W naszym referacie pragniemy przedstawić pojęcie gospodarki
advertisement
W naszym referacie pragniemy przedstawić pojęcie gospodarki rynkowej oraz jej współczesne modele. Gospodarka rynkowa - to taka, w której sterowanie procesami gospodarczymi odbywa się poprzez rynek. Gospodarka rynkowa zwana również systemem wolnej przedsiębiorczości, nie jest uzależniona od tradycji czy planu centralnego, lecz bezpośrednio od woli konsumentów. Ważnym elementem tego systemu jest własność prywatna, która daje ludziom motywacje do wykorzystania tego, co posiadają w celu produkcji tych wyrobów, których sprzedaż może przynieść im zysk. Czynnik ten nazywamy często motywem zysku, stanowi motor napędowy działań ludzkich i sprawia, że produkują oni rzeczy, których pragną kupujący. Gospodarka rynkowa jest to system gospodarczy, w którym alokacja zasobów czynników wytwórczych (pracy, ziemi i kapitału) pomiędzy alternatywne możliwości ich wykorzystania (dziedziny wytwarzania, konkretne produkty), a także podział wytworzonych produktów pomiędzy poszczególne jednostki, dokonuje się głównie za pośrednictwem rynku, przy niewielkim wpływie państwa. W gospodarce rynkowej decyzje dotyczące tego, co i w jakich ilościach będzie produkowane, w jaki sposób, tzn. przy użyciu jakich metod technicznych, oraz dla kogo (tak zwane kardynalne pytania ekonomii), podejmowane są przez suwerenne podmioty gospodarcze, kierujące się własnym interesem i postępujące zgodnie z zasadami racjonalności gospodarowania. Podstawą podejmowania tych decyzji są informacje płynące z rynku: m.in. ceny dóbr i usług, ceny czynników wytwórczych, płace, stopy procentowe, stopy zysku, kursy papierów wartościowych, walut oraz oczekiwania podmiotów gospodarczych, co do ich kształtowania się w przyszłości Decyzje te mogą być w pewnym stopniu modyfikowane przez państwo w związku z ustalaniem przez nie np. stóp podatkowych, nakładaniem (lub zmianą) ceł, ustalaniem minimalnych lub maksymalnych cen, minimalnych płac, ograniczaniem wahań kursów walutowych, kształtowaniem systemu ubezpieczeń, zakresu opieki socjalnej itp. Skrajną postacią gospodarki rynkowej byłaby gospodarka wolnorynkowa, pozbawiona całkowicie wpływu państwa - taka jednak współcześnie nie istnieje. 1 Podstawą gospodarki rynkowej jest prywatna własność czynników wytwórczych. Cechy gospodarki rynkowej: 1. Podstawą jej funkcjonowania jest prywatna własność (środków produkcji, przedsiębiorstw itp.) 2. Wolność wyboru: - w - podejmowaniu rodzaju wszelkich prowadzonej decyzji gospodarczych, działalności gospodarczej, 3. Prawo do: - kierowania się własnym interesem podczas podejmowania decyzji gospodarczych, - posiadania kapitału i zakładania podmiotów gospodarczych, - swobodnego kształtowania ceny, - swobodnego przepływu kapitału, - swobodnego przepływu siły roboczej, - swobodnego obrotu walutami i środkami produkcji. 4. Brak lub tylko minimalna ingerencja rządu w procesy gospodarcze. Widzimy, więc, że rynek jest najważniejszym mechanizmem w gospodarce rynkowej. Bardzo ważne jest podkreślenie, że jedynie w gospodarce rynkowej, ponieważ wytworzyły się także inne systemy ekonomiczne. Istota gospodarki rynkowej Gospodarka rynkowa to ustrój, a nie tylko system ekonomiczny. System ekonomiczny określa zasady funkcjonowania gospodarki, a nie jej cechy konstrukcyjne, determinujące jej treść, jej podstawowe właściwości. Zazwyczaj wyróżnia się trzy główne cechy gospodarki rynkowej: 1. Jest to gospodarka oparta na prywatnej własności majątku, samodzielności decyzyjnej podmiotów gospodarczych, na pracy na własny rachunek i odpowiedzialności właściciela. 2 Jest to gospodarka oparta na indywidualnym rachunku mikroekonomicznym jej uczestników, wymuszająca racjonalność zachowań pod groźbą strat. Jest to przeciwieństwo gospodarki pojmowanej jako jedno, centralnie zarządzane przedsiębiorstwo, w którym nie ma adresowanej odpowiedzialności. 2. Jest to gospodarka pieniężna, z pieniądzem pełniącym funkcje kryteryjną w podejmowaniu decyzji i ocenach rezultatów. Oznacza to miarodajność cen i wycen pieniężnych kształtujących się na rynku, a nie poza rynkiem. Nie jest to gospodarka traktująca pieniądz instrumentalnie, służebnie, jako narzędzie realizacji tzw. planów rzeczowych i rozliczeń bez istotnego wpływu na sytuacje jednostek gospodarczych. W gospodarce rynkowej pieniądz jest wymieniany, a bank centralny suwerennie kształtuje podstawowe parametry gospodarcze, jak np. stopy procentowe wpływające na cenę kredytu. W gospodarce rynkowej kursy walutowe kształtują się swobodnie, albo są ustalane przez bank centralny na podstawie relacji i tendencji rynkowych, niezależnie od rynku. Jest to przeciwieństwo zamkniętej gospodarki rzeczowej, gdzie kurs walutowy ustalany jest arbitralnie przez państwo i nie zapewnia prawdziwości cen obecnych walut. 3. W gospodarce rynkowej podstawową formą gospodarowania jest swobodnie działający mechanizm rynkowy. Jego funkcją jest nie tylko równoważenie popytu z podażą i kształtowanie cen. Mechanizm rynkowy weryfikuje produkcję i podaż poprzez ich zderzenie z popytem, a równocześnie sygnalizuje i pozwala wykrywać luki (nisze) w podaży, stwarzając podstawy do wyboru ekonomicznego, do podejmowania decyzji lokacyjnych (o przeznaczeniu posiadanych zasobów). Warunkiem normalnego działania mechanizmu rynkowego jest swobodne kształtowanie się cen. Rola państwa w mechanizmie rynkowym ograniczona jest zwykle do wyznaczania ram, warunków brzegowych, których musza przestrzegać uczestnicy rynku oraz do występowania na rynku w charakterze podmiotu gospodarczego w granicach określonych zakresem własności państwowej. Pierwsza z wymienionych cech gospodarki rynkowej – własność prywatna i praca na własny rachunek i odpowiedzialność – ma charakter ustrojowy, 3 konstytucyjny. Druga i trzecia – pieniężny charakter gospodarki i dominacja mechanizmu rynkowego - mają charakter bardziej funkcjonalny. Między wszystkimi trzema cechami występują sprzężenia zwrotne. Bezsensowna byłaby bowiem gospodarka prywatna bez rynku. Nie można sobie wyobrazić gospodarki rynkowej bez mechanizmu rynkowego, który dla swego funkcjonowania wymaga samodzielności uczestników rynku i normalnych stosunków pieniężnych. Podejmowane w krajach socjalistycznych próby tzw. urynkowienia gospodarki nastawione były na zrealizowanie w pewnym zakresie jej cech funkcjonalnych z pominięciem cech ustrojowych, uważanych za nietykalne. Próby te kończyły się niepowodzeniem w obliczu ułomności i wewnętrznych sprzeczności takiego rozwiązania systemowego. Tak jak każdy ustrój i system ekonomiczny – gospodarka rynkowa podlega ocenie z punktu widzenia kryteriów „dobroci” systemu, konkretyzujących wymogi zasady racjonalnego gospodarowania. Kryteria te są następujące: - sprzyjanie racjonalnej alokacji zasobów, - możliwie optymalne wykorzystanie istniejącego potencjału ludzkiego i materialnego, - stymulacja aktywności i chłonności innowacyjnej, - sprzyjanie osiąganiu najkorzystniejszej relacji między efektami a nakładami, - działanie na rzecz równowagi gospodarczej, - skracanie czasu reagowania na zjawiska gospodarcze i niezbędnego do podjęcia decyzji (time is money). Gospodarka rynkowa uważana jest za ustrój spełniający w stosunkowo najwyższym stopniu te kryteria. Nie jest to jednak automatyczne. Stopień realizacji poszczególnych kryteriów zależy w znacznym stopniu od konkretnych rozwiązań prawnych, administracyjnych, przyjętych w danym kraju priorytetów, niepisanych norm, i obyczajów, podstaw światopoglądowych i ideologicznych. 4 To właśnie zróżnicowanie krajów i społeczeństw spowodowało, że gospodarka rynkowa nie jest monolitem systemowym. Przyjęcie tych samych cech ustrojowych nie oznacza braku różnic systemowych, np. w zasadach funkcjonowania gospodarki, w jej instytucjach w strukturze uprawnień decyzyjnych, w szczegółach podejścia do mechanizmu rynkowego, cen, płac, zysków, zakresu gospodarczej roli państwa. Te właśnie różnice decydują często w znacznej mierze o stopniu spełnienia wyżej wymienionych kryteriów „dobroci” systemu. Różnice te spowodowały także wykształcenie się współczesnych typów (modeli) gospodarki rynkowej o wspólnych na ogół cechach ustrojowych i często znacznych odmiennościach rozwiązań systemowych. Głównym wyróżnikiem poszczególnych typów gospodarki rynkowej jest stopień i sposób ingerencji państwa w gospodarkę, czyli jego w niej obecność. Z tego punktu widzenia wyróżnia się zwykle cztery systemy. Modele gospodarki rynkowej: Model anglosaski, zwany również gospodarką neoliberalną. Jest ona widoczna w krajach tj. Anglia, Hongkong, Singapur, Stany Zjednoczone. Cechą gospodarki neoliberalnej jest wolność osobista, indywidualizm, przedsiębiorstwa są traktowane przedmiotowo, czyli za takie, które można zbyć, kupić w sposób zbywalny np. wykupienie akcji itp. Gospodarka neoliberalna stara się w sposób najbardziej konsekwentny, często bezwzględny, wdrażać ustrojowe cechy i funkcjonalną logikę gospodarki rynkowej, uznając efektywnościowe kryteria oceny za jedynie miarodajne. Od tradycyjnego liberalizmu XIX-wiecznego neoliberalizm różni się naciskiem na rolę porządku prawnego, określającego ramy i normy obowiązujące w życiu gospodarczym. Doceniając rolę państwa jako twórcy i strażnika ustroju, neoliberalizm odrzuca państwową gestię w gospodarce. Neoliberalizm zwłaszcza amerykański, ma swoje źródła w reakcji na „keynesizm”, na politykę stymulującą popyt poprzez zwiększanie podaży taniego pieniądza. Jest on reakcją na nadmierny interwencjonizm państwowy 5 oraz jego ekonomiczne skutki - wzrost deficytu budżetowego i długu publicznego, często także inflacji. Stąd właśnie postulat gospodarki wolnej od ingerencji państwa w jej mechanizmy, gospodarki regulowanej jedynie polityką pieniężno-kredytową banku centralnego i w pewnej mierze potrzebami budżetu państwa. Hasłem neoliberałów amerykańskich, szczególnie silnie eksponowanym za prezydentury Ronalda Reagana - jest „deregulacja”, czyli powrót do samoczynności mechanizmów ekonomicznych, odchodzenie od nadmiernie opiekuńczych funkcji państwa jako zmniejszających kreatywność ludzi. Zadaniem państwa w tej koncepcji nie jest stymulacja popytu, lecz tworzenie warunków sprzyjających wzrostowi podaży i aktywności wytwórców, zmuszonych konkurencją do obniżania kosztów produkcji i cen. Stąd termin „supply side economics” (ekonomia z perspektywy podaży) na określenie teoretycznych podstaw polityki gospodarczej eksponującej rolę podaży, a nie popytu, w ożywieniu i rozwoju gospodarki. Cechy gospodarki Stanów Zjednoczonych: - komercjalizacja sektorów: szkolnictwo, kultury, religii, - swoboda przepływu kapitałów w gospodarce przez banki- przejęcie finansowania przez kapitał prywatny, - wysoki udział osób fizycznych w gospodarce, - przedsiębiorstwa są traktowane jako towar, - wolne umowy kredytowe i depozytowe, - rotacje wykwalifikowanej siły roboczej, rotacje w przedsiębiorstwach, czyli częste zmiany zakładów pracy, przekwalifikowania zawodowe, - wysokie różnice wynagradzania prezesów w stosunku do średniej zarobków danego przedsiębiorstwa (kilkadziesiąt razy) – ze względu na ważność posiadanych informacji, sposobu prowadzenia takiej polityki dla danego przedsiębiorstwa, która umożliwia wysoki dochód, - nie obserwuje się tendencji do tworzenia, na wzór europejski, systemów opieki społecznej. 6 Model skandynawski, zwany również koncepcją socjaldemokratyczną, interwencjonistyczną gospodarki rynkowej. Jest ona widoczna w krajach: Szwecja, Norwegia, Finlandia, Dania. Idee gospodarcze socjaldemokratów wyrastają z przekonania, że korzyści społeczne płynące z pewnego zakresu interwencjonizmu państwowego, czy nawet etatyzmu, będą większe od strat ekonomicznych z tytułu pewnego ograniczenia swobody działania gospodarki prywatnej oraz pracy na własny rachunek i odpowiedzialność. Historycznych źródeł tej koncepcji szukać trzeba zarówno w tezach tzw. „ekonomii dobrobytu”, jak i w zafascynowaniu możliwościami państwa w krajach scentralizowanego socjalizmu. Towarzyszyła temu niewiara w niewidzialną rękę rynku jako najlepszego mechanizmu ekonomicznego. Jak wiadomo, większość krajów uprawiających politykę socjaldemokratyczną wycofuje się z niej, na skutek wyraźnie gorszych wyników ekonomicznych w porównaniu z krajami o gospodarce neoliberalnej lub społecznej gospodarce rynkowej. Niezależnie od niedoskonałości uwikłanej w sprzeczności socjaldemokratycznej gospodarki rynkowej wypada zauważyć - wbrew spotykanym często błędnym sądom że w gospodarce tej, nawet przy znacznym zakresie ingerencji państwa, zachowane są wszystkie istotne cechy ustrojowe i funkcjonalne gospodarki rynkowej, jak dominacja prywatnej własności, rachunku mikroekonomicznego, praca na własny rachunek i odpowiedzialność, wymienialność pieniądza i mechanizm rynkowy jako główna forma funkcjonowania gospodarki. Nie jest to w żadnym razie gospodarka socjalistyczna. Kraje tego systemu stały się symbolem doskonale zorganizowanych społeczeństw zapewniając wszystkim pracę, demokratycznie rządzonych i mających wysoka stopę życiową. Model opiera się na następujących zasadach: a) silne państwo - socjalnie zorientowane - koordynuje dystrybucją dóbr materialnych i kulturalnych. Podstawą rozdziału są uprawnienia związane z obywatelstwem., b) demokracja polityczna i pluralizm realizujące władze narodu, c) skonsolidowane społeczeństwo obywatelskie - polityczne, socjalne, kulturalne, organizacje mają szeroki dostęp do władzy. Większość zadań związanych z opieką 7 socjalną realizują organizacje społeczne w ścisłej współpracy z instytucjami publicznymi, d) gospodarka mieszana - łącząca kapitalistyczne mechanizmy rynkowe z realizacją strategii bezpieczeństwa socjalnego. Zakłada się modyfikację mechanizmu rynkowego w odniesieniu do ochrony zdrowia, oświaty i kultury. Również w zakresie rynku pracy obserwuje się aktywność państwa w dążeniu do zapewnienia pełnego zatrudnienia. Ingerencja państwa w sprawy rynku jest dwojakiego rodzaju: - bezpośrednia - przez przepisy prawne. Prywatna wytwórczość podejmowana dla zysku jest legalna i wskazana, ale pracownikom muszą być zapewnione warunki odpowiadające normom socjalnym, określające na przykład miejsce i czas pracy, uprawnienia do części wytwarzanego produktu (w formie deputatu), wpływ na podejmowane decyzje w zakładzie. W okresie powojennym wzrastał udział sektora publicznego w tworzeniu produktu krajowego. W latach 80-tych osiągnął on 63% w Szwecji, 59% w Danii, 48% w Norwegii i 40% w Finlandii. Na początku lat 90-tych pojawiła się tendencja do komunalizacji sektora publicznego. Gminy zaczęły zyskiwać coraz większą samodzielność. Zaczęto bowiem dostrzegać negatywne aspekty „państwa dobrobytu” w postaci wzrostu biurokracji, rosnących wydatków publicznych i podatków oraz spadku efektywności gospodarki. Zaczęto rozwijać model samorządowy. Ostre kontrowersje wzbudzała skala podatków. Zauważalna jest stagnacja gospodarcza oraz ucieczka kapitału do krajów z mniejszymi obciążeniami podatkowymi. Coraz częściej formułowane są zdania, że „państwo dobrobytu” wyczerpało swoje możliwości. 8 Model nadreński ( niemiecki, europejski) inaczej zwany „społeczną gospodarką rynkową” opiera się na własności prywatnej oraz konkurencji, ale jednocześnie na rozbudowie ubezpieczeń społecznych, a także na wprowadzeniu zasady corocznych rokowań pracodawców i pracobiorców w sprawach warunków pracy. Polityka ekonomiczna, kreowana przez zwolenników liberalizmu , z ministrem gospodarki Ludwikiem Erhardem (RFN) - opierała się na zasadzie „maksimum konkurencji, minimum planowania”. Jednak dopuszczała doraźne oddziaływanie państwa w sferze handlu zagranicznego i polityki pieniężnej, niezbędne do podtrzymania koniunktury. Planowanie ograniczono do programów poszczególnych korporacji przemysłowych, których znaczna część należała do państwa. Polityka Erharda wspierała małe i średnie przedsiębiorstwa oraz zabiegała o duży udział drobnych posiadaczy akcji w wielkich spółkach akcyjnych. W roku 1951 wprowadzono zasadę współdecydowania. W radach nadzorczych i zarządach przedsiębiorstw początkowo tylko w przemyśle węglowym i stalowym, pojawili się przedstawiciele pracowników z prawem do współdecydowania w sprawach dotyczących załóg, głównie warunków pracy i płacy. Znaczne pakiety akcji znalazły się w rękach zatrudnionych. Udziały pracownicze były m.in. rezultatem denacjonalizacji przedsiębiorstw państwowych (np. Volkswagen) , których akcje sprzedawano po preferencyjnych cenach. W latach 60’, gdy Erghard sprawował funkcję kanclerza, rozwinięto elementy sterowania gospodarką. W ramach polityki antycyklicznej wprowadzono pięcioletnie plany wydatków bieżących i inwestycyjnych władz federalnych oraz poszczególnych landów. Umożliwiały one kontrolę podaży pieniądza i popytu globalnego. W modelu nadreńskim, inaczej również zwanym niemieckim, dużą rolę odgrywają banki. Mają one bowiem istotny wpływ na rady nadzorcze przedsiębiorstw i zarządzanie finansami poprzez przedstawicieli zasiadających w zarządach firm. Tworzy to coś w rodzaju wspólnoty banków i przedsiębiorstw. Celem banków jest długoterminowy rozwój przedsiębiorstw, gdyż są one powiązane na długi okres czasu. 9 Z drugiej strony, również grupy przemysłowe mają swoich przedstawicieli w radach banków. Uważa się, że sprzyja to stabilizacji warunków funkcjonowania systemu gospodarczego. Model japoński (kraje Azji południowej i Wschodniej) model ten podkreśla specyficzną mentalność Japończyków (ich religia, filozofia) i uwarunkowania kulturowe oraz fakt ze polityka gospodarcza Japonii po zniesieniu okupacji amerykańskiej miała na celu stworzenie „zasobnego kraju”. Zlikwidowano militaryzm. W dochodzeniu do wyżej wymienionego celu wyznaczono znaczną, ale stopniowo redukowaną rolę państwa we wspomaganiu wzrostu. Ważnym sposobem oddziaływania rządu były celowe ulgi podatkowe związane z postępem naukowo-technicznym, importem nowych technologii i eksportem, a także gwarancje kredytowe przy zaciąganiu pożyczek z prywatnych banków. Inwestorzy mogli liczyć na tanie kredyty z banków państwowych – Banku Przemysłowego Japonii, Japońskiego Banku Rozwoju i Japońskiego Eksport-Import Banku. Powołane w 1950 roku Ministerstwo Handlu Międzynarodowego i Przemysłu (MITI), poza opracowywaniem dziesięcioletnich wizji rozwoju handlu i przemysłu, stymulowało badania i wdrażanie innowacji oraz zakupy obcych technologii. Nadzorowało bilans handlowy i wspierało rozwój nowoczesnych dziedzin wytwórczości, głównie w zakresie elektroniki oraz wykorzystania energii atomowej. Istotną rolę realizacji polityki państwa odrywała powołana w 1955 roku Agencja Planowania Ekonomicznego (EPA). Przygotowywała ona prognozy rozwoju gospodarczego oraz plany inwestycji państwowych. Od lat 50’ znacznie wzrosła wydajność pracy Japonii 7 razy szybciej niż w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii! Boom konsumpcyjny i inflacja nie spowodowały zahamowań dzięki wyjątkowej stopie oszczędności, wielokrotnie większej niż w krajach rozwiniętych. Wynikało to z tradycji słabo rozwiniętego systemu emerytalnego (oszczędzano na starość), a także z ogromnej przedsiębiorczości indywidualnej - postało bardzo dużo drobnych przedsiębiorstw (głównie w przemyśle ciężkim, energetycznym, stoczniowym, 10 maszynowym, chemicznym, a także petrochemicznym, elektronicznym i samochodowym). Wysokie nakłady inwestycyjne i nowe formy organizacyjne prowadziły do wzrostu wydajności pracy oraz konkurencyjności produktów na rynku światowym. Głównym odbiorcą eksportu były Stany Zjednoczone. Dynamicznemu uprzemysłowieniu towarzyszył wzrost zaludnienia, głównie ludności napływającej ze wsi. Migracja kierowała się do coraz szybciej rozwijających się wielkich organizacji przemysłowych. W przedsiębiorstwach podstawą współpracy pracodawców i pracobiorców były silnie zakorzenione stosunki patriarchalne. Daleko posunięta lojalność pracobiorców oraz opiekuńczość ze strony pracodawców sprzyjały wiązaniu zatrudnionych z przedsiębiorstwem, często na całe życie. W korporacjach rozpowszechnione jest tzw. prawo Keiretsu - czyli wielkiej rodziny, w której wszyscy są solidarni – pracodawcy i pracownicy, klienci i dostawcy. W awansach i wynagradzaniu obowiązuje zasada starszeństwa. Stosowane są również liczne dodatkowe przywileje pracownicze np. dopłaty do mieszkań, dojazdy do pracy, korzystanie z korporacyjnych darów wypoczynkowych, wypłaty zasiłków rodzinnych i wysokich premii rocznych uzależnionych od zysku (do 30% rocznych dochodów). Bogate korporacje same realizują ubezpieczenia społeczne pracowników. Wpływ akcjonariuszy na politykę firmy jest znikomy. Obowiązuje wewnętrzne wyłanianie rady dyrektorów oraz organizowanie się pracowników w zespoły produkcyjności i jakości. Do sprzedania firmy niezbędna jest jednomyślna zgoda dyrekcji. Zdyscyplinowanie i pracowitość Japończyków służyły intensyfikacji pracy, stabilizacji zatrudnienia i ograniczały konflikty przemysłowe. Niski poziom płac japońskich pracowników przemysłu, stanowiący połowę osiąganego przez Amerykanów, był ważną przesłanką konkurencyjności japońskiego eksportu. Powojenny postęp Japonii, zwłaszcza w latach 60-tych, jest określany mianem „cudu gospodarczego”. Z początkiem lat 60’ społeczeństwo japońskie weszło w fazę masowej konsumpcji. 11 Dynamicznie rosło zapotrzebowanie na dobra trwałego użytku, głownie sprzęt elektroniczny. Rosnący popyt wewnętrzny wraz z eksportem stały się ważnym czynnikiem wzrostu gospodarki japońskiej, zwłaszcza po 1965 roku. Początek lat 70’ spowodował w gospodarce japońskiej wiele problemów związanych z ograniczeniami walutowymi (zawieszenie wymienności dolara na złoto) oraz komplikującymi się stosunkami handlowymi z USA. Skutkowało to zahamowaniem japońskiego eksportu oraz wzrostu gospodarczego. Według Wojciecha Pomychało, autora Encyklopedii Biznesu, gospodarka „tygrysów azjatyckich” nie zasługuje na miano oddzielnego typu czy modelu gospodarki rynkowej, ponieważ jest ona wyraźnie formą przejściową. Ogólnoświatowe tendencje demokratyczne sprawią, że w krajach tych zapanuje prędzej czy później – w zależności od czynników wewnętrznych - jeden z trzech głównych typów gospodarki rynkowej. Można jedynie przypuszczać, że krajom tym jest najbliżej do gospodarki neoliberalnej. Po przedstawieniu modeli gospodarki rynkowej funkcjonujących współcześnie nasuwa się nam następująca konkluzja: nie ma idealnego modelu funkcjonowania gospodarki. Każdy typ gospodarki ma swoje plusy i minusy. Zbyt duży liberalizm napotyka na opór coraz to silniejszych związków zawodowych, daleko idące zabezpieczenia socjalne - powodują zbyt duże obciążenia podatkowe, agresywny wzrost gospodarczy kończy się recesją. Jedno nie ulega wątpliwości: przyszłość ma tylko gospodarka rynkowa. Ekonomiści mają zatem duże pole do popisu w poszukiwaniu nowych rozwiązań, które będą w stanie pogodzić racjonalne gospodarowanie z polityką. 12
