy jest przywiązana. Przykłady: Stacje benzynowe w jednym mieście; Apteki (kilkanaście – kilkadziesiąt) Krótko- i długookresowa równowaga firmy w konkurencji monopolistycznej. Konkurencja niecenowa Konkurencja za pośrednictwem ceny (obniżanie ceny) prowadzić może do zmniejszenia osiąganego zysku czy powiększenia strat. Z tego punktu widzenia konkurencja cenowa jest nieopłacalna. Bardziej korzystnym i skutecznym sposobem konkurowania będzie: 6 Różnicowanie produktów Promocja sprzedaży (reklama). Wpływ reklamy na cenę rynkową i popyt W długim okresie korzyści z reklamy mogą zanikać przez stosowanie tych samych metod przez wszystkich konkurentów. Oznaczać to będzie przesunięcie krzywej popytu i MR na poprzednie pozycje. Wydatki/nakłady na badania naukowe i rozwój analizowane z punktu widzenia wzmocnienia pozycji firmy w stosunku do jej potencjalnych klientów Nakłady na ochronę środowiska naturalnego analizowane w kontekście rosnących barier wejścia dla nowych firm niezdolnych do zakupu kosztownych urządzeń ochronnych (przy istniejących przepisach prawa w zakresie ochrony środowiska oznaczać to będzie wzrost pozycji konkurencyjnej istniejącej na danym rynku). Model ceny ograniczającej konkurencję Firmy działające w warunkach konkurencji monopolistycznej osiągają w długim okresie wyłącznie zysk normalny przy spełnieniu założenia o swobodzie wejścia firm na dany rynek. W praktyce założenie to nie musi być jednak spełnione, co więcej istniejące na rynku firmy są w stanie stworzyć bariery wejścia dla nowych firm i w ten sposób nie dopuścić do powstawania struktury rynku opisywanego przez model konkurencji monopolowej. Bariery wejścia można definiować jako koszt, który musi ponieść firma szukająca wejścia na dany rynek, a którego nie musi ponosić firma już tam obecna. Bariery wejścia chronią, zatem władzę rynkową i gwarantują firmom działającym na rynku zyski wyższe od normalnych w długich okresach. Do barier możemy zaliczyć: Korzyści skali Absolutne przewagi kosztowe firm działających na rynku Zróżnicowanie produktów Koszty kapitałowe System drapieżnych cen – cena ustalana przez „stare” firmy poniżej progu rentowności Asymetria informacji Restrykcyjne przepisy prawa Narzędziem stosowanym przez istniejące firmy dla stworzenia barier wejścia przede wszystkim cena. Jeśli istniejące firmy decydują się na blokowanie wejścia nowym firmom to ich zachowanie można opisać za pomocą modelu ceny ograniczającej konkurencję, w którym zakłada się, że: Model ceny ograniczającej konkurencję Wykład 18 ________________________________________ 22 marzec 2004r 1. 2. 3. 4. 5. Stosowanie obniżania ceny dla ograniczenia wejścia nowych firm na rynek dla swojej skuteczności wymaga spełnienia kilku warunków: Spełnienia założeń, że firmy nowe mają koszty przeciętne wyższe niż przedsiębiorstwa istniejące Zmiany w technice produkcyjnej (postęp techniczny) nie mogą być znaczne i szybkie gdyż nowe firmy wykorzystywałyby je do obniżania kosztów w porównaniu z firmami starszymi Popyt na wyroby na danym ryku nie może rosnąć zbyt szybko bo wtedy nowe firmy nie ograniczałyby rynku zbytu firm starych Udział sprzedaży nowych firm w sprzedaży całego rynku musi być znaczny gdyż inaczej zmiany w zdolnościach produkcyjnych rynku byłyby niewielkie, nie wpływałyby znacząco na poziom cen różnica w kosztach przeciętnych firm nowych i starych pozwala określać łatwość wejścia na rynek a) jeżeli różnica ta jest bliska zeru to wejście na rynek jest łatwe b) gdy różnica ta jest niewielka to wejście na rynek będzie utrudnione, ale niezbyt skutecznie c) przy dużej różnicy wejście na rynek może być utrudnione skutecznie a niekiedy wręcz zablokowane Model ceny ograniczającej konkurencję zakłada, że istniejące firmy działają w zmowie przy ustalaniu ceny, która nie dopuści na rynek nowych firm. Brak takiego założenia nie oznacza jednak, ze wejście na rynek nie może być utrudnione. Jednym z możliwych zachowań istniejących firm może być bowiem brak z ich strony jakichkolwiek reakcji na wejście nowych firm na rynek. Oznacza to utrzymanie dotychczasowych rozmiarów produkcji (podaż). Założenie o takich zachowaniach istniejących firm znane jest jako postulat Sylosa (Labiniego). 7 W takiej sytuacji wejście nowych firm na rynek musi wywołać spadek ceny ponieważ łączna wielkość produkcji firm starych i nowych przy danym popycie może być sprzedawana po dotychczasowej cenie. Jeśli nowe firmy przewidują, ze firmy stare zachowają się zgodnie z postulatem Sylosa nie będą próbowały wejść na rynek dopóki poziom ceny jaka ich zdaniem ustali się po ich wejściu nie będzie wyższy od ich przeciętnego kosztu produkcji. Pozwala to istniejącym firmom na utrzymanie ceny wyższej od ich kosztów przeciętnych o wielkość równą spodziewanemu spadkowi tej ceny na skutek wejścia nowych firm. Porównanie modeli doskonałej i monopolistycznej konkurencji 1. Firmy w warunkach konkurencji monopolistycznej będą produkowały mniej i po wyższych cenach niż firmy w konkurencji doskonałej. Różnice te nie muszą być jednak duże, ponieważ krzywe popyt mogą być bardzo elastyczne. 2. W warunkach konkurencji monopolistycznej w firmach występować będzie nadmiar mocy produkcyjnej co nie wystąpi w konkurencji doskonałej. Nadmiar ten nie musi być jednak duży ze względu na elastyczną krzywą popytu. OLIGOPOL Założenia modelu: Na rynku występuje kilku do kilkunastu producentów, którzy podejmując decyzje o wielkości produkcji i poziomie ceny liczą się z reakcją konkurentów (współzależność decyzji) Oligopol administruje cenami, firmy kształtują ceny, ceny oligopolistyczne zmieniają się jednak rzadziej nie reagując na niewielkie zmiany popytu i kosztu Istnieją bariery wejścia na rynek. Mają one podobny charakter jak w monopolu, różnią się jednak skutecznością tzn. niekiedy są stosunkowo łatwe do pokonania w innych przypadkach pokonanie ich jest niemożliwe Sprzedawany produkt może być jednorodny (stal) albo zróżnicowany (samochody) Ze względu na niepewność zachowania konkurenta i konieczność uwzględnienia jego kontrakcji. Firma oligopolistyczna zakłada, że popyt na jej wyrób jest elastyczny (stopień tej niepewności może różnić się w zależności od rodzaju rynku. Jeżeli firma ma na rynku rozeznanie co do reakcji konkurencji na jej decyzje produkcyjno-cenowe to będzie w stanie wyznaczyć krzyw popytu na swój produkt. Rodzaje oligopoli: Oligopol ustabilizowany (z ukształtowanym przywódcą cenowym i stabilną strukturą) i oligopol nieustabilizowany, w którym firmy walczą o zdobycie jak najkorzystniejszej pozycji na rynku Oligopol symetryczny obejmujący firmy o zbliżonym potencjale i asymetryczny w którym jedna lub kilka firm dominuje nad pozostałymi Oligopol zróżnicowany gdy wytwarzane produkty są zróżnicowane i czysty/jednorodny gdy firmy wytwarzają jednorodne produkty Strategia stosowana przez firmy w oligopolu może być różna. Mimo tej różnorodności oligopole generalnie stoją przed dylematem czy przyjąć strategię współdziałania tj. porozumieć się i realizować spójną/jednolitą strategię czy tez walczyć z konkurentami o jak największą część rynku dla siebie. Porozumienia w oligopolu mają na celu uniknięcie walki konkurentów i maksymalizacji zysku. Uzgadniając politykę cenową, rozmiary rynku i podziały rynków zbytu firmy w oligopolu zachowują się jak pełny monopolista tzn. mogą maksymalizować zyski przez ograniczenie rozmiarów produkcji i podnoszenie cen. Stosunkowo duże prawdopodobieństwo zawierania porozumień w oligopolu istnieje wówczas gdy: 1. Na rynku działa kilka firm i znają się one wzajemnie – nie występują tajemnice co do metod i kosztów produkcji. 2. Metody produkcji i koszty przeciętne są zbliżone. 3. Firmy produkują podobne dobra co ułatwia porozumienia cenowe. 4. W oligopolu istnieje firma dominująca, która może narzucić pozostałym firmom strategie działania. 5. Występują wyraźne bariery wejścia na rynek. 6. Stabilność na rynku. 7. Słabość polityki antymonopolowej rządu. Przykładowe strategie działania w oligopolu. 1. Każda z firm określa ceny swoich wyrobów i wielkość produkcji nie porozumiewając się z rywalami. 8 2. Firmy uznają swoją współzależność, dochodzą do porozumienia i jedna z nich staje się liderem ustalającym cenę, pozostałe je naśladują. Wyróżnia się dwa rodzaje przywództwa cenowego: a) Przywództwo firmy dominującej o dużym udziale produkcji; b) Przywództwo firmy o najniższych kosztach produkcji. 3. Wszystkie firmy usiłują działać jak liderzy sądząc, że uda im się osiągnąć zyski, efektem tego są zyski niższe niż w porozumieniu oligopolowym. Firmy oligopolistyczne z reguły naśladują swoich rywali wtedy kiedy obniżają oni ceny. Na ogół nie naśladują gdy ceny są podwyższane. Efektem tego jest stosunkowo duża stabilność cen w oligopolu. Dążąc do maksymalizacji zysku firmy w oligopolu dążyć mogą do zmiany oligopolistycznej o charakterze monopolistycznym ponieważ: Działając jak monopol mogą obniżyć stopień konkurencji i zwiększyć zyski Obniżyć stopień niepewności zachowania rywali Tworzyć bariery wejścia na rynek Ta zmowa przybiera formy: Zmowy doskonałej Zmowy niedoskonałej Istotę zmowy doskonałej oddaje kartel będący formalną organizacją producentów na danym rynku. Porozumienie między firmami kartelu dotyczącym przeniesienia niektórych decyzji zarządczych na szczebel centralny kartelu 9np. OPEC, Jata). W zależności od rodzaju scentralizowanych decyzji wyróżnia się: Kartel scentralizowany w którym występuje całkowita kontrola nad wielkością, cenami, rynkami zbytu i podziałem zysku Kartel dokonujący podziału rynku, w którym strony porozumienia ograniczają się do podziału stref zbytu Zmowa niedoskonała obejmuje nieformalne i często nietrwałe porozumienia cenowe czy też dotyczące wielkości produkcji lub rynków zbytu. Przybiera ona postać: Przywództwa cenowego Umowy dżentelmeńskiej w której strony uzgadniają wspólne działanie w konkretnej sytuacji, np. obniżanie ceny wyrobu eliminując rywali. Wykład 19 ________________________________________ 29 marzec 2004r Celem kartelu scentralizowanego jest zmonopolizowanie rynku przez zmawiające się firmy. Gdyby to osiągnięto podejmowanie decyzji odbywałoby się tak samo jak w monopolu. Duopol – dwie firmy. Kartel scentralizowany zachowując się na rynku jak monopol zmaksymalizuje zysk przydzielając kwoty produkcyjne każdej firmie na podstawie jednakowych kosztów krańcowych producentów zgodnie z zasadą MR=ΣMC=MC1=MC2. Jeżeli kwoty produkcyjne zostałyby rozdzielone według innego kryterium uniemożliwiłoby to maksymalizację zysku. Kartel maksymalizuje zysk wytwarzając x0 i sprzedając po cenie p0. W scentralizowanym kartelu podział zysków jest niezależny od wielkości zysku wypracowanego w danej formie. Dokonywany jest on w procesie negocjacji i kompromisu między różnymi interesami członków organizacji kartelowych. Ta niejednoznaczność dokonywanych wyborów staje się silnym bodźcem do oszukiwania partnerów w ramach kartelu. Pojedynczym firmom opłaca się stosować „ciche” obniżki cen przy większej sprzedaży (produkcji) niż wyznaczona przez kartel. Dzieje się tak dlatego, że krzywa popytu na produkt konkretnej firmy jest bardziej elastyczna niż krzywa popytu rynkowego. Im mniejsza będzie sprzedaż poza kartelem tym mniejsze ryzyko wykrycia oszustwa. Kartele scentralizowane utrzymują się najdłużej, gdy: 1. Zarówno po stronie podaży jak i popytu mamy kilku uczestników rynku. 2. Występuje firma dominująca na rynku. 3. Występuje podobieństwo i jawność metod produkcji i poziomu kosztów. 4. Istnieją bariery wejścia na rynek. 9 Kartel dokonujący podziału rynku jest bardziej rozpowszechnioną formą zmowy oligopolistycznej ale za to mniej trwałą. Jego celem jest zapewnienie pozycji monopolowej w pewnej sferze działalności lub część rynku. Przy zawartym porozumieniu firmy na swoich rynkach będą się zachowywać jak monopol. Przywództwo cenowe (ksero) Przywództwo cenowe jest luźną formą porozumienia, w którym jedna firma ustala cenę, a inne ją naśladują. Możemy wyróżnić trzy modele przywództwa cenowego: 1. Przywództwo cenowe firmy dominującej – Przy zrównoważonym rynku wyznaczającym cenę P0 nie ma miejsca dla nowej firmy. Dopiero przy cenach niższych powstaje luka pomiędzy wielkością podaży rynkowej firm a wielkością popytu (wyznacza krzywą popytu). Zmaksymalizuje ona zysk gdy wytworzy wielkość produkcji i sprzeda po P1. Wchodzi ona na rynek wypierając z niego firmy produkujące po koszcie AVC wyższym niż cena P1. Przy nowej cenie równowagi P1 firma dominująca zmusza firmy pozostałe do obniżenia produkcji x 1 i przejmuje część rynku w skali x2-x1. 2. Przywództwo cenowe firmy o niższym koszcie – Przyjmując, że popyt rynkowy rozkłada się proporcjonalnie na popyt dwóch firm o różnych kosztach krańcowych MC1 i MC2 to producent drożej wytwarzający maksymalizowałby zysk na poziomie produkcji x1 i cenie sprzedaży P1. firma taniej produkująca znajdująca się w równowadze wytwarzając x2 i sprzedając po cenie P2. Ta druga firma staje się przywódca cenowym zmuszając drożej wytwarzającą firmę do jej naśladowania. Siła tego przywództwa cenowego zależeć będzie także od ilości firm na rynku, kształtu krzywej popytu rynkowego oraz od udziału firmy w sprzedaży rynkowej. 3. Barometryczne przywództwo – W modelu tym zakłada się, że jedna z firm mająca najlepsze wyczucie sytuacji rynkowej i oczekiwań większości firm, pierwsza ogłasza zmianę cen, a pozostałe ją w tym naśladują. Przywódca cenowy działa tu jak barometr dobrze wyczuwający wolę większości firm działających na rynku. Wykład 20 _____________________________________ 05 kwiecień 2004 r. Na rynku oligopolistycznym na którym brak porozumienia między firmami można obserwować niekiedy dość długo trwającą niekiedy sztywność cen przerywaną od czasu do czasu walką cenową. Stabilność cen występuje wówczas gdy firmy nie mając bodźca do ich zmiany zgadzają się z tymi cenami rynkowymi i unikają wzajemnych zadrażnień konkurując o zwiększanie swojego udziału w rynku formami konkurencji nie cenowej. Tę stabilność cen na rynku oligopolistycznym wyjaśnia model tzw. załamanej (złamanej) krzywej popytu. Autorem tej koncepcji jest Sweezy. W modelu tym przyjęto założenie, że firmy oligopolistyczne traktują swoje funkcje popytu jako bardzo elastyczne co wyklucza podwyżki cen jako sposób zwiększenia przez nich swojego udziału w rynku. Również obniżki cen nie są dobrym sposobem ponieważ jeśli jedna z firm obniży ceny to niemal natychmiast zrobią to pozostali. W rezultacie zamiast wzrostu sprzedaży byłby jej spadek a za tym spadek zysków. Rysunek numer 007a i 007b Uwzględniając najbardziej prawdopodobną reakcję rywali oligopolista musi brać pod uwagę jak gdyby dwie odrębne funkcje popytu: Jedną wysoce elastyczną dla podwyżek cen Drugą wysoce nieelastyczną dla obniżek cen Punktowi E odpowiada cena PE i wielkość produkcji QE. Krzywa popytu jest nieciągła w rezultacie odpowiadająca jej krzywa utargu całkowitego również będzie nieciągła. Tej krzywej popytu AB odpowiada krzywa MR1. Odcinkowi AE krzywej popytu (AB) odpowiada odcinek AF utargu krańcowego. A odcinkowi ED krzywej popytu odpowiada odcinek GH krzywej utargu. Tak więc krzywa utargu krańcowego monopolisty składa się z dwóch rozłączonych odcinków segmentów AF i GH. Załamanie krzywej popytu i nieciągłość krzywej utargu krańcowego sprawiają, że cena przy której firma maksymalizuje zysk pozostaje stała. W granicach nieciągłego odcinka krzywej MR firma nie reaguje na wzrost kosztów krańcowych. Tak więc zmiany kosztów krańcowych nie wpływają na wielkość produkcji i cenę równowagi firmy. To wyjaśnia dlaczego maksymalizujące zysk firmy w oligopolu mogą nie zmieniać cen mimo zmian w kosztach produkcji. 10 Konkurencja nie cenowa. Konkurencja nie cenowa polega na podejmowaniu działań mających na celu zwiększenie udziału firmy w rynku bez obniżania ceny produktu. Główną jej formą jest reklama oraz różnicowanie produktów. Wydatki na badania naukowe i rozwój. Nakłady na ochronę środowiska naturalnego analizowane w kontekście rosnących barier wejścia na rynek dla firm których na to nie stać. Nieefektywność firmy oligopolistycznej. Firmy działające w oligopolu nie osiągają ani efektywności alokacyjnej (MC różne od P) ani produkcyjnej (P różne od LACMIN). Nieefektywność ekonomiczna firmy oligopolistycznej wynika głównie z: Ograniczenia produkcji – popyt na produkt firmy jest elastyczny stąd MR<P dla każdego poziomu produkcji. W rezultacie MR=MC przy niższym poziomie produkcji niż MC=P. W oligopolu pojawia się dodatkowy czynnik ograniczający produkcję w porównaniu z konkurencją monopolistyczną w długim okresie pojawiają się tu bowiem w skutek istnienia barier wejścia zyski ekonomiczne. Braku motywacji do minimalizacji długookresowych kosztów wytwarzania. Równowaga długookresowa osiągana jest tu bowiem przy wielkości produkcji mniejszej niż najbardziej efektywna. Straty spowodowane kartelizacją gospodarki (kartelizacja – zmowa oligopolistyczna wywołuje bezczynność produkcyjną ponieważ wyższe ceny w oligopolu wymagają ograniczenia produkcji wyzwalając nadmierne rezerwy potencjału produkcyjnego. ALTERNATYWNE CELE DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA. Krytycy tradycyjnej (neoklasycznej) teorii przedsiębiorstwa zakładającej, że firmy maksymalizują krótkookresowe zyski oraz wykorzystuj w analizie wielkości krańcowe, poddają w wątpliwość realność takiej mikroekonomicznej funkcji celu. Podkreślają, że: 1. Firmy nie dysponują pełną informacja o rynku – bariera informacyjna – co powoduje, że nawet jeżeli dążą do osiągania maksymalnego zysku niekoniecznie go osiągają. Bariera informacyjna uniemożliwia bowiem przewidywanie zmian w otoczeniu, wyznaczanie krzywych popytu na produkt czy też dokładne kalkulowanie kosztów produkcji. 2. Krytycy podkreślają, że w rzeczywistości przedsiębiorcy nie prowadzą kalkulacji przy użyciu wielkości krańcowych posługując się zazwyczaj tzw. regułą pełnego kosztu i ustalają cenę na poziomie pokrywającym koszt całkowity i zapewniającym pożądaną stopę zysku. Odpowiadając na te zarzuty zwolennicy teorii tradycyjnej podkreślają, że ani bariera informacyjna ani też trudności związane z kalkulacją kosztów produkcji nie są wystarczające do odrzucenia założenia o maksymalizacji zysku. Niepełna informacja jest bowiem realną cechą rzeczywistości gospodarczej. Tradycyjna teoria przedsiębiorstwa pozwala wyjaśnić kierunek reakcji firmy na zmiany zachodzące w otoczeniu i w tym kontekście właśnie należy oceniać przydatność wielkości krańcowych. Jeśli firmy chcą maksymalizować zysk to reagują w sposób, który za pomocą analizy marginalnej można przewidzieć.. Teoria tradycyjna zakłada także, że przedsiębiorcy dążą zazwyczaj do jak największych zysków co nie oznacza, że realizowane w rzeczywistości zyski są równe maksymalnym. Tradycyjna teoria odrzuca również argument odnoszący się do reguły pełnego kosztu, która to reguła nie wyjaśnia dlaczego dodawane do kosztów przeciętnych narzuty zysków są w praktyce bardzo zróżnicowane. Krytycy teorii tradycyjnej przyjmują również założenie zakładające, że firmy maksymalizujące zysk w długim okresie są bliższe rzeczywistości niż firmy maksymalizujące zysk w krótkim okresie. Wychodząc z założenia, że we współczesnej gospodarce występuje w praktyce zjawisko wydłużenia się tzw. Argumentacja ta budzi również wiele wątpliwości z uwagi na fakt niejednoznaczności pojęcia zysk długookresowy a także z uwagi na wpływ na zysk wielu różnorodnych czynników. Podkreślić należy iż teorie ekonomiczne powinny charakteryzować się pewnym stopniem ogólności, muszą być również stosunkowo proste, dostarczając określonych wskazówek przydatnych przy podejmowaniu przez podmioty gospodarcze uzasadnionych decyzji. W ramach teorii tradycyjnej przedsiębiorstwa, która zakłada, że przedsiębiorstwo maksymalizuje zysk krótkookresowy, taka prosta regułą jest reguła zgodnie z którą firma powinna zmierzać do punktu zrównania MC i MR. W literaturze pojawiają się jednak teorie albo odrzucające możliwość maksymalizacji funkcji celu przez przedsiębiorstwo (wprowadzające koncepcje zadowalającego czy też satysfakcjonującego tzw. szkoła behavioralna bądź też zakładająca maksymalizację funkcji celu innych niż zysk (tzw. teorie menedżerskie – teoria maksymalizacji Baumola). Maksymalizacja sprzedaży jako alternatywny cel wobec zysku firmy 11 William Boumol tak założył iż celem działania firmy jest maksymalizacja sprzedaży poddana warunkowi ograniczającemu w postaci osiągania poziomu wymaganego przez akcjonariuszy poziomu zysku. Twierdził, że menedżerowie dużych firm dają pierwszeństwo zwiększeniu utargu ze sprzedaży ponieważ wierzą, że ich wynagrodzenie, prestiż, pozycja wewnątrz firmy i na rynku są ściśle z tym powiązane. Sformułowany model odnosi się do dużych firm, w których nastąpiło oddzielenie własności od kapitału. Menedżerowie nie mają jednak pełnej swobody działania gdyż muszą osiągać zyski wystarczające do wypłacenia akcjonariuszom zadowalających ich dywidend. Firma maksymalizująca sprzedaż wytwarza więcej niż firma maksymalizująca zysk i ma większe nakłady na reklamę. Wykład 21 ______________________________________ 26 kwiecień 2004r. Do innych alternatywnych teorii celu przedsiębiorstwa można zaliczyć poza teoria Boumola także teorię maksymalizacji użyteczności. Główną teza tej koncepcji jest przyjęcie, że menedżerowie działają tak by maksymalizować raczej swą własną użyteczność (interes ekonomiczny) niż akcjonariuszy. Akcjonariusze czerpią użyteczność prawie wyłącznie z zysków natomiast menedżerowie mogą natomiast czerpać użyteczność z dążenia do realizacji szeregu innych celów niż maksymalizacja zysku (budowanie prestiżu, tendencja do odtwarzania się). Teoria zadowalającego zachowania (Shaimon?). Według tej teorii celami firmy nie jest maksymalizowanie zysku lecz osiąganie pewnego poziomu zysku lub stopy zysku, utrzymanie się na rynku bądź też pewien poziom sprzedaży. Firma w myśl tej koncepcji próbuje raczej zadowolić akcjonariuszy niż maksymalizować zyski. Teoria rozwagi – Firma w swym działaniu napotyka niepewność i ryzyko w związku z czym może świadomie ignorować okazje dające w perspektywie większej zyskowności jeśli towarzyszy im większe ryzyko związane z działalnością. W świetle tej teorii menedżerowie traktowani są jak rozważni liderzy firm, którzy ze względu na brak informacji niezbędnej do pełnej racjonalności działań przyjmują odpowiednie reguły i procedury postępowania charakteryzujące się ostrożnością działania. Rynek czynników produkcji. 12
