Praca magisterska jako raport

1
Andrzej Pawłucki
Akademia Wychowania Fizycznego
we Wrocławiu
Zasady ujednolicenia
prac magisterskich jako raportów z badań
Część I – zawierająca filozoficzne uzasadnienie nauk o kulturze fizycznej jest zawarta
w oddzielnym opracowaniu.1
Część II – poniżej, opisuje podstawowe zagadnienia metodologii praktycznej tych
nauk – obowiązujące magistranta.
Czego dowiaduje się magistrant na wykładzie z metodologii przed przystąpieniem do
sporządzania raportu z badań ?
Wykład z metodologii, który poprzedza seminarium, dotyczy przede wszystkim
rozstrzygnięcia o przedmiocie i temacie badań oraz decyzji o typie badań; – tego, czy będą
to badania:
a) teoretyczne-weryfikacyjne – polegające na wyjaśnieniu zależności między
zjawiskami ( weryfikujące hipotezę - wydedukowaną z teorii),
b) teoretyczne-eksploracyjne – polegające na rozpoznaniu zjawiska i wykazaniu ex
post jego współzmienności z innym zjawiskiem (badania bez hipotezy, z samym pytaniem
badawczym),
c) praktyczne-diagnostyczne – polegające na rozpoznaniu przyczyn powstania
trudności w działaniu sprawczym,
d) praktyczne-ewaluacyjne [projektujące] – polegające na ocenie efektywność
metody przezwyciężania trudności w praktycznym działaniu sprawczym,
e) praktyczne-normatywne – polegające na etycznym uzasadnianiu wartości metody,
zastosowanej na drodze przezwyciężania trudności.
Pozostałe zagadnienia metodologiczne są pochodną powyższych rozstrzygnięć i
niezależnie od tematu i typu badań dotyczą w każdej pracy magisterskiej tego samego:
- wyboru schematu badań,
- opisu metody doboru próbki badanych,
- opisu metody zbierania danych,
- opisu metody analizy danych.
1
Pawłucki A.2007. Metodologiczny kanon poznania naukowego homo sportivus. W//: Drogi i bezdroża sportu i
turystyki (red. Z. Dziubiński). Warszawa: AWF, SALOS.
1
2
Co do samego tematu (patrz też poniżej) – magistrant dowiaduje się, że temat należy
formułować w języku teorii przedmiotu badań, a nie – języku metodologii czy statystyki. W
wielu przypadkach porządek teoretyczny jest zastępowany frazami statystyki. Nie trzeba
więc w temacie używać słów: „zmiana”, „”wpływ”, „przyczyna”, „skutek”, „korelacja”,
„predykcja” – gdyż słowa te pochodzą z języka metodologii czy statystyki, a nie teorii
wyjaśniającej przedmiot badań magistranta. Magistrant podejmuje przedmiot swoich badań
dlatego, że zauważa jego zmienność; nazywa się ją prawidłowością. Przedmiot jego
zaciekawienia przybiera różne stany – nazywane w języku metodologii wartościami zmiennej
zależnej. Gdyby nie zmienność przedmiotu – zmienność wartości zmiennej zależnej – nie
byłoby sensu podejmowania badań. Dzięki zmienności przeróżnych obiektów badań uczeni
mają „z czego żyć”, a magistranci – „żerować”. Mają o czym myśleć, kiedy pytają o
przyczynę zmienności tego przedmiotu (ogólniej mówiąc - bytu; za jaką przyczyną zmienia
się ?). Uczeni są tym podobni do siebie, że – niczym dzieci – pytają „dlaczego tak jest”, „za
jaką przyczyną byt ulega zmianie ?” – to myślenie jest oczywiście teoretyzowaniem
uczonych.
Działania badawcze nie miałby sensu poznawczego w ogólności, gdyby uczony nie
doświadczał niepokojącego jego „rozum teoretyczny”, zmieniającego się przedmiotu
rozpoznania. Samo zaś rozpoznanie dotyczy tego, z jakiego powodu do zmiany wartości
przedmiotu badań dochodzi; dotyczy – mówiąc dosadnie – wyjaśnienia przyczyny jej
pochodzenia. W nauce teoretycznej – w ogólności – celem poznania jest wyjaśnienie związku
między faktami.
Magistrant dowiaduje się, że celem jego badań jest wyjaśnienie związku bądź
przyczyny związku – zachodzącego między przedmiotem badań a jego domniemaną
przyczyną (najczęściej jednak – związku współzmienności).
Dlaczego tak jest, że w badaniach empirycznych musimy posługiwać się logiką
przyczyny, to oddzielna kwestia natury filozoficzno-ontologicznej – podejmowana wyżej, na
seminarium doktorskim.
Magistrant dowiaduje się też, że w temacie trzeba powiedzieć kogo badania dotyczą, a
nie czego – jakiego podmiotu (w sensie socjologicznym). Na przykład, czy badania dotyczą
układu oddechowego człowieka, czy konia; jeśli człowieka – to należy językiem socjologii
nazwać jego rolę kulturową (w raporcie z nauk o kulturze fizycznej - z występującą w modelu
badawczym zmienną biologiczną, jako zmienną losową - trzeba koniecznie powiedzieć, o
kim rozprawiamy: czy o sportowcu, czy uczestniku fitness, czy może o uczniu ze szkolnego
klubu).
Ujęcie przedmiotowe osoby społecznej – stosowane w naukach przyrodniczych, w
których zmienna stała zawarta jest w porządku natury – wykluczałoby raport z ram nauk o
kulturze fizycznej; byłby to raport o człowieku rozpoznawanym „gatunkowo”, a więc postaci
„wyjętej” z ram kulturowego procesu (chodzi o raport z nauk podstawowych o człowieku).
Jeśli celem badań jest wyjaśnienie związku między wysiłkiem fizycznym a kinetyką płuc, to
w temacie trzeba dookreślić podmiot tej czynności, na przykład: - wysiłkiem fizycznym
sportowca–wioślarza, albo urzędniczki uczestniczącej w indywidualnym treningu fitness.
Podsumowując, wartościowy przedmiot naukowego poznania należy przedstawić
językiem teorii wyjaśnianego przedmiotu badań.
Na marginesie dopowiem, że nie tylko magistranci nie są zazwyczaj przygotowani
teoretycznie, by logicznie dedukować hipotezy. Pewien doktorant zaczynał sporządzanie
2
3
projektu badań od cykloergometru, czyli od urządzenia pomiarowego, stojącego w kącie
laboratorium; zaczynał zatem od końca. A powinien zacząć od „początku”, czyli o zapytania
siebie o przedmiot swojego zdziwienia (przy założeniu, że magistrant potrafi „dziwić się”, że
uczniowie szkoły, do której uczęszczał – a teraz odbywa w niej praktykę - są otyli, a za jego
czasów tak nie było; - że uczennice gimnazjum niechętnie uczestniczą w zajęciach
sportowych; - że uczniowie szkoły sportowej naruszają prawo czystej gry).
Magistrant powinien szukać dziwnych zdarzeń - najlepiej w kręgu jego osobistych
zainteresowań Światem - i cieszyć się wraz promotorem, że wreszcie wykrył istnienie
niezrozumiałej dla niego prawidłowości. Od chwili jej wykrycia magistrant powinien
postępować tak, jak działają uczeni-teoretycy: od zapytania, czy w ramach dostępnej wiedzy
istnieje wyjaśnienie przyczyny zajścia dziwnej prawidłowości.
Ustalenie, czy istnieje teoria wyjaśniająca przedmiot badań przyjęty przez magistranta
za jego własny wymaga zapoznania się z wyjaśnieniami zawartymi w raportach z badań
innych autorów oraz wykorzystania zawartych w nich wniosków celem logicznego
wydedukowania z nich własnego przypuszczenia. Gdyby miało okazać się, że w dostępnych
raportach wnioski nie są jeszcze uteoretyzowane – że po prostu brakuje takiej teorii,
magistrant powinien postanowić, że nie posłuży się hipotezą, tylko pozostanie przy pytaniu
badawczym; co będzie oznaczało zarazem, że podejmie typ badań eksploracyjnych a nie
weryfikacyjnych.
Tyle uwag najprostszych otrzymuje magistrant na wstępie - wraz z życzeniami
doznania iluminacji w drodze ku odkryciu nieznanej przyczyny rozpoznanego skutku, czyli
ustalenia, dlaczego dochodzi do powstawania zadziwiającej prawidłowości.
Co to jest praca promocyjna ?
Praca promocyjna (magisterska, doktorska, habilitacyjna) jest raportem z badań: typu
teoretycznego i praktycznego. Dlaczego rozróżnia się dwa typy badań ?
Otóż, w związku z dwiema możliwymi postawami uczonego wobec badanej
rzeczywistości:
- teoretyczną – wynikającą z zamiaru wyjaśnienia przyczyny zmiany bytu – oraz
- technologiczną – wynikającą z zamiaru zaprojektowania metody zmiany pożądanej bytu
– w naukach o człowieku rozwiązuje się:
a) problemy poznawcze, w celu wyjaśnienia przyczyny zmiany człowieka i – dzięki
temu – pozyskania wiedzy teoretycznej o człowieku;
b) problemy decyzyjne, w celu zaprojektowania metody pożądanej zmiany
człowieka oraz oceny jej słuszności etycznej i – dzięki temu – pozyskania wiedzy naukowopraktycznej ( w tym – wiedzy normatywnej).
W związku z powyższym rozróżnieniem problemów badawczych, raport z badań w
naukach o kulturze fizycznej, jest – odpowiednio – opracowaniem teoretyczno-empirycznym i
technologiczno-empirycznym. Można powiedzieć, że uczeni tych nauk dzielą się na dwie
klasy: teoretyków – wyjaśniaczy przyczyny zmiany człowieka oraz technologów –
projektantów metod pożądanej zmiany człowieka (np. sportowca).
W pracy magisterskiej możliwe jest też sporządzenie raportu rozstrzygającego
zagadnienie słuszności etycznej jakiejś autorskiej metody zmiany człowieka. Choć zadanie to
3
4
należy do trudnych, magistrant mógłby zająć się na przykład kwestią słuszności etycznej
dopingu genetycznego sportowca lub dopuszczalności inwazyjnych metod wspomagania
fizjologicznego (np. przetaczanie krwi); może też ograniczyć się do odtworzenia dyskursu
bioetyków, etyków sportu czy pedagogów sportu, albo też – idąc dalej – włączyć się w
dyskurs z własnym poglądem etycznym. W ogólności, w naukach o człowieku – zwanych
humanistycznymi – bada się zagadnienie sensu zmiany człowieka, czy - jak w naukach
humanistycznych o kulturze fizycznej – sensu kultywowania i kultu cielesności.
UWAGA: w pracy magisterskiej o celu praktycznym, magistrant formułuje tylko
pytanie badawcze. Posługiwanie się hipotezą jest niedorzecznością. Na przykład,
niedorzecznością byłoby umieszczenie hipotezy w raporcie na temat:
Ocena efektywności metody powtórzonych pobudzeń w terapii gimnastycznej uczniów
z autyzmem lub
Ocena efektywności resocjalizacji przez sport
młodocianych przestępców.
– metodą „salezjańską” –
Raportowi z badań praktycznych przysługuje tylko pytanie badawcze, w żadnym razie
hipoteza.
Badania praktyczne podejmuje się dlatego, że ma miejsce jakaś trudność: w procesie
edukacji fizycznej (niechęć ucznia do uczestniczenia w lekcji), w treningu sportowca
(obniżona motywacja zawodnika do pracy), w pracy z klientem klubu fitness (brak
systematyczności w treningu zdrowotnym), w klubie sportowym (agresja kibiców).
W pracy magisterskiej o praktycznym przeznaczeniu, to znaczy zmierzającym do
przezwyciężenia jakiejś trudności natury praktycznej można poprzestać na rozpoznaniu
przyczyn trudności (badania diagnostyczne)2 albo na próbie ich rozwiązania – na drodze
takiej zmiany w praktycznym postępowaniu sprawczym (nauczyciela, trenera, instruktora,
służb porządkowych stadionu), która skutkowałaby pożądanym celem (badania ewaluacyjne).
Celem badań ewaluacyjnych byłoby oszacowanie efektywności zaprojektowanej metody. W
przypadku, gdy badania praktyczne są podejmowane przez praktyka i badacza w jednej
osobie, w których funkcjonariusz występuje w podwójnej roli, badania takie przybierają
schemat action research ( badania w działaniu). Można prowadzić je dwojako: a)
reaktywnie – z wywołaniem sytuacji niepożądanej, której skutki niechciane są usuwane
stosowanie do zaprojektowanych zmian „inżynieryjnych” przez nauczyciela czy trenera itd.
(w połączeniu z oceną zmian ucznia, zawodnika, klienta fitness czy kibica) lub b)
2
Kiedy ma miejsce trudność w praktyce, „problem zostaje podzielony na dwie części: teoretyczną i praktyczną.
Zadanie arbitra ma więc teoretyczny charakter: jest nim postawienie diagnozy. Musi on zdefiniować fakty,
składające się na sytuację, odkryć jej zasadnicze składniki i związek między nimi, a także stwierdzić, jak ona
powstała…Doradca, rozporządzając doskonalszą i rozleglejszą wiedzą, rozwiązuje dla nich problem teoretyczny.
Do rozwiązania pozostaje problem praktyczny: jak w warunkach poddanych w ten sposób diagnozie osiągnąć
zamierzony cel przez zastosowanie środków przekształcania rzeczywistości…niezbędne jest myślowe określenie
zamierzonego rezultatu oraz wybranie w myśli i zorganizowanie tych procesów, dzięki którym zostanie on
pomyślnie osiągnięty…trzeba zawczasu obmyślić nowy sposób działania, tak by przewidzieć i przezwyciężyć
przeszkody na drodze do osiągania sukcesu…Jest to problemem wiedzy stosowanej”. Tak pisał o wiedzy
technologicznej F. Znaniecki; patrz Społeczne role uczonych, Warszawa 1984, PWN, s.316.
4
5
niereaktywnie – z rozpoznaniem przyczyn trudności oraz oceną pożądanych zmian uczniów
czy sportowców, dokonaną po wprowadzeniu zaprojektowanej metody działania sprawczego.
Jak widać, logika badań w działaniu (jest to logika efektywności, charakterystyczna
dla projektotwórczego badania technologicznego) nie różni się od typu badania
diagnostycznego (rozpoznanie przyczyny trudności) i ewaluacyjnego (oszacowanie
efektywności postępowania w przezwyciężaniu trudności i osiąganiu zmiany pożądanej).
Obydwa składniki są w tych badaniach uwzględnione jednocześnie, a różni je jedynie to, że
osoba je podejmująca łączy jednocześnie doświadczenie praktyczne z naukowym –
wykorzystując swój status akademicki. W europejskim systemie prac promocyjnych badania
tego typu należą do kategorii professional, w odróżnieniu od kategorii prac promocyjnych
typu research.
Magistrant może zastosować w raporcie następujące schematy (research design):
przeglądowy typu survey – nazywany w Polsce sondażem diagnostycznym, eksperymentalny,
quasi-eksperymentalny, przekrojowy jako poprzeczny i podłużny, etnograficzny, historyczny,
studium przypadku.
Niezależnie od zastosowanego schematu badań, cały tekst raportu składa się z
trzech części, które odpowiadają trzem rozdziałom pracy magisterskiej (doktorskiej).
Struktura raportu jako tryptyku wynika stąd – idąc od końca – że w części:
- trzeciej przedstawia się wyniki badań (wyniki przeprowadzonych analiz),
- drugiej - opis metodologii badań (przedmiot i cel badań, metoda doboru badanych, metoda
zbierania danych, metoda analizy danych),
- pierwszej - opis tych wyników badań innych autorów, które dotyczą tego samego, co
magistranta – przedmiotu badań.
Dokładniej mówiąc, struktura tryptyku pochodzi stąd, że w procesie badawczym
pytamy najpierw o to, czego nie rozumiemy (stawiamy tylko pytanie badawcze lub
formułujemy hipotezę wraz pytaniem badawczym), następnie decydujemy się na wybór
procedury badawczej, a jeszcze później przedstawiamy wyniki badań własnych. Trzy części
raportu odpowiadają tym trzem etapom procesu badawczego.
Uwaga 1: temat raportu z badań jest dwuczłonowy; mówi o poszukiwanym związku
między zmiennymi, a dokładniej – między przedmiotem badań, jako zmienną zależną, a
domniemaną „przyczyną” (zmienną niezależną) zmiany jej wartości. Magistrant musi
pamiętać, że w jego rozumowaniu indukcyjnym i dedukcyjnym obowiązuje go logika
przyczyny; zgodnie z zasadą, że wszystko się zmienia, a magistrant nie rozumie, za jaka
przyczyną do zmiany dochodzi. Magistrant dowiaduje się przy tej okazji (na seminarium), że
związki przyczynowe w ścisłym sensie są wyjaśniane wyłącznie w schemacie badań
eksperymentalnych. Kategorią przyczynowości należy posługiwać się ostrożnie. Najczęściej
bowiem wyjaśnia się związki współwystępowania zmiennych. Poprawniej jest wtedy
posługiwać się pojęciami zmiennych ustalonych i losowych. Także na seminarium magistrant
dowiaduje się, że określony rodzaj ładu w naturze i kulturze – ontologicznie różny – wymusza
ostrożność w posługiwaniu się logiką przyczyny. W badaniach społecznych myli się często
przyczynę zmiany jakiegoś faktu z warunkiem jego zachodzenia (okolicznością towarzyszącą
jego zajściu). Miejsce zamieszkania na wsi, na przykład, nie jest przyczyną wzmożonej
przyzwoitości moralnej uczniów szkoły sportowej (w odróżnieniu od uczniów z miasta), lecz
jedynie warunkiem jej dodatniego zaistnienia. Przyczyną tego zróżnicowania jest
5
6
prawdopodobnie stałość i spójność wpływów rodzicielskich na ucznia (etos domu
rodzinnego) wywodzącego się ze społeczności wiejskiej. W języku metodologii należy zatem
ostrożnie posługiwać się pojęciami: moderator i mediator zmiany jakiegoś faktu. Pierwszy
jest czynnikiem decydującym o zaistnieniu faktu, drugi zaś okolicznością pośredniczącą w
jego zajściu. Dawno temu pisał już o tym F. Znaniecki: jak należy rozumieć przyczynowość
w badaniach faktów społecznych i co różni „przyczynę” od „warunku” zmiany jakiegoś faktu.
W temacie raportu magistranta wystarczy podać, o jakie relacje domniemane
chodzi oraz kogo one dotyczą.
Przykład 1
Religijność rodziców
wyznaniowych i świeckich
a
rozumowanie
moralne
uczniów-sportowców
szkół
Przykład 2
Wysiłek wioślarzy o dużej intensywności a kinetyka poboru tlenu
Uwaga 2: „przedmiotem badań” jest zmienna zależna (zmienna losowa); słowa
przedmiot nie należy mylić ani z obiektem badanej osoby, ani z czymkolwiek innym, co nie
jest jakąś jej cechą czy właściwością; np. przedmiotem badań może być rozumowanie
moralne sportowców-olimpijczyków czy wydolność fizyczna żużlowców, a nie olimpijczycy
czy żużlowcy). Wspomniane pytanie badawcze odnosi się do zmiennej zależnej.
Pytamy, czy prawdą jest, że obserwowalna zmienność przedmiotu zaciekawienia
magistranta zależy od domniemanej przyczyny; magistrant o to pyta, co na gruncie teorii
obserwowalnego faktu – będącego właśnie przedmiotem poznania – nie jest jeszcze
wyjaśnione; magistrant nie rozumie za jaką przyczyną fakt zachodzi, a w obrębie dyscypliny
nauki – reprezentowanej przez promotora – brak jest stosownych wyjaśnień; promotor może
magistrantowi udzielić rady, by ten – przechodząc od „zdziwienia do przypuszczenia” – nie
zawierzał osobistym przeświadczeniom (nie uległ oczywistości teorii osobistej, lecz zaufał
prawomocnej teorii). Formułowanie hipotezy polega bowiem na wyjaśnieniu faktu przez inny
fakt – uznawany za jego hipotetyczną przyczynę; zasada jest taka, że hipoteza musi
przedstawiać w ujęciu relacyjnym te fakty, o jakich mówi teoria; w języku metodologii
powiada się, że hipoteza musi logicznie zostać wydedukowana z teorii.
Powtórzmy, w badaniach eksploracyjnych nie można posłużyć się hipotezą, gdyż brak
jest teorii, z której hipotetyczne wyjaśnienie jakiegoś intrygującego badacza faktu mogłoby
być wydedukowane. Wystarczy więc zapytać, jakie fakty są i jak fakty mają się wobec
siebie. Kiedy w toku analizy danych empirycznych wykazujemy istnienie związku między
nimi, formułujemy twierdzenie wyjaśniające. Zaczynamy więc „budować” teorię przedmiotu
naszych badań.
Przykład badań eksploracyjnych w naukach społecznych o sporcie.
Magistrant obiera za przedmiot badań zachowania agresywne młodocianych kibiców
piłki nożnej. W wyniku kwerendy bibliotecznej magistrant zauważa, że brak jest teorii
wyjaśniającej przyczyny zachowań agresywnych kibiców. Znajduje jednak teorie szerszego
zasięgu wyjaśnień zachowań agresywnych. Jednakże wyprowadzenie hipotezy z teorii nie
odnoszącej się do sportowej rzeczywistości społecznej mogłoby okazać się zbyt ryzykowne.
Wiadomo też magistrantowi, że zachowania agresywne, jako czynności społeczne należą do
kategorii zachowań moralnie negatywnych. Zrozumienie, jak dochodzi do takich zachowań,
6
7
staje się kolejnym celem kwerendy magistranta. Z całą pewnością promotor powinien
podpowiedzieć magistrantowi, że w rozdziale 1. Jego raportu musi się znaleźć podrozdział na
temat teorii rozwoju moralnego. Całkiem na miejscu byłby też podrozdział na temat
moralności społecznej sportowca i kibica – zwanej moralnością fair play.
Tak oto, magistrant pozyskujący kolejne wątki teoretyczne oraz twierdzenia
wyjaśniające przypadki konkretnych zachowań agresywnych kibiców, ośmiela się przyjąć w
swoim konspekcie wyłącznie pytanie badawcze – rezygnując z dedukowania hipotezy. Może
na przykład zapytać, czy istnieje związek między statusem społecznym rodziców a
zachowaniem kibica, albo – jeśli zadanie to będzie wykonalne – między więzami
emocjonalno-uczuciowymi w rodzinie a zachowaniami kibica. W analitycznej części Jego
raportu trzeba będzie ustalić, czy istnieją różnice w częstości zachowań agresywnych kibiców
wywodzących się z rodzin o różnych statusach społecznych rodziców lub osłabionych i
patologicznych więzów między rodzicami a dziećmi. Magistrantowi należy wyjaśnić, że taki
tok postępowania należy do badań eksplorujących rzeczywistość społeczną. Rezygnacja z
hipotezy nie oznacza dla niego, że ma się wyzbyć wszelkich przypuszczeń. Dodać też należy,
że Jego badania eksploracyjne nie należą do ateoretycznych. Celem badań magistranta nie jest
jednak weryfikacja teorii, lecz sformułowanie twierdzenia teoretycznego w oparciu o zebrany
materiał empiryczny (od badań do wyjaśnień, a nie – jak w typie badań weryfikacyjnych – od
teorii do badań własnych). Pytanie sformułowane przez magistranta nazywa się w
metodologii „pytaniem dopełniającym” (odpowiedź na nie jest wyjaśnieniem przedmiotu
badań magistranta i jako taka dopełnia teorię ogólniejszego zasięgu wyjaśnień – w tym
przypadku teorię zachowań agresywnych).
Rozumowanie magistranta polega więc na indukowaniu uogólnienia teoretycznego na
podstawie opisu faktów szczegółowych.
W związku z tym, że magistrant nie wyprowadza hipotezy z teorii (teorii jeszcze nie
ma, a interesujący go fakt zadziwia swoją powtarzalnością….), a tylko formułuje pytanie
badawcze, w rozdziale pierwszym przedstawić musi wyniki odbytej kwerendy; tu magistrant
musi wykazać się znajomością literatury jego przedmiotu badań; w żadnym razie wszelkiej
literatury „jak leci”; jako promotor stawiam warunek maksymalizujący wysiłek czytelniczy
magistranta, lecz nie określam liczby przestudiowanych tekstów źródłowych; co do jednego
jestem pewny – raport z badań musi być popisem erudycyjnym magistranta; w spisie
piśmiennictwa cytowanego w raporcie oczekuję wykazania się znajomością kilkudziesięciu
tekstów; uwaga dotycząca notacji piśmiennictwa jest taka, że można posłużyć się wybranym
przez promotora sposobem notacji (w systemie polskim, europejskim lub amerykańskim) –
byle konsekwentnie – z rygorem interpunkcyjnym. Notację piśmiennictwa proponuję w
systemie polskim:
Pawłucki A. (2007). Osoba w pedagogice ciała. Prawo pokoju olimpijskiego. Olsztyn:
OSW.
Pawłucki A. (2010). Wychowanie fizyczne ucznia późnej dorosłości. Wychowanie
Fizyczne i Zdrowotne, 7.
Uwaga 3: do badań weryfikacyjnych. W przypadku badań, w których przyjmuje się do
weryfikacji hipotezę (przykład poniżej), w rozdziale pierwszym przedstawia się teorię, z
której zdanie zwane hipotezą zostało wydedukowane; co więcej w rozdziale tym przedstawia
się wszystkie teorie tych zmiennych (niezależnych - ustalonych, zależnych - losowych czy
pośredniczących), które w modelu dedukcyjno-hipotetycznym zostały uwzględnione; w ten
sposób rozdział pierwszy zawiera nie tylko opis wyników odpowiadających przedmiotowi
7
8
badań magistranta, ale jest zarazem popisem znajomości tych teorii, z jakich magistrant
ośmielił się poniekąd wyprowadzić swoją hipotezę; błąd częsty magistrantów polega na tym,
że wyprowadzają oni hipotezę z „rozumu osobistego”, zamiast ze zobiektywizowanego
rozumu prawomocnych teorii. Oto przykład.
Przykład badań weryfikacyjnych w naukach społecznych o zdrowiu.
Magistrant odbywał praktykę w Uniwersytecie Trzeciego Wieku. Zwrócił uwagę na
osoby dorosłe, uczestniczące regularnie w treningu zdrowotnym. Zauważył, że aranżowane
sytuacje społeczne przez trenerkę są uporządkowane organizacyjnie oraz przemyślane
metodycznie. Zauważył też, że trenerka skupiona na dostosowywaniu programu wspomagania
zdrowia do indywidualnych możliwości swoich klientów, odnosi się w obecności wszystkich
do każdej osoby z szacunkiem oraz wielką życzliwością. Czterotygodniowy pobyt studenta w
grupie prozdrowotnej dorosłych był na tyle długi, że sprzyjał refleksyjnej obserwacji. Student
zauważył, że dorośli uczestnicy treningu doświadczają spójnych społecznie i przemyślanych
programowo sytuacji z przejęciem, i zaangażowaniem. Mimo powagi tych doświadczeń
dorośli uczestnicy treningów zdrowotnych wykazywali się pogodą usposobienia. Student
odniósł wrażenie, że trenerka zdrowia wpływa na zmianę sytuacji życiowej dorosłych osób –
uczestniczących w autorskim programie wspomagania zdrowia. Nie rozumiał jednak, na
czym zmiana ta może polegać. Student nie wiedział jeszcze, że sam doświadczył sytuacji
społecznej o doniosłym znaczeniu poznawczym.
Dodam, że nie tylko magistranci, ale i doktoranci nie dostrzegają sytuacji
problemowych, które stają się ich udziałem: patrzą i nie widzą, albo jeśli już dostrzegą je, to
widzą, lecz nie rozumieją. Od czego jest jednak promotor – znawca teorii. Magistrant
otrzymał dwa zadania. Na następnym seminarium miał przedstawić wynik swych studiów
salutogenetycznej teorii zdrowia oraz zreferować schemat badań eksperymentalnych, ze
szczególnym uwzględnieniem eksperymentu naturalnego. Promotor oznajmił też, że sytuacja
problemowa opisana przez magistranta warta jest hipotezy. Co oznaczało dla magistranta, że
teoria poczucia koherencji będzie źródłem dedukowania przez niego hipotezy wyjaśniającej
związek między doświadczaniem przez osoby dorosłe, uczestniczące w programie
zdrowotnym, sytuacji społecznych - aranżowanych przez trenerkę - jako spójnych,
uporządkowanych i moralnie dodatnich a zmianą ich poczucia zaradności, zrozumienia i
sensowności życia. Magistrant miał także zapoznać się z definicją zmiennej zależnej
(losowej) oraz zmiennej ustalonej (niezależnej); nie wiedział jeszcze, że w przyszłości będzie
musiał pogłębić swoją wiedzę o zmiennych, wprowadzając do swojego modelu dedukcyjnohipotetycznego pojęcie moderatora i mediatora zmiany poczucia koherencji.
Na co jeszcze zwrócił uwagę promotor na pierwszym spotkaniu, poza tym oczywiście,
że pokazał magistrantowi różnicę między typem badań eksploracyjnych i weryfikacyjnych
oraz stylem rozumowania indukcyjnego i dedukcyjnego. Co prawda, magistrant wielu pojęć i
kwestii nie rozumiał, ale zgodził się, że będzie jednocześnie studiował odnośną teorię (A.
Antonovsky’ego) oraz przyswajał sobie podręcznikowe pojęcia metodologii badań
naukowych; otrzymał dwa zadania w jednym. W dalszej kolejności magistrant dowiedział się,
że schemat badań eksperymentalnych (naturalnych) nakazuje zastosowanie określonej
procedury doboru próbki osób badanych (magistrant czekał na rozpoczęcie kolejnej edycji
programu prozdrowotnego dla dorosłych, by zastosować wariant pre i post testu) oraz metody
pomiaru zmiennych (narzędzi jako kwestionariusza wywiadu oraz Skali SOC). Promotor nie
wykluczył schematu badań indywidualizujących - rozumianego jako studium przypadku.
Uznał jednak, że jeśli magistrant nie podoła zadaniu operacyjnemu, odstąpi od
idiograficznych wyjaśnień i pozostanie przy wyjaśnieniach nomotetycznych. Magistrant nie
8
9
wiedział też jeszcze, że przyjęty przez niego sposób rozwiązywania problemu badawczego
wymaga zastosowania określonej metody analizy danych. Fakt, iż magistrant będzie
dysponował danymi ilościowymi i jakościowymi przesądzi o doborze określonych wzorów
statystycznych – dla zmiennych nominalnych, porządkowych i interwałowych.
Po trzech pierwszych seminariach magistrant był na tyle przygotowany do współpracy
z promotorem, że możliwe było przyjęcie następującej struktury (kompozycji treści) jego
raportu z badań. Magistrant chciał jednak wcześniej ustalić z promotorem temat jego
przyszłego raportu, chciał wiedzieć, na jaki temat będzie pisał swoją pracę. Promotor nie
wykluczył zmiany tematu, lecz na obecnym etapie procesu badawczego uznał, że
sprowadzenie samego przedmiotu badań do poczucia spójności życia dorosłych uczestników
treningu zdrowotnego jest bardzo ścisłe konceptualnie i operacyjnie. Nie ulegnie więc on
zmianie. Trudniej będzie uściślić pierwszy człon tematu – opisujący zmienną ustaloną
(niezależną).
W bardzo złożonym modelu dedukcyjnym, przerastającym możliwości wykonawcze
magistranta, należałoby uwzględnić nie tylko etos treningu zdrowotnego – zawiązywany
przez trenera – ale również jego osobowość społeczno-moralną, kompetencje zawodowe czy
zdolności twórcze. Nie mówiąc o tym, że w wyjaśnianiu przyczyn wzrostu poczucia
zaradności oraz sensu życia należałoby uwzględnić taki moderator tej zmiany, jak choćby
stopień upodmiotowienia
osób uczestniczących w treningu (np. ich poczucie
samoskuteczności).
Magistrant dowiedział się od promotora, że jego temat musi uwzględniać tylko te
zmienne, jakie zostały opisane w hipotezie. W temacie nie można pisać o czymś, czego nie
będzie w treści. Treść raportu magistranta musi być na temat. Kiedy magistrant pisał
wypracowania w liceum, już wtedy wiedział, co znaczy pisać tekst na temat.
Magistrant zauważył więc na samym początku, zanim spotkał swego promotora, że
wzrasta poczucie koherencji osób trenujących prozdrowotnie – choć nie znał ani tego pojęcia,
ani też nie miał pojęcia o teorii wyjaśniającej ów fenomen; zauważył jedynie „coś”
zdumiewającego w usposobieniu tych osób: że wzmaga się ich optymizm oraz pojawia się
radość w samym działaniu. Nie rozumiał jednak, za jaką przyczyną do tej przemiany
dochodzi. W kilka miesięcy później dowiedział się od promotora, że właśnie był wdepnął w
prawidłowość (jak mówi do swych studentów E. Babbie). Dzięki promotorowi zaczął
poznawać teorię owej przemiany oraz ośmielił się wyprowadzić z niej stosowne (logiczne)
przypuszczenie. Dokładniej mówiąc, magistrant znalazł się na tropie wyjaśnień trzech
przyczyn owej przemiany. Kiedy przybył na kolejne seminarium, na którym pochwalił się
znajomością jeszcze innych teorii: poczucia podmiotowości (w jej zastosowaniu do
psychologicznej teorii zdrowia) oraz personalistycznej teorii nauczyciela (w jej zastosowaniu
do teorii wychowania zdrowotnego), nabrał chęci do poszerzenia zakresu swych badań o
kolejne zmienne niezależne. Magistrant uznał, że powinien zbadać: 1) jakie zachodzą relacje
między trenerką a uczestnikami treningu, b) czy sytuacje aranżowane przez trenerkę są
spostrzegane przez uczestników jako uporządkowane, spójne, sensowne oraz
spersonalizowane, oraz c) jaki jest stopień zaradności bądź wyuczonej bezradności oraz
skuteczności osobistej uczestników. Zdaniem magistranta, takie mogą być właśnie
moderatory wzrostu poczucia koherencji, czyli zmienne niezależne wyjaśniające fenomen
owej przemiany. Teoria Antonovsky’ego oraz pozostałe teorie ośmielały go do takiej
dedukcji. Promotor wysłuchał tych wyjaśnień z uznaniem, lecz w poczuciu
odpowiedzialności za rychłą pomyślność dyplomanta, postanowił, że magistrant będzie
9
10
weryfikował tylko związek między etosem treningu a wzrostem poczucia koherencji. Na
więcej nie będzie ani czasu. Taki też będzie temat jego pracy:
Etos treningu prozdrowotnego
a poczucie koherencji jego dorosłych uczestników
Streszczenie
Spis treści
Wstęp
Rozdział 1. Kultura zdrowotna osób dorosłych w Polsce
1.1. Zdrowie publiczne jako przedmiot dyskursu naukowego
1.2. Aktywność fizyczna i zdrowie osób dorosłych w świetle teorii i badań
1.3. Zdrowie jako przedmiot wyjaśnień teorii salutogenezy A. Antonovsky’ego
Rozdział 2. Metodologia badań własnych
2.1. Przedmiot i cel badań
2.2. Metoda doboru osób badanych
2.3. Metody pomiaru zmiennych
2.4. Metoda analizy danych
2.5. Organizacja badań
Rozdział 3. Poczucie koherencji dorosłych uczestników treningu zdrowotnego – wyniki badań
własnych
3.1. Etos i program autorskiego treningu prozdrowotnego w doświadczeniu uczestników
3.2. Poczucie zrozumienia, zaradności i sensowności uczestników treningu zdrowotnego
Wnioski
Piśmiennictwo
Załączniki
Uwaga 4: do struktury raportu. W strukturze pracy magisterskiej odrębne miejsce
przysługuje części wprowadzającej i podsumowującej, czyli wstępowi i wnioskom. Tych
części raportu nie numeruje się. Co do wstępu, sprawa jest prosta – najlepiej napisać go po
sporządzeniu całego raportu. Choć od pierwszego seminarium wiadomo było, o czym raport
będzie, to lepiej, aby jego część wstępna – obejmująca opis jego kluczowych wątków –
powstała później. Trzeba w niej napisać, o jakiej sytuacji problemowej jest praca i w jakich
okolicznościach została ona dostrzeżona oraz rozpoznana jako poznawczo wartościowa; z
jakim pytaniem badawczym magistrant włącza się w procedurę empirii. We wstępie wypada
też powiedzieć krótko o tradycji tych badań – w odnośnej dyscyplinie nauki – oraz
zastosowanej strategii metodologicznej. Kto czyta wstęp, a wcześniej streszczenie – powinien
odnieść wrażenie, że przedmiot poznania – uwidoczniony w temacie - jest interesujący, wart
wszczęcia całego procesu badawczego. Wystarczy powiedzieć o tym na dwóch stronach.
10
11
Wnioski magistrant musi zapisać w takim porządku logicznym i gramatycznym, by
wiadomo było, że jest to „zdanie ze zdania”; że coś jest przesłanką wnioskowania, a coś jest
wnioskiem właśnie; że jest to zdanie prawdziwe wynikłe z innego zdania prawdziwego –
zwanego przesłanką wnioskowania. Najczęstszym błędem magistrantów jest mylenie wniosku
z postulatem. Raport z badań (jeżeli nie są to badania praktyczne) nie musi zawierać
postulatów „zbawiających świat”.
W przypadku badań z pytaniem badawczym (badań eksploracyjnych, a więc badań
bez hipotezy), magistrant musi napisać we wnioskach, do jakich generalizacji teoretycznych
upoważnia go uzyskany materiał empiryczny.
W przypadku badań weryfikujących hipotezę – jak w przykładzie powyżej - trzeba, by
magistrant przypomniał sobie, co było jego przedmiotem, a co celem badań. Celem badań
było oczywiście wyjaśnienie jakiegoś hipotetycznego związku między zmiennymi lub – jak
w przypadku badań eksperymentalnych – wyjaśnienie przyczyny związku. W przykładzie
omawianym celem badań było wyjaśnienie związku między etosem treningu
zdrowotnego – spostrzeganym przez uczestników jako sytuacje społeczne
uporządkowane, spójne oraz nasycone postawą życzliwości i troski o ich pomyślność ze
strony trenerki - a wzrostem poczucia orientacji życiowej tych osób (poczucia
koherencji).
Zazwyczaj przez wiele seminariów powtarzam magistrantowi, że celem badań
naukowych jest wyjaśnianie związków między faktami, oraz że wszystkich uczonychteoretyków nauki uniwersalnej – kimkolwiek są z nazwy reprezentowanej przez siebie nauki
– łączy idea przyczynowości. Prowadzony przez swego promotora magistrant przystępuje do
tej wspólnoty o tyle, o ile potrafi posłużyć się logiką przyczynowości oraz pod warunkiem, że
zechce zapoznać się z warsztatem metodologicznym badacza. Dodam, że technologów łączy
idea efektywności, a humanistów – idea sensowności. W naukach o kulturze ludzkiej
fizyczności wszystkie ujęcia ideowe są reprezentowane. Jest tak dlatego, że są to nauki o
człowieku ( - kultywującym cielesność ).
Tak sformułowany cel badań własnych (błędem jest pisanie – cel pracy) oznacza dla
magistranta zobowiązanie do weryfikacji teorii salutogenezy. W interpretacyjnej części
raportu – we wnioskach właśnie – w której trzeba będzie napisać, do jakich wyjaśnień
upoważniają uzyskane dane empiryczne, magistrant musi powrócić do hipotezy i orzec o jej
wartości poznawczej. Tym samym magistrant „uzbrojony” w wyniki własnych analiz i
wyjaśnień będzie musiał odnieść się do teorii, z której wydedukował swoją hipotezę: albo
podważy jej wartość poznawczą albo wzmocni jej moc eksplikacyjną.
Uwaga 5: o rozdziałach raportu. Rozdział 1. – jak wspomniałem – jest wynikiem
kwerendy magistranta. Zaproponowane w powyższym przykładzie trzy podrozdziały
odpowiadają „lejkowej” kompozycji wątków teoretycznych: od najogólniejszych wyjaśnień
fenomenu zdrowia osób dorosłych (podroz.1.1), po teorie poszczególnych zmiennych –
występujących w modelu dedukcyjnym (podroz. 1.2), aż po teorię, z której hipoteza badań
własnych została wyprowadzona (podroz.1.3.). W każdym podrozdziale magistrant
przedstawia osiągnięte przez innych wyniki badań, określając ich przydatność w
rozwiązywaniu własnego problemu.
W rozdziale 2 – metodologicznym, wyróżniono w podrozdziałach wszystkie,
niezbywalne czynności magistranta. W skróconej wersji raportu z badań mówi się krótko
„Materiał i metoda”. Można i tak, pod warunkiem, że magistrant napisze kolejno w tym
rozdziale: o co pyta, jaki jest cel badań, jaki schemat badań zastosuje, jaki typ badań będzie
11
12
preferował, i jak – w związku z wyborem typu badań weryfikacyjnych – będzie zredagowana
hipoteza – oraz jakie jest źródło teoretyczne jej dedukowania. Dalej magistrant będzie musiał
zdefiniować zmienne swego modelu (dokonać ich konceptualizacji) oraz nadać im sens
empiryczny przez ich wskaźnikowanie (dokonać ich operacjonalizacji); przechodząc do
metod pomiaru zmiennych – trzeba będzie opisać narzędzia badań (pomiaru zmiennych).
Pełny opis narzędzi należy przedstawić w załącznikach. Niezbywalny wątek tego rozdziału, to
opis czynności doboru osób badanych. Czasami podaje się w tym podrozdziale dane
społeczno-demograficzne osób badanych, a bywa, że włącza się je do rozdziału
empirycznego. W badaniach ilościowych należy też opisać zastosowane techniki operacji
statystycznych.
W rozdziale 3 magistrant przedstawia wyniki badań własnych. Dobrze jest
zatytułować ten rozdział, przypominając jakie wiodące zadanie badawcze będzie w nim
podjęte. W podanym powyżej przykładzie wyróżniono dwa wątki empiryczne. Odpowiadają
one dwóm zmiennym hipotezy: etosowi treningu i poczucia koherencji. Przypomnijmy, że
magistrant zamierza oszacować zachodzący miedzy nimi związek. Wobec tego aż „prosi się”,
by w podrozdziale 3.1. magistrant przedstawił, w stylu etnograficznym, etos treningu –
aranżowany w przestrzeni społecznej Uniwersytetu, omówił cele i program treningu, poddał
analizie wyniku wywiadu z trenerką oraz – wątek kluczowy – opisał wyniki wywiadu
uczestników treningu. W podrozdziale 3.2. zostaną natomiast przedstawione wyniki analizy
Skali SOC – ilustrujące statystycznie zmianę poczucia orientacji życiowej dorosłych
uczestników treningu prozdrowotnego. Magistrant spodziewa się wyników różnych –
statystycznie istotnych. Wykonał dwa pomiary: przed rozpoczęciem eksperymentu
naturalnego oraz po zakończeniu pierwszego cyklu, 6 miesięcy później. Kiedy obliczy różnice
między wartościami średnimi - znormalizowanymi według skali stenowej – będzie mógł
sformułować wniosek z badań. Koło procesu badawczego zostanie zamknięte. Magistrant nie
będzie jednak z wyników interpretacji w pełni zadowolony. Nie wszystko zostanie
wyjaśnione. Pojawią się kolejne wątpliwości, które mogą stać się źródłem nowych inspiracji.
Gdyby magistrant zamierzał zostać doktorantem, mógłby ponowić swoje zadanie badawcze
na wyższym piętrze teoretyzacji przedmiotu swego poznania; bo myśl uczonego toczy się
kołem – zawsze zgodnie z kanonem metodologicznym procesu poznania człowieka.
Przykład badań praktycznych – ewaluacyjnych w naukach o wychowaniu
fizycznym.
Nauczycielka wychowania fizycznego spotyka się z brakiem wzajemności ze stronny
uczennic – niechętnie uczestniczących w lekcjach zdrowia. Magistrantka, odbywająca w
szkole praktykę, może opisać postawy zaniechania ze strony uczennic oraz rozpoznać ich
przyczyny albo – idąc dalej – sprawdzić przydatność metody, dzięki której postawa uczennic
uległaby zmianie. Badanie może być opatrzone kilkoma pytaniami: Jaki jest stosunek
uczennic do zdrowia i jaki styl życia uczennice preferują ? Czy szkoła kultywuje etos zdrowia
i w jakim zakresie programowym szkoła promuje zdrowie ?
W odniesieniu do ewaluacyjnego członu badań, magistrantka może zapytać: Czy
intelektualizacja kwestii zdrowia połączona z praktycznym zapoznaniem się z zasadami
treningu fitness oraz zmianą układu lekcji w planie dziennym – umożliwiającą powysiłkową
higienę osobistą – zmienia postawę uczennic ?
Rozwiązanie zadania diagnostycznego wymagałoby zastosowania schematu
etnograficznego połączonego dodatkowo ze studium przypadku, zaś poszerzenie zakresu
badań o wątek ewaluacyjny wiązałoby się z prowadzeniem obserwacji postaw uczennic,
wobec których zastosowano by niereaktywną interwencję edukacyjną – polegającą na
12
13
badaniach w działaniu (zapoznanie uczennic z fizjologią treningu zdrowotnego, praktyczne
doświadczenie „na sobie” treningu fitness, możliwość kąpieli po wysiłku, itd.).
Przykład badań historycznych w naukach o sporcie.
Magistrant podejmuje się zadania pisania opowieści o uczestnikach zdarzeń
minionych (np. o karierach zawodowych byłych olimpijczyków pierwszych Olimpiad
nowożytnych); pisanie raportu z badań musi być opatrzone jakimś pytaniem początkującym
proces budowania teorii jednostkowej (studium kariery olimpijczyka). Można zapytać na
przykład, jaki zachodził związek między wykształceniem olimpijczyka i statusem społecznym
jego rodziców, a jego późniejszą, post-sportową karierą zawodową. Kluczową częścią raportu
jest rozdział trzeci, w którym opowieść historyczna pokazuje w chronologicznym porządku
zebrane fakty – poddane interpretacji wyjaśniającej według logiki „przyczyny” czy genezy.
W części pierwszej – dotyczącej własnego przedmiotu badań – magistrant przedstawia
wyniki kwerendy oraz ustosunkowuje się krytycznie do pozyskanych źródeł. W rozdziale
drugim, metodologicznym, magistrant uwzględnia opis swojego postępowania badawczego
oraz – jeśli potrafi – przedstawia stosowane przez historyków metody narracji.
Uwaga końcowa jest taka, że uwagi powyższe, dotyczące kanonu metodologicznego
badań, nie pokazują szczegółów różnych typów raportu.
W uwagach powyższych nie zamieszczam opisu szczegółów formalnych i
technicznych raportu. W tych sprawach decydujący głos ma, moim zdaniem, dziekan
Wydziału, który może postanowić – na przykład – że raport ma być drukowany przez
magistranta obustronnie, pisany czcionką 14’ z pojedynczą interlinią, albo że powinien
zawierać na początku streszczenie. Dodam tylko jeszcze, że ważna jest w raporcie notacja
piśmiennictwa. Osobiście uważam, że jej dokładność interpunkcyjna jest poniekąd
świadectwem rzetelności autora raportu jako badacza. Niedostatki techniczno-formalne
raportu źle świadczą o samym autorze.
Co do badań przyrodniczych w naukach o sporcie, zdrowiu czy wychowaniu
fizycznym – podejmowanych z zastosowaniem różnych podejść teoretycznych takich nauk o
człowieku, jak biofizyka, biochemia, fizjologia, antropologia fizyczna czy anatomia – kanon
metodologiczny jest taki sam, jak była o tym mowa powyżej. Uczeni–teoretycy myślą tak
samo i postępują w działaniach metodologicznych tak samo, mimo że reprezentują inne
dyscypliny a nawet dziedziny
nauki. Uczonych teoretyków łączy bowiem idea
przyczynowości. Mimo różnic dyscyplinowych, raporty z badań magistrantów powinny zatem
respektować uniwersalizm tej idei, niezależnie od tożsamości akademickiej ich promotorów.
Podsumowanie
- dotyczy odpowiedzi, czy jest możliwe przyjęcie przez promotorów Wydziału
Wychowania Fizycznego – reprezentujących różne nauki o kulturze fizycznej ( jako
nauki o człowieku kultywującym cielesność) – zasad ujednolicenia prac magisterskich
jako raportów z badań.
Jest to nie tylko możliwe, ale i metodologicznie nieodzowne. Ujednolicenie prac
magisterskich musi więc dotyczyć:
1. Dwuczłonowości w zapisie tematu (według powyższego objaśnienia)
2. Trójczłonowości kompozycji treści raportu (jak w przykładzie powyżej)
13
14
3. Określenia typu badań (według powyższego rozróżnienia)
4. Podania schematu badań ( w części metodologicznej raportu)
5. Opisania metod badań (w części metodologicznej raportu).
Pominięcie choćby jednej z tych 5 zasad metodologicznych sporządzania pracy
magisterskiej pomniejsza jej wartość jako raportu z badań, zaś ich odrzucenie bądź
zastąpienie jakimś własnym „przepisem” promotorskim nadaje opracowaniu funkcję
sprzeczną z jej przeznaczeniem.
Zalecane podręczniki
Babbie E., Podstawy badań społecznych, Warszawa 2009, PWN.
Konarzewski K., Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna, Warszawa 2000, WSiP.
Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2003, Impuls.
Metody badań jakościowych, red. N.K. Denzin, Y. S. Lincoln, Warszawa 2009, PWN, t 1 i 2.
Rubacha K., Metodologia badań nad edukacją, Warszawa 2008, WAiP.
.
14