Wstęp do Nowego Testamentu

θωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωε
ρτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψ
υιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιο
πασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασ
δφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγ
ηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκ
λζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξ
χϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβ
Wstęp do Nowego Testamentu
νµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθ
ωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερ
τψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυ
ιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπ
ασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδ
φγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγη
ϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλ
ζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχ
ϖβνµρτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθω
ερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτ
ψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυι
οπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπα
σδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφ
γηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕ
κλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζ
ξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖ
βνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµ
θωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωε
ρτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψ
υιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµρτψυιοπασ
δφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγ
ηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκ
λζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξ
χϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβ
νµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθ
ωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερ
τψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυ
ιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπ
ασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδ
φγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγη
ϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλ
ζξχϖβνµρτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβν
Leszek Jańczuk
Spis treści
Wstęp ........................................................................................................................................................6
Nazwa Nowego Testamentu .....................................................................................................................6
Autorytet i natchnienie ksiąg Nowego Testamentu ..................................................................................8
Część I: Kanon Nowego Testamentu .....................................................................................................14
Formowanie kanonu ...............................................................................................................................14
Termin.................................................................................................................................................14
I połowa II wieku ................................................................................................................................14
Fragment Muratoriego ........................................................................................................................17
Księgi kwestionowane ........................................................................................................................18
Ustalenie kanonu ................................................................................................................................20
Co zadecydowało o kanoniczności .....................................................................................................22
Liczba ksiąg ........................................................................................................................................22
Zasada wspólnej myśli Nowego Testamentu......................................................................................23
Część II: Tekst Nowego Testamentu......................................................................................................24
Kolejność ksiąg ......................................................................................................................................24
Podział tekstu Nowego Testamentu .......................................................................................................26
Rękopiśmienne świadectwa Nowego Testamentu ..................................................................................29
Jak powstawał rękopis ........................................................................................................................29
Klasyfikacja rękopisów.......................................................................................................................30
Papirusy ..............................................................................................................................................31
Majuskuły ...........................................................................................................................................36
Minuskuły ...........................................................................................................................................65
Lekcjonarze.........................................................................................................................................71
Cytaty ojców Kościoła ........................................................................................................................72
Starożytne przekłady Nowego Testamentu .............................................................................................75
Przekłady syryjskie .............................................................................................................................75
Przekłady starosyryjskie..................................................................................................................75
Peszitta ............................................................................................................................................76
Późniejsze przekłady syryjskie .......................................................................................................77
Ograniczenia syryjskich przekładów ..............................................................................................77
Przekłady łacińskie .............................................................................................................................78
Przekłady starołacińskie ..................................................................................................................78
Wulgata ...........................................................................................................................................79
Ograniczenia łacińskich przekładów...............................................................................................81
Przekłady koptyjskie ...........................................................................................................................82
Dialekt saidzki.................................................................................................................................82
Dialekt bohairski .............................................................................................................................83
Dialekty środkowo-egipskie............................................................................................................83
Ograniczenia dialektów koptyjskich ...............................................................................................84
Przekład gocki ....................................................................................................................................84
Przekład ormiański .............................................................................................................................85
2
Przekład gruziński ..............................................................................................................................85
Przekład etiopski .................................................................................................................................86
Przekład perski....................................................................................................................................86
Przekład arabski ..................................................................................................................................87
Przekład sogdiana ...............................................................................................................................87
Przekład nubijski ................................................................................................................................87
Przekład staro-cerkiewno-słowiański .................................................................................................87
Inne przekłady ....................................................................................................................................88
Pomyłki kopistów ...................................................................................................................................89
Zmiany nieświadome ..........................................................................................................................89
Podobieństwa graficzne ..................................................................................................................89
Podobieństwa fonetyczne ................................................................................................................89
Haplografia......................................................................................................................................90
Dittografia .......................................................................................................................................90
Metateza ..........................................................................................................................................90
Homoioarcton..................................................................................................................................90
Homoioteleuton ...............................................................................................................................90
Błędne rozwiązanie skrótów ...........................................................................................................91
Nieczytelny tekst .............................................................................................................................91
Wpływ kontekstu ............................................................................................................................91
Zmiany świadome ...............................................................................................................................92
Literackie poprawki ........................................................................................................................92
Zmiany mające na celu łatwiejsze zrozumienie tekstu ...................................................................92
Harmonizacja tekstów .....................................................................................................................92
Harmonizacja cytatów ST ...............................................................................................................93
Poprawianie historycznych i geograficznych nieścisłości ..............................................................93
Transkrypcja semickich imion i zwrotów .......................................................................................93
Zmiana dokonana pod wpływem doktrynalnego przemyślenia ......................................................94
Rodziny rękopisów .............................................................................................................................95
Historia badań .................................................................................................................................95
Tekst aleksandryjski ........................................................................................................................96
Tekst zachodni ................................................................................................................................97
Tekst bizantyjski .............................................................................................................................98
Tekst cezarejski ...............................................................................................................................99
Inne rodziny rękopisów .................................................................................................................100
Textus receptus .............................................................................................................................101
Kategorie rękopisów Nowego Testamentu ...................................................................................101
Drukowany tekst greckiego Nowego Testamentu ................................................................................103
Teksty wątpliwe bądź kwestionowane .................................................................................................109
Doksologia Modlitwy Pańskiej (Mt 6,13) ........................................................................................109
Mt 16,2b-3 ........................................................................................................................................109
Dłuższe zakończenie Marka (Mk 16,9-20) .......................................................................................109
3
Łk 22,43-44.......................................................................................................................................110
Pericope de adultera (J 7,53 – 8,11)..................................................................................................110
Ostatni rozdział Ewangelii Jana ........................................................................................................111
Comma Johanneum (1 J 5,7b-8a) .....................................................................................................112
Część III: Przegląd ksiąg NT................................................................................................................113
Problem synoptyczny ...........................................................................................................................113
Dawne próby wyjaśnienia problemu ................................................................................................114
Teoria dwóch źródeł .........................................................................................................................115
Teoria czterech źródeł.......................................................................................................................118
Hipoteza Boismarda..........................................................................................................................118
Wstęp ogólny do Ewangelii .................................................................................................................119
Ewangelia Mateusza .............................................................................................................................121
Autor i miejsce napisania..................................................................................................................121
Struktura i treść księgi ......................................................................................................................121
Styl Mateusza....................................................................................................................................122
Teologia Mateusza ............................................................................................................................123
Ewangelia Marka..................................................................................................................................125
Autor .................................................................................................................................................125
Struktura i treść .................................................................................................................................126
Słownictwo i styl ..............................................................................................................................126
Teologia Marka .................................................................................................................................128
Ewangelia Łukasza ...............................................................................................................................129
Charakter III Ewangelii ....................................................................................................................129
Autor .................................................................................................................................................130
Słownictwo i styl ..............................................................................................................................130
Relacja do Synoptyków ....................................................................................................................130
Tytuły mesjańskie .............................................................................................................................131
Teologia Łukasza ..............................................................................................................................131
Ewangelia Jana .....................................................................................................................................132
Miejsce i czas powstania...................................................................................................................132
Porównanie z synoptykami ...............................................................................................................133
Nawiązania do ST .............................................................................................................................134
Słownictwo .......................................................................................................................................135
Teologia Jana ....................................................................................................................................135
Dzieje Apostolskie ...............................................................................................................................137
Listy Pawła ...........................................................................................................................................139
List do Galacjan....................................................................................................................................140
Listy do Tesaloniczan ...........................................................................................................................143
1 List do Tesaloniczan ......................................................................................................................143
2 List do Tesaloniczan ......................................................................................................................144
1 List do Koryntian...............................................................................................................................145
List do Rzymian ...................................................................................................................................146
4
2 List do Koryntian...............................................................................................................................149
Listy więzienne.....................................................................................................................................150
List do Filipian ..................................................................................................................................150
List do Filemona ...............................................................................................................................151
List do Kolosan .................................................................................................................................152
List do Efezjan ..................................................................................................................................154
Listy pasterskie .....................................................................................................................................156
Język i styl listów ..........................................................................................................................156
Nauka listów .................................................................................................................................157
1 List do Tymoteusza........................................................................................................................157
List do Tytusa ...................................................................................................................................158
2 List do Tymoteusza........................................................................................................................158
List do Hebrajczyków ..........................................................................................................................159
Paulinizm Listu do Hebrajczyków ................................................................................................160
Listy powszechne .................................................................................................................................162
List Jakuba ........................................................................................................................................162
1 List Piotra.......................................................................................................................................163
2 List Piotra.......................................................................................................................................166
List Judy............................................................................................................................................166
Listy Jana ..........................................................................................................................................168
1 List Jana .....................................................................................................................................168
2 List Jana .....................................................................................................................................169
3 List Jana .....................................................................................................................................170
Apokalipsa Jana....................................................................................................................................170
Czas i miejsce napisania ...................................................................................................................170
Problem autorstwa ............................................................................................................................172
Cel napisania księgi ..........................................................................................................................174
Język Apokalipsy ..............................................................................................................................174
Gatunek literacki ...............................................................................................................................174
Struktura Apokalipsy ........................................................................................................................175
Symbolika Apokalipsy......................................................................................................................175
Teologia Apokalipsy .........................................................................................................................178
Eschatologia Apokalipsy ..................................................................................................................179
Bibliografia (zasadnicza) ......................................................................................................................181
Tekst grecki ......................................................................................................................................181
Konkordancje ....................................................................................................................................181
Kanon Nowego Testamentu..............................................................................................................181
Tekst Nowego Testamentu ...............................................................................................................181
Wstępy ogólne ..................................................................................................................................184
5
Wstęp
Nazwa Nowego Testamentu
Wkrótce po powstaniu chrześcijaństwa pojawiły się nowe księgi święte. Nawiązywały one do
istniejących już żydowskich ksiąg świętych i były dalszym ich rozwinięciem, ale nadawały im nową
interpretację. Dlatego też ksiąg tych nie można było dołączyć do kanonu owych pism. Zaistniała więc
potrzeba utworzenia odpowiednich nazw odróżniających, ale też i łączących zbiory tych ksiąg. Święte
księgi Żydów (Prawo, Prorocy, Pisma), mówiące o przymierzu Boga z Izraelem, już apostoł Paweł w
2 Kor 3, 14 określił terminem παλαια διαθηκη (Stare Przymierze, Stary Testament). Na zasadzie analogii, w II wieku, a może jeszcze w końcu I wieku, Ewangelie i Listy apostolskie, czytane podczas
niedzielnych nabożeństw, zaczęto nazywać καινη διαθηκη (Nowe Przymierze, Nowy Testament). Zanim jednak nazwa ta została powszechnie przyjęta musiała rywalizować z innymi proponowanym
nazwami, jak np. Nowe Prawo, Ewangelia1. Na ogół określenia dla obu zbiorów ksiąg tak były dobierane, by mogły być sobie przeciwstawione.
O dwóch przymierzach i dwóch prawach, starym i nowym, pisał Justyn Męczennik. Pierwsze
określa mianem wcześniejszego i przestarzałego, drugie natomiast, jako: Prawo doskonałe (διαθηκη
τελευταιος), Prawo wieczne (αιωνιος νοµος), Testament najważniejszy (διαθηκη κυριωτατη), Nowy
Testament (καινη διαθηκη). Nadawał jednak tym terminom szerokie znaczenia, wykraczające poza
Pismo, poza zbiór ksiąg obu przymierzy. Gdy mówi o starym prawie i przymierzu (testamencie) ma na
myśli zestaw ustaw i przykazań, które należy przestrzegać, gdy mówi o nowym ma na myśli Chrystusa2. Widać też stąd, że nie miał stałego określenia.
Meliton z Sardes (ok. 180) przeciwstawiał Słowo (λογος) Prawu (νοµος), pisał o Starym Prawie
(παλαιος νοµος) i Nowym Słowie (καινος λογος). Prawo dane zostało tylko na pewien czas, natomiast
Słowo jest wieczne3. O dwóch przymierzach (διαθηκη) pisał Klemens Aleksandryjski. Orygenes posłużył się już nazwą καινη διαθηκη, w odniesieniu do pism Nowego Testamentu4. O dwóch Testamentach, Prawa i Ewangelii, mówił Tertulian5, używał on też określenia Apostolicum Testamentum. Laktancjusz posłużył się określeniem Novum Testamentum6.
Termin διαθηκη zastosowany został w LXX na określenie przymierza (hebr. berit), jakie Bóg
zawarł ze swoim ludem izraelskim podczas jego wędrówki do ziemi obiecanej (Wj 24, 1 nn)7. Nowe
1
W tym znaczeniu Ewangelia występuje już w NT. Stosuje je Polikarp.
Dialog, I, 11, 2; I, 34, 1; I, 43, 1; I, 51, 3.
3
De Pascha, 3-9.
4
De Princip., I, 4; In Jo., 1, 17. 19.
5
Adv. Marc., 3,14.
6
Divine Institutes, IV, 20.
7
Przekład Akwili (około roku 130) zastosował συνθηκη (układ, umowa).
2
6
przymierze zostało zapowiedziane przez Jr 31, 31, nowe przymierze zostało zawarte podczas ostatniej
wieczerzy (Łk 22, 20).
Na zachodzie παλαια διαθηκη oraz καινη διαθηκη przetłumaczono na łacińskie Vetus
Testamentum (Stary Testament) i Novum Testamentum (Nowy Testament). Greckie διαθηκη i łacińskie
testamentum, w znacznej mierze pokrywają się ze sobą co do treści, posiadają jednak odmienne odcienie znaczeniowe. Używane w pewnych kontekstach mogą różnić się dość znacznie. Zasadniczą treścią
greckiego terminu διαθηκη jest przymierze, można go przetłumaczyć zarówno na łacińskie foedus jak
i testamentum. Septuaginta tym właśnie terminem określiła w Wj 24,7.8 przymierze, które Bóg zawarł
z ludem izraelskim podczas jego wędrówki z Egiptu do Ziemi Obiecanej. W NT διαθηκη oznacza
nowe przymierze zawarte w krwi Chrystusowej (Mt 26, 28; Mk 14, 24; Łk 22, 20; Hbr 10, 29; 13, 20).
O nowym przymierzu mówił już Jr 31, 31 (Oto idą dni – mówi Pan – że zawrę z domem izraelskim i z
domem judzkim nowe przymierze), cytowany przez Hbr 8, 8 i odniesiony do przymierza darowanego
przez Chrystusa.
Przekłady łacińskie w Starym Testamencie stosują foedus (Wj 24, 7. 8; Jr 31, 31), natomiast w
wymienionych wyżej tekstach NT zawsze stosują słowo testamentum, które pierwotnie oznaczało
przymierze, a także ostatnią wolę. W średniowieczu zaczęło ono oznaczać przede wszystkim – jeżeli
nie wyłącznie – ostatnią wolę i dlatego w większości współczesnych języków europejskich słowo
‘testament’ kojarzy się już wyłącznie z tym drugim znaczeniem. Idea przymierza została tym samym
zagubiona.
Pod wpływem łaciny w całym zachodnim chrześcijaństwie rozpowszechniła się nazwa Novum
Testamentum. Nazwa ta oznacza przede wszystkim cenne dziedzictwo (życie wieczne), jakie Chrystus
przez swoją śmierć ludziom wyjednał, a także ostatnią względem człowieka wolę Bożą udostępnioną
mu z chwilą śmierci Chrystusa (testament). Natomiast wschodnie chrześcijaństwo, pod wpływem greki, zawsze używało określeń wyrażających ideę przymierza i dlatego akcentujących nie dziedziczenie,
lecz zawarte z Bogiem przymierze (np. rosyjski Новый Завет). Nazwa ta oznacza nowe przymierze,
jakie w osobie Chrystusa Bóg zawarł z człowiekiem.
7
Autorytet i natchnienie ksiąg Nowego Testamentu
Autorytet ksiąg Starego i Nowego Testamentu zasadza się na przekonaniu o ich duchowym
natchnieniu, to jest o boskim pochodzeniu tych ksiąg. Prawda o natchnieniu Pisma Świętego znajduje
oparcie już w Starym Testamencie. Nie znajdujemy tam wprawdzie systematycznie wyłożonej nauki o
natchnieniu, jednakże można tam znaleźć szereg elementów, które posłużyły dla późniejszej teologii
wypracowanie nauki o natchnieniu.
Wszystkie księgi Starego Testamentu przenika świadomość faktu, że Bóg zechciał przemówić
do człowieka. W przeciwieństwie do innych bogów, Bóg Izraela jest Bogiem przemawiającym (Ps
115, 1; Ba 6, 7). Bóg „otwiera oczy i uszy człowieka” (2 Sm 7, 27), „pozwala widzieć” (Rdz 12, 7; 17,
1), „pozwala usłyszeć” (2 Sm 7, 4; 1 Krl 6, 11; 13, 20), „objawia się” (Wj 24, 11). Bóg własnoręcznie
sporządził pierwszy dekalog. W wielu miejscach ST czytamy, że Bóg podyktował prorokowi dane
słowa, polecając ich zapisanie.
Wśród wielu wyrażeń, określających komunikację Boga z człowiekiem, wyróżnia się „słowo
JHWH”, które w księgach Starego Testamentu pojawia się 242 razy. Dowodem znaczenia pochodzącego od Boga słowa jest dekalog, który pierwotnie był nazywany „słowami” (Wj 34,28). „Słowo
JHWH” rozumiane było jako gwarant i podstawa egzystencji Izraela. „Nie samym chlebem człowiek
żyje, lecz wszelkim słowem, które wychodzi z ust Bożych” (Pwt 8, 3). Za pośrednictwem słowa Bóg
powołał świat do istnienia (Rdz 1,3.6.9; Ps 33,6-9 i inne), utrzymuje go przy istnieniu i decyduje o
jego losach (Iz 40,26; Ps 147,15-17)8.
Spośród 242 zastosowań zwrotu „słowo JHWH”, aż 214 dotyczy orędzia Bożego skierowanego
do proroka, a za jego pośrednictwem do ludu którego jest przedstawicielem (Oz 12,11; Iz 1,2). Prorocy są niejako „ustami samego Boga” (Jr 15,19). Duch JHWH jest źródłem mocy i słowa proroków.
„Duch Pański nade mną, bo Jahwe mnie namaścił. Posłał mnie, abym głosić dobrą nowinę ubogim”
(Iz 61,1).
Słowo JHWH, jako środek do zbawienia ludzkości, musiało zostać utrwalone na piśmie. Mojżesz otrzymał polecenie: „Napisz to dla pamięci w księdze” (Wj 17,14). Podobny nakaz otrzymują
prorocy: Izajasz (Iz 30,8), Habakuk (Ha 2,1) i Jeremiasz (Jr 36,2-4; 38,27-28). Spisane Słowo Pana
gwarantuje wierniejszy jego przekaz i utrwalenie dla przyszłych pokoleń. Dlatego Mojżesz wolał czytać spisane przez siebie słowo, niż cytować je z pamięci: „Następnie wziął Księgę Przymierza i głośno
przeczytał ludowi, ten zaś rzekł: Wszystko, co powiedział Pan, uczynimy i będziemy posłuszni” (Wj
24, 7). Czytane przez Mojżesza słowo traktowane było jako pochodzące od Boga.
Działanie Ducha Świętego towarzyszyło procesowi przyjmowania, przekazywania i utrwalania
na piśmie słowa JHWH. W przekazywaniu i utrwalaniu tego słowa współuczestniczyli ludzie. Człowiek, napełniony Duchem JHWH, stawał się narzędziem w urzeczywistnianiu Jego planów. To
współdziałanie Boga i człowieka w tworzeniu ksiąg świętych stawało się możliwe dzięki charyzmatowi natchnienia.
8
Paciorek A., Wstęp ogólny do Pisma Świętego, Biblos, Tarnów 1999, ss. 20-21.
8
Jezus na równi z Żydami przyznawał wszystkim pismom Starego Testamentu boski autorytet.
W polemikach ze swoimi przeciwnikami cytował ST jako najwyższe i ostateczne kryterium prawdy
objawionej (Mt 4,4.6.7; 11,10; 26,24.31; Mk 7,6; 9,12 i inne). W polemice z uczonymi w Piśmie i
faryzeuszami Jezus cytując Ps 110 użył formułę „Dawid powiedział w Duchu Świętym” (Mk 12, 36;
por. Mt 22, 43). Słowo pochodzi od Ducha Świętego, nie od Dawida. Najważniejszym argumentem
Jezusa było wyrażenie: „Mówi Pismo” (J 19,37; Rz 4,3). Szczególnie mocno wyrażają to wypowiedzi:
Dopóki nie przeminie niebo i ziemia, ani jedna jota, ani jedna kreska nie zginie z Prawa (Mt 5,
18)9.
i:
Łatwiej jest niebu i ziemi przeminąć, niż przepaść jednej kresce z Prawa (Łk 16, 17).
Swoje nauczanie Jezus nazywał Ewangelią, a głoszoną przez siebie Ewangelię stawiał na równi
z pisanym słowem ksiąg ST. Szczególnie mocno wyrażone to zostało w słowach:
Niebo i ziemia przeminą, ale słowa moje nie przeminą (Łk 21, 33).
Użyta tu została dokładnie ta sama formuła. Tak jak nic nie może zostać usunięte z zapisanego
Prawa, tak też słowa Jezusa na zawsze pozostaną aktualne (pomimo, iż w owym czasie były jeszcze w
formie niespisanej). Zarówno Prawo jak i Ewangelia są wieczne, przetrwają niebo i ziemię. Jezus
zrównuje swoje Słowa ze słowem Prawa. Również uczniowie traktowali słowo Jezusa na równi z
Pismem (J 2,22).
Przekonanie o natchnionym charakterze ksiąg Starego Testamentu apostołowie przekazali Kościołowi. Piotr przypomina: „Musiało się wypełnić słowo Pisma, które Duch Święty zapowiedział
przez usta Dawida” (np. Dz 1, 16. 20). A w Hbr 10, 15 cytat Jeremiasza został poprzedzony słowami:
„Daje nam świadectwo Duch Święty, skoro powiedział”. Powyższe cytaty wskazują, że Duch Święty
jest autorem Pisma Świętego, to od Niego wyszła inicjatywa, On zdecydował jaką treść przekazać
człowiekowi, człowiek natomiast pełni rolę pośrednika i narzędzia („przez usta Dawida”).
Apostołowie zostali wyznaczeni przez Chrystusa, by w Jego imieniu założyli Kościół. Wypełniając to zadanie początkowo przekazywali nauki Jezusa tylko w formie ustnej. Później, w miarę
upływu czasu, uświadomili sobie potrzebę utrwalenia na piśmie Jego nauk. Nie oznacza to, że apostołowie są autorami wszystkich ksiąg Nowego Testamentu, mogli do tego zadania wyznaczyć odpowiednie osoby i tym samym stał za nimi autorytet założycieli Kościoła – apostołów. To znaczy, że
pisma Nowego Testamentu pochodzą od założycieli Kościoła i zostały dane Kościołowi. Apostolskość
determinuje autorytet Pisma, każdej jego księgi, czy części księgi danej Kościołowi przez apostołów.
Jednak nie od razu pojawiła się w Kościle faktu tego świadomość.
Apostołowie przekazali również Kościołowi Stary Testament, który oni sami otrzymali od swoich przodków jako Słowo Boże. Pisma Starego Testamentu automatycznie stały się natchnione dla
Kościoła. Tutaj nie było procesu, Kościół od razu miał świadomość rangi tych pism. Stopniowo obok
zbioru pism Starego Testamentu powstał też drugi, jako równy mu ekwiwalent. Księgi powstawały
9
Jota (hebr. jod) – najmniejsza spółgłoska alfabetu hebrajskiego, kreska (kera{a, hebr. qo( – kolec, cierń) znak służący do
rozróżniania podobnych spółgłosek hebrajskich, ¦wV ‹n (dopóki aż) ma sens czasowy. 5, 18 wyraża myśl, że prawo Boże
ST w rozumieniu Jezusowym nie utraci swej ważności aż do końca świata. Późniejsi rabini tłumaczyli, że gdy Bóg zmienił
imię Saraj na Sara, usuwając jod, litera ta nieprzerwanie zanosiła doń skargi, aż w końcu wstawił ją do imienia Jozuego (C.S.
Keener, Matthew, s. 57). Ani jod ani waw, dwie mało znaczące litery alfabetu hebrajskiego które czasem opuszczano, nie
ulegną zmianie w tej nauce, aż się wszystko spełni.
9
stopniowo, a świadomość rzeczywistej rangi tych pism nie od razu się pojawiła. Autorzy pism Nowego Testamentu używali swego autorytetu, w celu przekonania, że nowe pisma mają natchniony charakter. Autor 2 Listu Piotra w ten sposób wypowiada się o Listach Pawła, a autor 1 Listu do Tymoteusza – o Ewangelii Łukasza. Paweł pisał „w mądrości, która jest mu dana” (2 Pt 3,16), a więc nie w
swojej mądrości, a w domyśle jest natchnionym autorem swoich Listów. 1 Tm 5,18 stosuje łączony
cytat z Pwt 19,15 i Łk 10,7, cytat został poprzedzony formułą „Pismo mówi”. Tym samym Ewangelia
Łukasza zrównana została z Pięcioksięgiem (1 Tm 5,18). W podobny sposób 1 Pt 1,10-12 zrównuje
apostołów z prorokami Starego Testamentu.
Przekonanie o równości pomiędzy słowem Starego jak i Nowego Prawa było obecne w pierwszym kościele od samego początku. Paweł czytał Prawo i Proroków (Dz 13, 15), a jednocześnie polecał, by jego Listy były czytane (Kol 4, 16). Justyn Męczennik zaświadcza, że podczas nabożeństw
czytano Apostołów i Proroków10. Wszelkie Pismo jest natchnione (2 Tm 3,16). Zwrot „wszelkie Pismo” (p~sa grajª) zdaje się wskazywać na każdą księgę z osobna, fragment, czy nawet zdanie Pisma Świętego (termin grajª określa często w NT pojedynczą wypowiedź, konkretny tekst biblijny;
por. J 19,36.37; Dz 1,16; 8,32), jednocześnie zaś akcentować jednakową wartość wszystkich części,
bez wyjątku. Brak rodzajnika sugeruje, że wyrażenie to należy rozumieć raczej w znaczeniu dystrybutywnym (każde z osobna) niż kolektywnym (wszystkie razem).
Nie ma zgody wśród egzegetów, czy określenie to występuje w sensie orzeczeniowym („wszelkie Pismo jest od Boga natchnione”), czy przydawkowym („wszelkie Pismo jako natchnione przez
Boga”). Nasuwa się oczywiście pytanie, czy w określeniu, „wszelkie Pismo” autor ma na myśli tylko
księgi ST, czy też dopuszcza możliwość uzupełnienia tego zbioru innymi pismami, również „natchnionymi przez Boga”. Kontekst wskazuje na księgi Starego Testamentu, które Tymoteusz zna od
dzieciństwa. Kontekst zdaje się nawet dowartościowywać księgi Starego Przymierza względem Słowa
głoszonego przez Pawła i Tymoteusza. Pochodzą od Ducha i czytanie ich przynosi pożytek. Z drugiej
strony autorzy Nowego Testamentu raz po raz podkreślają, że piszą od Ducha Świętego. Powoływanie
się na apostolski autorytet, zrównywanie ksiąg ST z nowopowstającymi księgami Nowego Testamentu
wskazują, że księgi Starego jak i Nowego Przymierza są w jednakowy sposób natchnione przez tego
samego Ducha Świętego.
Paweł w swoich Listach kilkakrotnie powołuje się na dany mu autorytet (1 Kor 14, 37; 2 Kor
10, 8; 2 Tes 2, 15; 3, 6-14). Nauka zawarta w jego Listach jest naznaczona tym autorytetem, który
przewyższa nawet autorytet anioła z nieba, o ile by ten głosił odmienną naukę (Ga 1, 7-8). Autorytet
ten jest wynikiem napełnienia Duchem Świętym (1 Kor 14, 37; 2 Tes 3, 6-14) i dlatego to nie on sam
mówi, lecz mieszkający w nim Duch Święty.
Określenie Je"pneustoV (hapax legomenon w Piśmie Świętym) podkreśla Boski charakter
Pisma, o którym mowa, a nawet więcej – jego Boskie pochodzenie. Apostołowie zanim dostarczyli
Kościołowi Pisma Święte zostali najpierw poinstruowani przez samego Chrystusa, następnie zaś zostali wyposażeni w Ducha Świętego, który ich prowadził. I wszystko, co napisali Kościołowi, napisali
inspirowani Duchem Świętym. To, co napisał Paweł jest „przykazaniem Pańskim” (1 Kor 14, 37),
które on przekazuje w imieniu Pana (2 Tes 3, 6); również ewangelia, którą głosił Piotr, głoszona była
10
Apol. I, p. 67.
10
pod inspiracją Ducha Świętego (1 Pt 1, 12). Wszelkie Pismo Starego Testamentu jest natchnione (2
Tm 3, 16), a Nowy Testament jest równy Staremu (1 Tm 5, 18); wszelkie proroctwo Pisma wyszło od
człowieka, który przekazywał wolę Bożą i który był natchniony przez Ducha Świętego (2 Pt 1, 20).
Listy Pawła różniły się od owych starszych Pism tym, że ST-owe obietnice nadejścia Mesjasza uważały za zrealizowane w osobie Jezusa Chrystusa oraz tym, że były młodsze (2 Pt 3, 16). Dlatego, jeżeli
uwzględnimy obietnicę ponadnaturalnego kierownictwa, którą Chrystus dał swoim apostołom (Mt 10,
19. 20; Mk 13, 11; Łk 21, 14; J 14-15), w połączeniu z ich twierdzeniem, że to co piszą, piszą w Bożym autorytecie (1 Kor 14, 37; 2 Tes 3, 6) i w połączeniu z pismami Starego Testamentu, traktowanymi jako równorzędnymi, dzieło apostołów staje się prawem Bożym udzielonym Kościołowi przez
Ducha Świętego. Dlatego każdy, kto jest prowadzony przez Ducha Świętego rozpozna, że pisma te
oraz ich treść pochodzą od Pana (1 Kor 14, 37). Didache cytując Ewangelie nazywa je „Ewangelią
naszego Pana”.
Inspiracja nie oznacza braku współudziału ze strony człowieka, który również ma swój wkład.
Oznacza ona, że obok ludzkiego jest także Boże współautorstwo. Inspiracja prowadzi do wniosku, że
to, co pisał Paweł i Jan pisał nie z własnej woli, lecz wykonując wolę Boga. Od Boga pochodzi treść,
ale to człowiek nadał tej treści swoją formę (słownictwo, gramatyka, styl). Zostało to podkreślone w
Dz 15,28 „Duch Święty i my”. Jest to jeden z pierwszych – o ile nie pierwszy – tekstów napisanych
kościołowi przez apostołów. Tekst ten zaznacza, że dochodzi do głosu pewien współudział ze strony
człowieka. Człowiek jest współautorem przesłanego kościołowi natchnionego tekstu.
Inspiracja nie jest wynikiem autorytetu Pisma. Nawet nienatchnione prawo może stać się obowiązującym prawem, jeżeli stanie za nim silna i prężna instytucja. To przekonanie o inspiracji Pisma
zadecydowało o ustanowieniu, wzmocnieniu i utrwaleniu autorytetu Pisma. Poprzez Pisma Bóg stale
przemawia do swego Kościoła. Pisma stały się przekazem Bożej woli dla człowieka. Jest rzeczą wątpliwą, by chrześcijaństwo mogło powstać, rozszerzać się i przetrwać bez posiadania natchnionych
ksiąg, bez jakiegokolwiek pisma pochodzącego od apostołów. Pisma zawierały wolę Bożą dla człowieka i w ten sposób traktowane były przez pierwszych chrześcijan. Justyn: „Poruszeni przez Ducha
Świętego mówili w Boskim Duchu. Hegezyp (zm. ok. 180) zaświadcza, że „w każdym mieście tak się
rzeczy mają, jak to przekazuje Prawo, Prorocy i Pan”11. Ireneusz: „Pisma są doskonałe ponieważ przez
Słowo Boga i Ducha zostały wypowiedziane”.
„Pismo zostało spisane przez Ducha Bożego” – stwierdził Orygenes (Contra Celsum, V, 60).
Orygenes przez natchnienie rozumiał, iż Pismo Święte posiada nie tylko znaczenie wyrazowe, czytelne
dla wszystkich, ale również inny sens, ukryty przed większością ludzi12. Dla Euzebiusza było rzeczą
oczywistą, że każde słowo Pisma pochodzi od Ducha Świętego i dlatego niczego nie wolno w nim
zmieniać. Jedynie ludzie dalecy od wiary poprawiają Pismo. „Albo nie wierzą, że Duch Święty natchnął Pismo Boże i w takim razie są niewierni, albo samych siebie uważają za mędrszych od Ducha
Świętego, a w takim razie są opętami”13. Według Augustyna Piśmo Święte jest listem Boga do ludzi.
Interpretacja proroctw wymaga obecności, tego samego Ducha, który udzielił natchnienia ludziom je wypowiadającym. Wspominając o proroctwach Starego Testamentu Piotr podkreśla, że Pi11
Euzebiusz, Hist. Kośc., IV,22.3.
De princip., I, 8.
13
Hist. Kośc. V, 28, 18.
12
11
sma Świętego nie wolno wyjaśniać według własnego upodobania (2 Pt 1, 20). Mówiąc o „prywatnym
wyjaśnianiu” apostoł zwraca się przeciwko heretykom, którzy tak tłumaczyli proroctwa Starego Testamentu, jak im to było wygodne. Piotr zarzuca im, że zadają tortury Pismu (3, 16). Biblia ma sens,
który nie jest zależny od prywatnych opinii. Autor nie wyjaśnia, kto ten sens podaje wówczas, gdy nie
jest on jasny, a pomiędzy uczonymi są dyskusje.
Sobór trydencki określił, że Pismo Święte trzeba wyjaśniać zgodnie z tym sensem, jakiego się
trzymał i nadal trzyma Kościół14. „Kościół miał zawsze we czci Pisma Boże, podobnie jak samo Ciało
Pańskie, skoro zwłaszcza w liturgii świętej nie przestaje brać i podawać wiernym chleb żywota tak ze
stołu słowa Bożego, jak i Ciała Chrystusowego” (DV 21). Takimi słowami na soborze watykańskim II
kościół katolicki zwrócił się do swoich wiernych.
Reformacja uznała Pismo Święte za jedyne źródło wiary i życia chrześcijańskiego. Hasło sola
scriptura jest teologiczną zasadą kościołów wywodzących się z reformacji. Dla Lutra kanonicznym
było to, co apostolskie, a apostolskim było to, co mówiło o Chrystusie. Znana jest wypowiedź Lutra:
„Co nie uczy Chrystusa, nie jest apostolskie, chociażby przez Piotra i Pawła było nauczane. Odwrotnie, co zwiastuje Chrystusa, to jest apostolskie, chociażby przez Judasza, Annasza, Piłata i Heroda
było opowiedziane”15. Formuła zgody z 1577 roku wyznaje, że jedynie Pismo Święte jest sędzią, normą, regułą i kamieniem probierczym nauki i wiary chrześcijańskiej. Według teologów ortodoksji luterskiej autorytet Pisma opiera się na jego wewnętrznym świadectwie, iż przez nie przemawia Duch
Święty. Pismo Święte samo się uwierzytelnia, jako autentyczne Słowo Boże. Autorytet Pisma opiera
się również na kryteriach zewnętrznych, a mianowicie na poświadczeniu autorytetu kościoła, jako
wspólnoty wiary.
Według VI artykułu Kościoła Anglikańskiego „Pismo Święte zawiera wszystko, co jest niezbędne do zbawienia”16. Co nie oznacza, że wszystko, co zawiera Pismo Święte jest niezbędne do
zbawienia17. Ten jednak wątek nie był rozwijany i jakby zapominany. Reformacja opowiadała się za
werbalną inspiracją całego Pisma i każdy, najmniejszy jego fragment uważany był za natchniony.
Według Quenstedta (1617-1688) „Pismo jest źródłem nieomylnej wiary i wolne od błędów, każde
jego słowo jest absolutną prawdą, zarówno w sferze dogmatycznej, moralnej, jak i historycznej”. Każde słowo, fraza, wyrażenie, a także kolejność słów zostały podyktowane przez Ducha Świętego18. Aż
do XVIII wieku lekceważono współudział człowieka w objawionym Słowie Bożym. Poczynając od
epoki oświecenia usiłuje się wyeliminować Boską inspirację Pisma Świętego.
Jest przynajmniej jeden tekst biblijny, który pozwala dokładnie prześledzić współpracę pomiędzy inspirującym Duchem Bożym, a człowiekiem. Jest to Ap 10, 3-4 mówiący o zatajonych siedmiu
grzmotach. Wizjoner, zgodnie z danym mu poleceniem (gr|yon oãn Š eÍdeV ka[ Š eÃs[n
ka[ Š m}llei gen}stai met\ taÞta (zapisz co widziałeś, co jest i co ma się stać potem) – 1, 19),
zapisywał kolejno wszystkie ukazywane mu wizje, gdy jednak doszedł do siedmiu grzmotów, głos
zabronił mu zapisania tego, co powiedziały (Ap 10,4). Pomimo tego zdołał jednak zamieścić krótką o
14
Gryglewicz F., Listy katolickie, Pallottinum, Poznań 1959, s. 283.
Za: Uglorz M., Introdukcja do Nowego Testamentu, cz. 1, ChAT, Warszawa 1994, s. 30.
16
“Holy Scripture containeth all things necessary to salvation”.
17
Conybeare F. C., History of New Testament Criticism, New York – London 1910, p. 19.
18
Quenstedt J. A., Theologia Didactico-Polemica, cap. IV, sect. II, p. 67.
15
12
nich wzmiankę, która pozostała w księdze (na pozór wbrew woli Ducha Świętego). Czegoś takiego nie
da się zaobserwować w innych księgach biblijnych. Tekst ten jest więc unikalny z punktu widzenia
badań nad stopniem samodzielności biblijnego autora, jak i stopniem ingerencji Ducha Świętego we
współtworzony tekst. Inspiracja polega na wskazywaniu autorowi tematów, które należy zapisać i
tematów, które należy ominąć. Nie ma inspiracji werbalnej.
13
Część I: Kanon Nowego Testamentu
Formowanie kanonu
Termin
Termin ‘kanon’ pochodzi od hebr. qaneh, gr. κανων trzcina, pręt mierniczy, wzorzec, miara, łac.
canon reguła, zasada, przepis, norma. W znaczeniu religijnym oznacza normę etyczną, zasadę doktrynalną. U greckich i rzymskich filozofów, szczególnie u epikurejczyków pojęcie „kanon” stało się terminem technicznym oznaczającym kryteria, które stosowano w myśleniu dyskursywnym przy ocenie
warunków i podstaw prawdziwego poznania, jak również prawdziwości sądów i zdań orzeczeniowych. Termin „kanon” był również stosowany dla określenia podstawowych reguł dotyczących postępowania i należytego posługiwania się wolnością, opartą na wolnej decyzji nieskrępowanej woli ludzkiej. Kanon mógł też oznaczać zbiór ksiąg oraz katalog osób bądź przepisów.
Septuaginta nigdy nie tłumaczy hebrajskiego słowa qaneh na grecki κανων, posługują się nim
natomiast Filon z Aleksandrii (13 przed Chr. – 50) oraz Józef Flawiusz (3-100) w znaczeniu reguły,
prawa, przepisu, wskazówki. Termin κανων zbliżony jest więc pod względem znaczeniowym do greckiego νοµος. U apostoła Pawła oznacza zakres pracy apostolskiej (2 Kor 10, 11. 15-16) lub zasada
nauki (Ga 6, 10). Klemens Rzymski określał tym terminem zbiór prawd wiary i obyczajów, zasad
dyscypliny kościelnej i dekretów synodalnych. W starożytnym Kościele słowo κανων występowało
najczęściej w wyrażeniach: „kanon wiary”, „kanon prawdy”, „kanon kościoła”. Atazany uznawane
księgi NT określił jako κανονιζοµενα, w odróżnieniu od αποκρυφα. Od czasów Atanazego kanon
oznacza spis ksiąg uznanych za natchnione (PG 25, 456).
I połowa II wieku
Kościół pierwotny żył przekazywaniem ustnej tradycji o Jezusie i oczekiwaniem jego rychłego
powrotu. Jak o tym świadczą 1 Tes 4, 15; Dz 20, 35 w ramach tej tradycji największe znaczenie przypisywano słowom Jezusa. W miarę upływu czasu coraz bardziej zaczęto uświadamiać sobie potrzebę
utrwalenia tej tradycji na piśmie. Pierwsze Ewangelie powstały jeszcze za życia apostołów i świadków
naocznych (Łk 1, 1-2). W II wieku proces tworzenia nowych ewangelii przybrał na sile, w efekcie
czego powstały liczne Ewangelie, z których większość obfitowała w bajeczne opisy19. Bardzo wcześnie – bo już na początku II wieku – z ich wielkiej liczby wyodrębniono cztery Ewangelie, które uzna-
19
Skeat wydedukował, że około roku 90 w Antiochii doszło do spotkania pięciu biskupów (Antiochii, Aleksandrii, Efezu,
Koryntu i Rzymu) w sprawie mnożenia się Ewangelii. J.K. Elliott, The Collected Biblical Writings of T. C. Skeat. Supplements to Novum Testamentum 113, Leiden 2004, p. 269.
14
no za jedynie natchnione. Najszybciej został więc zamknięty kanon czterech Ewangelii.
Przez pewien czas ustne przekazy istniały obok spisanych Ewangelii. Papiasz (60-135), biskup
Hierapolis, wyżej sobie cenił ustne podanie od pisanych przekładów. Szukał kontaktów z tymi, którzy
rozmawiali z apostołami. Potem napisał: „Jestem zdania, że wszystko to, co biorę z książek, nie jest
dla mnie tak pożyteczne, jak żywe słowo, które słyszę”20.
Ignacy Antiocheński (zm. 110) trzykrotnie cytuje Ewangelię Mateusza (Ef 14,2 – Mt 12,33,
Smyr 6,1 – Mt 19,12 i Polik 2,2 – Mt 10,16). Za każdym razem są to słowa Jezusa. W Smyr 3,1-2
cytuje wypowiedź Jezusa z Łk 24,39.
Didache (ok. 120 roku) cytuje głównie wypowiedzi Jezusa z Mt lub Łk, zazwyczaj parafrazując
je. Cytując Modlitwę Pańską z Mt 7,9-13 zaznacza, że słowa tej modlitwy „polecił Pan w swojej
Ewangelii” (Didache VIII,2). Cytując wypowiedź Jezusa z Mt 7, 6 uzasadnia „Pan polecił” (IX, 5). W
modlitwach, jałmużnach i uczynkach należy postępować według tego, co zostało napisane w „Ewangelii Pana naszego” (XV,4). Określenie „Ewangelia Pana naszego” na pewno odnosi się do Ewangelii
Mateusza i być może do Ewangelii Łukasza.
Justyn Męczennik (zm. 165), określa Ewangelie jako αποµνηµονεύµατα των αποστόλων (Pamiętniki Apostołów)21. Cytuje Mt, Łk i J, mówiąc zaś o Pamiętnikach Piotra ma prawdopodobnie na
myśli Ewangelię Marka. Natomiast „ewangelia” oznacza u niego głoszenie dobrej nowiny.
Dopiero w Liście Barnaby i 2 Liście Klemensa, powstałych w latach 130-150, słowa Jezusa
cytowane są jako Pismo Święte (Barn IV, 14 = Mt 22, 14; 2 Klem II, 4 = Mt 9, 13). Słowo „ewangelia” zaczyna oznaczać „księgę”.
Papirus Egerton 2 zawiera elementy czterech Ewangelii kanonicznych, a pochodzi z około 120
roku.
Około roku 170, Tacjan Syryjczyk (130-193), sporządził Diatessaron tj. Harmonię czterech
ewangelii, co dowodzi, że tylko one cieszyły się uznaniem. Tacjan oparł się na Ewangelii Jana. Diatessaron sprzyjał szerzeniu enkratyzmu, ponieważ pomijał genealogię i inne fakty wskazujące na
człowieczeństwo Chrystusa.
Ireneusz z Lyonu (zm. 203) około 180 roku tłumaczył dlaczego Ewangelii nie może być ani
więcej, ani mniej, ponieważ „istnieją cztery strony świata, w którym żyjemy, i cztery główne wiatry, a
Kościół jest rozsiany po całym świecie. A dalej, filarem i utwierdzeniem Kościoła jest Ewangelia i
Duch życia, wobec tego Kościół ma cztery filary, które ze wszystkich stron tchną nieskazitelnością i
ludzi darzą życiem”. Ponadto cztery główne przymierza Boga z ludzkością, zawartych za pośrednictwem Noego, Abrahama, Mojżesza i Chrystusa. Cztery żywe istoty [z Ap 4, 9] symbolizują cztery
Ewangelie. Ireneusz stworzył także termin czterokształtna ewangelia (το ευαγγελιον τετραµορφον)22.
Manuskrypt ो75 wskazuje, iż około roku 200 Ewangelie traktowane były jako jedna całość, ो45
– że do tej całości wliczano Dzieje Apostolskie. Tertulian (zm. 223) stworzył określenie dla czterech
Ewangelii: Instrumentum evangelicum23. Klemens Aleksandryjski (150-215) mówił o czterech Ewan-
20
Cytowany przez Hieronima w: De viris illustribus 18.
Apol., I, 66, 3.
22
Adv. Haer., III, 11, 8.
23
Adv. Marc., IV, 2.
21
15
geliach, wśród których szczególny nacisk kładł na słowa Jezusa24. Według Orygenesa (185-254) cztery Ewangelie są podstawowymi składnikami wiary Kościoła25, nazywał je pierwocinami wszystkich
Pism26, a pomimo że została spisana przez czterech jest jedną27. Cyprian (zm. 258) przyrównał liczbę
ewangelii do czterech rzek w ogrodzie rajskim (Rdz 2, 10)28. Hieronim przyrównał do czterech rogów
skrzyni przymierza, Augustyn zaś do statera, czyli czterodrachmowej monety znalezionej przez Piotra
w pyszczku ryby (por. Mt 17, 27).
Jakkolwiek uznanie dla czterech Ewangelii przeważało, nie wszędzie wszystkie cztery były
przyjmowane. Ebionici uznawali tylko Ewangelię Mateusza, Marcjon tylko Ewangelię Łukasza, dokeci tylko Ewangelię Marka, a część walentynian tylko Ewangelię Jana29. Ireneusz nadmienia, że alogowie odrzucali Ewangelię Jana30. Mogło to być spowodowane nadmiernym eksponowaniem tej
Ewangelii przez montanistów i ich interpretacją Parakleta. Tacjan przez swój Diatessaron sprawił, że
ten aż do wieku V stał się konkurencją dla czterech Ewangelii w Kościele Syryjskim, a nawet poza
nim31.
Ewangelie nie cieszyły się też jednakowym uznaniem. Tertulian Ewangelii Łukasza przyznawał
mniejszy status niż pozostałym, ponieważ Łukasz nie by nawet apostołem32. To samo zastrzeżenie
poczynić można również wobec Ewangelii Marka i rzeczywiście biorąc pod uwagę niewielką ilość
rękopisów papirusowych przekazujących tę Ewangelię (tylko trzy), musiało to mieć miejsce. Kodeksy
D i W – oba reprezentują tekst zachodni – przekazują Ewangelie w kolejności Mt, J, Łk, Mk (najpierw
apostolskie, następnie uczniów apostolskich). We Frygii czytano Ewangelię Jana, w Antiochii czytano
Ewangelię Mateusza. W Helladzie największym powodzeniem cieszyła się Ewangelia Łukasza33.
Orygenes wyróżniał Ewangelię Jana, ponieważ Ewangelie są pierwocinami Pism, a „pierwocinami
Ewangelii jest Ewangelia Jana34.
Obok Ewangelii istniały też inne pisma. Stopniowo do godności pism kanonicznych zostały
podniesione także Dzieje Apostolskie, Listy i Apokalipsa. Dzieje Apostolskie ponieważ opisywały dalszy, po relacjach Ewangelii rozwój wydarzeń, listy powszechne ze względu na ich autorów, Apokalipsa ponieważ była odpowiednikiem ST-owych proroctw. Nie cieszyły się one tym samym autorytetem,
co Ewangelie o czym świadczy chociażby liczba rękopisów zawierających Ewangelie (ok. 70%), a
rękopisów zawierających pozostałe pisma NT. Orygenes stwierdził, że cały Nowy Testament jest
Ewangelią, ale pisma apostolskie tylko do pewnego stopnia są Ewangelią. Cztery Ewangelie są podstawowymi składnikami wiary Kościoła. Niektóre, powstałe w II wieku sekty nie uznawały Listów ani
24
Stromateis, III, 13, 93.
In Jo., I, 21; Hom. in Jos. VII, 1.
26
In Jo., I, 12.
27
In Jo., 5, 7.
28
Epist., 73.
29
Adv. Haer., III, 11, 7.
30
Adv. Haer., III, 11, 9.
31
Pisano nawet komentarze do Diatessaronu, jak na przykład Efrem około 360 roku. Na wskutek energicznej interwencji
biskupa Teodoreta z Cyru, który około 450 roku, kazał zniszczyć ponad dwieście egzemplarzy Diatessaronu, przywrócono
czytanie przy ofierze eucharystycznej poszczególnych Ewangelii: „Mamy cztery Ewangelie, a nie cztery w jednej. Cztery
Ewangelie jak cztery wiatry i cztery strony świata?”
32
Adv. Marc., IV, 2, 4.
33
http://www.berea.pol.pl/teologia_systematyczna/historia_pisma_1.htm.
34
Orygenes, Komentarz do Ewangelii według św. Jana, I, 23.
25
16
Dziejów (tylko Ewangelie)35.
Drugim zbiorem ksiąg, który szybko zdobył uznanie ksiąg świętych, są Listy Pawła. Paweł
jeszcze za swego życia doradzał, aby niektóre z jego listów krążyły między różnymi kościołami (Kol
4, 16). W efekcie tego poszczególne kościoły gromadziły u siebie pewną ich liczbę. O powstawaniu
takich zbiorów świadczy 2 Pt 3, 15-16, a pierwszy, większy tego typu zbiór powstał prawdopodobnie
w Koryncie. W drugiej połowie II wieku zbiory takie liczą od dziesięciu do trzynastu listów. Klemens
Rzymski i Ignacy Antiocheński cytowali Pawła, ale nie traktowali jeszcze jego Listów jako Pisma
Świętego. Pierwszy cytat tekstu Pawłowego (Ef 4, 26), uważanego za Pismo Święte, występuje około
roku 150 w Liście Polikarpa (XII, 1). Cytuje w nim 10 listów (brak 1 Tes, Tt, Flm i Hbr)36. Listów
Pawła nie uznawali ebionici37.
W procesie tworzenia kanonu NT najpierw oddziaływał mechanizm dodawania ksiąg, następnie, z coraz większą siłą – mechanizm eliminacji. Na początku II wieku krążyły liczne apokryficzne
Ewangelie, apokryficzne Dzieje i pisma Ojców apostolskich. Jeszcze pochodzący z IV wieku Kodeks
Synajski zawierał List Pseudo-Barnaby i Pasterz Hermasa, a Kodeks Aleksandryjski (V wiek) 1 i 2
List Klemensa. Pomysł ustalenia kanonu miał miejsce w latach 140-150. Mnożące się tradycje wymykały się spod kontroli i domagały się podporządkowaniu wyższej normie. Tym, co decydowało o kanoniczności była apostolskość. Za kanoniczną uznawano tę księgę, która pochodziła od apostoła, bądź
ucznia apostolskiego (dlatego przez pewien okres czasu utrzymywały się List Klemensa, List Barnaby
i inne). Później zastosowano jeszcze ostrzejsze kryterium i wyeliminowano również część pism napisanych przez uczniów apostolskich.
Pierwszy znany nam wykaz natchnionych ksiąg NT sporządził Marcjon około roku 140. Obejmował on tylko Łk i 10 Listów Pawła (bez 1-2 Tm, Tt i Hbr), a także apokryficzne Listy Pawła. Dokonał on też rewizji tekstu, usuwając zeń wszystko, co nawiązywało do tradycji ST38. Listy Pawła
reprezentują rozpowszechniony wówczas tekst zachodni. Tertulian zarzucił mu odrzucenie Dziejów
Apostolskich i tym samym pozbawienie siebie informacji o działalności apostoła Pawła (Adv. Marc. V,
1).
Fragment Muratoriego
Bardzo ważnym źródłem, informującym jakie były poglądy Rzymian na kanon NT około 170
roku, jest Fragment Muratoriego 39. Wylicza on cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie, 13 Listów Pawła (w kolejności 1 Kor, Ef, Flp, Kol, Ga, 1 Tes, Rz, 2 Kor, 2 Tes, Flm, Tt, 1-2 Tm), List Judy, Księga
Mądrości Salomona, 2 Listy Jana, Apokalipsę Jana i Apokalipsę Piotra („jakkolwiek niektórzy z nas
są przeciwni, by ją czytano w kościele”). Brakuje Hbr, 1-2 P, Jk i 3 J40.
35
Por. Euzebiusz, Hist. Kośc., IV,29,5.
Co nie oznacza, że je odrzucał. Nie miał okazji do ich wykorzystani. Z faktu iż cytuje 2 Tes wynika, że również 1 Tes
uznawał za ‘Pismo’. Tt, i Flm są bardzo krótkie, więc nie miał okazji do ich zacytowania, zastanawiającym może natomiast
być brak Hbr.
37
Orygenes, Przeciw Celsusowi, V, 65.
38
Zdaniem Harnacka Marcjon był tym, który dał pierwszy impuls do stworzenia kanonu.
39
C. Sundberg, G. M. Hahneman datowali go na rok 375. Propozycję tę szybko obalili Ferguson, Horbury i Hill. Zob. C.E.
Hill, The Debate Over the Muratorian Fragment and the Development of the Canon, Westminster Theological Journal 57:2
(Fall 1995), 437-452.
40
Opuszczenie Jk i 1 Pt niektórzy przypisują błędowi kopisty.
36
17
Fragment Muratoriego wypowiada się przeciw kanoniczności przypisanych Pawłowi Listu do
Laodycei41, Listu do Aleksandrii i kilku innych, których in catholicam ecclesiam recipi non potest.
Wypowiada się też przeciwko czytaniu Pasterza Hermasa w kościele, bo „został napisany bardzo
niedawno, w naszych czasach”, gdy biskupem Rzymu był brat Hermasa, Pius (142-157) i dlatego „nie
należy czytać go razem z prorokami, których liczba jest pełna, ani razem z apostołami, bo ich czasy
się skończyły”. Zachęca jednak do czytania Pasterza42.
Fragment Muratoriego dzieli pisma na trzy kolejne grupy. Do pierwszej należą Ewangelie i
Dzieje, do drugiej Listy, do trzeciej apokalipsy (prorockie). Jakkolwiek w zakończeniu pierwszą i drugą grupę określa mianem „apostołów” (zapewne jako pochodzące od apostołów). Podział ten przypomina porządek ksiąg ST według Septuaginty: księgi historyczne – pisma – księgi prorockie. Umieszczenie Mądrości Salomona wśród ksiąg NT wynika zapewne z faktu, że nie była wliczana do kanonu
ST.
Pod względem ważności i użyteczności dla Kościoła, Fragment dzieli księgi na trzy kategorie.
Do pierwszej należą te, które należy czytać w kościele, do drugiej te, które należy czytać, ale nie w
kościele (Pasterz Hermasa i ewentualnie Apokalipsa Piotra), do trzeciej zaś kategorii pisma heretyckie, których nie należy czytać, bo „nie godzi się mieszać żółci z miodem” (List do Laodycei, List do
Aleksandrii). Uwaga „liczba proroków jest pełna” i następująca po niej wzmianka, iż czas apostołów
się skończył sugerują, że autor Fragmentu traktował kanon NT jako definitywnie zamknięty.
Akta męczenników sycylijskich dowodzą, że w roku 180 istniał zbiór Listów Pawła. Jeden z
męczenników na pytanie, co trzyma w skórzanej torbie, odpowiedział: „Księgi i Listy Pawła, dobrego
człowieka”. Wątpliwym jest, by w worze skórzanym mógł pomieścić księgi ST43. Bardziej prawdopodobnym jest, że księgi te stanowiły Ewangelie (oraz Dzieje Apostolskie). Ireneusz zna dwanaście Listów Pawła. Orygenes raz mówi o trzynastu innym razem o czternastu Listach Pawła.
Księgi kwestionowane
Znacznie dłużej trwał proces powszechnej akceptacji Listów powszechnych. Długo trwały opory, co do kanoniczności krótkich Listów powszechnych. W ostateczności ich liczba została podnioesiona do siedmiu, przy czym niemałą zasługę odegrała zapewne symbolika tej liczby. Fragment Muratotriego stwierdza przecież, że Paweł napisał listy do siedniu kościołów i był to efekt naśladowania
siedmiu listów Apokalipsy. Siedem listów napisał Ignacy Antiocheński, siedem listów napisał Dionizy
z Koryntu.
Tertulian był początkowo zwolennikiem Pasterza, później jednak stwierdził, że nie ma innej
Apokalipsy prócz tej, którą napisał apostoł Jan44. Tertulian wyróżniał: cztery Ewangelie, 13 Listów
Pawła, 3 Listy powszechne, Dzieje i Apokalipsę. Orygenes wielokrotnie powołuje się na Pasterz Hermasa.
W pochodzącym z VI wieku Kodeksie z Clermont 06 (D), pomiędzy Flm a Hbr, ktoś zamieścił
41
Chodzi o falsyfikat będący kompilacją wybranych tekstów z Listów Pawła.
http://www.bible-researcher.com/muratorian.html.
43
Tak chciał Harnack.
44
Adv. Marc., IV, 5.
42
18
listę ksiąg biblijnych. Lista jest starsza od kodeksu i nazywana jest Catalogus Claromontanus45. Wylicza cztery Ewangelie (Mt, J, Mk, Łk), Listy Pawła (Rz, 1 Kor, 2 Kor, Ga, Ef, 1 Tm, 2 Tm, Tt, Kol,
Flm), 1-2 Pt, Jk, 1-3 J, Jd, List Barnaby, Ap, Dz, Pasterz Hermasa, Dzieje Pawła, Apokalipsa Piotra.
List Barnaby, Pasterz Hermasa, Dzieje Pawła i Apokalipsa Piotra oznakowane zostały jako wątpliwe.
Pominięte zostały Flp, 1 i 2 Tes, Hbr.
Na Wschodzie wielki wpływ na formowanie kanonu miał Orygenes. Stwierdza on: „Po Ewangeliach następują Dzieje i Listy apostołów”. Jego poglądy na kanon ewoluowały. Przez pewien czas
uznawał kanoniczność Listu Barnaby46 i Pasterza Hermasa. Około roku 240 daje następujący wykaz
natchnionych ksiąg NT: Mt, Mk, Łk, J, 1-2 P, Jk, Jd, Listy Jana, Dz, 14 Listów Pawła47. Nie wiadomo
tylko ile listów Jana miał na myśli, dwa czy trzy. Listy Pawła zamykają kanon NT, zostało to dodatkowo podkreślone słowami: „Na końcu przyszedł ten, który rzekł: « Sądzę, że Bóg nas, apostołów,
wyznaczył jako ostatnich »”. W Komentarzu do Ewangelii według św. Jana przedstawia inną kolejność ksiąg NT: „po Ewangeliach następują Dzieje i Listy apostołów”48.
Według Euzebiusza, Orygenes, w komentarzu do Ewangelii Mateusza, podzielił księgi kościelne na trzy kategorie: οµολογουµενα (4 Ewangelie, 13 Listów Pawła, 1 Pt, 1 J, Dz, Ap),
αµφιβαλλλοµενα (2 i 3 J, 2 Pt, Jk, Jd, Hbr) i ψευδη (heretyckie ewangelie). Do pierwszej grupy wliczał te, które cieszyły się powszechnym uznaniem, do drugiej te, które były kwestionowane49. Niestety
owa część komentarza nie zachowała się do naszych czasów.
Euzebiusz (264-340), wzorując się na Orygenesie, podzielił księgi na trzy grupy: οµολογουµενα
(4 Ewangelie, Dz, 14 Listów Pawła, 1 Pt, 1 J, Ap), αντιλεγουµενα (Jk, Jd, 2 Pt, 2 i 3 J) i pisma heretyckie (Dzieje Pawła, Apokalipsa Piotra, Pasterz Hermasa, Didache, List Barnaby), wahał się co do
Apokalipsy. Druga grupa oznacza księgi, których kanoniczność była dyskutowana50. Wątpił w apostolskie pochodzenie 2 Listu Piotra oraz 2 i 3 Listu Jana.
Na Zachodzie największe wątpliwości wzbudzał List do Hebrajczyków, za względu na jego
anonimowość i wątpliwy charakter apostolskiego pochodzenia. Na Wschodzie dominowało przekonanie, że autorem Listu do Hebrajczyków jest apostoł Paweł, dyskusje natomiast toczyły się wokół Apokalipsy – zwłaszcza po zastrzeżeniach poczynionych przez Dionizego Aleksandryjskiego (zm. 265) –
w której apostolskie pochodzenie wątpiono51. Zwrócono uwagę na fakt, że jest napisana gorszą greką
niż Ewangelia Jana. Na Zachodzie znajomość greki była słabsza, więc nie było takich wątpliwości,
mało tego obok Apokalipsy przez pewien czas uznawano również Apokalipsę Piotra i Pasterz Hermasa. Z czasem Zachód uznał List do Hebrajczyków pod wpływem Wschodu, Wschód natomiast przystał
w końcu na Apokalipsę ponieważ była uznawana na Zachodzie.
45
Zahn i Harnack byli zdania, że lista sporządzona została w Aleksandrii około roku 300. J. Weiss opowiadał się za północno-afrykańskim pochodzeniem (Zeitschrift für wissenschaftliche Theologie, XXX 1887, s 169 n.).
46
Contra Celsum, I, 63.
47
Orygenes, Homilie o Księdze Jozuego, 7, 1.
48
Orygenes, Komentarz do Ewangelii według św. Jana, I, 15.
49
Hist. Kośc. VI, 25, 3-11.
50
Hist. Eccl., III, 3, 1-11.
51
O tym jak słabym autorytetem cieszyła się Apokalipsa świadczy niewielka liczba rękopisów zawierających tę księgę (około 10% rękopisów).
19
Ustalenie kanonu
Prześladowania chrześcijan za Dioklecjana (303-311), przyczyniły się do przyśpieszenia ostatecznego etapu zamykania kanonu. W ramach prześladowań konfiskowano księgi święte, więc przełożonym kościołów potrzebne były ustalenia, które księgi należy chronić i otaczać większą troską, a w
ręce władz rzymskich wydawać pisma mniejszej rangi.
W procesie formowania kanonu ważnymi były głosy Cyryla Jerozolimskiego (315-386) i Grzegorza z Nazjanzu (330-390). Obaj akceptowali 26 ksiąg NT, Cyryl nie miał zdania na temat Apokalipsy, natomiast Grzegorz nie wypowiadał się na temat Apokalipsy. Cyryl, około roku 350, wyliczał księgi NT w następującej kolejności: cztery Ewangelie, Dzieje dwunastu apostołów, siedem Listów powszechnych, 14 Listów Pawła52. Grzegorz z Nazjanzu, około roku 380, zastosował następującą kolejność: cztery Ewangelie, Dzieje, 14 Listów Pawła i 7 Listów powszechnych53. Amphilocius z Ikonium,
około roku 380, wylicza 27 ksiąg, w kolejności Grzegorza z Nazjanzu oraz Apokalipsę.
Kanon Apostolski z około 380 roku wylicza: cztery Ewangelie, 14 Listów Pawła, Listy powszechne, List Klemensa, Konstytucje Apostolskie i Dzieje Apostolskie.
Innocenty I, biskup Rzymu, w roku 405 wylicza: cztery Ewangelie, 14 Listów Pawła, Listy powszechne, Dzieje, Apokalipsa.
Świadectwem poglądu Kościoła afrykańskiego około 360 roku jest tzw. Kanon Memmeniański,
nazwany tak od nazwiska jego wydawcy. Zawierał on cztery Ewangelie, 13 Listów Pawła, Dzieje,
Apokalipsę, trzy Listy Jana i dwa Listy Piotra. Nie wylicza Hbr, Jk i Jd. W jednym z dwóch rękopisów
tego spisu ksiąg kanonicznych po imionach apostołów Piotra i Jana umieszczono słowa: una sola, co
znaczy, że kopista uznawał za kanoniczne jedynie 1 J i 1 Pt.
Nie do końca jest jasny wpływ lokalnego synodu w Laodycei (rok 363) na proces formowania
kanonu. 59 kanon uchwał tego synodu przedstawiający listę 26 ksiąg NT (bez Apokalipsy) uważany
bywa za nieautentyczny.
Powszechnie przyjmuje się, że momentem rozstrzygającym był 39-ty List Paschalny Atanazego
(rok 367). Atanazy wymienił w nim 27 ksiąg. Najpierw cztery Ewangelie: Mt, Mk, Łk, J. Następnie
Dzieje Apostolskie i Listy powszechne siedmiu apostołów: jeden Jakuba, dwa Piotra, trzy Jana i jeden
Judy. W dalszej kolejności czternaście Listów Pawła w następującej kolejności: Rz, 1-2 Kor, Ga, Ef,
Flp, Kol, 1-2 Tes, Hbr, 1-2 Tm, Tt i Flm. Jako ostatnia księga wymieniona została Apokalipsa. „To są
źródła zbawienia”, do których „nic dodać i nic odjąć nie wolno”54.
Księgi te zatwierdził synod rzymski (rok 382), jakkolwiek w innej kolejności: Ewangelie, Dzieje Apostolskie, 14 Listów Pawła (Hbr na końcu), Apokalipsa, siedem Listów kanonicznych (dwa Piotra, jeden Jakuba apostoła, jeden Jana Apostoła, dwa Jana Prezbitera, jeden Judy Zeloty, Apostoła).
Epifaniusz, biskup Salamis, około roku 385, wyliczył księgi NT w następującej kolejności:
Ewangelie, 14 Listów Pawła, Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa, Księga Mądrości55.
Augustyn w De doctrina christiana (rok 397), opowiedział się za 27 księgami NT w następującej kolejności: Ewangelie, 14 Listów Pawła (1-2 Tes po Flp, a przed Kol), Listy powszechne (1-2 Pt,
52
Catechetical lectures, 4, 33.
Poems I, 11, 5.
54
PG 26,1177.1437.
55
Panarion 76, 5.
53
20
1-3 J, Jd, Jk), Dzieje i Apokalipsa56.
Kościół północno-afrykański zaakceptował te decyzje na synodach w Kartaginie (rok 397) i
Hippo Regius (419)57. Po tej dacie dyskusje na temat kanonu na Zachodzie ustały niemal całkowicie58
i dotyczyły już głównie kolejności ksiąg. Na Wschodzie dyskusje te toczyły się jeszcze długo, ale
dotyczyły przede wszystkim kościołów przedchalcedońskich. Kolejność poszczególnych sekcji NT
przyjęta w Kościele zachodnim jest następująca:
– Ewangelie
– Dzieje Apostolskie
– Listy Pawła
– Listy powszechne
– Apokalipsa
Kościół wschodni przyjął natomiast następującą ich kolejność:
– Ewangelie
– Dzieje Apostolskie
– Listy powszechne
– Listy Pawła
– Apokalipsa
Wewnątrz poszczególnych sekcji kolejność ksiąg jest już identyczna.
Kościół syryjski początkowo włączał do swego kanonu Diatessaron, który zastępował Ewangelie. Minęło trochę czasu zanim Peszitta wyparła Diatessaron. Istniał tam też opór przeciwko czterem
małym Listom powszechnym: 2 Pt, 2 Jn, 3 Jn, Jd i Apokalipsie. Tym samym liczba ksiąg wynosiła 22 i
dopiero w XI wieku dołączono do kanonu brakujące Listy, a w XIII Ap.
Również i w Kościele ormiańskim początkowo obowiązywał kanon 22 ksiąg. Dyskusje ustały
dopiero w XV wieku. Ostatecznie ustalony został kanon z 27 księgami NT.
Kościół koptyjski włączył do ksiąg NT 1 i 2 List Klemensa, Konstytucje Apostolskie, niektórzy
do tego zbioru dorzucają jeszcze List Barnaby i Pasterz Hermasa.
Kościół etiopski włączył do swego kanonu Pasterz Hermasa, 1 i 2 List Klemensa, Księga Przymierza oraz Konstytucje Apostolskie.
Kościół ormiański zaliczył do kanonu apokryficzny 3 List św. Pawła do Koryntian oraz dwa
Listy Koryntian do św. Pawła.
Kościoły protestanckie zaaprobowały kanon 27 ksiąg. M. Luter wypowiedział się wprawdzie
krytycznie na temat Listu Jakuba, Listu do Hebrajczyków i Apokalipsy, nigdy jednak tych ksiąg nie
usunął z kanonu Nowego Testamentu, ponieważ liczył się z wiarą całego Kościoła. Przyjął jednak
pewną hierarchiczność ksiąg biblijnych wewnątrz Pisma Świętego.
56
De doctrina christina, II, 8.
Warto zauważyć, że kanon został ustalony wtedy gdy chrześcijaństwu przestało zagrażać pogaństwo. Prześladowania
opóźniały więc kształtowanie kanonu.
58
Kasjodor jeszcze w VI wieku opowiadał się za kanonem 22 ksiąg NT, wyłączał 2 P, 2-3 J, Jd i Hbr. (Institutiones
divinarum et saecularium litterarum, c. 551-562). Niektóre zachodnie rękopisy jeszcze w IX wieku nie zawierały Listu do
Hebrajczyków (Augiensis, Boernerianus), a zawierały List do Laodycei (np. Boernerianus, Fuldensis), Diatessaron
(Fuldensis).
57
21
Co zadecydowało o kanoniczności
Apostolskość księgi. Za apostołów uważano Jakuba i Judę. W tej sytuacji jedynie druga i trzecia
kanoniczna Ewangelia nie mają apostolskiego autorstwa, byli oni jednak uczniami apostolskimi i to
nadawało księdze apostolskie pochodzenie. Papiasz podkreśla, że Marek jedynie spisał to, co Piotr
mówił. Justyn nazywa nawet Ewangelię Marka Pamiętnikiem Piotra. Najtrudniej sprawa się przedstawiała z Ewangelią Łukasza, który sam gromadził materiał do swej Ewangelii. Zapewne z tego to
powodu Tertulian trzeciej Ewangelii przyznawał najniższą rangę59. Według Euzebiusza natomiast
Paweł, Ewangelię Łukasza nazywa swoim dziełem, bo dwukrotnie się wyraził: „według mojej ewangelii” (Rz 2, 16; 2 Tm 2, 8)60. W innym zaś miejscu napisał, że Ewangelia Łukasza została zatwierdzona przez Pawła61. Gdy wątpiono w apostolskie autorstwo niektórych ksiąg, wtedy podkreślano, że
ich autorem jest jeden z 72 uczniów Chrystusa (krótkie Listy Powszechne).
List do Hebrajczyków nie był uznawany na Zachodzie z powodu swej anonimowości, natomiast
Apokalipsę odrzucano na Wschodzie ze względu na wątpliwości, co do jej apostolskiego pochodzenia.
W Nauce Piotra Orygenes napisał: „Księgi tej nie zalicza się do ksiąg kościelnych, a nadto wskazać,
że nie jest to pismo ani Piotra, ani nikogo, kto otrzymał natchnienie od Ducha Bożego”62.
Uznanie Marka i Łukasza spowodowało pewien wyłom od zasady, z którego czasem korzystano
również w odniesieniu do innych ksiąg, napisanych przez uczniów apostolskich. Zastanawiano się czy
takie księgi jak List Klemensa i Didache również nie mogą wejść do kanonu. Autorzy tych ksiąg mieli
przecież kontakt z apostołami. Fragment Murarotiego odrzucał List do Laodycei i List do Aleksandrii
jako nie napisane przez Pawła, ale w odniesieniu do Pasterza posłużył się argumentem, że został napisany w „naszych czasach”. W „naszych czasach” oznacza zapewne czasy poapostolskie.
Papiasz podał, że 2 i 3 List Jana mają innego autora niż 1 List Jana, mianowicie Jana Prezbitera, ale on też był apostołem.
Jednym z powodów, który utrudniał uznanie kanoniczności Listu Judy, było cytowanie przezeń
niekanonicznych ksiąg ST.
Przy ustalaniu kanoniczności danej księgi stosowano więc następujące kryteria:
Czy źródłem informacji jest apostoł?
Czy jest zgodna z resztą pism?
Czy posiada powszechną akceptację wśród chrześcijańskich gmin?
Czy jest zgodna z prawowierną doktryną?
Czy cytuje ST?
Liczba ksiąg
Dla starożytnych liczba ksiąg nie była bez znaczenia. Bardzo często doprowadzano ją do takiej
wartości, by mogła coś symbolizować. Metodę tę stosowali już Akkadowie (Epos o Gilgameszu – 12
tablic, Enuma Elisz – 7, Athrahasis – 3). Dwa wielkie eposy Homera, Iliada i Odyseja, mają po 24
59
Adv. Marc., IV, 2, 4.
Hist. Eccl., III, 4, 7.
61
Hist. Kośc., VI, 25, 6.
62
De princip., I, 8.
60
22
ksiąg, tyle co liczba liter w alfabecie greckim. Zarys historii Kefaliona zawiera się w dziewięciu księgach, które noszą imiona dziewięciu muz63.
Kanon palestyński Starego Testamentu liczył 22 księgi, tyle co liczba liter alfabetu hebrajskiego, kanon aleksandryjski ST liczył 24 księgi, tylko co liczba liter alfabetu greckiego. Jest więc wysoce
prawdopodobne, że chrześcijanie od samego początku zastanawiali się nad liczbą ksiąg NT i jej ewentualną symboliką. Powstały liczne wyjaśnienia dlaczego Ewangelii jest cztery. Liczbę Listów doprowadzano do siedmiu, dziesięciu, czternastu (tj. podwójnej siódemki)64. Tej metody nie dało się jednak
rozciągnąć na wszystkie księgi NT i zazwyczaj rezygnowano z symbolicznego wyjaśnienia liczby
wszystkich ksiąg NT. Niemniej próby w tym kierunku były dokonywane. Taką liczbą początkowo
było 22. Kościół syryjski bardzo długo trzymał się tej właśnie liczby ksiąg NT, a za nim Kościół ormiański.
22 ksiąg uznawał Tertulian, Fragment Muratoriego wylicza wprawdzie 24 ksiąg, ale po wyłączeniu Apokalipsy Piotra i Pasterza Hermasa, zostaje 2265. Orygenes wśród οµολογουµενα wylicza
21 ksiąg, natomiast Euzebiusz – 22 księgi. Catalogus Claromontanus – po odliczeniu wątpliwych – 23
księgi, Kanon Memmeniański – 22 księgi.
O tym, że próbowano uzgodnić liczbę ksiąg NT z liczbą ksiąg ST świadczy Epifaniusz, który
stwierdził, że ST liczy 27 ksiąg, które liczone są również jako 2266. Meliton z Sardes już w końcu II
wieku wyliczył 26 ksiąg ST67, brakuje w jego wykazie tylko Est (zapewne przez pomyłkę). Jest to
inna liczba, niż zwykle podawana przez Żydów, być może więc chodziło o uzyskanie liczby identycznej z liczbą ksiąg NT (27).
Zasada wspólnej myśli Nowego Testamentu
Kanon ksiąg Nowego Testamentu powstał w wyniku długiego procesu, w wyniku powolnego
budzenia samoświadomości Kościoła, które księgi są święte i pożyteczne do duchowego budowania
Kościoła. Walka z herezjami często uświadamiała, które księgi są pożyteczne. Nawet jeżeli niektóre z
ksiąg były dugo kwestionowane, to i tak po upływie czasu dołączono je do kanonu (np. Apokalipsa).
Wszystkie księgi Nowego Testamentu łączy jedna wspólna myśl – opowiadają o czynie Jezusa
Chrustusa. Osoba Chrystusa, ukrzyżowana rękami bezbożników, którą Bóg wzbudził z martwych i
uczynił Panem, jest ideą która scala księgi NT w jedną całość. Na kartach ksiąg NT znajdujemy liczne
wyznania wiary w Jezusa Chrystusa. Formuły te przy rozwinięciu kładą nacisk na zmartwychwstanie
Chrystusa oraz na Jego obecne panowanie, które sprawuje zasiadając po prawicy Boga.
63
Focjusz, Biblioteka 34 a.
Kanon Marcjona zawiera 10 Listów Pawła, tę samą liczbę podaje ो46, Catalogus Claromontanus. Liczba kanonów Euzebiusza.
65
Warto tu zauważyć, że wśród odrzucanych Listów powszechnych znajdują się 1-2 P, Jk i 3 J. Nie są to cztery krótkie Listy.
66
Panarion 8, 6.
67
Euzebiusz, Hist. Kośc., IV,2614.
64
23
Część II: Tekst Nowego Testamentu
Kolejność ksiąg
W tradycji kościoła zachodniego utrwaliła się następująca kolejność: Ewangelie, Dzieje, Listy
Pawła, Listy powszechne i Apokalipsa. Tak na ogół mają rękopisy Wulgaty oraz niektóre greckie rękopisy. Kościół wschodni umieszcza Listy powszechne przed Listami Pawła. Tak ma większość rękopisów (najstarsze: Kodeks Aleksandryjski, Watykański i Efrema). Inne porządki:
Ewangelie, Listy powszechne, Dzieje, Listy Pawła, Apokalipsa (A*, Orygenes)
Ewangelie, Listy Pawła, Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa (Kodeks Synajski, Fuldensis,
61)
Ewangelie, Listy Pawła, Listy powszechne, Dzieje, Apokalipsa (copsa, bo)
Ewangelie, Listy powszechne, Listy Pawła, Dzieje, Apokalipsa (Euzebiusz)
Ewangelie, Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa, Listy Pawła (1424, g1, gig)
Ewangelie, Dzieje, Apokalipsa, Listy powszechne, Listy Pawła (175)
Ewangelie, Listy powszechne, Apokalipsa, Listy Pawła, Dzieje (336)
Dzieje, Listy Pawła, Listy powszechne, Ewangelie (51 i 234)
Dzieje, Listy powszechne, Listy Pawła, Ewangelie (393, 592)
Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa, Listy Pawła, Ewangelie (517)
Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa, Listy Pawła (325)
Marek, Jan, Mateusz, Listy powszechne, Łukasz, Paweł (720)
Listy Pawła, Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa, Ewangelie (69)
Listy powszechne, Apokalipsa, Listy Pawła (minuskuł 620)
W obrębie poszczególnych sekcji NT Ewangelie przekazywane są w najbardziej różnorodnej
kolejności:
Mateusz, Marek, Łukasz, Jan (większość rękopisów)
Mateusz, Jan, Łukasz, Marek (porządek zachodni)
Mateusz, Jan, Marek, Łukasz (594, a, b, e, f, q)
Mateusz, Marek, Jan, Łukasz (syrcur)
Mateusz, Łukasz, Marek, Jan (392)
Mateusz, Łukasz, Jan, Marek (ff2)
Jan, Mateusz, Marek, Łukasz (538, 599, copsa, bo)
Jan, Mateusz, Łukasz, Marek (19, 42768, 734, Tertulian, Chryzostom)
68
Zawiera tylko Ewangelię Łukasza i Marka.
24
Jan, Łukasz, Mateusz, Marek (minuskuł 90, 382, 399 – nie ma Mk)
Jan, Łukasz, Marek, Mateusz (Codex Monacensis, Codex Bobbiensis)
Marek, Mateusz, Łukasz, Jan
Marek, Łukasz, Mateusz, Jan
Marek, Łukasz, Jan, Mateusz (2612)
W rozmaitej kolejności układane są Listy Pawła. Pierwotnie, zwłaszcza w Egipcie, listy układane były według ich długości. Papirus Chester-Beatty II (ो46), syryjski kanon z około 400 roku (Mt.
Sinai Cod. Syr. 10) oraz w sześciu minuskułach z XI wieku bądź późniejszych (103, 455, 1961, 1964,
1977, 1994), Hbr umiejscawiany jest po Rz, a przed 1 Kor. Oczywiście 1 Kor jest dłuższy od Hbr, ale
nie wypadało go umieszczać pomiędzy 1 a 2 Kor.
List do Hebrajczyków umieszczano też po 2 Kor, czego świadectwem są minuskuły 1930, 1978
i 2248 oraz kodeksy sahidyckie. Następnie zaczęto umieszczać go po Ga, czego świadectwem jest
kolejność rozdziałów w kodeksie B. Niektóre minuskuły umieszczają go po Liście do Efezjan, a niektóre po Liście do Kolosan.
Jednak Hbr, ze względu na jego anonimowy charakter, przesuwany był w dalszym ciągu, aż
znalazł się po listach do kościołów, tj. po 2 Tes, a przed Listami pasterskimi. Kolejność taką spotykamy w ważnych kodeksach uncjalnych (ℵ, A, B, C, H, I, P, 0150, 0151), w około 60 minuskułach oraz
w niektórych kodeksach bohairskich. Taką też kolejność zastosował w swoim wydaniu Lachmann,
Tischendorf, Tregelles, Westcott-Hort i von Soden.
Zarówno na Wschodzie jak i Zachodzie rozpowszechniła się następująca kolejność listów: Rz, 1
Kor, 2 Kor, Ga, Ef, Flp, Kol, 1 Tes, 2 Tes, 1 Tm, 2 Tm, Tt, Flm, Hbr. Kolejność tę mają: D, E (06abs),
K, L, 048 i większość minuskułów. Przypuszcza się, że pochodzi ona z recenzji Lucjana Męczennika69. Stosują ją współczesne wydania naukowe greckiego tekstu oraz przekłady.
Również Listy powszechne nie zawsze były przekazywane w identycznej kolejności. Kodeks Ψ
oraz Catalogus Claromontanus umieszcza List Jakuba po 2 Piotra, a przed 1 Jana. Minuskuł 61 oraz
326 umieszczają List Judy między Listem Jakuba a 1 Piotra. Minuskuł 631 umieszcza List Judy między 1 a 2 Listem Jana. Orygenes wylicza listy w następującej kolejności: 1-2 P, Jk, Jd, Listy Jana70.
Nie wiadomo ile miał na myśli listów Jana.
69
70
Ellingworth P., The Epistle to the Hebrews, NIGKC, Grand Rapids 1993, p. 7.
Orygenes, Homilie o Księdze Jozuego, 7, 1.
25
Podział tekstu Nowego Testamentu
Już w starożytności uświadomiono sobie potrzebę podziału poszczególnych pism, choćby ze
względów praktycznych. Około roku 220 Ammoniusz z Aleksandrii zaproponował podział na 1165
perykopy: 355 dla Mateusza, 235 dla Marka, 343 dla Łukasza i 232 dla Jana71. Podział ten dokonany
został według perykop i miał na celu wykazanie podobieństw i różnic między Ewangeliami. W niektórych rękopisach zachodzą niewielkie różnice w liczbie perykop.
Podział ten nieznacznie został zmodyfikowany przez Euzebiusza z Cezarei. Podzielił on Ewangelię Mateusza na 355, Marka na 233, Łukasza na 342, a Jana na 232 perykopy (περικοπαι). Modyfikacje dotyczą jedynie Marka i Łukasza. Istotną modyfikację stanowi wprowadzenie dziesięciu tablic
(kanonów), w których odpowiednio zostały uporządkowane numery wszystkich perykop. Każda z
perykop tekstu opatrzona została kolejnym numerem, a ponadto numerem tablicy, do której została
przyporządkowana i w której można znaleźć numery paralelnych perykop z innych Ewangelii. Np.
perykopa w Mt o numerze 276 odpowiada perykopie 158 w Mk, 74 w Łk i 98 w J, 15.
Tablica I wylicza perykopy występujące we wszystkich czterech Ewangeliach – 71 sekcji
Tablica II wylicza perykopy obecne w trzech Ewangeliach (Mt, Mk, Łk) – 111
Tablica III wylicza perykopy obecne w trzech Ewangeliach (Mt, Łk, J) – 22
Tablica IV wylicza perykopy obecne w trzech Ewangeliach (Mt, Mk, J) – 26
Tablica V wylicza perykopy obecne w dwóch Ewangeliach (Mt, Łk) – 82
Tablica VI wylicza perykopy obecne w dwóch Ewangeliach (Mt, Mk) – 47
Tablica VII wylicza perykopy obecne w dwóch Ewangeliach (Mt, J) – 7
Tablica VIII wylicza perykopy obecne w dwóch Ewangeliach (Mk, Łk) – 14
Tablica IX wylicza perykopy obecne w dwóch Ewangeliach (Łk, J) – 21
Tablica X wylicza w czterech grupach perykopy występujące tylko w jednej Ewangelii (Mt –
62, Mk – 21, Łk – 71, J – 97)72.
Ostatnia tablica, dotycząca perykop nie posiadających paralel, była całkowicie zbędna. System
ten został opracowany w oparciu o Ewangelię Mateusza i w jej przypadku się sprawdzał, w pozostałych natomiast Ewangeliach nie był doskonały. Opuszczone zostały dwa możliwe zestawy: Mk – Łk –
J oraz Mk – J. Być może, wynikało to po części stąd, że takich paralel nie ma wielu, a wydzielenie ich
wymagałoby dodatkowego dzielenia perykop na mniejsze podjednostki. W rzeczy samej niewiele
można znaleźć perykop u Marka i Jana, które nie posiadałyby paralel u Mateusza. Głównym jednak
powodem, dla którego liczba kanonów zawarta została w liczbie 10, była z pewnością symbolika tej
liczby73.
Pod numerem każdej sekcji znajdował się, pisany czerwonym atramentem, numer kanonu, do
71
Jeszcze w XIX wieku sądzono, że Ammoniusz jest autorem tego podziału, dzisiaj w to się wątpi.
Eusebius, Epistula ad Carpianum ad canones evangeliorum praemissa.
73
Od czasów Pitagorasa liczbom 4 i 10 przypisywano ścisłe matematyczne związki. Sam Euzebiusz w Życiu Konstantyna
argumentuje: „Od liczby 4 pochodzi liczba 10, ponieważ suma 1, 2, 3, i 4 równa jest 10”.
72
26
którego dana sekcja należy. Kanony Euzebiusza służą odnajdywaniu ewangelicznych paralel. W ich
liczbie znajdować się mogą:
•
perykopy zawierające opis tego samego wydarzenia (np. chrzest Jezusa),
•
perykopy zawierające opisy podobnych wydarzeń, ale zachodzących w różnym czasie i
miejscu (np. cudowny połów ryb w Łk 5, 4 nn i J 21, 1 nn),
•
perykopy zawierające podobne przypowieści (np. Przypowieść o świecy pod korcem),
•
perykopy zajmujące to samo miejsce w strukturze Ewangelii (np. Prolog z Ewangelii Jana
zestawiony z genealogiami Mt i Łk)74.
Podział na kanony Euzebiusza stosowany jest nawet dziś w wydaniach greckiego tekstu NT
Nestle – Alanda.
W Kodeksie Watykańskim znajduje się jeszcze inny podział. Ewangelia Mateusza została podzielona na 170 rozdziałów, Marka na 62, Łukasza na 152, Jana natomiast tylko na 80. Prawdopodobnie jest to najwcześniejszy system podziału tekstu NT.
Niezależnie od tego, powstał podział Ewangelii na κεφαλαια, odpowiednik nowożytnych rozdziałów. Nie wiadomo kiedy powstał, ani kto jest jego twórcą. System ten jest nieobecny w Kodeksie
Watykańskim i Synajskim, występuje natomiast w Kodeksie Aleksandryjskim i Efrema. Κεφαλαια
mają swoje tytuły, wyliczone przed każdą Ewangelią, zaczynają się one od περι (o), np.:
Περι του δαιµονιζοµενου O opętanym (Mk 1, 21-28)
Περι της πενθερας Πετρου O teściowej Piotra (Mk 1, 29-39).
Na marginesach tekstu zaznaczano, w którym miejscu zaczyna się kolejne κεφαλαια, ponadto u
góry, ponad ewangelicznym tekstem, nadpisywano te z nich, do których były odniesienia na stronie
kodeksu. W systemie tym nie uwzględniano pierwszej perykopy, zawsze zaczynano od drugiej (w Mt
pierwsza κεφαλαια zaczyna się w 2, 1, w Mk – w 1, 21; Łk – w 2, 1 i J – w 2, 1). W Mateuszu wyróżniano 68 κεφαλαια, w Marku – 48, w Łukaszu – 83, u Jana – 18.
Dzieje Apostolskie i Listy uporządkował Eutaliusz z Aleksandrii, w 458 roku. Dzieje podzielił
na 36 rozdziałów, Listy powszechne na 14, a Listy Pawła na 148 rozdziałów. Rozdziały te są znacznie
dłuższe niż w systemie Ammoniusza i Euzebiusza. Kodeks Watykański stosuje w Dziejach dwa podziały, w jednym dzieli księgę na 36 rozdziałów, w drugim na 69. Listy Pawła traktowane są jako
jedna księga.
Apokalipsę, ze względu na spory odnośnie jej kanoniczności, podzielono dopiero w V wieku.
Dokonał tego Andrzej z Cezarei Kapadockiej. Wyodrębnił w niej 24 λογους, a w każdym z nich trzy
κεφαλαια. Kryterium tego podziału nie brało pod uwagę treści Apokalipsy, kierowało się natomiast
symboliką jej liczb (Ap 4, 4).
Istniał jeszcze jeden system podziału, na linie – στίχοι. Podział ten stosowany był przez starożytnych w odniesieniu do wielkich dzieł literackich (epopeje Homera), odniesiony do NT w jednakowy sposób traktował wszystkie jego księgi. Nietrudno jednak zauważyć tendencję do zaokrąglania
liczby στίχοι (2000, 1200, 350, 300), przez co nabierał cech sztuczności. Powstało kilka odmiennych
podziałów, np. Catalogus Claromontanus dzieli Mateusza na 2600 στίχοι, natomiast Kanon Memme-
74
Oliver H. H., The Epistle of Eusebius to Carpianus: Textual Tradition and Translation, Novum Testamentum, Vol. 3, Fasc.
½ (Jan., 1959), pp. 138-145.
27
niański – na 2700. Codex Boernerianus stosuje inicjały, według stychometrycznego porządku. Według
minuskułu 13, otwierającego rodzinę Ferrara, Mt zawierał 2522 ρήµατα i 2600 στίχοι, Mk zawierał
1675 ρήµατα i 1604 στίχοι, Łk zawierał 3803 ρήµατα i 2750 στίχοι, J zawierał 1938 ρήµατα. Podział
na στίχοι nie przyjął się.
Niejednolity podział pism Nowego Testamentu nastręczał wiele kłopotów kopistom, wydawcom
i teologom. Dlatego uświadomiono sobie potrzebę dokonania nowego podziału ksiąg biblijnych na
rozdziały. W 1214 roku Stefan Langton (1150-1228), podzielił 66 ksiąg biblijnych na 1189 rozdziałów
(NT – 260). Podział ten zastosowała Biblia Wycliffa (1382). Podział na rozdziały został natychmiast
przyjęty w Kościele zachodnim. Grecy natomiast kontynuowali starożytny podział jeszcze po roku
1453.
W roku 1528, Santes Pagini (1470-1541), w 1528 roku wprowadził do swego wydania Biblii
podział na rozdziały i wiersze. Podział ten stosowany jest obecnie tylko w Starym Testamencie. W
księgach Nowego Testamentu obowiązuje podział dokonany przez paryskiego wydawcę Roberta Stefanusa w 1550 roku. Podział jest przypadkowy powstał podczas podróży z Paryża do Lyonu i nie został dopracowany, jest niemniej pomocny przy szybkim wyszukiwaniu biblijnych tekstów. Liczy w
sumie 7955 wierszy. Podział na rozdziały i wiersze tworzy wygodny system odsyłania, dzięki nim
szybko można odnaleźć wskazane miejsce Pisma. Dlatego powszechnie się przyjął. Jednak numeracja
wierszy nie zawsze jest ta sama, zdarzają się też drobne przesunięcia materiału pomiędzy wierszami.
Wszystkich rękopisów greckiego Nowego Testamentu znamy dziś prawie 5 800. Największy ich
zbiór znajduje się na górze Atos (ponad 900), w Atenach – 419, w Paryżu – 373, w Rzymie – około
367, na Synaju – 301, w Londynie – 271, w Petersburgu – 233, w Oksfordzie – 158, w Jerozolimie –
146, Duke University – 98, w Moskwie – 96, w Berlinie – około 100, na wyspie Patmos – 81, we Florencji –79, Grottaferrata – 69, Cambridge – 66. Ponadto mniejsze kolekcje rękopisów przechowywane
są w wielu innych miejscach świata. Kolekcje te stale wzrastają, ponadto powstają nowe. W USA w
roku 1912 było tylko 45 rękopisów, ale w roku 1964 – 291.
Zachowało się około 20 bilingwicznych rękopisów grecko-łacińskich, około 50 greckokoptyjskich, około 20 grecko-arabskich, 3 grecko-słowiańskie, 1 grecko-ormiański, 1 grecko-turecki,
1 łacińsko-gocki. Zachował się 1 trilingwiczny rękopis koptyjsko-grecko-arabski, 1 grecko-koptyjskoarabski, 1 grecko-łacińsko-arabski. W przypadku grecko-koptyjskich rękopisów koptyjski jest zawsze
w dialekcie saidzkim, w przypadku rękopisów z udziałem arabskiego, koptyjski jest w dialekcie bohairskim.
28
Rękopiśmienne świadectwa Nowego Testamentu
Jak powstawał rękopis
Rękopisy Nowego Testamentu dzielimy według surowca, z jakiego zostały wykonane oraz według charakteru pisma. Taka klasyfikacja służy też do ich datowania. W starożytności materiałem piśmiennym był papirus i pergamin. Papirus wyszedł z użycia w XI wieku. Po 1120 roku pojawił się
papier w Hiszpanii, następnie we Włoszech, a do roku 1400 rozpowszechnił się w całej Europie.
Termin papirus pochodzi od gr. πάπυρος, skąd pochodzi łac. papyrus. Utworzony jest z włókien
rdzenia trzciny papirusowej (Charta aegyptiaca), o trójkątnej łodydze, grubości niemal ludzkiego
ramienia, dochodzącej do 5 metrów wysokości. Łodygę papirusu cięto wzdłuż na długie paski, które
składano obok siebie poziomo i pionowo, a następnie zbijano i prasowano. Po wysuszeniu i wygładzeniu otrzymany materiał cięto na prostokątne płaty, które zszywano rzemieniem (czasem sklejano)
w kilkumetrową taśmę (zazwyczaj 3,5 metra, mogła jednak przekraczać nawet 20 metrów) i zwijano
dookoła pręta. Utworzony w ten sposób rulon nazywano zwojem (hebr. megilla). Grecy nazywali go
βιβλος, albo βιβλιον, ponieważ sprowadzali go z Egiptu za pośrednictwem fenickiego portu Byblos.
Listy oraz krótkie teksty na użytek prywatny pisane zwykle były na pojedynczych papirusowych kartach (gr. χαρτης)75. Na takiej właśnie karcie zapisany został 2 List Jana (2 J 12).
Pergamin jest to odpowiednio wyprawiona skóra, zwykle barania, kozia lub cielęca, wyprawiona i pokrojona na kartki. Słowo pergamin pochodzi od nazwy miasta Pergamon, ponieważ tam go
wynaleziono (ok. 180 przed Chr.). Pergamin był materiałem cieńszym, delikatniejszym, bardziej trwałym – a także bardziej doskonałym – materiałem piśmiennym niż papirus, jakkolwiek znacznie droższym. Pergaminy przedstawiają zwykle pełne teksty wszystkich ksiąg. Pergamin stał się materiałem
rękopiśmiennym dla NT około roku 200, a w końcu IV wieku zaczął dominować76. O pergaminach
wspomina 2 Tm 4,13, mogły to być rękopisy ST, nie jest to jednak oczywiste, ze względu na użycie
ich w zwrocie „księgi, a zwłaszcza pergaminy”. Ze względu na użycie „a zwłaszcza” można przypuszczać, że mowa o innej grupie ksiąg77.
Narzędziem służącym do pisania był albo metalowy rylec (Hi 19,24), albo pióro (gr. καλαµος)
wykonane z zaostrzonej trzciny (Ps 45,2; 3 J 13). Atrament (gr. µελαν, łac. atramentum – 2 Kor 3,3; 2
J 12; 3 J 13) wykonywano z sadzy mieszanej z tartą gumą arabską, albo z galasówek dębowych i kwasu siarkowego.
Jeszcze przed rokiem 100 karty papirusowe zaczęto zginać wpół, układać jedna na drugiej, a
następnie zszywać, aby utworzyć nie rulon, lecz księgę (po grecku τευχος – futerał na zwoje papirusowe, łac. codex – pień drzewa). W ten sposób powstał kodeks, a odkrycia tego dokonano prawdopodobnie w Aleksandrii. Jakkolwiek zwoje dominowały jeszcze aż do początku wieku IV, to w przypad75
Diringer D., The Book Before Printing: Ancient, Medieval and Oriental, Dover Publications, New York 1982, pp. 113-169.
Diringer D., The Book Before Printing: Ancient, Medieval and Oriental, pp. 170-227.
77
Comfort Ph., Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and Textual Criticism,
Broadman and Holman, Elliot 2005, p. 29.
76
29
ku rękopisów NT już w połowie II wieku dominował kodeks78. Tylko cztery papirusy mają postać
zwojów, jednak trzy z nich – ो13, ो18, ो98 – sporządzone zostały na drugiej stronie już istniejących
pism i tym samym nie mogą być brane pod uwagę. Pozostaje tylko jeden oryginalny zwój NT, jest
nim ो22, a jego wyjątkowość jest trudna do wyjaśnienia. Kodeks jest więc księgą chrześcijan. Odróżniało to święte księgi chrześcijan zarówno od pism żydowskich, jak i pogańskich79.
Pisano w sposób ciągły (scriptio continua), nie robiąc odstępów między wyrazami. Taki sposób
pisania określa się jako stychometryczny (gr. στιχος – rząd, szereg, linia). W IV wieku wchodzi w
użycie kolometryczny (gr. κωλον – człon) system pisania. Polegał na tym, że w każdej linii tekstu
umieszczano tę część zdania, która miała wewnętrzny sens. Septuaginta zastosowała ten system w
poetyckich partiach ST. Hieronim wprowadził ją do Proroków. Tę formę po dziś dzień stosuje się w
przekładach poetyckich partii Pisma Świętego. System ten ułatwiał czytanie i do pewnego stopnia
zastępował brak interpunkcji. Początki kolometrii można się dopatrzyć w Kodeksie Watykańskim, jest
ona jeszcze śladowa, natomiast w Kodeksie Waszyngtońskim stosowana jest bardziej konsekwentnie.
Kolometrię stosowały przede wszystkim kodeksy bilingwiczne (Kodeks Bezy, Kodeks z Clermont).
Papirusy oraz rękopisy majuskułowe często stosowały skróty, zwłaszcza dla imion świętych.
Czasami skrót stanowiony był przez pierwszą i ostatnią literę greckiego słowa (ΘΣ = θεος, ΚΣ =
κυριος, ΙΣ = Ιησους, ΧΣ = Χριστος, ΥΣ = υιος). Innym razem skrót zawierał dwie pierwsze i ostatnią
literę (ΠΝΑ = πνευµα, ∆Α∆ = ∆αυιδ, ΜΗΡ = µητηρ), pierwszą literę i dwie ostatnie (ΠΗΡ = πατηρ,
ΣΗΡ = σντηρ, ΙΗΛ = Ισραηλ), albo pierwszą literę i ostatnią sylabę (ΑΠΟΣ = ανθρωπος, ΟΝΟΣ =
ουρανος, ΙΛΗΜ = Ιερουσαληµ, ΒΛΕΥΣ = βασιλευς). Zdarzało się, że skrót stanowił dwie pierwsze
litery (ΙΗ = Ιησους, ΧΡ = Χριστος, ΠΝ = πνευµα), dwie pierwsze i ostatnią (ΙΗΣ = Ιησους, ΧΡΣ =
Χριστος, ΣΤΣ = σταυρος), albo dwie pierwsze i dwie ostatnie (ΑΝΟΣ = ανθρωπος). Zdarzały się również inne formy zapisu wymienionych skrótów. Najwięcej skrótów stosują: ो45 i ो46, późniejsze rękopisy pergaminowe stosowały je oszczędniej80. Również liczby niejednokrotnie zapisywano skrótami.
Kodeks B często skraca słowa kończące linijkę.
Klasyfikacja rękopisów
J. J. Wettstein (1693-1754) podzielił rękopisy na trzy grupy: majuskuły, minuskuły, lekcjonarze.
W wieku XX utworzono jeszcze czwartą grupę: papirusy, która wymieniana jest na pierwszym miejscu. Papirusów mamy dziś 127, majuskułów – 320, minuskułów – 2907, lekcjonarzy – 2449, wszystkich rękopisów NT jest ponad 5700, ale tylko 60 z nich zawiera pełny tekst Nowego Testamentu. Katalogowaniem rękopisów biblijnych zajmuje się dziś Institut für neutestamentliche Textforschung
(INTF) w Münster. Rękopisy przekazują najczęściej Ewangelie, bo aż 45,7% rękopisów, na drugim
miejscu są Listy Pawła – 28,2%, Dzieje i Listy powszechne – 19,6%, Apokalipsa reprezentowana jest
78
Roberts C.H.– T.C. Skeat, The Birth of the Codex, Oksford University Press, New York – Cambridge 1983, pp. 38-75.
Comfort Ph., Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and Textual Criticism,
Broadman and Holman, Elliot 2005, p. 27; L.W. Hurtado, The Earliest Christian Artifacts: Manuscripts and Christian Origins, Cambridge 2006, pp. 43-93.
80
Paap A.H.R.E., Nomina Sacra in the Greek Papyri of the First Five Centuries, Papyrologica Lugduno-Batava VIII (Leiden
1959); L.W. Hurtado, The Earliest Christian Artifacts: Manuscripts and Christian Origins, Cambridge 2006, pp. 95-134; Ph.
Comfort, Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and Textual Criticism, Broadman
& Holman Publishers, 2005, pp. 199-253.
79
30
przez zaledwie 6,6% rękopisów.
Niewiele rękopisów pochodzi sprzed roku 325. Spowodowane jest to prześladowaniami Dioklecjana, podczas których niszczono chrześcijańskie księgi święte. Po roku 325 liczba rękopisów stale
wzrasta aż do roku 636, kiedy to islam zajął wschodnie prowincje bizantyjskiego imperium i wyeliminowane zostały takie ośrodki jak Cezarea i Aleksandria. W rezultacie liczba rękopisów z VII wieku
jest prawie o połowę niższa od liczby rękopisów z VI wieku. Zniszczenie biblioteki w Cezarei (rok
636) też musiało wpłynąć na obniżenie liczby zachowanych do naszych czasów starych rękopisów.
Potwierdzeniem tego jest nagły wzrost liczby rękopisów w wieku VIII i następnych wiekach. Po
upadku Konstantynopola spłynęło do Europy około 500 rękopisów z Bizancjum.
Papirusy
Papirusy są najstarszymi posiadanymi dokumentami Nowego Testamentu. Pierwszy rękopis
papirusowy odkryty został przez Tischendorfa w roku 1868. Zawierał 62-wierszowy fragment 1 Kor
1-7, oznakowany później jako ो11. W ciągu trzydziestu następnych lat C. R. Gregory, C. Wessely i J.
R. Harris opublikowali cztery następne papirusy NT. Były one jednak młodsze od najstarszych kodeksów. Do przełomu doszło w roku 1898, kiedy w ruinach Oxyrhynchus Grenfell i Hunt odkryli wielką
liczbę papirusowych rękopisów, wśród których znajdowały się cztery rękopisy biblijne. Od tego czasu, co jakiś czas, w Oxyrhynchus odnajdywane są nowe i nowe rękopisy. Tak więc w roku 1900 znano
zaledwie dziewięć papirusów, a tylko jeden z nich był cytowany w krytycznych wydaniach (ो11 przez
Tischendorfa). C. R. Gregory w 1909 znał 14 papirusów. Papirusy te były tylko fragmentami, za wyjątkiem ो15, który zawierał całą kartkę.
W latach 30-tych XX wieku najważniejszym odkryciem lat 30-tych były papirusy Chester Beatty I-III w latach 1930-1931 oraz ो52. Uznano je za największe odkrycie od czasu znalezienia Kodeksu
Synajskiego w roku 1844. Bardzo ważnym etapem były lata 1956-1961, kiedy to dostępnymi się stały
papirusy Bodmera: ो66, ो72, ो74, ो75. Odkrycia te zmieniły nasze poglądy na temat historii tekstu NT,
formowania kanonu NT, daty powstania niektórych jego ksiąg, uzmysłowiły też, że kodeks chrześcijański winien był powstać jeszcze przed rokiem 100. Kolejnymi ważnymi odkryciami były pojedyncze
papirusy: ो87, ो91, ो92 i ो98. Pochodzą one albo z końca II, albo z początku III wieku. W roku 2008
znanych już było 124 papirusów. Pochodzą z II-VII wieków. Większość z nich pochodzi z III wieku i
przekazują fragmenty tekstów. Ponad 50 znaleziono w Oxyrhynchus, 250 km na południe od Kairu.
ो1
Oxyrhynchus 2, Mt 1,1-9.12.14-20, pochodzi z około 250 roku. Został odkryty w 1896 roku,
przechowywany jest w Filadelfii (Univ. Mus. of Arch. and Anthr., Sect. E 2746). Przekazuje
tekst aleksandryjski, często zgodny z B (przykład zgodności 1,3).
4
ो
Łk 1,58 – 6,16 (z kilkoma lukami), pochodzi z około 200 roku, z górnego Egiptu; reprezentuje
tekst podobny do ो75, ℵ i B. Przechowywany w Paryżu (Bibl. Nar., Gr. 1120).
ो5
Oxyrhynchus 208 + 1781; zawiera fragmenty J 1; 16; 20; III wiek, Londyn (Brit. Libr., Inv.
782. 2484); tekst podobny do ℵ.
9
ो
Oxyrhynchus 402, 1 J 4,11-12.14-17, III wiek. Litery mają kształt nieregularny, czasem są nieczytelne. Przechowywany w Cambridge i Harvard. Przekazuje tekst aleksandryjski.
13
ो
Oxyrhynchus 657, Hbr 2,14 – 5,5; 10,8-22; 10,29 – 11,13; 11,28 – 12,17; III wiek, Londyn;
31
reprezentuje tekst podobny do B, w 80% zgodny z ो46.
ो15
Oxyrhynchus 1008, 1 Kor 7,18 – 8,4; koniec III wieku, Kair; tekst aleksandryjski. Czterokrotnie
jest zgodny jest z ℵ przeciwko ो46 i trzykrotnie z S, A i D przeciwko ो46.
ो16
Oxyrhynchus 1009, zawiera Flm 3,10-17; 4,2-8; III/IV wiek; przechowywany w Kairze. Być
może wraz z ो15 stanowił kiedyś jedną całość – zbiór Listów Pawła.
ो17
Oxyrhynchus 1078, Hbr 9,12-19; III/IV wiek, Cambridge; tekst aleksandryjski.
18
Oxyrhynchus 1079, Ap 1,4-7; III wiek, Londyn; tekst aleksandryjski, zgodny z kodeksem C.
20
Oxyrhynchus 1071, Jk 2,19 – 3,9; III wiek, Princeton; tekst aleksandryjski, zgodność z ℵ i B.
22
Oxyrhynchus 1228, J 15,25 – 16,2.21-32; III wiek, Glasgow; tekst aleksandryjski. Jest to zwój,
ो
ो
ो
zapisany z jednej tylko strony.
23
Oxyrhynchus 1229, Jk 1,10-12.15-18; III wiek, Urbana; tekst aleksandryjski.
24
Oxyrhynchus 1230, Ap 5,5-8; 6,5-8, III/IV wiek, Newton Centre; tekst aleksandryjski.
25
Mt 18,32-34; 19,1-3.5-7.9-10; IV wiek, Berlin. Jest to Diatessaron.
27
Oxyrhynchus 1355, Rz 8,12-22.24-27; 8,33 – 9,3.5-9; III wiek, Cambridge.
28
Oxyrhynchus 1596, J 6,8-12.17-22; III wiek, Berkeley; tekst aleksandryjski.
29
Oxyrhynchus 1597, Dz 26,7-8.20; III wiek, Oksford; tekst zachodni.
30
Oxyrhynchus 1598, zawiera 1 Tes 4,12 – 5,18. 25-28; 2 Tes 1,1-2; datowany na III wiek, prze-
ो
ो
ो
ो
ो
ो
ो
chowywany w Gent; przekazuje tekst aleksandryjski.
32
ो
P. Rylands 5, Tt 1, 11-15; 2, 3-8; ok. 200 roku, Manchester; tekst aleksandryjski.
33 + 58
ो
Dz 7, 6-10. 13-18; 15, 21-24. 26-32; VI wiek, Wiedeń; tekst aleksandryjski.
37
Mt 26, 19-52, III/IV, Ann Arbor; tekst aleksandryjski.
38
Dz 18, 27 – 19, 6. 12-16, pochodzi z ok. 300 roku, Ann Arbor; tekst zachodni.
39
Oxyrhynchus 1780, J 8, 14-22, III wiek, Rochester; tekst aleksandryjski. Nie stosuje skrótów dla
ो
ो
ो
nomina sacra.
40
ो
Rz 1, 24 – 9, 27 (z lukami), III wiek, pisany niestarannie, Heidelberg; przekazuje tekst aleksandryjski, bliższy dla ℵ niż dla kodeksów A i B.
41
Dz 17, 28 – 22, 17 grecko-koptyjski (z lukami), VIII wiek, Wiedeń.
44
Mt 17, 1-3. 6-7; 18, 15-17. 19; 25, 8-10; J 9, 3-4; 10, 8-14; 12, 16-18; datowany na VI/VII wiek,
ो
ो
przechowywany w Nowym Jorku (Metropolitan Museum of Art., Inv. Nr. 14.1.527.
45
ो
Chester Beatty I, zawiera Ewangelie i Dzieje Apostolskie, pierwotnie stanowiony był przez 110
kart, o wymiarach 25,4 na 20,3 cm, z których zachowało się 28. Datowany an początek III wieku, przechowywany w Dublinie i Wiedniu. Marek bliski jest dla tekstu cezarejskiego, Dz najbliższe są dla tekstu aleksandryjskiego (ℵ, A, B, C), pozostałe księgi przekazują tekst aleksandryjsko-zachodni81. Tekst opublikowany został przez Kenyona w 1933 roku82.
ो46
Chester Beatty II, zawiera Listy Pawła (niekompletne), bez Listów pasterskich, na 86 kartach
(pierwotnie 104), o wymiarach 21,5-23 cm na 13,5-15,2 cm. Jest najstarszym zbiorem Listów
Pawła. Nie ma Listów pasterskich ani Flm, Hbr umieszczony po Rz a przed 1 Kor, w Rz brak
81
Colvell E. C., Method in Evaluating Scribal Habits: A Study of P45, P66, P75, ID., Studies in Methodology in Textual
Criticism of the New Testament (NTTS IX; Leiden 1969), pp. 106-124.
82
Kenyon F. G., Chester Beatty Biblical Papyri II/1: The Gospels and Acts, Text, London 1933; F. G. Kenyon, (ed.), The
Chester Beatty Biblical Papyri, Fasciculus III Supplement: Pauline Epistles, Emery Walker Limited, London 1936.
32
16, 1-24. Datowany jest na około 200 roku, przechowywany jest w Dublinie i Ann Arbor; przekazuje tekst proto-aleksandryjski, bliski dla kodeksu B. Tekst opublikowany został przez Kenyona w 1934 roku83.
ो47
Chester Beatty III, zawiera Ap 9, 10 – 17, 3 na 10 kartach (wcześniej było ich 32), o wymiarach
24,1 na 14 cm; 23-30 linijek tekstu na każdej stronie, pochodzi z pocz. III w, Dublin; znaleziony
w 1930 roku, w Kairze, wraz z ो45 i ो46, zakupiony w 1931 roku przez Chester Beatty (18751968); przekazuje tekst aleksandryjski, często zgodny z kodeksami ℵ, A, C. Tekst opublikowany został przez Kenyona w 1934 roku84.
ो48
Dz 23,11-17.23-29, III wiek, Florencja; tekst zachodni.
49
Ef 4, 16-29; 4,31 – 5,13, III wiek, New Haven; tekst aleksandryjski.
52
P. Rylands 457, zawiera fragmenty J 18,31-33.37-38, z jednej strony 56, z drugiej zaś 55 cza-
ो
ो
sem niepełnych liter. Datowany jest na lata 115-130, przechowywany jest w Manchester. Odkrył go w 1920 roku Bernard P. Grenfell w Egipcie, zidentyfikowany został przez C.H. Robertsa w 1934 roku. Reprezentuje tekst aleksandryjski. Rekonstrukcja brakującej części fragmentu
wskazuje, że imię ΙΗΣΟΥΣ pisane było w pełnej, nieskróconej formie i tym samym papirus ten
nie stosował skrótów dla nomina sacra85. Nie da się ustalić czy imię Piłat pisane było w formie
Πιλατος czy Πειλατος, nie wiadomo więc czy uległ itacyzmowi. Odkrycie ो52 uniemożliwiło
datowanie powstania Ewangelii Jana na II wiek.
53
ो
Mt 26,29-40; Dz 9,33 – 10,1; pochodzi z około 260 roku, Ann Arbor (Univ. Mich., Inv. no.
6651); tekst aleksandryjski.
61
ो
fragmenty Rz 16; 1 Kor 1; 5; Flp; Kol; 1 Tes; Tt; Flm; pochodzi z około 700 roku, przechowywany jest w Nowym Jorku (Morg. Libr., P. Colt 4).
64 + 67
ो
Papyrus Magdalen 17; Mt 3,9.15; 5,20-22.25-28; 26,7-8.10.14-15.22-23.31-33. Datowany jest
na około 200 rok. Jeden z fragmentów przechowywany w Oksfordzie (Magdalen College, Gr.
18), drugi w Barcelonie (Fund. S. Luc. Evang.., Inv. 1). Przekazuje tekst aleksandryjski. Prawdopodobnie ो64 i ो67 oraz ो4 stanowiły niegdyś część tego samego rękopisu.
ो65
1 Tes 1,3 – 2,1.6-13, III wiek, Florencja; tekst aleksandryjski. Sporządzony przez tego samego
skrybę co ो49. Różnią się tylko liczbą liter w linijce86.
ो66
Bodmer II, zawiera ponad 90% tekstu Ewangelii Jana (brakuje 6,12-34; 14,27-28.31; 15,1.27;
16,1.5.8-9; 20,21.24; 21,10-25). Pięknie kaligrafowany, jeden z najstarszych długich fragmentów NT. Pochodzi z około 200 roku i uważany bywa za najważniejszy rękopis papirusowy.
Imiona święte zawsze pisane skrótami, inne skróty stosowane są sporadycznie. Reprezentuje
tekst aleksandryjski z pewnymi naleciałościami tekstu zachodniego. Bliższy jest dla kodeksów
ℵ i ो75 niż B. Przechowywany jest w Cologny (koło Genewy), w Bibliotheca Bodmeriana oraz
w Kolonii (Institut für Altertumskunde, Inv. Nr. 4274/4298).
83
Kenyon F. G., Chester Beatty Biblical Papyri III/1: Pauline Epistles and Revelation, Text, London 1934; F. F. Bruce, The
Chester Beatty Papyrii, The Harvester 11 (1934), pp. 163-164; H.C. Hoskier, A Study of the Chester-Beatty Codex of the
Pauline Epistles, The Journal of Theological Studies, Vol. 38 (1937).
84
Kenyon F. G., Chester Beatty Biblical Papyri III/1: Pauline Epistles and Revelation, Text, London 1934.
85
Hurtado L.W., P52 (P. Rylands GK. 457) and the nomina sacra: Method and Probability, Tyndale Bulletin 54.1 (2003).
86
Comfort Ph.W., New Reconstructions and identifications of New Testament papyri, Novum Testamentum XLI, 3, pp. 215216.
33
ो69
Oxyrhynchus 2383, zawiera tekst Łk 22, 41.45-48.58.61, omija tekst 22, 42-45a; wiek III, Oksford; przekazuje sparafrazowany tekst zachodni. Prawdopodobnie jest rezultatem recenzji Marcjona87.
ो70
Oxyrhynchus 2384, Mt 2, 13-16; 2, 22 – 3, 1; 11, 26-27; 12, 4-5; 24, 3-6. 12-15, III wiek, Oksford oraz Florencja; tekst aleksandryjski.
72
ो
Bodmer VII-VIII, 1-2 P; Jd, ponadto 11 Oda Salomona i apokryficzna korespondencja Pawła z
Koryntianami, Pascha Melitona, fragment hymnu, Apologia Fileasa, Ps 33; 34; pochodzi z ok.
300 roku. Przekazuje tekst aleksandryjski, zgodny z kodeksem B, a zwłaszcza A. Początkowo
przechowywany był w Cologny, w roku 1968 został przekazany Bibliotece Watykańskiej.
74
ो
Bodmer XVII, Dzieje i Listy powszechne z lukami; datowany na VII wiek, przechowywany w
Cologny (Bibliotheca Bodmeriana). Przekazuje tekst aleksandryjski.
75
ो
Bodmer XIV-XV, papirusowy kodeks, zawiera niemal kompletny Łk 3, 18 – 18, 18 (dziewięć
luk); Łk 22, 4 – Jn 15, 8, koniec Ewangelii Łukasza i początek Ewangelii Jana znajduje się na
tej samej stronie; jest to najstarszy tekst Łk, pochodzi z około 190 roku. Odkryty przez bibliotekarza z Genewy M. M. Bodnera w 1952 roku. Początkowo był przechowywany w Colonii, w
kantonie Genewy w Bibliotheca Bodmeriana. W 2007 roku podarowany został Bibliotece Watykańskiej. Przekazuje tekst aleksandryjski, zgodny z kodeksem B88. W niektórych miejscach
przekazuje warianty tekstowe zgodne z przekładem na dialekt sahidycki. Naliczono w nim 145
przykładów itacyzmu, ponadto 257 własnych lekcji, z których co najmniej 25% musiało pochodzić bezpośrednio od kopisty89. W J 10, 7 „drzwi” zamienia na „pasterz”. Przekazuje tekst aleksandryjski w 92% (dla Jana) i 94% (dla Łukasza) zgodny z kodeksem B, podczas gdy zgodność
z ो66 wynosi 83%. Bliższy jest dla B niż ℵ90.
ो77
Oxyrhynchus 2683 + 4405; na dwóch fragmentach zawarty tekst Mt 23, 30-34. 35-39; datowany
na koniec II wieku, Oksford; tekst aleksandryjski bliski dla Kodeksu Watykańskiego91.
ो78
Oxyrhynchus 2684, Jd 4-5, 7-8, mieści się na połowie kartki z małego kodeksu, pochodzi z około 300 roku, Oksford; tekst aleksandryjski.
80
P. Barcelona 83, zawiera J 3, 34, III wiek, Barcelona; tekst aleksandryjski.
87
Flm 13-15. 24-25, III wiek, Kolonia; tekst aleksandryjski.
90
Oxyrhynchus 3523; zawiera J 18, 36−19, 7; datowany na około 175 roku, Oksford.
91
Dz 2, 30-37; 2, 46 – 3, 2; datowany na III wiek, przechowywany we Mediolanie i Sydney.
92
Ef 1, 11-13. 19-21; 2 Tes 1, 4-5. 11-12; datowany na III/IV wiek, Kair.
95
J 5, 26-29. 36-38, III wiek, Florencja.
98
zawiera Ap 1, 13-2, 1 (z lukami) na stronie verso zwoju; II wiek, Kair.
ो
ो
ो
ो
ो
ो
ो
87
Clivaz,C., The Angel and the Sweat Like 'Drops of Blood' (Lk 22:43–44): P69 and f13, HTR 98 2005), p. 420.
Calvin L. Porter, Papyrus Bodmer XV (P75) and the Text of Codex Vaticanus, JBL, Vol. 81, No. 4 (Dec., 1962), pp. 363376.
89
Colwell E.C., Scribal Habits in Early Papyri: A Study in the Corruption of the Text, The Bible in Modern Scholarship (ed
J.P. Hyatt) (Nashville 1965), pp. 370-389.
90
Edwards S.A., P75 Under the Magnifying Glass, Novum Testamentum, XVIII, fasc. 3, pp. 211-212; V. Martin, R. Kasser,
Papyrus Bodmer XIV-XV: Evangiles de Luc et Jean, Vol. 1, Papyrus Bodmer XIV: Evangile de Luc chap. 3-24; vol. 2, Papyrus Bodmer XV: Evangile de Jean chap. 1-15, Cologny-Geneva: Biblioteca Bodmeriana, 1961
91
Head P.M., Some recently published NT papyri from Oxyrhynchus: An overview and preliminary assessment, Tyndale
Bulletin 51 (2000).
88
34
ो99
fragmenty Rz; 2 Kor; Gal; Ef; ok. 400 roku; Dublin.
100
Oxyrhynchus 4449, Jk 3, 13 – 4, 4; 4, 9 – 5, 1; III/IV wiek, Oksford.
101
Oxyrhynchus 4401, Mt 3, 10-12; 3, 16 – 4, 3; pochodzi z III wieku, przechowywany w Oksfor-
ो
ो
dzie. Tekst Mt 3, 11 opuszcza οπισω µου, w czym jest zgodny z ita, itd, copsa i Cyprianem.
ो102 Oxyrhynchus 4402, Mt 4, 11-12. 22-23; III wiek, Oksford.
ो103 Oxyrhynchus 4403, zawiera Mt 13, 55-56; 14, 3-5; datowany na około 200 rok, przechowywany
w Oksfordzie. Byż może wraz z ो77 stanowił niegdyś część tego samego rękopisu.
ो104 Oxyrhynchus 4404, Mt 21, 34-37. 43. 45, około 150 roku, Oksford.
ो106 Oxyrhynchus 4445, J 1, 29-35. 40-46; około 250 roku, Oksford; zgodny z ℵ i ो5. Zawiera 36
linijek na stronie i około 25 liter w linijce.
107
Oxyrhynchus 4446, J 17, 1-2. 11, około 250 roku, Oksford.
108
Oxyrhynchus 4447, J 17, 23-24; 18, 1-5, około 250 roku, Oksford.
109
Oxyrhynchus 4448, J 21, 18-20. 23-25, około 250 roku, Oksford.
111
Oxyrhynchus 4495, Łk 17, 11-13. 22-23, około 250 roku, Oksford.
113
Oxyrhynchus 4497, Rz 2, 12 – 13, 29, III wiek, Oksford.
114
Oxyrhynchus 4498, Hbr 1, 7-12, III wiek, Oksford.
115
Oxyrhynchus 4499, Ap 3, 5-6. 8-15, około 300 roku, Oksford. Tekst aleksandryjski zgodny z
ो
ो
ो
ो
ो
ो
ो
kodeksami A, C, przeciwko ो47, ℵ92.
ो118 Rz 15, 26-27. 32-33; 16, 1. 4-7. 11-12, około 250 roku, Kolonia.
ो119 Oxyrhynchus 4803, J 1, 21-28. 33-44; III wiek, Oksford.
ो121 Oxyrhynchus 4805, J 19, 17-18. 25-26; III wiek, Oksford.
ो125 Oxyrhynchus 4934, 1 Pt 1,23-2,5; 2,7-12; III/IV wiek; Oksford.
Papirusy stanowią mniej niż 2% greckich rękopisów NT, a przekazują ponad prawie 60% tekstu
NT. Dwa z nich ो46 i ो66 przekazuje aż 40% tekstu NT. Reprezentują najczęściej tekst aleksandryjski,
lub aleksandryjski z naleciałościami. Kilkanaście papirusów reprezentuje tekst cezarejski, cztery zachodni, a tylko jeden bizantyjski. Najczęściej przekazywaną księgą jest Ewangelia Jana (30 papirusów) i Ewangelia Mateusza (23 papirusów). Pozostałe księgi:
Dzieje Apostolskie – 15 papirusów
Ewangelia Łukasza – 10
Ewangelia Marka – tylko 3
List do Rzymian – 10
List do Hebrajczyków i 1 List do Koryntian – po 9
Apokalipsa – 7 papirusów
List Jakuba – 6
2 List do Koryntian – 5
1 List do Tesaloniczan, 1 List Piotra – po 4
Ef, Flp i Jd – po 3
Ga, Kol, 2 Tes, Tt, Flm, 2 Pt i 1 J – po 2
92
New Testament Studies (2000), 46: 159-174.
35
2 i 3 J – po 1
1 i 2 List do Tymoteusza – brak papirusów
Najlepiej poświadczonymi są J i Mt. Każda partia tych Ewangelii poświadczona jest przez co
najmniej przez dwa papirusy93.
Majuskuły
Wraz z przejściem na pergamin wzrosła powierzchnia kart oraz rozmiary kodeksów. Karty największych kodeksów papirusowych rzadko osiągały 25-26 cm długości i 18 cm szerokości (np. ो3),
najczęściej było to 11-18 cm długości i 13-15 cm szerokości. Kodeks Synajski, miał już karty o wymiarach 37 na 34 cm i dawało to powierzchnię o ponad dwukrotnie większą od kart największych
kodeksów papirusowych. Pozwoliło to na tworzenie wielkich kodeksów zawierających wszystkie
księgi zarówno Starego jak i Nowego Testamentu (ℵ, A, B, C). Powstanie wielkich kodeksów może
mieć związek z rozporządzeniem Konstantyna Wielkiego, z roku 332, kiedy polecił Euzebiuszowi
szybkie sporządzenie pięćdziesięciu ksiąg Biblii94. Wielkie kodeksy pochodzą z wieków IV-V i nie
były kontynuowane w następnych stuleciach. Przyjęły się natomiast kodeksy obejmujące tylko jedną z
sekcji NT (Ewangelie, Listy Pawła, Dzieje i Listy powszechne). Oznaczało to omijanie Apokalipsy.
Na karcie pergaminu pisano w dwóch lub więcej kolumnach. W dalszym ciągu nie stosowano
odstępów między wyrazami, pomijano akcenty i znaki diakrytyczne. Rękopisy pergaminowe dzielimy
na dwie kategorie: majuskułowe i minuskułowe. Najstarsze rękopisy pisane są majuskułą (łac. maior –
większy) lub uncjałą (łac. uncia – cal, pierwotna wielkość liter), tj. wielkimi literami mającymi kształt
kwadratowy, lub okrągły. Z czasem litery coraz bardziej zaokrąglano. Kodeksy majuskułowe pochodzą z wieków III-X, mamy ich dziś 318.
Po roku 800 pojawia się minuskuła, tj. pismo małoliterowe, będące formą kursywy. W wiekach
IX-X majuskuła utrzymywała się równolegle z minuskułą, jednak późna majuskuła nosi wiele cech
pisma minuskułowego. Zanim została całkowicie wyparta, przez pewien czas pozostała jeszcze w
nagłówkach i tytułach, następnie tylko w inicjałach.
Johann Jakob Wettstein (1693-1754) na oznaczenie majuskułów posłużył się dużymi literami
93
O papirusach w: B. P. Grenfell & A. S. Hunt, Oxyrhynchus Papyri I-II, London 1898-1899; F.G. Kenyon, Our Bible and
the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939; B. M. Metzger, Manuscripts of the Greek Bible: An Introduction to Palaeography, Oksford University Press, Oksford 1981; B.M. Metzger, The Text of the New Testament; Its Transmission, Corruption, and Restoration. (Oksford 1964), pp. 36-42; Roberts, C.H. & T.C. Skeat, The Birth of the Codex, (London 1983); H.A.
Sanders, (ed.), Michigan Papyri IIIa. No. 222, A Third Century Codex of the Epistles of Paul (Ann Arbor 1935). [Univ. of
Mich. Studies, Humanistic Series 38]; K. Aland, Neue neutestamentliche Papyri, NTS 3 (1957), pp. 261-265; E.G. Turner,
The Typology of the Early Codex (Pennsylvania 1977); K. Aland, B. Aland, Der Text des Neuen Testaments, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 1989, s. 94-113, 321; J.K. Elliott. Five new papyri of the New Testament, Novum Testamentum XLI, 3,
pp. 209-213; Ph.W. Comfort, New Reconstructions and identifications of New Testament papyri, Novum Testamentum XLI,
3, pp. 214-230; P.M. Head, The Habits of New Testament Copyists Singular Readings in the Early Fragmentary Papyri of
John, Biblica 85 (2004), 399-408; R. Waltz, New Testament Manuscripts: Papyri; W. Willker, Complete List of Greek NT
Papyri: http://www-user.uni-bremen.de/~wie/texte/Papyri-list.html; P.M. Head, Some Recently Published NT Papyri from
Oxyrhynchus: An Overview and Preliminary Assessment, Tyndale Bulletin 51 (2000), pp. 1-16; Tyndale House, Wheaton,
Illinois 2001; E.J. Epp, The Oxyrhynchus New Testament Papyri: “Not without Honor except in their Hometown”, JBL 123/1
(2004), 5-55; L.W. Hurtado, The Early Christian Artifacts: Manuscripts and Christian Origins, Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan 2006; Continuation of the Manuscript List, Institute for New Testament Textual Research,
University of Münster. Retrieved April 09, 2008.
94
De vita Constantini, IV, 36.
36
alfabetu łacińskiego (A, B, C, D), natomiast na oznaczenie minuskułów użył cyfr arabskich. Ostatni
uncjał nosił symbol O. Po odkryciu nowych kodeksów majuskułowych wyczerpano litery alfabetu
łacińskiego, więc K. von Tischendorf (1815-1874) i F.H.A. Scrivener (zm. 1891) sięgnęli do alfabetu
greckiego i hebrajskiego. Ponieważ liczba kodeksów majuskułowych szybko wzrastała zaczęto wprowadzać takie oznakowania jak: I1 – I7, Oa – Og, Wa – Wh, Θa – Θg, ‫ד‬1 - ‫ד‬9. System ten wprowadzał nieco zamieszania, ponieważ znak c mógł oznaczać korektora kodeksu O, a nie kodeks Oc. W tej sytuacji
Caspar René Gregory (1846-1917) na oznakowanie kodeksów uncjalnych zaproponował cyfry arabskie poprzedzone zerem, by odróżnić je od minuskułów (01, 02, 03, 04). Ostatni oznakowany przezeń
majuskuł otrzymał numer 016195.
Herman von Soden (1852-1914), zaproponował inny podział i wszystkie kodeksy NT – pod
względem ich zawartości – podzielił na sześć grup. Kodeksy zawierające wszystkie księgi NT otrzymały znak δ (od διαθηκη). Kodeksy zawierające jedynie Ewangelie uzyskały znak ε, kodeksy zawierające Dzieje Apostolskie oraz Listy powszechne – znak α, kodeksy zawierające wyłącznie Dzieje Apostolskie – znak A, Listy Pawła – znak p, a rękopisy zawierające wyłącznie Apokalipsę – znak r96.
Tischendorf znał tylko 64 kodeksów uncjalnych, Gregory w 1915 znał już 169 kodeksów, Dobschütz w 1933 roku podniósł ich liczbę do 208, Aland w pierwszym wydaniu Kurzgefasste Liste
(1963) uwzględnił 250. Dzisiaj mamy już 320 kodeksów skatalogowanych przez Institut für neutestamentliche Textforschung (INTF)97. Liczba ta nie jest jednak precyzyjna, ponieważ kodeksy 092 i 0121
są połączeniem dwóch kodeksów (092a i 092b, 0121a i 0121b). Z drugiej zaś strony nie mniej niż 30
rękopisów zostało podzielonych na mniejsze cząstki, trzymane są w różnych bibliotekach i skatalogowane zostały jako odrębne kodeksy (wśród nich: 074, 084, 090, 0110, 0112, 0113). Co najmniej osiem
powinny zostać usunięte z listy: 055 (komentarz), 0100 (lekcjonarz), 0129 (lekcjonarz), 0152 (talizman), 0153 (ostrakon), 0192 (lekcjonarz), 0195 (wraz z 0100 stanowi ℓ693), 0203 (wraz z 0129 stanowi ℓ1575). Ponadto 0212 reprezentuje Diatessaron, a kodeks 0168 został utracony. Oznacza to, że liczba
320 jest tylko i wyłącznie liczbą figuratywną98.
Tylko jeden kodeks, Kodeks Synajski, przekazuje pełny tekst Nowego Testamentu. Wszystkie
pozostałe mają albo jakieś braki, albo przekazują jakąś partię tekstu NT. Wśród nich najbardziej pełny
tekst posiada Kodeks Aleksandryjski, w którym zachowały się wszystkie księgi NT, ale trzy z nich
mają brakujące karty. Na liście kodeksów majuskułowych NT, po kodeksie 046 większość rękopisów
stanowiona jest przez jedną lub dwie karty.
Kodeks Synajski
ℵ (01) Codex Sinaiticus, zawiera niemal kompletny tekst ST i kompletny NT (129 kart), ponadto List Barnaby i Pasterz Hermasa (18
kart). Kolejność ksiąg NT jest następująca: Ewangelie, Listy
Pawła (Hbr przed Listami pasterskimi), Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa. Nie ma pewności czy
95
Gregory C.R., Die griechischen Handschriften des Neuen Testaments, Leipzig 1908.
Soden H.von, Die Schriften des neuen Testaments, in ihrer ältesten erreichbaren Textgestalt hergestellt auf Grund ihrer
Textgeschichte, Berlin 1902-1910.
97
Powołany w 1959 roku przez K. Alanda dla sporządzenia Editio Maiora tekstu NT oraz prowadzenia rejestru rękopisów
biblijnych.
98
O błędach w katalogowaniu patrz: J.K. Elliott, The citation of manuscripts In recent printed editions of the Greek New
Testament, Novum Testamentum XXV, 2 (1983), pp. 103-104; T. Wassermann, Some Bibliographic Notes on Greek New
Testament Manuscripts, Novum Testamentum 49 (2007), pp. 291-295.
96
37
kodeks kończył się pierwotnie na Pasterzu Hermasa. Pisany jest brunatnym bądź czarnym atramentem
na cienkim pergaminie, ze skór antylopy lub jelenia. Część kart zachowała się w bardzo dobrym stanie, część natomiast jest przyniszczona i trudno czytelna. Oryginalny kodeks stanowił około 730 kart.
Rozmiar kart wynosi 37,6 na 34,7 cm i jest to, pod względem rozmiarów, największy grecki
kodeks biblijny. Każda ze stron kodeksu zapisana została czterema kolumnami tekstu i jest to jedyny
pisany w taki sposób kodeks biblijny99. Każda z kolumn zawiera po 48 linijek tekstu, a w każdej linijce 11-16 liter. Cały kodeks zawiera prawie 4 mln liter. Tekst Ewangelii dzielony jest według sekcji
Ammoniusza, z odniesieniami do kanonów Euzebiusza, oznakowanych czerwonym kolorem. Niektóre
z not marginalnych pisane są po arabsku.
Tekst Mt 16,2b-3 został opuszczony, Mk kończy się na 16,8, tekst Łk 22,43-44 występuje, ale
oznakowany jako wątpliwy przez pierwszego korektora, trzeci korektor znak ten usunął (podobnie w
Łk 23,34a). J 5, 4, Pericope de adultera oraz J 21,25 zostały opuszczone. W Rz doksologia występuje
po 16,23, wiersz 24 został opuszczony. Ponadto nie posiada wierszy: Mt 12,47; 17,21; 18,11; 23,14;
Mk 9,44.46; 11, 26; 15,28; Łk 17,36; Dz 8,37; 15,34; 24,7; 28,29.
Reprezentuje tekst aleksandryjski i zasadniczo jest zgodny z kodeksami B, C oraz ो75. Wyjątkiem jest tekst J 1,1 – 8,38, gdzie reprezentuje tekst zachodni i zgodny jest z D100. Niemniej liczba
różnic pomiędzy dwoma najznakomitszymi kodeksami w samych tylko Ewangeliach osiąga 3036 (Mt
– 656, Mk – 567, Łk – 791, J – 1022)101 i tym samym nie mogły zostać przepisane z tych samych rękopisów. Znaczna część tych różnic przypada na tekst J 1, 1 – 8, 38, wynika też innego podejścia do
itacyzmu, w inny sposób pisane są semickie imiona. Rękopisy te nie mogły wyjść z tego samego
scriptorium, a ich wspólnego przodka należy szukać w końcu II wieku102. Najgorszej jakości jest tekst
Apokalipsy (opuszczenia, zmiana szyku, używanie synonimów, zmiana form gramatycznych). Streeter
zauważył podobieństwo kodeksu do Hieronimowej Wulgaty103.
Jako miejsce jego powstania zazwyczaj podawany jest Egipt (Kenyon, Gardthausen, Ropes,
Jellicoe). Dowodzą tego kształty niektórych liter, ‘omega’ ma długą środkową linię, ‘chi’ od czasu, do
czasu uzyskuje kształt kursywy, ‘mi’ nosi koptyjski kształt. Hort opowiadał się za Rzymem. Harris,
Skeat i Milne opowiadali się za Cezareą. Skeat zauważył, że tekst kodeksu w dwu miejscach daje
dziwne warianty wskazujące na Cezareę. W Mt 13, 54 εις την πατριδα αυτου zamienia na εις την
αντιπατριδα αυτου, zaś w Dz 8, 5 εις την πολιν της Σαµαρειας zamienia na εις την πολιν της
Καισαριας. Oba te warianty pochodzić muszą bezpośrednio od skryby, bądź od rękopisu powstałego w
Cezarei. Nie występują w żadnym innym znanym dziś rękopisie104. Na rzecz Cezarei przemawia kolofon umieszczony przez trzeciego korektora na końcu Księgi Estery. Informuje on, że rękopis został
przepisany z rękopisów sporządzonych przez męczennika Pamfilusa (zm. 309).
Data powstania kodeksu zwykle jest określana na lata 330-360. Kanon Euzebiusza wskazuje, że
99
Poetyckie księgi ST pisane są według στίχοι, w dwóch kolumnach na stronę.
Fee G.D., Codex Sinaiticus in the Gospel of John, NTS 15 (1968-9), pp. 22-44.
101
Hoskier H.C., Codex B and Its Allies, a Study and an Indictment, London 1914, p. 1.
102
Por. Westcott B.F. i F.J.A. Hort, Introduction to the Study of the Gospels, 1860, p. 40.
103
Streeter B.H., The Four Gospels. A Study of Origins the Manuscripts Tradition, Sources, Authorship, & Dates, MacMillan
and Co Limited, Oksford 1924, pp. 590-597.
104
Skeat T.C., The Codex Sinaiticus, The Codex Vaticanus and Constantine, Journal of Theological Studies 50 (1999), 583625.
100
38
nie mógł powstać przed 325 rokiem, natomiast niektóre noty marginalne – że nie mógł powstać po
350 roku. Tischendorf sądził, że – wraz z Kodeksem Watykańskim – był jedną z pięćdziesięciu kopii,
jakie w 332 roku na polecenie Konstantyna, sporządził Euzebiusz dla kościołów w Konstantynopolu105. B. H. Streeter zauważył pewne podobieństwa pomiędzy tekstem kodeksu, a cytatami z pism
Orygenesa i dlatego uważał, że jest to tekst przywieziony z Aleksandrii przez Orygenesa. Kodeks
zawiera też List Barnaby i Pasterz Hermasa, a księgi te darzył szacunkiem Orygenes. Ten sam tekst
wykorzystał Hieronim podczas pracy nad Wulgatą106.
Kodeks został sporządzony przez trzech kopistów (określa się ich dziś literami A, B, D), dwóch
z nich pracowało nad NT. Tekst zawiera około 300 opuszczeń, odpowiedzialność za które spada na
kopistę (przede wszystkim na kopistę A), a także na rękopisy z których korzystał. W wiekach VI do
XII pracowało nad nim siedmiu korektorów (a, b, c, ca, cb, cc, e)107. Tischendorf wyliczył w nim
14 800 poprawek w 2/3 kodeksu. Cały kodeks zawiera około 23 000 poprawek. Jest jednym z najczęściej poprawianych rękopisów. Pomimo tego cieszy się wielkim uznaniem u krytyków tekstu. Ponadto
każda z liter uznana przez korektora za dodatek oznakowana została kropką (ponad literą – np. ṪḢ).
Tekst części not korektorskich bliski jest bizantyjskiej tradycji tekstu108. Noty korektorskie wskazują,
że w wieku VI albo VII był w Cezarei. W nieznany sposób znalazł się na Synaju.
Kodeks prawdopodobnie był widziany w 1761 roku przez włoskiego podróżnika, Vitaliano
Donati, podczas jego wizyty go w klasztorze św. Katarzyny na Synaju109. Następnym Europejczykiem,
który go widział i który stał się jego odkrywcą był Konstanty von Tischendorf (1815-1874), który w
maju 1844 roku znalazł 129 starych, zniszczonych pergaminowych kart. Gdy je obejrzał okazało się,
że należą do Septuaginty. Pozwolono mu zabrać jedynie 1/3, tj. 43 karty manuskryptu. Zawierały one
następujące księgi ST: 1 Krn, Jr, Neh i Est. Pozostawione karty kodeksu zawierały księgi: Iz, 1 Mch, 4
Mch. Ich tekst wydał w 1846 roku jako Codex Friderico-Augustanus110.
W 1845 roku kodeks widział archimandryta Porfiriusz Uspienski (1804-1885), biskup Kijowa.
Widział go wraz z kartami, których Tischendorf nie widział111. W styczniu 1853 roku Tischendorf
ponownie odwiedził klasztor, ale tym razem nawet nie dopuszczono go do kodeksu. Na początku 1859
roku Tischendorf odwiedził klasztor po raz trzeci, tym razem mając za sobą wsparcie rosyjskiego cara
Aleksandra II. W przeddzień jego odjazdu przypadkowo pokazano mu nie tylko te arkusze, które od105
Price I.M., The Ancestry of our English Bible an Account of Manuscripts, Texts and Versions of the Bible, Sunday School
Times Co, 1923, p. 146 f.
106
Streeter B.H., The Four Gospels, pp. 590-597.
107
Milne H. J. M., T. C. Skeat, Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus, British Museum, Londyn 1938, pp. 22-50.
108
Bizantyjskie korekty dokonane zostały również w kodeksach: L, C i ∆, Jako pierwszy zauważył je Button (E. A. Button,
An Atlas of Textual Criticism, Cambridge, 1911, p. 13).
109
“In questo monastero ritrovai una quantità grandissima di codici membranacei… ve ne sono alcuni che mi sembravano
anteriori al settimo secolo, ed in ispecie una Bibbia in membrane bellissime, assai grandi, sottili, e quadre, scritta in carattere
rotondo e belissimo; conservano poi in chiesa un Evangelistario greco in caractere d’oro rotondo, che dovrebbe pur essere
assai antico” (G. Lumbroso, Atti della R. Accademia dei Lincei, 1879, p. 501). “Bibbia in membrane bellissime” to wedle
sugestii M. de Ricci Kodeks Synajski.
110
Tischendorf K. von, When Were Our Gospels Written? An Argument by Constantine Tischendorf. With a Narrative of the
Discovery of the Sinaitic Manuscript, New York: American Tract Society, 1866.
111
«Первая рукопись, содержащая Ветхий Завет неполный и весь Новый Завет с посланием ап. Варнавы и книгой
Ермы, писана на тончайшем белом пергамене. (…) Буквы в ней совершенно похожи на церковно-славянские.
Постановка их прямая и сплошная. Над словами нет придыханий и ударений, а речения не отделяются никакими
знаками правописания кроме точек. Весь священный текст писан в четыре и два столбца стихомерным образом и так
слитно, как будто одно длинное речение тянется от точки до точки.» (Порфирий (Успенский), Первое путешествие в
Синайский монастырь в 1845 году, Petersburg 1856, с. 226).
39
nalazł 15 lat wcześniej, ale również i inne. Zawierały one pełny tekst greckiego NT, znaczną część
LXX oraz List Barnaby112 i Pasterz Hermasa. Było to w sumie 346
Wkrótce potem owe 346
kart113.
kart na kilka dekad trafiło do Petersburga. Tekst tej partii kodeksu
został wydany przez Tischendorfa w 1862 roku w czterech tomach, tym razem jako Bibliorum Codex
Sinaiticus Petropolitanus114. W roku 1869, w zamian za kodeks, mnisi otrzymali 7 000 rubli w złocie
od rządu rosyjskiego, ponadto 2 000 rubli otrzymał klasztor na Taborze. Wkrótce po tym, 13 września
1862 roku, Constantine Simonides (1820-1867), poprzez Guardiana, obwieścił całemu światu, że to
właśnie on w 1839 roku sporządził kodeks i dlatego nie ma on żadnej wartości115. Na początku XX
wieku W. N. Beneszewicz (1874-1938) odkrył fragmenty trzech dalszych kart kodeksu związane z
innymi rękopisami w bibliotece na górze Synaj. Owe trzy fragmenty natychmiast zostały przekazane
do Petersburga, gdzie przechowywane są do dnia dzisiejszego116.
W 1911 i 1920 roku pełny tekst kodeksu wydał, w oparciu o wcześniejsze cząstkowe wydania,
Kirsopp Lake, nakładem Oksford University Press117. W 1933 roku rząd sowiecki sprzedał 346
kart
kodeksu za sumę 100 000 £ dla British Museum. Po przybyciu do Anglii przeprowadzili nad nim badania paleograficzne pracownicy British Museum: H.J.M. Milne i T.C. Skeat. Posłużyli się oni lampą
ultrafioletową118.
Ostatniego odkrycia brakujących kart kodeksu dokonano w 1975 roku w klasztorze na Synaju,
kiedy pod północnym murem klasztoru znaleziono 47 skrzyń z ikonami i pergaminami, pochodzącymi
z I tysiąclecia. Wśród nich znajdowały się brakujące 11 kart Pentateuchu i 1 karta Pasterza Hermasa
należące do kodeksu119. Obecnie kodeks przechowywany jest w czterech miejscach: 346
120
ST, 129 – NT, 18½ – List Barnaby i Pasterz Hermasa) w British Library
kart (199 –
w Londynie (Add. 43725),
43 karty Lipsku, 12 kart i 14 fragmentów na Synaju i fragmenty 3 kart w Petersburgu121. W 2006 roku
podjęto projekt zdygitalizowanej wersji kodeksu, projekt kosztował około 1 mln $ i wzięły w nim
udział wszystkie cztery instytucje przechowujące fragmenty kodeksu122. Pełny tekst zamieszczony
został w internecie w lipcu 2009 roku.
Kodeks Aleksandryjski
A (02) Codex Alexandrinus. Zawiera niemal kompletny tekst ST (630 kart) i NT (143 kart),
ponadto 1 i 2 List Klemensa. W NT brakuje Mt 1,1 – 25,6; J 6,50 – 8,52; 2 Kor 4,13 – 12,6. Księgi NT
są w następującej kolejności: Ewangelie, Dzieje, Listy powszechne, Listy Pawła, Apokalipsa. Hbr
112
W owym czasie List Barnaby znany był jedynie w łacińskim, bardzo swobodnym przekładzie.
Tischendorf K. von, When Were Our Gospels Written? An Argument by Constantine Tischendorf. With a Narrative of the
Discovery of the Sinaitic Manuscript, New York: American Tract Society, 1866.
114
Tischendorf K. von, Bibliorum codex Sinaiticus Petropolitanus, Giesecke & Devrient, Leipzig 1862.
115
Miscellanies, The Journal of Sacred Literature, ed. Harris Cowper, Vol. II, Edinbourgh 1863, pp. 248-253.
116
Николаевич Б. В., Памятники Синая археологические и палеографические, Вып. 2, Sankt Petersburg,
113
1912. Zob. Też: http://www.katapi.org.uk/BibleMSS/Sinaiticus.htm.
117
Lake K., Codex Sinaiticus Petropolitanus: The New Testament, the Epistle of Barnabas and the Shepherd of Hermas,
Clarendon Press, Oksford 1911. Dostępny na: http://www.csntm.org/Manuscripts.aspx.
118
Milne H.J.M. & T.C. Skeat, Scribes and Correctors of Codex Sinaiticus, British Museum, London1938.
119
Skeat T.C., The Last Chapter in the History of the Codex Sinaiticus, Novum Testamentum XLII, 4, pp. 313-315.
120
British Library utworzono w roku 1973 w wyniku połączenia księgozbioru British Museum z kilkoma innymi zbiorami.
121
Kenyon F.G., Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939.
122
Henschke E., Digitizing the Hand-Written Bible: The Codex Sinaiticus, its History and Modern Presentation, Libri, 2007,
vol. 57, pp. 45-51.
40
umieszczony przed Listami pasterskimi. Pierwotnie Listy powszechne znajdowały się przed Dziejami,
zmieniły swoją pozycję podczas ponownego składania księgi. Przed każdą księgą umieszczone zostały
listy κεφαλαια, Mk ma 48, Łk 83, a J 18 κεφαλαια. Na końcu każdej księgi znajdują się dekorowane
kolofony. Niektóre z kolofonów Listów Pawła informują w jakim miejscu list został napisany.
Karty kodeksu mają rozmiary 32 na 26 cm. Na każdej stronie mieszczą się dwie kolumny tekstu, po 46-52 linii w kolumnie (na ogół 49-51) i 20-25 liter w linii. Pisany wielką uncjałą. Stosuje podział na sekcje Ammoniusza z odniesieniami do kanonów Euzebiusza. Tekst pisany brunatnym atramentem. Pierwsze linie każdej księgi pisane czerwonym atramentem. Zauważalna jest tendencja do
pisania pierwszych liter zdania większymi literami. Cytaty ST zostały oznakowane, perykopy ponumerowane. F. Kenyon sądził, że rękopis sporządzony został przez pięciu różnych kopistów, ST przez I
oraz II, a NT przez III, IV, V. Liczbę kopistów zredukowano do trzech. Błędy kopisty są stosunkowo
częste, zawiera szereg korekt. Niektóre z not marginalnych pisane są po arabsku. Karty zostały ponumerowane jeszcze przed przybyciem kodeksu do Anglii. Numery stron dochodzą do 158, nie
uwzględniają luki po stronie 141123.
Zawiera dłuższe zakończenie Marka (16,8-20), Łk 22,43-44 opuszczony, J 5,4 jest obecny i nie
został oznakowany jako wątpliwy, Pericope de adultera przypada na zaginioną partię 6,50 – 8,52,
biorąc jednak pod uwagę długość perykopy, nie mogła być tam obecna. W Rz doksologia występuje
po 14,23 i 16,23, wiersz 24 został opuszczony. W Ewangeliach przekazuje tekst wczesny bizantyjski
(zwany też syryjskim), w pozostałych księgach NT – tekst aleksandryjski, tej samej klasy co ℵ i B. W
Dziejach bliższy jest dla ो74 niż ℵ i B. W Listach bliski jest kodeksom ℵ, C, 33. Jest to najlepszy
rękopis dla Apokalipsy (bliski dla ो47, C) i niektórych ksiąg ST.
Datowany jest na lata 400-440124, jako miejsce powstania zwykle wskazuje się Egipt (Aleksandria). Kształty liter przypominają litery koptyjskie (∆ ma wydłużoną podstawę, Π wydłużoną górną
kreskę, również litery Α i Μ mają koptyjskie kształty). Litery N i M czasem są mylone, również ΝΓ
zastępuje czasem ΓΓ. Niemniej Burkitt oraz Lake opowiadali się za Konstantynopolem125, Streeter za
Cezareą lub Bejrutem126, McKendrick za Efezem127.
W 1098 wszedł w jego posiadanie patriarcha aleksandryjski – stąd nazwa kodeksu – jakiś czas
potem przewieziony został do Konstantynopola. W 1308 wrócił do Aleksandrii i należał odtąd do biblioteki patriarchy w Aleksandrii. Z Aleksandrii zabrał go, w 1621 roku, patriarcha Cyryl Lukaris do
Konstantynopola i już w 1624 roku podarował dla króla Anglii Jakuba I (1603-1625). Tu trafił do
biblioteki królewskiej i przechowywany był w czterech tomach (ST – trzy tomy, NT – czwarty tom).
Pierwszym, który badał kodeks był Patrick Young, królewski bibliotekarz. W latach 1649-1650, pod-
123
Oznaczać, że karty 1-25, 71-72 były obecne w kodeksie podczas ich numerowania.
Cyryl Lukaris utrzymywał, że kodeks został napisany przez Teklę wkrótce po soborze nicejskim. Być może sobór nicejski
pomylony został z konstantynopolitańskim i tym samym powstał około 400 roku. Informacja ta początkowo zapisana była na
końcu kodeksu, gdy zaś końcowe karty zostały zagubione przekazywana była drogą tradycji ustnej aż do czasów Cyryla
Lukarisa. Tischendorf datował na połowę V wieku, Scrivener na koniec IV lub niewiele później.
125
Burkitt F. C., Codex Alexandrinus JTS XI (1909-1910), pp. 603-606; Lake K., Family Π and the Codex Alexandrinus
(London 1937), s. 9.
126
Streeter B. H., The Four Gospels, a Study of Origins treating of the Manuscript Tradition, Sources, Authourship, & Dates,
(1924), p. 120.
127
McKendrick Scot, The Codex Alexandrinus or The Dangers of Being A Named Manuscript, in The Bible as Book: The
Transmission of the Greek Text (ed. Scot McKendrick and Orlaith A. O'Sullivan; New Castle, Del: Oak Knoll, 2003), pp. 116.
124
41
czas wojny domowej, kiedy żołnierze rezydowali w pałacu królewskim, przechowywany był w fatalnych warunkach. Sterty ksiąg leżały na podłodze, poddane niszczycielskiemu działaniu deszczu, błota,
a także szczurów i robaków. W 1731 roku uratowany został podczas pożaru, w 1757 roku przekazany
został do British Museum, gdzie przechowywany jest po dziś dzień (Brit. Libr. Royal 1 D. VIII)128.
Był pierwszym wielkim kodeksem udostępnionym dla biblistów i odegrał wielką rolę w krytyce
tekstu. Został uwzględniony w Biblia Sacra polyglotta B. Waltona, z 1657 roku i we wszystkich następnych wydawanych odtąd kolekcjach. Tekst NT wydany został w 1786 roku przez C.G. Woide.
Tekst ten w 1860 roku wydał reprintem B.H. Cowper, poprawiając błędy, które popełnił Woide. W
1878 roku tekst Nowego Testamentu wydany został metodą fototypicznego facsimile przez E. Maunde
Thompson, a w 1909 roku przez M.G. Kenyona129. We współczesnych naukowych wydaniach NT, w
Ewangeliach cytowany jest jako trzeciorzędny świadek, ale w pozostałych księgach NT jego rola
wzrasta, by w Apokalipsie stać się najważniejszym świadkiem biblijnego tekstu130.
Kodeks Watykański
B (03) Codex Vaticanus, zawiera na 617 pergaminowych kartach (pierwotnie 658) niemal cały
ST (brakuje Rdz 1, 1 – 46, 28; Ps 105, 27 – 137, 6); na 142 dalszych kartach (pierwotnie 162) niemal
cały NT (brakuje 1 Tm, 2 Tm, Tt, Flm, Ap, a List do Hebrajczyków kończy się na 9, 13 καθα|ριει). W
XV wieku dodano minuskułowe dodatki w miejsce brakującej części Hbr oraz Apokalipsy (oznakowano ją później jako minuskuł 91). Ponieważ nie był zbyt często używany zachował się po dziś dzień w
bardzo dobrej kondycji. Nie zawiera tekstów: Mt 16, 2b-3; Mk 16,8-20; Łk 22, 43-44; J 5,4; J 7,53 –
8,11, w Rz doksologia następuje po 16,23.
Karty kodeksu mają wymiary 27 na 27 cm, zapisane są w trzech kolumnach, w każdej kolumnie
po 42 linijki tekstu, a w linijce 16-18 liter. Tekst Ewangelii podzielony został nie na sekcje Ammoniusza, ale wedle innego podziału, występującego również w kodeksie Zacynthius Ξ (040) z VI wieku
oraz w kodeksie 579. Podział ten nigdzie więcej nie występuje. Mateusz dzielony jest na 170 rozdziałów, Marek na 62, Łukasz – 152 i Jan na 80 rozdziałów. Dzieje Apostolskie dzielone są według dwóch
systemów, raz na 36, a raz na 69 rozdziałów. Pierwszy podział to system Eutaliusza, występuje on w
Kodeksie Synajskim oraz dwóch ważnych kodeksach Wulgaty (Amiatinus i Fuldensis). Listy powszechne podzielone zostały według dwóch różnych systemów.
Rękopis sporządzony został przez dwóch skrybów (A i B). Kształt liter jest bardzo regularny.
Litery są delikatne i pięknie kaligrafowane. Później pracowało nad nim dwóch korektorów, pierwszy
w wiekach V-VI, drugi w wieku X (lub XI). Na każdej stronie znajdują się trzy kolumny tekstu. W
niektórych partiach kodeksu, wyraźna tendencja do rozpoczynania zdań od nowej linijki. Nagłówki
ksiąg zdobione są zieloną tabliczką z czerwonym obramowaniem. Koniec księgi zawiera kolofon
ozdobiony arabeską lub coronis. Kolofon Ewangelii Jana posiada najpiękniejszą ozdobę, prawdopodobnie dla zaznaczenia, że kończą się Ewangelie. Kolofony Listów Pawła informują skąd został napi-
128
Kendrick S. Mc, The Codex Alexandrinus: Or the dangers of being a named manuscript, w: The Bible as a Book: The
Transmission of the Greek text ed. S. Mc Kendrick & O. A. O'Sullivan; London: British Library & New Castle, 2003.
129
E. Maunde Thompson, Facsimile of the Codex Alexandrinus. New Testament and Clementine Epistles, London 1878.
Dostępny na: http://www.csntm.org/Manuscripts.aspx.
130
Kenyon F.G., Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939.
42
sany list (Rz – z Koryntu, 1 Kor – z Efezu, 2 Kor – z Filippi, Ga – z Rzymu, Ef – z Rzymu, Flp – z
Rzymu, Kol – z Rzymu, 1 Tes – z Aten, 2 Tes – z Aten). Cytaty ST zostały oznakowane. Na lewym
marginesie kolumn, co jakiś czas pojawia się poziomy dwukropek przypominający niemiecki umlaut
(¨), odkryto je dopiero w roku 1995. Jest ich około 800, dodane zostały później (przez pierwszego
korektora), a oznaczają teksty które w innych rękopisach uzyskują inne brzmienie131. Na stronie 1512,
na marginesie, obok tekstu Hbr 1, 3, znajduje się uwaga korektora: ἀµαθέστατε καὶ κακέ, ἄφες τὸν
παλαιόν, µὴ µεταποίει („głupi i zły, nie opuszczaj i nie zmieniaj starożytnego [tekstu]”).
W X wieku w miejsce wyblakłego tekstu naniesiony został nowy tekst. Tischendorf był zdania,
że dokonało tego trzech skrybów (B1, B2 i B3). Odpis sporządzony został stosunkowo starannie, ale
piękno pierwotnego tekstu w pewnym stopniu zostało zatracone. Niewielka część dobrze zachowanego pierwotnego tekstu pozostała nietknięta. W przypadku błędów ditografii atrament nanoszono tylko
na pierwszą literę, drugą pozostawiano niezmienioną, natomiast w przypadku błędów haplografii nie
dodawano liter i tekst pozostawiano w stanie niezmienionym. Listy Pawła zmieniły swoją pozycję,
List do Hebrajczyków został przesunięty na dalszą pozycję132. Kolejność ksiąg została uzgodniona z
kolejnością ksiąg kanonu Atanazego z 367 roku.
Kodeks Watykański powstał prawdopodobnie w Aleksandrii w latach 330-350. Na Aleksandrię
wskazuje ścisłe powiązanie z przekładami koptyjskimi (zwłaszcza w dialekcie bohairskim), a także
kolejność ksiąg zgodna z powstałym niewiele później kanonem Atanazego. Ponadto litery w tytułach
ksiąg uzyskują kształty koptyjskie. Litera „mu” uzyskuje koptyjski kształt czasem nawet w tekście
zasadniczym, na końcu linii, gdzie starano się oszczędzać przestrzeń.
W wieku VI przechowywany był w bibliotece w Cezarei razem z Kodeksem Synajskim. Świadczą o tym noty marginalne i identyczny podział tekstu Dziejów. Stąd przekazany został do Konstantynopola, do Włoch trafił prawdopodobnie podczas soboru florenckiego (1438-1445). Uwzględniony
został w pierwszym katalogu Biblioteki Watykańskiej – założona w 1448 roku – sporządzonym w
roku 1475, w którym figuruje pod pozycją 1209, a także w katalogu z 1481 roku133.
Na początku XVI wieku stał się znany dla biblistów, przy okazji korespondencji jaką Erazm z
Rotterdamu prowadził z prefektem Watykańskiej Biblioteki. Nikt jednak nie znał jego rzeczywistej
wartości. Erazm został poinformowany najpierw przez Bombastiusa, prefekta Biblioteki Watykańskiej, w 1521 roku, który wysłał mu dwa wyciągi zawierające J 4, 1-3 i J 5, 7-11 (bez Commy johanneum). W 1533 roku, Juan Sepulveda wyliczył w liście do Erazma 365 miejsc, w których Kodeks
Watykański zgadza się z Wulgatą, a różni od tekstu Erazma. W liście Sepulvedy z roku 1534 Kodeks
Watykański określany jest jako Liber Pontificius. W rezultacie tej korespondencji Kodeks Watykański
zdobył sobie reputację starego rękopisu greckiego zgodnym raczej z Wulgatą niż textus receptus.
Giulio Bartolocci (1613-1687), prefekt Biblioteki Watykańskiej, w 1669 roku sporządził częściowy wyciąg niektórych lekcji kodeksu, który jednak został opublikowany dopiero w 1819 roku.
Jednak nie został sporządzony dokładnie, Bartolocci przepisując pomieszał linie i nie zastanawiał się
131
Ph. B. Payne – P. Canart, The Originality of Text-Critical Symbols in Codex Vaticanus, Novum Testamentum, Vol. 42,
Fasc. 2 (Apr., 2000), ss. 105-113; G.S. Dykes, Using the „Umlauts” of Codex Vaticanus to Dig Deeper, 2006.
132
Ostatni rozdział Listu do Galacjan nosi numer 58, podczas gdy pierwszy rozdział Listu do Efezjan – numer 70. Numeracja
jest niezakłócona do 2 Tes, który kończy się rozdziałem 93, a następujący dalej Hbr zaczyna się od rozdziału 59 i dochodzi
do 64 rozdziału w 9, 14, na którym to wierszu rękopis się urywa.
133
Skeat T.C., The Codex Vaticanus in the 15th Century, JTS 35 (1984), pp. 454-465.
43
nad tym, co przepisuje. Najwyraźniej też nie rozumiał tego, co przepisuje. Wykaz Bartolocciego przechowywany jest w Paryżu (BnF, No. 53). Badany był przez Scholza, Muralta i Tischendorfa, który
porównał go z innymi wyciągami.
Drugi, bardziej już dokładny, cząstkowy wykaz jego lekcji został sporządzony – na prośbę Bentleya – przez Mico, po 1720 roku. Jedynym jego mankamentem było nie odróżnianie lekcji tekstowych pochodzących a prima manu, od późniejszych not korektorskich. W latach 1788-1801 Birch
sporządził trzeci wykaz wariantów tekstowych kodeksu dla niemal całego NT, za wyjątkiem Łk i J.
Zostały one wydane, w trzech partiach, w latach 1798-1801 w Kopenhadze134.
Napoleon w 1809 roku sprowadził go wraz z całą biblioteką papieską do Paryża. Przeglądał go
w 1809 roku Johann Leonhard Hug (1765-1846), profesor z Freiburga badał go krótko i powierzchownie. Hug nie widział jednak potrzeby, aby tekst kodeksu na nowo skolacjonować135, ponieważ nie
cenił wysoko tekstu aleksandryjskiego136. Aż do połowy XIX wieku spierano się o to, który z kodeksów jest starszy, A czy B137. W 1815 roku kodeks powrócił do Rzymu, a zainteresowanie biblistów
kodeksem wzrosło. W 1843 roku Tischendorf uzyskał prawo wglądu na sześć godzin138, w następnym
zaś roku Edward de Muralt na dziewięć godzin. W 1845 roku Tregelles uzyskał prawo wglądu, tym
razem mógł zeń korzystać przez pięć miesięcy, ale bez prawa sporządzania notatek139. Tregelles jednak zapamiętywał tekst, a po powrocie do pokoju, w którym zamieszkiwał zapisywał to, co zdołał
zapamiętać140. Po powrocie do Lipska wydał to, co zdołał zanotować. Nie dopuszczanie biblistów do
kodeksu, niechęć rzetelnego skolacjonowania go, a nawet do zweryfikowania już istniejących skolacjonowanych jego wydań i brak zainteresowania do wydania go metodą facsimile był powodem frustracji, jak i rozmaitych podejrzeń ze strony biblistów (zwłaszcza protestanckich)141. W roku 1859
papież Pius XI wyraził zgodę na sfotografowanie kodeksu. Wydany został w pięciu tomach latach
1868-1881, jednak ze względu na niedoskonałość wydania określonyu został mianem „pseudofacsimile”. W 1860 roku przez półtora godziny przeglądał go Burgon i zbadał 16 jego fragmentów. W
1861 roku Alford, a w 1862 jego sekretarz Cure, zweryfikowali wątpliwe partie kodeksu, które w wy-
134
Andreas Birch, Variae Lectiones ad Textum Actorum Apostolorum, Epistolarum Catholicarum et Pauli (Copenhagen
1798); Variae lectiones ad Apocalypsin (Copenhagen 1800); Variae Lectiones ad Textum IV Evangeliorum (Copenhagen
1801).
135
Hug J. L., Commentario de antiquitate codicis Vaticani, Freiburg 1810.
136
Hug J.L., Einleitung in die Schriften des N. T., Stuttgart 1808.
137
“The Codex Vaticanus, No. 1209., contests the palm of antiquity with the Alexandrian manuscript” (Horn T.H., Introduction to the Critical Study and Knowledge of the Holy Scripture, New York 1852, p. 224).
138
“Besides the twenty-five readings Tischendorf observed himself, Cardinal Mai supplied him with thirty-four more his NT
of 1849. His seventh edition of 1859 was enriched by 230 other readings furnished by Albert Dressel in 1855.” (F.H. Scrivener, A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament, Cambridge 1894, p. 111).
139
“It is true that I often saw the MS., but they would not allow me to use it; and they would not let me open it without
searching my pockets, and depriving me of pen, ink, and paper; and at the same time two prelati kept me in constant conversation in Latin, and if I looked at a passage too long, they would snatch the book out of my hand.” (S.P. Tregelles, A Lecture
on the Historic Evidence of the Authorship and Transmission of the Books of the New Testament, London 1852, p. 84).
140
“It was under such restrictions that it was impossible to do more than examine particular readings.” (S.P. Tregelles, An
Introduction to the Textual Criticism of the New Testament, London 1856, p. 162).
141
Scrivener w 1861 roku napisał: "To these legitimate sources of deep interest must be added the almost romantic curiosity
which has been excited by the jealous watchfulness of its official guardians, with whom an honest zeal for its safe preservation seems to have now degenerated into a species of capricious wilfulness, and who have shewn a strange incapacity for
making themselves the proper use of a treasure they scarcely permit others more than to gaze upon". (F. H. A. Scrivener, A
Plain Introduction to the Criticism of the New Testament, Cambridge 1861, p. 85).
“The history of the Codex Vaticanus B, No. 1209, is the history in miniature of Romish jealousy and exclusiveness.” Catechesis Evangelica; bring Questions and Answers based on the “Textus Receptus”, T.L. Montefiore, London 1862, p. 272.
44
daniach facsimile uzyskiwały różne warianty142. Tischendorf w 1866 roku ponownie uzyskał prawo
wglądu do kodeksu. W roku 1889 wydał go fototypicznie Giuseppe Cozza-Luzi w Rzymie i od tej
pory stał się dostępny dla badań naukowych143. Inne wydanie facsimile tekstu NT dokonane zostało w
1904 roku w Mediolanie.
Jest jednym z najlepszych świadków tekstu LXX. W przypadku Ewangelii i Dziejów jest najlepszym reprezentantem tekstu aleksandryjskiego. W Ewangelii Łukasza i Jana jego tekst jest bardzo
bliski dla ो75144. jednak w Listach Pawła raz po raz dochodzi do głosu tekst zachodni. Zauważalne są
też ślady innych tekstów145. Skeat uważał, że był jednym z 50 egzemplarzy Biblii sporządzonych
przez Euzebiusza, ale Konstantyn go odrzucił, ponieważ nie posiadał kanonów Euzebiusza, nie zawierał 1-4 Ksiąg Machabejskich i ze względu na zbyt liczne poprawki korektorów146.
Kodeks Efrema
C (04) Codex Ephraemi Syri rescriptus, zawiera 1/9 ST (tylko 64 kart) i 2/3 NT (145 kart).
Liczba luk w NT przekracza 80, a dwóch krótkich ksiąg – 2 Tes i 2 J – brakuje w całości, Hbr umieszczony za 2 Tes, Apokalipsa postępuje za Listami pasterskimi. Karty rękopisu mają rozmiary 32 na 26
cm, na każdej stronie mieści się tylko 1 kolumna tekstu i jest to najstarszy przykład tekstu jednokolumnowego. Kolumna stanowiona jest przez 40-46 linijek. Pisany jest brunatnym atramentem. Ewangelie poprzedzone zostały listą τιτλοι.
Jest jednym z czterech wielkich kodeksów biblijnych, pochodzi z początku V wieku i jest palimpsestem (παλιν ψαω – znów piszę)147. Tekst jest eklektyczny czasem aleksandryjski, czasem zachodni, czasem bizantyjski (zwłaszcza w Ewangeliach). Ewangelie podzielone według sekcji Ammoniusza. W Apokalipsie tekst jest bliski dla kodeksu A. Mt 16, 2-3 oznakowany został jako tekst wątpliwy, dłuższe zakończenie Marka oraz Łk 22, 43-44 przypadają na utracone karty; J 5, 4 i pericope de
adultera (J 7,53-8,11) zostały opuszczone przez skrybę.
Wyróżniono trzech korektorów C1 (CA), C2 (CB), i C3 (CC). Pierwszy z nich pracował nad kodeksem zanim ten opuścił skryptorium. Drugi pracował w Palestynie na początku VI wieku, natomiast
trzeci w Konstantynopolu w końcu IX wieku. Trzeci korektor naniósł przydechy i akcenty, wstawił
noty do czytań liturgicznych na marginesie, ponadto zrewidował w wielu miejscach tekst, aby przybliżyć go do używanego w Konstantynopolu. W wieku XII jego tekst został starty, a na jego miejsce
zapisano 38 traktatów Efrema (306-373) w przekładzie na język grecki. Po upadku Konstantynopola,
kodeks przewieziony został do Florencji, skąd Katarzyna Medycejska (1519-1589) sprowadziła go do
Francji.
W końcu XVII wieku Pierre Allix zaobserwował, że pod zapisanym tekstem kryje się tekst biblijny. W 1710 sporządzono krótkie i niedokładne wyciągi kodeksu dla zrewidowanego przez wydania
Milla Novum Testamentum. Pierwszej, całościowej próby odczytania tekstu NT dokonał Johann Jakob
142
Alford H., Life by my Widow, pp. 310, 315.
Vercellonis C., J. Cozza, Bibliorum Sacrorum Graecus Codex Vaticanus, Roma 1868.
144
Calvin L. Porter, Papyrus Bodmer XV (P75) and the Text of Codex Vaticanus, JBL 81 (1962), pp. 363-376.
145
Hoskier H.C., Codex B and Its Allies, a Study and an Indictment, London 1914.
146
Skeat T.C., The Codex Sinaiticus, The Codex Vaticanus and Constantine, Journal of Theological Studies 50 (1999), 583625.
147
Wśród majuskułów liczba palimpsestów wynosi około 70.
143
45
Wettstein w 1716 roku, za sugestią Richarda Bentleya, który chciał przygotować własne wydanie Nowego Testamentu. Wettstein wykorzystał skolacjonowany prez siebie tekst we własnym wydaniu Nowego Testamentu (1750-1751). Odczyt nie był doskonały, poza niektórymi partiami kodeksu. W latach 1834-1835 kodeks poddano chemicznej obróbce (żelazicyjanek potasowy), dla odnowienia pierwotnego tekstu. Wprawdzie nie przyniosło to zadowalających wyników, a tekst biblijny stał się tylko
nieznacznie lepiej czytelny. Jako efekt uboczny chemicznej obróbki pergamin kodeksu odbarwił się z
koloru zielono-niebieskiego na czarno-brunatny. Fleck bezskutecznie usiłował odczytać tekst kodeksu.
Tischendorf odczytał tekst kodeksu w całości i wydał go jako Codex Ephraemi Syri rescriptus sive
Fragmenta Novi Testamenti (Leipzig 1843). Po Tischendorfie nikt go już nie badał w sposób systematyczny. W roku 1956 kodeks został sfotografowany w ultrafiolecie i okazało się, że w dalszym ciągu
nie wszystkie partie jego tekstu są czytelne. Robert W. Lyon sporządził listę korekt do tekstu Tischendorfa opublikowaną w New Testament Studies (1958-1959). Przechowywany jest w Paryżu (BnF, Gr.
9)148.
Kodeks Bezy
Dea (05) Codex Bezae Cantabrigiensis, stanowi go 406 kart (pierwotnie 534). Zawiera Ewangelie oraz Dzieje w języku greckim i łacińskim (lewa strona po grecku, prawa po łacinie). Ewangelie
zestawione synoptycznie w kolejności: Mt, J, Łk, Mk. Kompletny jest tylko Łk, brakuje: Mt 1, 1-20 6,
20 – 9, 2; 27, 2-12; J 1, 16 – 3, 26; Dz 8, 29 – 10, 14; 21, 2-10. 16-18; 22, 10-20. 29 – 28, 31; Listy
powszechne; ponadto trzy uzupełnienia w: Mt 3, 7-16; Mk 16, 15-20; J 18, 14 – 20, 13.
Karty kodeksu mają wymiary 26 na 21,5 cm. Tekst stanowi jedną kolumnę na stronę, w każdej
kolumnie po 33 linijki tekstu. Pierwsze trzy linijki każdej księgi pisane są czerwonym atramentem.
Cytaty ST są oznakowane. Stosuje system kolometryczny. W greckim tekście często występuje hiatus,
stosunkowo dużo błędów (w J 1,3 ΕΓΕΝΕΤΟ zamienił na ΕΝΕΓΕΤΟ, w Dz 1,9 ΥΠΕΛΑΒΕΝ zamienił na ΥΠΕΒΑΛΕΝ), wskazujących że język grecki nie był mocną stroną kopisty149. Kodeks powstał
około 400 roku. Pomiędzy VI a XII wiekiem pracowało nad nim co najmniej dziewięciu korektorów.
Przypuszczalnie w IX wieku jego wyblakły tekst naprawiono w Lyonie. Wtedy dodano oznakowanie
sekcji według systemu Ammoniusza z Aleksandrii.
Reprezentuje jeden z typów tekstu zachodniego i uchodzi za najlepszego przedstawiciela tego
tekstu. Podobny dlań tekst przekazują minuskuły 614 i 2412. Tekst łaciński nie pochodzi ani z Wulgaty, ani ze starołacińskich przekładów, a relacja pomiędzy tekstem greckim a łacińskim jest przyczyną
ciągłych sporów pomiędzy krytykami tekstu.
Zawiera tekst Mt 16,2b-3; Łk 22, 43-44 i Pericope de adultera bez oznakowania, iż może to być
tekst wątpliwy. Przekazuje jedno z dłuższych zakończeń Mk, znaczne odchylenia tekstu w Łk, a
zwłaszcza w Dz, których tekst obfituje w liczne dodatki. Tekst Dziejów zawiera o ponad 800 słów
więcej niż kodeks B, daje to 8,5% tekstu więcej. W Mt 20, 28 zawiera dłuższy dodatek:
Ale wy dążcie, by wzrastać z tego, co jest małe, a z większego mniejszym być. Kiedy wejdziecie
148
Kenyon F.G., Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939; H.H. Oliver, A Textual Transposition in
Codex C (Ephraemi Syri Rescriptus), NTS LXXVI (1957), pp. 233-236.
149
Osburn C.D., Methodology in identifying patristic citations in NT Textual Criticism, Novum Testamentum XLVII, 4, pp.
313-343.
46
do domu wezwani na obiad, nie siadajcie na prominentnych miejscach, aby nie wszedł ktoś dostojniejszy od ciebie i gospodarz nie przyszedł, i nie powiedział tobie: Usiądź niżej. I będziecie
zawstydzeni. Lecz jeśli usiądziesz na niższym miejscu i przyjdzie do ciebie ktoś niższy, wtedy gospodarz powie tobie: Usiądź wyżej. Będzie to dla ciebie korzystne.
Dodatek ten zawarty jest także w kodeksie Φ, w rękopisach reprezentujących tekst starołaciński, syrc
oraz kilku rękopisach Wulgaty. Przypomina co do treści tekst Łk 14,8-10, zachodzą jednak różnice co
do słownictwa.
Mk 1,41 zamiast: „A Jezus, zdjęty litością, wyciągnął rękę swoją (...)”, ma: „A Jezus
rozgniewał się, wyciągnął rękę swoją (...)”.
Mk 16,4 nadmienia, że kamień, zamykający grób Jezusa, nie mógł być ruszony przez
dwudziestu mężczyzn.
Genealogia Jezusa w Ewangelii Łukasza została uzgodniona z Ewangelią Mateusza oraz hebrajskim tekstem ST. W Łk 6,4 znajduje się unikalny dodatek:
Tego samego dnia, widząc człowieka pracującego w szabat, powiedział mu: Człowieku, jeżeli
wiesz co robisz, jesteś błogosławiony, a jeśli nie wiesz, jesteś przeklęty i przestępujesz Prawo150.
W Łk 24,6 brakuje: „Nie ma go tu, ale powstał” (zawarte to jest jednak w Markowej paraleli).
Brak Łk 24,12 (paralelny do J 20,3-10). Opuszcza J 5,4.
Część owych dodatków pochodzi z paralelnych tekstów Dziejów, bądź innych ksiąg NT. Inne,
poprzez dodanie zaimków i rodzajników, mają na celu literackie udoskonalenie tekstu. Udoskonalany
jest tekst ST-owych cytatów, w niektórych przypadkach ST-owe cytaty są rozwijane (np. w Dz 13,33
cytat z Ps 2,7 wydłużony został o jeden wiersz). Niektóre z dodatków wzbogacają tekst Dziejów w
szczegóły nie występujące nigdzie w NT. Dz 12,10 informują, że od celi, w której siedział Piotr, do
ulicy było siedem kroków. Według Dz 19,9 Paweł codziennie nauczał w szkole Tyrannosa „od 11 do
4 godziny”. Relacjonując postanowienia soboru apostolskiego opuszcza trzeci z czterech zakazów,
zabraniający spożywania „tego, co zadławione” (Dz 15,20.29). W Dz 18,25 znajduje się występujący
tylko w Kodeksie Gigas dodatek, informujący, iż Apollos zapoznał się ze słowem Pańskim (zamiast
"drogą Pańską") "w swej ojczyźnie" (tj. w Aleksandrii). Z kolei w Dz 18,27 "bracia" zostają określeni
jako "przebywający w Efezie Koryntianie".
Dodatki z Dziejów podnoszą rolę apostoła Piotra, marginalizują pozycję kobiet w pierwotnym
Kościele i sprawiają wrażenie, że ich autor jest dobrze zaznajomiony z tradycją żydowską. Boismard i
Lamouille uważali, że ten sam autor napisał Dzieje Apostolskie w dwóch wersjach: według tekstu zachodniego (TO) i według tekstu aleksandryjskiego (TA). Pierwotnym jest jednak tekst Dziejów według TO151. W.A. Strange uznał, że obie wersje Dziejów reprezentują ten sam styl i tę samą teologię,
muszą więc pochodzić od tego samego autora. Łukasz zdążył przygotować jedynie roboczą wersję z
interlinearnymi i marginalnymi notami. Po jego śmierci wydawcy jego dzieła zdecydowali się na opublikowanie go w obu wersjach: dłuższej i krótszej152. Rius-Camps i Read-Heimerdinger uznali, że
150
Zob. Nikias T., Das Agraphon vom „Sabbatarbeiter“ und sein Kontext: Lk 6:1-11 in der Textform des Codex Bezae Cantabrigiensis (D), Novum Testamentum XLIV,2, pp. 160-175.
151
Boismard M.-É. – A. Lamouille, Le texte occidental des Actes des Apôtres. Reconstitution et réhabilitation, 2 vol., Paris
1984.
152
Strange W. A., The Problem of the Text of Acts, (SNTS MS, 71), Cambridge 1992.
47
tekst kodeksu jest bardziej spójny i konsekwentny niż tekst aleksandryjski, który miał powstać jako
reakcja przeciwko żydowskiej tradycji153.
Nie ma zgody, co do miejsca powstania rękopisu. Kipling proponował Egipt, natomiast Scrivener opowiadał się za galijskim pochodzeniem, ponieważ tekst grecki nosi czasem ślady wpływu łaciny. Język łacińskiego przekładu miał jego zdaniem oddawać język południowej Francji, na zachód od
Alp. Tym samym kodeks miałby nie opuszczać Francji (aż do prawdopodobnej wizyty w Trydencie).
Wśród innych zgłoszonych propozycji pojawiały się wskazania na Rzym, południowe Włochy i Afrykę Północną. Parker zaproponował Bejrut około 400 roku154. Ostatnia propozycja jest najbardziej
prawdopodobna ze względu na elementy staro-syryjskie w Kodeksie Bezy155.
Przez wiele stuleci przechowywany był w klasztorze św. Ireneusza w Lyonie. Prawdopodobnie
był cytowany na soborze trydenckim w 1546 roku przez biskupa Guillaume Duprat z Clermont156.
Stefanus uzyskał wykaz niektórych jego wariantów tekstowych „od przyjaciół we Włoszech” – jak to
sam określił – i wykorzystał w swoim wydaniu Nowego Testamentu z 1550 roku – pod symbolem β –
ale bezpośredniego dostępu do kodeksu nie miał. W 1562 roku po zdobyciu Lyonu przez hugenotów,
Teodor Beza wszedł w posiadanie kodeksu i wykorzystał go w swoim wydaniu Nowego Testamentu z
roku 1565. Wykorzystał go podwójnie, raz jako Kodeks Bezy i raz jako β Stefanusa. W 1581 roku
podarował go Uniwersytetowi w Cambridge, gdzie przechowywany jest po dziś dzień (Univ. Libr. Nn.
II 41). Stąd w nazwie kodeksu pojawił się człon Cantabrigiensis.
Tekst kodeksu został wydany przez T. Kipling w 1793 roku, jednak z pewnymi błędami, następnie przez Scrivenera w 1864 oraz w 1889 roku (fototypicznie)157. W 27-30 czerwca 1994 roku
odbyło się kolokwium w Lunnel podsumowujące trzysta lat badań nad Kodeksem Bezy158.
Kodeks z Clermont
Dp (06) Codex Claromontanus, na 533 kartach, zawiera z pewnymi opuszczeniami Listy Pawła
w języku greckim i łacińskim (lewa strona w języku greckim, prawa w łacińskim). Kol i Flp zamienione zostały miejscami, Hbr znajduje się po Flm. Dwie jego karty (162-163) są palimpsestem, początkowo były zapisane fragmentem Faetonu. Pierwsze trzy linijki każdej księgi oraz cytaty ST pisane
na czerwono (za wyjątkiem Hbr). Pochodzi z VI wieku. Claromontanus podobny jest w układzie do
Cantabrigiensis, ma zbliżony format (24,6 na 19,5 cm), pisany jedną kolumną, a sporządzono go w
tym właśnie celu, aby uzupełnić Cantabrigiensis w zakresie Listów Pawła. Przekazuje tekst zachodni.
W zakończeniu dołączono – wcześniejszej daty – wykaz ksiąg świętych Starego i Nowego Testamentu – Catalogus Claromontanus. Lista opuszcza Flp, 1 i 2 Tes, Hbr, zawiera natomiast List Barnaby, Pasterz Hermasa, 3 List Pawła do Koryntian, Dzieje Pawła, Apokalipsę Piotra.
Kodeks został później dwukrotnie przepisany (Dabs1 Sangemanensis, IX wiek; Dabs2, X wiek).
153
Rius-Camps J. – J. Read-Heimerdinger, The Message of Acts In Codex Bezae: A Comparison with the Alexandrian Tradition, Vol. 1: Act 1.1-5.42: Jerusalem, JSNTS 257, London 2004, pp. xii + 377.
154
Parker D.C., Codex Bezae: An Early Christian Manuscript and its Text, Cambridge University Press, 1992.
155
Chase F.H., The Old Syriac Element in the Text of Codex Bezae, Gorgias Press, 2004.
156
Berchin W., Grecko-łacińskie średniowiecze. Od Hieronima do Mikołaja z Kuzy, przeł. K. Liman, TUM, Gniezno 2003, s.
21.
157
Harris J. R., Codex Bezae. A Study of the so-called Western Text of the New Testament, At the University Press, Cambridge 1891.
158
Codex Bezae. Studies from the Lunel Colloquium, June 1994, ed. D.C. Parker & C.-B. Amphoux, Leiden: Brill, 1996.
48
Przechowywany był w Clermont, gdzie w 1656 roku znalazł Teodor Beza. Jako pierwszy odczytał go
Tischendorf i wydał w 1852 roku159. Obecnie przechowywany jest w Paryżu (BnF Gr. 107).
Kodeks Bazylejski
Ee (07) Codex Basilensis, nazwa pochodzi od Bazylei, miejsca jego przechowywania. Zawiera
niemal kompletny tekst czterech Ewangelii, z niewielkimi lukami w Łukaszu. Stanowi go 318 kart, o
rozmiarach 23 na 16,5 cm. Zawiera sekcje Ammoniusza i kanony Euzebiusza, jakkolwiek za każdym
razem podane są referencje do paralelnych perykop i tym samym tablice Euzebiusza nie są konieczne.
Teksty Mt 16, 2-3; Łk 22, 43-44; 23, 34; J 8,2-11 oznakowane zostały asteryskiem, informującym że
są to teksty sporne. Pisany starannie, kształt liter jest dokładny.
Przekazuje czysty tekst bizantyjski, we wczesnej jego postaci (w bliskiej relacji do kodeksów U
i Ω), jakkolwiek kwestionuje autentyczność tekstów odrzucanych przez tekst aleksandryjski. Skolacjonowany został przez Wettsteina i przez Tischendorfa oraz Tregellesa160. Od XVIII wieku cytowany
jest w drukowanych wydaniach greckiego Novum Testamentum.
Datowany jest na VIII wiek. W Bazylei znalazł się w roku 1431, podczas synodu florenckiego.
Kardynał Jana Ragusio (1380-1443) podarował go dla zakonu dominikanów. W 1559 roku przekazany
został wraz z innymi rękopisami (m.in. minuskuł 1) do biblioteki Uniwesrytetu w Bazylei i jest tam
odtąd przechowywany (Univ. Bibl., AN III 12).
Kodeks Laudianus
Ea (08) Codex Laudianus. Nazwa pochodzi od arcybiskupa W. Laudy. Zawiera niemal kompletny grecko-łaciński tekst Dziejów (z luką w 26, 29 – 28, 26), na 227 kartach (27 na 22 cm). Pisany w
dwóch kolumnach na stronę. Na tej samej stronie znajduje się kolumna z łacińskim tekstem (lewa
kolumna) i kolumna z greckim (prawa kolumna). Jest najstarszym rękopisem zawierającym tekst Dz
8,37 (wyznanie wiary Etiopczyka). Zawiera tekst mieszany, najczęściej bizantyjski, często jednak
dochodzi do głosu tekst zachodni zgodny z kodeksem D i od czasu do czasu tekst aleksandryjski.
Powstał po roku 534, prawdopodobnie na Sardynii, a przed 716 rokiem, kiedy to w oparciu o
ten kodeks Beda Venerabilis napisał komentarz Expositio Actuum Apostolorum Retractata. W nieznany sposób dostał się do klasztoru Pirmina w Hornbach w Palatynacie, a następnie do biblioteki katedralnej w Würzburgu. W roku 1631, podczas wojny trzydziestoletniej, Szwedzi zdobyli Würzburg i
przekazali rękopis dla arcybiskupa Canterbury, Williama Laudy (1573-1645), który podarował go w
1636 roku Bodleian Library w Oksfordzie, gdzie znajduje się po dziś dzień (Laud. Gr. 35). Thomas
Hearne w 1715 roku wydał cały tekst kodeksu. Nowe wydanie zostało przygotowane przez Tischendorfa w 1870 roku, który dla tego wydania polecił wykroić specjalną czcionkę161.
159
Tischendorf C., Codex Claromontanus, Leipzig 1852; A. Souter, The Original Home of Codex Claromontanus, JTS VI
(1904-1905), pp. 240-243; F.G. Kenyon, Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939; J.M. Bover, Textus
Codicis Claromontani in epistola and Galatas, Biblica XII (1931), pp. 199-218; H.J. Vogels, Der Codex Claromontanus der
Paulinische Briefe, in: H.G. Wood (ed.), Amicitiae corolla (Harris Festschrift), London 1933, pp. 274-299.
160
Champlin R., Family E and its Allies in Matthew, S & D XXIII, Salt Lake City, 1967; J. Geerlings, Family E and its Allies
in Mark, S & D XXXI, Salt Lake City, 1968; J. Geerlings, Family E and its Allies in Luke, S & D XXXI, Salt Lake City,
1968; F. Wisse, Family E and the Profile Method, Biblica 51 (1970), pp. 67-75.
161
K. Tischendorf, Codex Laudianus, Monumenta sacra inedita, IX, Leipzig 1870.
49
Kodeks Boreelianus
Fe (09) Codex Boreelianus; zawiera cztery Ewangelie z licznymi lukami, zwłaszcza w Mateuszu. Zaczyna się od Mt 9, 1, a kończy na J 13, 34. Najwięcej braków jest w Ewangelii Łukasza. Wiele kart jest pofragmentowanych. W czasach Wettsteina zaczynał się od 7, 6, a brakowało jedynie kart z
Mt 8, 25 i Mk 11, 6-16. Stanowi go 204 kart (28 na 22 cm). Zwykle datowany jest na IX wiek. Paleograficznie bliski jest dla Kodeksu Seideliańskiego I. Zawiera sekcje Ammoniusza, brak kanonów
Euzebiusza. Często występuje hiatus. Nagłówki pisane są czasem złotym atramentem, ale najczęściej
czerwonym. Sekcje Ammoniusza pisane są czerwonym atramentem.
Przywiózł go ze Wschodu do Holandii Jan Boreel (1577-1629), holenderski ambasador na dworze Jakuba I, króla Anglii. W 1730 roku wykorzystał go Wettstein w swoim wydaniu NT. Przez wiele
lat był w rękach prywatnych właścicieli i w tym czasie część jego kart zaginęła. W roku 1823 odnalazł
go w Arnhem Judocus Heringa (1765-1840), który też go skolacjonował162. W 1841 roku badał go
Tischendorf. Od 1830 roku przechowywany jest w Utrechcie (Univ. Bibl. Ms 1). Przekazuje klasyczny tekst bizantyjski i jest ważnym jego świadkiem.
Kodeks Augiensis
Fp (010) Codex Augiensis. Nazwa Augiensis pochodzi od wyspy na jeziorze Bodeńskim, nazywanej po alemańsku Sindleozesauua, co w zlatynizowanej formie brzmiało Augia. Dzisiaj wyspa nosi
nazwę Reichenau. Kodeks zawiera Listy Pawła w języku greckim i łacińskim (brakuje Hbr). Brakuje
początku i kodeks zaczyna się w Rz 3, 19, w dalszych partiach tekst posiada cztery luki (1 Kor 3, 816; 6, 7-14; Kol 2, 1-8, Flm 21-25). Datowany na IX wiek. Stanowi go 136 kart (23 na 19 cm). Przechowywany jest w Cambridge (Trinity College B XVII). Opuszczony tekst Rz 16, 25-27.
Kształty łacińskich liter wskazują na anglosaskie związki. Kształty liter greckich są charakterystyczne dla zachodniej kaligrafii. W tekście greckim grecka litera Π zastępowana jest czasem łacińską
P, kopista nie był świadomy różnicy pomiędzy greckimi literami ω i ο. Spacje bywają stawiane w
środku greckich słów. Wszystko to wskazuje na słabą znajomość greckiego przez skrybę.
Przekazuje tekst zachodni w bliskiej relacji do Boernerianus, luki w tekście w obu rękopisach
pokrywają się, za wyjątkiem dwóch pierwszych, ponieważ Augiensis nie zawiera początkowych kart,
które obejmują dwie pierwsze luki z Boernerianus. Hbr jest tylko po łacinie. Na ostatniej karcie rękopisu, skryba napisał: Tu domine uniuersorum. qui nullam habes indigentiam.
Powstał później niż Boernerianus, jednak jego tekst oceniany jest wyżej. Po soborze w Konstancji stał się własnością prywatną. W 1718 roku nabył go Richard Bentley (1662-1742), profesor z
Cambridge, od L.C. Mieg, z Heidelbergu. Na ostatniej dodanej karcie Bentley zanotował:
Monasterium Augiae in Belgis ubi institutus est goddeschalcus. Tekst kodeksu wydał Scrivener w
1859 roku163, a w 1871 roku także Hort w Journ. Philol.
162
J. Heringa, Disputatio de Codice Boreeliano nunc Rheno-Trajectino, ed. H.E. Vinke, Utrecht 1843.
F.H. Scrivener, Contributions to the Criticism of the Greek New Testament bring the introduction to an edition of the
Codex Augiensis and fifty other Manuscripts, Cambridge 1859.
163
50
Kodeks Seideliański I
Ge (011) Codex Seidelianus I, nazywany też kodeksem Wolfii A, albo Harleianus. Zawiera cztery Ewangelie, z licznymi lukami (Mt 1, 1 – 6, 6; 7, 25 – 8, 9; 8, 23 – 9, 2; Mt 28, 18 – Mk 1,13; Mk
14, 19-25; Łk 1, 1-13; 5, 4 – 7, 3; 8, 46 – 9, 5; 12, 27-41; 24, 41-53, J 18, 5 – 19; 19, 4-27). Trzy krótkie partie owych luk zostały uzupełnione przez późniejszego korektora. Paleograficznie datowany na
IX wiek (wiek X również jest brany pod uwagę), stanowi go 252 kart (25,7 na 21,5 cm). Pisany małą
uncjałą, w dwóch kolumnach na stronę, 21 linijek w kolumnie. Tekst został podzielony według sekcji
Ammoniusza, ale nie ma odniesień do kanonów Euzebiusza. Przekazuje tekst bizantyjski, z wielką
liczbą nie-bizantyjskich lekcji bliskich dla tekstu cezarejskiego.
Kodeks przywiózł ze Wschodu Andrew Erasmus Seidel w XVII wieku. Na początku XVIII
wieku jego właścicielem był J.C. Wolff, który w 1723 roku opublikował niektóre jego fragmenty164.
Jedną z jego kartek Wolff podarował Bentleyowi, znajduje się ona teraz w Cambridge (Trinity College, B. XVII. 20). Pozostałe karty kodeksu należały do biblioteki Roberta Harleya, dzisiaj przechowywane są w Londynie (Brit. Libr., Harley 5684).
Kodeks Boernerianus
Gp (012) Codex Boernerianus, Listy Pawła (bez Hbr), sześć luk w tekście (Rz 1, 1-4; 2, 17-24; 1
Kor 3, 8-16; 6, 7-14; Kol 2, 1-8, Flm 21-25), kończy się nagłówkiem Προς Λαουδακησας αρχεται
επιστολη (z łacińskim przekładem ad Laudicenses incipit epistola), ale brakuje kart apokryficznego
listu. Tekst bilingwiczny – grecko-łaciński, interlinearny, tekst łaciński pisany jest minuskułą. Tekst
łaciński jest dosłownym przekładem. Stanowi go 99 kart (25 cm na 19 cm). Datowany jest na wiek IX.
ST-owe cytaty są oznakowane (>), a łacińskie noty identyfikują księgę z której pochodzą cytaty
(np. Iesaia). Stosuje inicjały w regularnej częstotliwości wedle stychometrycznego porządku. Inicjały
kolorowane są żółtym, czerwonym i różowym atramentem. Niektóre litery uzyskują czasem kształt
minuskułów (α, κ, ρ), ale są tej samej wielkości, co uncjały. W łacińskim przekładzie litery: r, s, t
uzyskują kształty charakterystyczne dla alfabetu anglosaskiego. Opuszcza tekst Rz 16, 25-27, ale
skryba pozostawił wolną przestrzeń dla tych wierszy w Rz 14, 23. Kodeks nie stosuje zwrotu εν Ρωµη,
w Rz 1,7 zamienia go na εν αγαπη, natomiast w 1,15 – opuszcza.
Boernerianus przekazuje tekst zachodni, współczesne naukowe wydania tekstu NT, traktują go
jako siódmego ważnego świadka tekstu Listów Pawła. Grecki tekst kodeksu podobny jest do
Augiensis (łaciński jest różny). R. Bentley jako pierwszy zauważył podobieństwo obu kodeksów.
Griesbach sądził, że Augiensis został przepisany z Boenerianus przed jego modyfikacją. Tischendorf
uznał, że oba zostały przepisane z tego samego rękopisu. Scrivener wyliczył jednak 1982 różnic pomiędzy kodeksami. 578 uznał za błędy kopisty, 967 wynika ze zmiany samogłosek (włączając itacyzm), 166 dotyczy zmiany spółgłosek, 71 ma charakter gramatyczny, 32 – brak lub obecność rodzajnika, a 168 – usunięcie wariantów. Różnice nie są wielkie, ale wspólnego przodka (X) należy przesunąć, o jedno albo dwa ogniwa wstecz. Wspólny przodek nie miał rozdzielonych słów, nie zawierał
Listu do Hebrajczyków i posiadał luki zgodne z kodeksem Gp.
Historia kodeksu aż do wieku XVII pozostaje nieznana. Sporządzony został prawdopodobnie
164
J.C. Wolf, Anecdota graeca, Hamburg 1723, III, pp. 48-92.
51
przez iroszkockiego mnicha w klasztorze Św. Gallena w Szwajcarii. Przyjmuje się, że są to lata 850900. W roku 1670 był w posiadaniu P. Juniusa w Lejdzie, a w 1705 zakupił go, za sumę 142 guldenów, Ch.F. Boerner z Lipska (stąd jego nazwa). W roku 1718 wypożyczył go R. Bentley. Wydany
został w 1791 roku przez Ch.F. Matthaei z wiernym oddaniem układu linijek kodeksu165. Metodą facsimile wydał go w 1909 roku A. Reichardt166 i jest to jeden z najlepiej sfotografowanych średniowiecznych rękopisów167. Podczas bombardowania Drezna w 1945 roku trzymany był w piwnicy zalanej przez wodę, w wyniku czego jego tekst uległ znacznym uszkodzeniom. I dlatego najlepszym źródłem tekstu rękopisu jest dzisiaj facsimile z roku 1909.
Niektórzy badacze są zdania, że tworzył jedną całość z zawierającym Ewangelie Sangallensis ∆
(037). Łączy je ten sam charakter pisma, ten sam format pergaminu, interlinearny tekst, ten sam czas i
miejsce pochodzenia. Różni je natomiast reprezentowanie innych rodzin tekstowych. Oba manuskrypty przechowywane są w Dreźnie (Sächsischen Landesbibliothek A 145b).
Na folio 23v, w dolnej nocie marginalnej zapisany został w języku iryjskim wiersz:
Podróż do Rzymu, [podróż do Rzymu]
Wiele kłopotów, niewiele korzyści,
To, czego szukasz tutaj,
Jeśli nie weźmiesz z sobą, nie znajdziesz nigdy
Wielkie szaleństwo, wielki obłęd,
Wielkie burzenie rozsądku, wielki obłęd,
Skoro podążasz do śmierci,
Trwaj w nieposłuszeństwie wobec Syna Marii168.
Kodeks Seideliański II
He (013) Codex Seidelianus II; nazwany tak od imienia A. Seidel, który sprowadził go ze
Wschodu. Bywał też określany jako Wolfii B, od pierwszego znanego jego właściciela. Zawiera tekst
czterech Ewangelii, z dziesięcioma lukami (Mt 1, 1 – 15, 30; 25, 33 – 26, 3; Mk 1, 32 – 2, 4; 15, 44 –
16, 14; Łk 5, 18-32; 6, 8-22; 10, 2-19; J 9, 30 – 10, 25; 18, 2 – 18; 20,12-25), na 194 pergaminowych
kartach (22 x 18). Tekst pisany jedną kolumną na stronę, 30 linijek w kolumnie. Paleograficznie datowany jest na IX wiek. Zawiera sekcje Ammoniusza, ale nie ma kanonów Euzebiusza.
Przywieziony został ze Wschodu wraz z Kodeksem Seideliańskim I. Przeważająca część kodeksu przechowywana jest dziś w Hamburgu (Univ. Bibl., Cod 91), jedna zaś jego karta znajduje się w
Cambridge (Trinity College Library, B.XVII.20,21), ponieważ Bentley tej jednej kartki nigdy nie
zwrócił poprzedniemu właścicielowi. Przekazuje tekst bizantyjski, z niewielką liczbą nie-bizantyjskich
naleciałości, bliski dla Kodeksu Bazylejskiego. Tworzą razem rodzinę E.
165
Matthaei C.F., XIII epistolarum Pauli codex Graecus cum versione latine veteri vulgo Antehieronymiana olim Boernerianus nunc bibliothecae electoralis Dresdensis, Meissen, 1791.
166
Reichardt A., Der Codex Boernerianus. Der Briefe des Apostels Paulus, Verlag von Karl W. Hiersemann, Leipzig 1909.
Dostępny na: http://www.csntm.org/Manuscripts.aspx.
167
Berchin W., Grecko-łacińskie średniowiecze. Od Hieronima do Mikołaja z Kuzy, przeł. K. Liman, TUM, Gniezno 2003, s.
22.
168
Por. F.H.A. Scrivener, A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament, 4th ed. (1894), p. 180.
52
Codex Mutinensis
Ha (014) Codex Mutinensis; zawiera Dzieje z czterema lukami (1,1-5,28; 9,39-10,19; 11,3614,3; 27,4-28,31) na 43 pergaminowych kartach (33 x 23 cm). Pisany jedną kolumną na stronę, 30
linijek na stronę. Trzy pierwsze luki uzupełnione zostały minuskułą, czwarta majuskułą (XI wiek).
Datowany jest na IX wiek. Na marginesach zawarte są scholia. Przekazuje tekst bizantyjski. Kodeks
zawiera też Listy powszechne i Listy Pawła pisane minuskułą i noszą oznakowanie 2125. Scrivener
datował je na XII wiek. Przechowywany jest w Mediolanie (Biblioteca Estense, G.196 II.G.3).
Codex Coislinianus
Hp (015) Codex Coislinianus, bywał też określany jako Euthalianus. Nazwa Coislinianus pochodzi od drugiego właściciela kodeksu, Henri-Charles du Cambout de Coislin (1664–1732), biskupa
Metz. Kodeks zawiera na 41 kartach Listy Pawła (fragmenty) w kolejności: 1 i 2 Kor, Ga, Kol, 1 Tes,
Hbr, 1 i 2 Tm, Tt na 41 pergaminowych kartach (30 x 25 cm). Brakuje Rz, Flp, Ef, 2 Tes i Flm, pozostałe listy zachowały się we fragmentach. Pisany jedną kolumną na stronę, 16 linijek na stronę, bardzo
wielką, kwadratową uncjałą (1,5 cm) tak, że niewiele słów mieści się w jednej linijce. Stosuje stychometrię, jest najwcześniejszym kodeksem stosującym podział Eutaliusza.
Prawdopodobnie powstał w VI wieku w Cezarei. Jakiś czas potem trafił do Wielkiej Ławry na
Athosie, nie był tu jednak przedmiotem troski. W roku 975 część kart posłużyła jako część okładki dla
innych rękopisów (nazwane później Fragmenta Mosquensia). 14 innych kart, nazwane później Fragmenta Coisliniana, zostały do tego celu użyte w 1218 roku. Karty kodeksu poniewierały się w różnych
pomieszczeniach klasztoru. W efekcie tego rękopis uległ zniszczeniu, pismo wyblakło, zachowały się
zaś jedynie niektóre jego karty. 14 z nich, Fragmenta Coisliniana, nabył Pierre Séguier (1588-1672),
stały się one później częścią Fonds Coislin169. Po pożarze w roku 1793 dwie karty okazały się nagle w
Petersburgu. Od roku 1795 przechowywane są one we Francuskiej Bibliotece Narodowej. W XIX
wieku znaleziono kolejne karty kodeksu, zabrane zostały do Rosji.
Dzisiaj różne części kodeksu przechowywane są w ośmiu miejscach, siedmiu bibliotek, sześciu
miast Europy. 22 karty w BnF, w dwóch kolekcjach (Suppl. Gr. 1074 i Coislin 202), 8 kart przechowywanych jest w Wielkiej Ławrze na górze Athos, 3 w Petersburgu, 3 w Moskwie (w dwóch bibliotekach), 3 w Kijowie i 2 w Turynie. Przekazuje tekst aleksandryjski z naleciałościami tekstu bizantyjskiego170. Tekst rękopisu wydany został przez Kirsopp Lake’a (Facsimiles of the Athos Fragments of
the Codex H of the Pauline Epistles, Oksford 1905).
Kodeks Freerianus
I (016) Codex Freerianus, nazywany też bywa Waszyngtońskim. Zawiera fragmenty wszystkich
Listów Pawła, za wyjątkiem Listu do Rzymian (Hbr następuje po 2 Tes). Pochodzi z V wieku. Pier169
Kolekcja ok. 400 rękopisów greckich zgromadzonych przez Pierre Séguier (1588–1672), kanclerza Francji. Po jego
śmierci stała się własnością Charles de Coislin (1664–1732), późniejszego biskupa Metz. Od roku 1795 należy do Francuskiej Biblioteki Narodowej. Martin de Leeuw, Der Coislinianus 345 im Kloster Megisti Lavra (Athos), Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 131 (2000): 58–64.
170
Omont M. H., Notice sur un très ancien manuscrit grec en onciales des Epîtres de Paul, conservé à la Bibliothèque Nationale, 1889; J.A. Robinson, Euthaliana, Texts and Studies, III. 3, Cambridge 1895, pp. 34-43; H. S. Murphy, On the Text of
Codices H and 93, JBL, Vol. 78, No. 3 (1959), pp. 228-232, 235-237.
53
wotnie zawierał około 208-212 kart (25 x 20 cm), z których zachowało się jedynie 84 w kiepskim,
fragmentarycznym stanie. Przekazuje wczesny tekst aleksandryjski, bliższy dla kodeksu ℵ niż B. Bizantyjskie naleciałości stanowią około 4% tekstu, naleciałości zachodnich jest jeszcze mniej. Kodeks
nabyty został przez C. L. Freera w 1906 roku, wraz z W (032) i przechowywany jest razem z nim w
Smithsonian Institution w Waszyngtonie (Freer Gallery of Art 06.275). Tekst wydany został w 1921
roku przez H. A. Sanders171. Pomimo, iż tekst jest wysokiej jakości, jego fragmentaryczność powoduje, że jest mało użyteczny w krytyce tekstu. Użyteczność ta wzrasta po zrekonstruowaniu brakujących
fragmentów172.
Kodeks Cypryjski
Ke (017) Codex Cyprius, zawiera pełny tekst czterech Ewangelii na 267 kartach (26 x 19 cm).
Pisany nieregularną uncjałą, datowany jest na IX/X wiek. Tekst jest dzielony według sekcji Ammoniusza, ale brak odniesień do kanonów Euzebiusza. W 1637 roku przywieziony został z Cypru do Paryża, gdzie jest odtąd przechowywany (BnF, Gr. 63). Przekazuje tekst bizantyjski, z szeregiem przedbizantyjskich wariantów. Wraz z kodeksem 041 tworzy rodzinę tekstualną Π173.
Kodeks Moskiewski
Kap (018) Codex Mosquensis; zawiera Listy powszechne i Listy Pawła (z Hbr), z dwoma lukami
(Rz 10, 18 – 1 Kor 6, 13; 1 Kor 8, 7-11). Pierwotnie zawierał również Dzieje, które zaginęły. Stanowi
go 288 kart (33,8 x 24,2). Tekst opatrzony został minuskułowym komentarzem na marginesach. Datowany jest na IX/X wiek. Pochodzi z Athos, przechowywany jest obecnie w Moskwie (Gos. Ist.
Muz., V. 93, S. 97). Przekazuje tekst bizantyjski, bliski dla kodeksu 0151, a za przykład zgodności
kodeksów podawany jest List do Galacjan174.
Kodeks Regius
Le (019) Codex Regius; zawiera Ewangelie, z 5 lukami (Mt 4, 22 – 5, 14; 28, 17-20; Mk 10, 1630; 15, 2-20; J 21, 15-25). Stanowi go 257 pergaminowych kart (23,5 na 17 cm). Pisany w dwóch
kolumnach na stronę. Kształt liter przypomina koptyjski. Datowany jest na VIII wiek. Oprócz długiego zakończenia Mk 16, zawiera także alternatywne krótkie zakończenie. Opuszcza tekst J 7,53 – 8,11.
Litery są proste, ciasno ułożone, charakterystyczne dla późnej uncjały. Stosowany jest akcent,
lecz często w nieodpowiednich miejscach i dlatego sądzi się, że kodeks sporządzony został przez
skrybę, który miał ograniczoną znajomość greckiego. Obecne są sekcje Ammoniusza, kanony Euzebiusza, τιτλοι oraz κεφαλαια. Przekazuje tekst aleksandryjski często zgodny z ो75, B i ℵ, jednak
pierwsza połowa Ewangelii Mateusza (1, 1 – 17, 26) reprezentuje tekst bizantyjski.
Powstał prawdopodobnie w Egipcie, skryba bardziej był wprawiony do pisania po koptyjsku niż
171
Sanders H. A., The New Testament Manuscripts in the Freer Collection, The Macmillan Company, New York – London
1918.
172
Hurtado L. W., The Freer Biblical Manuscripts: Fresh Studies of an American Treasure Trove, Society of Biblical Literature, 2006; Two New Textual Variants from the Freer Pauline Codex (I), JBL 123/4 (2004), 737-740.
173
Bousset W., Die Gruppe K, Π (M) in den Evangelien, in: Textkritische Studien zum Neuen Testament, T & U 114, Leipzig
1894, pp. 111-135; Lake S., Family Π and the Codex Alexandrinus. The Text According to Mark, S & D V, London 1937.
174
Leroy J., Un témoin ancien des petits catéchèses de Théodore Studite, 'Scriptorium' 15 (1961), pp. 36-60.
54
grecku. Codex Regius cytowany był jako η’ przez Stefanusa w Editio Regia, jego tekst wydany został
w 1846 roku przez Tischendorfa (Monumenta sacra inedita), jednak z błędami. Ponownie wydał go H.
Omont w 1892 i 1896. Pomimo późnego wieku, uchodzi jest za czwartego ważnego świadka tekstu
Ewangelii (po ो75, B i ℵ). Przechowywany jest w Paryżu (BnF, Gr. 62).
Codex Angelicus
La (020) Codex Angelicus, nazwę otrzymał od Biblioteca Angelica w Rzymie, w której jest
przechowywany (numer katalogu: 39). Stanowi go 189 kart (27 na 21,5 cm), zawiera Dzieje (luka w 1,
1 – 8, 10), Listy powszechne, Listy Pawła (Hbr urywa się na 13, 10). Datowany na IX wiek. Przekazuje wczesny tekst bizantyjski, z niewielką liczbą obcych wariantów.
Codex Campianus
M (021) Codex Campianus; zawiera pełny tekst czterech Ewangelii. Stanowi go 257 kart (22 na
16,3 cm, datowany jest na IX wiek. Nazwę Campianus pochodzi od Francois de Camps, który podarował go Ludwikowi XIV w roku 1707. Pismo nieregularne, kanony Euzebiusza, noty marginalne
pisane są w językach: greckim, arabskim i słowiańskim. Przekazuje tekst bizantyjski, z pewną liczbą
cezarejskich naleciałości. Przechowywany jest w Paryżu (BnF Gr. 48).
Kodeks Petropolitanus purpureus
N (022) Codex Petropolitanus purpureus; zawiera tekst czterech Ewangelii, z licznymi lukami.
Pochodzi z VI wieku, na 231 kartach (32 na 27 cm). Pergamin został nasączony purpurą, pisany srebrnym atramentem, imiona święte (ΙΣ, ΘΣ, ΚΣ, ΥΣ i ΣΩΤΗΡ) pisane są złotym atramentem. Litery są
wielkie, regularne, z predylekcją do okrągłych kształtów. Wraz z kodeksami Φ, O, and Σ tworzy grupę
purpurowych uncjałów. Tekst dzielony według sekcji Ammoniusza, z odniesieniami do kanonów Euzebiusza, w górnej części, ponad tekstem zamieszczone zostały τίτλοι. Opuszcza teksty Łk 22,43-44 i
J 7,53 – 8,11, Tekst reprezentuje tradycję bizantyjską, w jego wczesnej fazie.
Powstał prawdopodobnie w Konstantynopolu, w cesarskim skryptorium. W XII wieku został
rozczłonkowany przez krzyżowców i dlatego przechowywany jest dziś w ośmiu bibliotekach Europy.
W 1896 roku Rosja zakupiła większą część kodeksu. Tischendorf wydał fragmenty przechowywane w
Londynie, Watykanie i Wiedniu (Monumenta Sacra). H. S. Cronin wydał jego tekst w 1899 roku175.
Wydany również został w 2002 roku w Atenach.
Największa jego część, bo aż 182 kart znajduje się w Petersburgu (Pub. Bibl., Gr. 537), 33 kart
na Patmos (Joannu 67), 6 kart w Watykanie (Gr. 2305), 4 – w British Library (Cotton. Tit. C. XV), 2 –
w Wiedniu (ÖNB, Theol. G. 31), pojedyncze karty w Lermie (Alessandria, A. Spinola), Atenach (Byz.
Mus., Frg. 21), Nowym Jorku (Pierpont Morgan Libr., 874)176 i w Tessalonikach (Archeol. Mus.).
Kodeks z Synopy
O (023) Codex Sinopensis; przekazuje fragmenty tekstu Mt 7; 11; 13-24; paleograficznie dato175
Cronin H.S., Codex Purpureus Petropolitanus. The text of Codex N of the gospels edited with an introduction and an
appendix, Text and Studies, vol. 5, no. 4, Cambridge, 1899.
176
Rypins S., Two Inedited Leaves of Codex N, JBL, Vol. 75, No. 1 (Mar., 1956), pp. 27-39.
55
wany jest na drugą połowę VI wieku. Stanowi go 44 pergaminowych nasączonych purpurą kart (30 na
25 cm). Tekst pisany jest jedną kolumną na stronę, 15 linijek na stronę, wielką uncjałą, srebrnym i
złotym atramentem, zawiera 5 miniatur. Przypomina Ewangelie z Rossano. Styl ilustracji wskazuje na
Syrię lub Palestynę (sugerowana była także Mezopotamia). Według Streetera jest trzeciorzędnym
świadkiem tekstu cezarejskiego. Aland uznał go za tekst bizantyjski. Odkryty został przez oficera
francuskiego w 1899 roku w Synopie. 43 jego karty przechowywane są dziś w Paryżu (BnF, Suppl.
Gr. 1286.I). Tekst kodeksu wydany został przez Henri Omont w 1901 roku177.
Codex Guelferbytanus A i Guelferbytanus B
P (024) Codex Guelferbytanus A zawiera fragmenty czterech Ewangelii na 44 kartach, Q (026)
Codex Guelferbytanus B zawiera fragmenty Łk – J na 13 kartach. Oba kodeksy mają zbliżone rozmiary kart (obecnie 26,5 x 21,5 cm), pisane są w dwie kolumny, stosują podobny kształt liter, a tekst dzielony jest według Sekcji Ammoniusza, przy braku odniesień do kanonów Euzebiusza. Kodeks Q stosuje jednak nieco mniejsze litery niż w P i mieści w kolumnie 28, a nie 24 linijek tekstu jak Q. Oba kodeksy przekazują tekst bizantyjski, z licznymi naleciałościami tekstu aleksandryjskiego (Q nieco więcej). Kodeks Q ma opinię nieco starszego – V wiek (P – VI wiek).
Oba kodeksy należą do tego samego palimpsestu, tekst górny jest w języku łacińskim i zawiera
Origines Izydora z Sewilli oraz sześć jego listów. Pierwszy opis rękopisu sporządził Heusinger w
1752 roku178. Knittel w 1756 roku zauważył, że grecki tekst palimpsestu należał do dwóch różnych
rękopisów. Tischendorf wydał tekst obu rękopisów metodą facsimile179. Palimpsest przechowywany
jest w Wolfenbüttel (Herzog August Bibliothek, Weißenburg 64).
Kodeks Porfiriusza
P (025) Codex Porfirianus. Zawiera Dzieje, Listy i Apokalipsę na 327 kartach (16 x 13 cm). Jest
jednym z nielicznych kodeksów majuskułowych zawierających Apokalipsę. Powstał w IX wieku. Ma
14 luk w tekście. Przekazuje tekst bizantyjski w Dz i Ap, natomiast w Listach tekst aleksandryjski z
licznymi obcymi naleciałościami. Jest palimpsestem, tekst górny naniesiony został w 1301 roku, zawiera komentarz Eutaliusza do Dziejów i Listów Pawła, jest to minuskuł 1834. Sprowadzony został w
XIX wieku przez arcybiskupa Porfirego Uspienskiego do Petersburga, gdzie jest odtąd przechowywany (RNB, Gr. 225). Tekst palimpsestu odczytał i wydał Tischendorf180.
Kodeks Nitryjski
R (027) Codex Nitriensis, zawiera fragmenty Ewangelii Łukasza; stanowi go 48 kart (29 na 23
cm). Tekst dzielony według sekcji pseudo-Ammoniusza, bez odniesień do kanonów Euzebiusza, zawiera τίτλοι. Datowany jest na VI wiek. Jest palimpsestem, tekst górny rękopisu naniesiony został w
177
Omont H., Notice sur un très ancien manuscrit grec de l'évangile de saint Matthieu…, Notices et extraits des manuscrits
de la bibliothèque nationale…, vol. 36 (Paris, 1901), pp. 599-676 ; H. S. Cronin, Codex Chrysopurpureus Sinopensis, JTS II
(1901), pp. 590-600.
178
Heusinger J. F., De quattuor Evangeliorum Codice Graeco, quem antiqua manu membrana scriptum Guelferbytana
bibliotheca servat, Guelf 1752.
179
Tischendorf K., Monumenta Sacra III, (1860), pp. 262-290; Tischendorf K., Monumenta Sacra VI, (1869), pp. 249-338.
180
Tischendorf K., Monumenta sacra inedita V-VI, (Leipzig, 1865-1869), pp. 1 ff.
56
VIII/IX wieku i zawiera syryjski traktat Sewera Antiocheńskiego przeciwko Janowi Gramatykowi.
Ten sam rękopis jest także palimpsestem Iliady Homera (4 000 linii) i Elementów Euklidesa (w kolejności: Iliada, Ewangelia Łukasza, Elementy). Litery są szerokie, a odstępy między nimi niewielkie i
dlatego tekst nie zawsze jest czytelny.
Znaleziony w 1847 roku, przez Anglika Tattam, w klasztorze Św. Marii Deipara, na pustyni
Nitryjskiej, około 110 km na płn.-zach. od Kairu i wraz z ponad 500 innymi rękopisami przewieziony
został do Londynu. Skolacjonował go Tregelles. Tischendorff zaproponował dla niego literę R, jako
symboliczne określenie kodeksu. Tekst kodeksu zaliczany jest do bizantyjskiego, z licznymi obcymi
naleciałościami (20-25%%). Tekst Łk 13-15 jest bliższy dla tekstu aleksandryjskiego niż bizantyjskiego. Tekst Kodeksu Nitryjskiego wydany został przez Tischendorfa w 1857 roku181. Kodeks przechowywany jest w British Library (Additional MS. 17211).
Kodeks Vaticanus 354
S (028) Codex Vaticanus 354, inna jego nazwa to Codex Guelpherbytanus. Zawiera pełny tekst
czterech Ewangelii, na 235 pergaminowych kartach (36 na 22 cm). Na folio 234 verso kopista zamieścił w kolofonie datę jego powstania (5 marzec 949 roku) oraz swoje imię – Michał. Tym samym jest
jedynym posiadającym datę kodeksem majuskułowym i czwartym, pod względem wieku, posiadającym datę kodeksem182. Pisany wielką, podłużną, ściśniętą i lekko pochyloną uncjałą.
Zawiera wiele korekt i not marginalnych, z których większość dodana została przez późniejszych korektorów. Stosuje sekcje Ammoniusza i kanony Euzebiusza. Jest jednym z najstarszych kodeksów posiadających neumy. Pericope Adultera i J 5, 4 oznakowane zostały jako teksty wątpliwe.
Przechowywany jest w Watykanie (Gr. 354). Przekazuje tekst bizantyjski, bliski dla kodeksów 031 i
032.
Kodeks Borgiański
T (029) Codex Borgianus, zawiera fragmenty Łk 22-23 i J 1-8 na 23 kartach (26 x 21 cm). Dwie
kolumny na stronę. Pochodzi z około 500 roku; zawiera tekst sahidycko-grecki. Pisany w dwóch kolumnach na stronę, ale tekst grecki i sahidycki znajdują się na przeciwległych stronach. Kopista prawdopodobnie był Koptem. Do J 8, 39 tekst rękopisu pisany jest uncjałą, dalej natomiast minuskułą dodaną w XIII wieku. Tekst J 7, 53 – 8, 11 został opuszczony.
Razem z kodeksami 0113, 0125 i 0139 tworzył niegdyś jeden rękopis. W 1789 roku 029 został
wydany przez A.A. Georgi w Rzymie183. Karty należące do 029, przechowywane są w Rzymie w Bibliotece Watykańskiej (Bibl. Vatic., Borg. Copt. 109), natomiast inne jego części, skatalogowane pod
numerami 0113, 0125 i 0139 przechowywane są w Paryżu w Bibliotece Narodowej (Copt. 129.7,
129.8, 129.9, 129.10) i Nowym Jorku (Pierpont Morgan Library M. 664A)184. Przekazuje tekst aleksandryjski, bliski dla kodeksu B, jednak z bizantyjskimi naleciałościami.
181
Tischendorf K., Monumenta sacra II, pp. XIV-XXII, 1-92.
Najstarszym posiadającym datę rękopisem jest minuskuł 461 z roku 835, następnym jest 2500, z roku 891, po czym S
oraz minuskuł 1582, oba pochodzą z roku 949.
183
A.A. Georgi, Fragmentum evangelii S. Johannis Graecum Copto-Sahidicum, Rome 1789.
184
P. Canart, Note sur le manuscript T ou 029 du Nouveau Testament, Biblica 84 (2003), 274-275; P. Franchi de'Cavalieri,
Codices graeci Chisiani et Borgiani, Rome, 1927, pp. 161-162.
182
57
Kodeks Naniański
U (030) Codex Nanianus. Nazwa pochodzi od ostatniego właściciela kodeksu – Giovanni Nanni
(1432-1502). Zawiera pełny tekst czterech Ewangelii. Datowany na IX wiek. Zdobiony złotem i kolorami. Uncjała, pomimo iż późna nie jest jeszcze ściśnięta, ale lekko wydłużona. Przechowywany jest
w Wenecji, w Biblioteca San Marco 1397 (I,8). Skolacjonowany został w 1843 roku przez Tischendorfa, a w 1846 roku przez Tregellesa. Przekazuje tekst bizantyjski, z licznymi odczyleniami.
Kodeks Moskiewski
V (031) Codex Mosquensis, zawiera Ewangelie z pewnymi brakami (Mt 5, 44 – 6, 12; 9, 18 –
10, 1; 22, 44 – 23, 35; J 21, 10-25), na 220 kartach (15,7 x 11,5 cm). Pisany jedną kolumną na stronę,
28 linijek na stronę. Paleograficznie datowany na IX wiek. Tekst uncjalny kończy się na J 7, 39, w
wieku XIII dodano doń tekst minuskułowy (do J 21, 9). Pierwotnie znajdował się na górze Athos, skąd
w 1655 roku przywieziony został do Moskwy i odtąd jest tam przechowywany (Gos. Ist. Muz., V. 9).
Skolacjonowany został przez Matthei w 1779 roku185. Przekazuje tekst bizantyjski.
Kodeks Waszyngtoński
W (032) Codex Washingtonianus (inni piszą Washingtonensis), nazwa pochodzi od miejsca
przechowania. Znany jest także jako Freerianus. Pisany pismem jednokolumnowym. W każdej kolumnie jest 30 linii, po 27-30 liter w każdej linii. Zawiera cztery Ewangelie, w kolejności Mt, J, Łk,
Mk; brakuje Mk 15, 13-38; J 14, 26 – 16, 7. Tekst J 1,1 – 5,11a został dodany w VII (albo VIII) wieku, prawdopodobnie by zastąpić uszkodzony (lub utracony). W aparacie krytycznym oznaczany jest
symbolem: Ws, Wsup, albo Wsupp. Pierwotnie stanowić miał całą Biblię. Stanowi go 187 kart (21 na 14
cm), sporządzonych ze skóry owczej (niektóre z koziej). Pisany pochyloną uncjałą, o kształcie zbliżonym do uncjały koptyjskiej. Imiona hebrajskie często są podawane w zniekształconej formie.
Jest doskonałym przykładem tekstu eklektycznego, przekazuje wszystkie cztery podstawowe
teksty oraz – jako piąty – tekst mieszany. Wedle opinii H. A. Sandersa został przepisany z rękopisu
utworzonego z fragmentów różnych rękopisów ocalałych po prześladowaniach Dioklecjana.
–
Mt 1-28; Łk 8,13 – 24,53 – tekst bizantyjski
–
Mk 1,1 – 5,30 – tekst zachodni podobny do przekładów starołacińskich
–
Mk 5,31 – 16,20 – tekst cezarejski bliski dla p45
–
Łk 1,1 – 8,12 i J 5,12 – 21,25 – tekst aleksandryjski
–
J 1,1 – 5,11a – tekst mieszany aleksandryjsko-zachodni.
Jest najstarszym rękopisem zawierającym doksologię w Modlitwie Pańskiej (Mt 6, 13). Zawiera
tekst Mt 16, 2b-3 oraz dłuższe zakończenie Marka, opuszcza natomiast teksty: Łk 22, 43-44; J 5, 4; 7,
53 – 8, 11. Zawiera oryginalne, rzadko lub nigdzie nie występujące dodatki. W Mk 1, 3 cytat z Iz 40, 3
wydłużony został o tekst Iz 40, 4-8. Mk 16, 14 zawiera tzw. „Freer logion”, dodatek nie spotykany w
żadnym innym rękopisie, częściowo cytowany przez Hieronima:
Oni usprawiedliwiali się, mówiąc: Ten wiek bezprawia i niewiary jest pod Szatanem, który nie
185
C.F. Matthaei, Novum Testamentum Graece et Latine, Riga, 1782-1788, IX, pp. 265 ff.
58
pozwala prawdzie i mocy Bożej przezwyciężyć dzieła duchów nieczystych. Dlatego objaw swoją
sprawiedliwość teraz – tak oni powiedzieli do Chrystusa. A Chrystus odpowiedział im: wypełnił
się limit lat mocy Szatana, ale zbliżają się inne straszne rzeczy. Za tych, którzy zgrzeszyli zostałem wydany na śmierć, aby oni mogli wrócić do prawdy i nie grzeszyć więcej, aby w niebie mogli odziedziczyć duchową i niezniszczalną chwałę sprawiedliwości.
Powstał około 400 roku w Egipcie. Kodeks Waszyngtoński, wraz z trzema innymi, zakupił amerykański kolekcjoner Charles Lang Freer w grudniu 1906 roku w Gizie od arabskiego handlarza za
sumę 1 600 £. Tekst wydany został metodą facsimile w 1912 roku przez H.A. Sandersa186. Początkowo przechowywany był, wraz z całą kolekcją Freera, w Detroit, ale wkrótce przewieziono je do Waszyngtonu, do Smithsonian Institute (Freer Gallery of Art 06.274)187.
Kodeks Monachijski
X (033) Codex Monacensis, dawniej Ingolstadiensis. Zawiera cztery Ewangelie, w kolejności J,
Łk, Mk, Mt (2 karty Mt umieszczone zostały przed J), z pewnymi lukami i licznymi uszkodzeniami
tekstu na 160 pergaminowych kartach (37,5 x 25,5 cm). Pisany w dwóch kolumnach na stronę, 45
linijek na stronę. Datowany zwykle jest na X wiek, jakkolwiek możliwym jest również wiek IX. Na
marginesie tekstu ewangelicznego dodany został patrystyczny komentarz, najobficiej w Mt i J, przy
całkowitym jego braku w Mk. Komentarz pisany jest minuskułą współczesną dla majuskuły kodeksu,
pochodzi najczęściej z pism Jana Chryzostoma. Podział tekstu według τιτλοι.
Zanim przybył do Monachium w 1827 roku, zaliczył kilka miejsc. Najwcześniejszym, znanym
miejscem jego pobytu był Rzym. Przez jakiś czas przebywał w Innsbruck, Ingolstadt, a od 1803 w
Landshut. Przechowywany jest dziś w Monachium (Univ. Bibl., fol. 30). Skolacjonowany został przez
Tischendorfa i Tregellesa. Zasadniczo biorąc przekazuje tekst bizantyjski, w niektórych zaś partiach –
aleksandryjski. Cytowany był w wydaniu UBS3, ale wycofany został z UBS4.
Kodeks Macedoński
Y (034) Codex Macedoniensis. Zawiera Ewangelie (z pewnymi brakami) na 309 kartach (18 x
13 cm). Pisany 1 kolumną na stronę, 16 linijek w kolumnie. Datowany jest na IX wiek. Przechowywany jest w Cambridge (Univ. Libr., Add. 6594). Przekazuje tekst bizantyjski, jakkolwiek nie posiada
tekstów Mt 16,2b-3 oraz J 7,53-8,11. Tekst rękopisu opublikował Gregory.
Kodeks Dublinensis
Z (035) Codex Dublinensis Rescriptus; zawiera fragmenty Ewangelii Mateusza. Spośród ok.
120 oryginalnych kart kodeksu zachowało się za ledwie 14 (27 x 20 cm), co stanowi mniej niż 15%
tekstu Mt. Pisany 1 kolumną na stronę, 21 linijek w kolumnie, wielką, elegancką i bardzo precyzyjną
186
H. A. Sanders, Facsimile of the Washington Manuscript of the Four Gospels in the Freer Collection, The University of
Michigan, Ann Arbor, Michigan 1912.
187
H. A. Sanders, The New Testament Manuscripts in the Freer Collection, The Macmillan Company, New York – London
1918; L.W. Hurtado, Text-Critical Methodology and the Pre-Caesarean Text: Codex W in the Gospel of Mark, Studies and
Documents 43, Eerdmans 1981; L. W. Hurtado, The Freer Biblical Manuscripts. Fresh Studies of an American Treasure
Trove, Brill 2007.
59
majuskułą. Datowany jest na VI wiek. Cytaty ST zostały oznakowane symbolem >. Tekst podzielony
według Sekcji Ammoniusza, ale bez odniesień do kanonów Euzebiusza, τίτλοι dodane zostały przez
późniejszą rękę. Jest palimpsestem. Górny tekst, zawiera dzieła patrystyczne, głównie Chryzostoma.
Kodeks odkryty został w 1787 roku przez J. Barretta, a jego tekst wydany został przezeń w
1801 roku. Jednak z wieloma błędami. W 1853 roku Tregelles oddał go do chemicznej obróbki, dzięki
czemu mógł zostać poprawnie odczytany. W 1880 roku tekst rękopisu ponownie wydał T.K. Abbott.
Przekazuje tekst aleksandryjski, często zgodny z kodeksem ℵ. Przechowywany jest w Dublinie (Trinity College, K 3.4).
Kodeks Tischendorfa IV
Γ (036) Codex Tischendorfianus IV; zawiera cztery Ewangelie (w kolejności: Mt, J, Mk, Łk), na
257 kartach (30 x 23 cm), pisany jedną kolumna na stronę, 24 linijek w kolumnie. Zawiera pięć luk w
Mt i Mk. Datowany na X wiek (wiek IX brany jest pod uwagę). Według Tischendorfa inskrypcja zawarta na końcu Ewangelii Jana może wskazywać na rok 844. Inną możliwą datą jest rok 979.
Rękopis odkryty został przez Tischendorfa i przywieziony do Europy w dwóch partiach. Najpierw przywiózł 158 jego kart w 1853 roku i te przechowywane są dziś w Oksfordzie (Bodleian Library, Auct. T. infr. 2.2), pozostałe 99 kart – przywiezione w 1859 roku – przechowywane są w Petersburgu (RBN, Gr. 33). Tekst został skolacjonowany przez Tischendorfa i Tregellesa. Przekazuje tekst
bizantyjski, z aleksandryjskimi naleciałościami.
Kodeks Sanktgalleński
∆ (037) Sangallensis, zawiera Ewangelie (brakuje jedynie J 19, 17-34); zawiera grecko-łaciński
interlinearny tekst, na 198 kartach (23 x 18,5 cm). Datowany jest na IX wiek. Przechowywany jest w
Sankt Gallen (Stiftsbibliothek 48) w Szwajcarii, stąd też pochodzi nazwa kodeksu. Pisany jest semiuncjałą, posiada dekoracje, jednak nie reprezentują one wysokiego artystycznego poziomu. Odniesienia
do Kanonów Euzebiusza oddane zostały rzymskimi cyframi, listy κεφαλαια zarówno po grecku jak i
łacinie. Zawiera List Hieronima do Damazego I. W Mk tekst jest późno-aleksandryjski podobny do
kodeksu L, w pozostałych zaś Ewangeliach przekazuje tekst bizantyjski (podobnie jak kodeks 044).
Kodeks Koridethi
Θ (038) Codex Coridethianus; zawiera Ewangelie na 249 kartach (29 x 24), z trzema lukami w
Mateuszu (1, 1-9; 1, 21 – 4, 4; 4, 17 – 5, 4). Datowany na IX wiek (lub VIII). Pisany w dwóch kolumnach, zazwyczaj po 25 linijek w kolumnie. Rękopis sporządzony został przez syryjskiego skrybę, który prawdopodobnie nie znał greckiego. Kształty niektórych liter przypominają cyrylicę i ze względu
na ich unikalny kształt uniemożliwiają dokładne datowanie kodeksu.
W Mk, tekst rękopisu bliski jest dwóm dobrze znanym rodzinom minuskułowym, mianowicie f1
oraz f13, razem z nimi tworzy rodzinę theta, razem z nimi reprezentuje tekst cezarejski. Tekst Mk jest
podobny do tekstu używanego przez Orygenesa i Euzebiusza. W Mt tekst bizantyjski z licznymi naleciałościami tekstu cezarejskiego, a w rozdziałach 14-28 także aleksandryjskiego. Tekst Łk i J reprezentuje wczesny tekst bizantyjski. Uważany jest za najlepszego reprezentanta tekstu cezarejskiego.
Rękopis został znaleziony w 1853 roku przez Bartolomée w klasztorze na Kaukazie w Koridethi
60
(dziś przedmieścia Batumi). Gruziński patriarcha Kyrion II (1855-1918) przewiózł go do Tbilisi. Wydany został przez G. Beermanna i C.R. Gregory w 1913 roku188. Przechowywany jest w Tbilisi (Inst.
Rukop. Gr. 28).
Kodeks Tischendorfa III
Λ (039) Codex Tischendorfianus III; zawiera Łk – J w całości na 157 kartach (21 x 16,5), datowany na X wiek. Pisany późną uncjałą przypoiminającą słowiańską uncjałę. Na końcu Ewangelii dodany został ‘kolofon jerozolimski’. Rękopis przywiózł Tischendorf w 1859 roku, przechowywany jest
w Oksfordzie (Bodleian Library, Auct. T. infr. 1.1). Przekazuje tekst bizantyjski. Do kodeksu należy
też Mt i Mk pisane wczesną kursywą (minuskuł 566).
Kodeks z Zakynthos
Ξ (040) Codex Zacynthius, Łk 1, 1 – 11, 33 (fragmenty). Stanowi go 89 pergaminowych kart
(36 x 29 cm). Datowany jest na VI/VII wiek. Pochodzi z wyspy Zakynthos, w roku 1820 Colin Macaulay przywiózł go do Londynu, gdzie jest odtąd przechowywany (British and Foreign Bible Society,
MS 24). Pisany jest wielką i wąską uncjałą na grubym pergaminie. Nie stosuje przydechów ani akcentów. Jest to najstarszy znany nam rękopis z komentarzem i jedyny rękopis, w którym tekst biblijny
oraz komentarz pisane są uncjałą. Komentarz stanowiony jest przez wyciągi z Orygenesa, Chryzostoma, Cyryla i innych ojców kościoła189. Kodeks stosuje ten sam system podziału tekstu, co kodeks B
oraz minuskuł 579. Przekazuje tekst późno-aleksandryjski, bliski dla kodeksu L, posiada sporadyczne
bizantyjskie korekty. W XII lub XIII wieku tekst jego został starty, karty złożone na wpół i zapisane
minuskułowym tekstem Ewangeliarza (ℓ299). Tekst wydany został przez Tregellesa w 1861 roku190.
Greenlee w 1957 roku poprawił błędy Tregellesa191.
Kodeks Petropolitanus
Π (041) Petropolitanus, zawiera Ewangelie. Zawiera na 350 pergaminowych kartach tekst czterech Ewangelii z trzema niewielkimi lukami (Mt 3, 12 – 4, 18; 19, 12 – 20, 3; J 8, 6-39), tekst J 21, 2225 dodany został przez późniejszego korektora. Tekst pisany jest jedną kolumną na stronę. Paleograficznie datowany jest na IX wiek. Przy J 5, 4 i 8, 3-6 znajduje się obelisk. Należał do rodziny Parodich
w Smyrnie. Przywiózł go Tischendorf w 1859 roku. Odtąd przechowywany jest w Petersburgu (Rus.
Nat. Bibl., Gr. 34). Przekazuje tekst bizantyjski, w bliskiej relacji do Kodeksu Aleksandryjskiego, jakkolwiek nie jest odeń zależny. Razem z Kodeksem Cypryjskim tworzy tekstualną rodzinę Π192.
188
G. Beermann, C. R. Gregory, Die Koridethi-Evangelien Θ 038, Leipzig: J.C. Hinrichs, 1913; K. Lake, R.P. Blake, The
Text of the Gospels and the Koridethi Codex, The Harvard Theological Review, Vol. 16, No. 3 (Jul. 1923), pp. 267-286.
189
J. H. Greenlee, The Catena of Codex Zacynthius, Biblica 40 (1959), pp. 992-1001.
190
S. P. Tregelles, Codex Zacynthius (London, 1861).
191
J. H. Greenlee, A Corrected Collation of Codex Zacynthius (Cod. Ξ), JBL LXXVI (1957), pp. 237-241.
192
K. Tischendorf, Notitia, pp. 51 f.; S. Lake, Family Π and the Codex Alexandrinus: The Text According to Mark, S & D V''
(London 1937); J. Greelings, Family Π in Luke'', S & D XXII (Salt Lake City, 1962); R. Champlin, Family Π in Matthew, S
& D XXIV'' (Salt Lake City, 1964); W. Bousset, Die Gruppe K, Π (M) in den Evangelien, in Textkritische Studien zum
Neuen Testament, T & U 114 (Leipzig, 1894), pp. 111-135.
61
Ewangelie z Rossano
Σ (042) Rossanensis Purpureus, zawiera Mt – Mk (z luką w Mk 16, 14-20). Jest to jeden z najstarszych rękopisów z objaśnieniami. Stanowi go 188 pergaminowych kart (31 x 26 cm), z jagnięcej
skóry, pisany dwoma kolumnami na stronę, 20 linijek w kolumnie. Powstał około 550 roku, podczas
okupacji płw. Apenińskiego przez Bizancjum. Pergamin nasączony purpurą, pisany srebrnym atramentem, jest bogato ilustrowany. Przekazuje tekst bizantyjski, bliski dla kodeksu N. Kodeks został
znaleziony przez Oskara von Gebhart i Adolfa Harnack w 1879 roku w Rossano w katedrze Santa
Maria Achiropita. Przechowywany jest w Rossano (Curia arcivescovile), w Kalabrii, we Włoszech.
Tekst kodeksu został wydany przez О. von Gebhard w 1883 roku193.
Kodeks Beratinus
Φ (043) Codex Beratinus; zawiera Mt – Mk, z kilkoma znacznymi lukami (Mt 1, 1 – 6, 3; 7, 26
– 8, 7; 18, 23 – 19, 3; Mk 14, 62 – do końca), na 190 pergaminowych kartach (31 x 27 cm). Pisany w
dwóch kolumnach na stronę, 17 linii w kolumnie, bardzo staranną uncjałą. Stosuje stychometrię. Paleograficznie datowany jest na VI. Litery są regularne, brak ozdób, pierwsze litery paragrafów uzyskują
wielkość podwojoną względem pozostałych liter. Pierwsza linijka w Mk oraz nomina sacra pierwszych sześciu stron pisane są złotym atramentem. Cytaty ST-owe zostały oznakowane przez odwrócone comma. U góry, ponad tekstem, znajdują się κεφαλαια, obok zaś tekstu – sekcje Ammoniusza i
kanony Euzebiusza, dodane w wieku VIII.
Wraz z kodeksami N, O i Σ należy do pisanych srebrnym atramentem grupy purpurowych kodeksów uncjalnych. Von Soden grupę tę określił symbolem Iπ. W grupie tej właśnie Beratinus jest
najbardziej unikalnym. W Mt 20, 28 posiada dodatek obecny w Kodeksie Bezy i charakterystyczny dla
tekstu zachodniego. Tekst zasadniczo biorąc jest bizantyjski, z pewnymi naleciałościami tekstu cezarejskiego i zachodniego. W Mt 27, 9 w zwrocie „wypełniło się słowo wypowiedziane przez proroka
Jeremiasza”, nie ma „Jeremiasza”, podobnie jak minuskuł 33, starołaciński a, b, oraz syrs, p i copbo.
Rękopis zawiera notę informującą, że strata dwóch pozostałych Ewangelii spowodowana została przez „Franków z Szampanii”, co zapewne dotyczy krzyżowców. Od 1356 przechowywany był w
kościele św. Jerzego, w Berat, w Albanii (stąd nazwa kodeksu). Tekst rękopisu wydany został przez P.
Batiffol w 1887 roku194. Kodeks próbowali przechwycić Austriacy podczas I wojny światowej, a podczas II wojny światowej Niemcy. Obecnie przechowywany jest w Tiranie (Nar. Archiwum, Nr. 1).
Codex Athous Lavrentis
Ψ (044) Codex Athous Lavrentis, zawiera niemal cały NT, za wyjątkiem Apokalipsy na 261
kartach (21 x 15,3 cm). Listy powszechne umieszczone przed Listami Pawła, a następują w niezwykłej
kolejności: Piotra, Jakuba, Jana, Judy. Zaginione zostały Mt; Mk 1, 1 – 9, 5; Hbr 8, 11 – 9, 19. Paleograficznie datowany jest na VIII/IX wiek. Dwa zakończenia w Mk, krótkie umieszczone przed długim, w czym zgadza się z kodeksem L. Pisany jedną kolumną i 31 linijek na stronę.
193
Oscar von Gebhardt, Die Evangelien des Matthaeus und des Marcus aus dem Codex purpureus Rossanensis, Leipzig :
Hinrichs, 1883.
194
P. Batiffol, Evangeliorum codex Graecus purpureus Beratinus ɸ, w: Melanges d'archeologie it d'histoire, de l'ecole francaise de Rome 5 (Paris and Rome, 1882), pp. 358-376.
62
Tekst kodeksu jest eklektyczny, w Mk aleksandryjski, natomiast w Łk traci niemal wszystkie
cechy tekstu aleksandryjskiego i staje się bizantyjskim. W J tekst jest mieszany, z przewagą bizantyjskiego elementu. Dzieje i Listy Pawła – w przeważa element bizantyjski, natomiast w Listach powszechnych przeważa element aleksandryjski. Przechowywany na górze Athos (Lawra B' 52)195.
Codex Athous Dionysiou
Ω (045) Codex Athous Dionysiou. Zawiera pełny tekst Ewangelii, za wyjątkiem Łk 1, 15-28, na
259 pergaminowych kartach (22 x 16 cm). Pisany w dwóch kolumnach na stronę, 19 linii w kolumnie.
Datowany na VIII/IX wiek. Przechowywany jest na górze Athos (Dionysiu 55). Von Soden uznał go
za jeden z trzech rękopisów zawierających najwcześniejszy wariant tekstu bizantyjskiego. Skolacjonował go Mary W. Winslow, a wydał Kirsopp Lake i Silva New196. Tekst jest bliski dla kodeksów 07 i
030 (rodzina E).
Codex Vaticanus 2066 (046 Gregory-Aland)
Codex Vaticanus 2066, pierwotnie oznaczany był symbolem Br albo B2. Zawiera, na 20 kartach
(27,5 x 19 cm), pełny tekst Apokalipsy, pomiędzy traktatami Bazylego Wielkiego i Grzegorza z Nazjanzu. Materiał biblijny stanowi strony 259-278 rękopisu. Datowany na X wiek, przechowywany w
Bibliotece Watykańskiej (Gr. 2066). Sporządzony został staranną, pochyloną uncjałą, kształt liter jest
pośredni pomiędzy kwadratową uncjałą, a późną prostokątną. Tekst kodeksu jest bliski dla minuskułów 61 i 69, z którymi tworzy osobną podrodzinę tekstu bizantyjskiego. Tekst różni się zarówno od
tekstu wczesnych majuskułów jak i późnych minuskułów197.
Codex Vaticanus 2061 (048 Gregory-Aland)
Zawiera Dzieje i Listy, z których zachowały się tylko fragmenty. Tylko 21 kart, z pierwotnych
316 zachowało się do naszych czasów. Datowany jest na V wiek. Jest jednym z bardzo nielicznych
kodeksów pisanych w trzech kolumnach na stronę; 40 linii w kolumnie. Jest podwójnym palimpsestem (tekst biblijny został nadpisany dwukrotnie). Przechowywany jest w Bibliotece Watykańskiej (Gr.
2061). Grecki tekst rękopisu jest trudny do identyfikacji, zaobserwowano jednak przewagę elementu
aleksandryjskiego nad bizantyjskim, z pewną liczbą naleciałości tekstu zachodniego.
Pozostałe kodeksy majuskułowe
047
Ewangelie, 152 kart, z pewnymi brakami; tekst pisany w kształcie krzyża, datowany na VIII
wiek; przechowywany w Princeton. Przekazuje tekst bizantyjski.
049
zawiera Dzieje i Listy, na 149 pergaminowych kartach. Datowany na IX wiek, przechowywany
na Athos (Wielka Ławra A’ 88). Tekst bizantyjski.
050
zawiera fragmenty Ewangelia Jana na 19 kartach, z komentarzem. Datowany jest na IX wiek.
195
K. Lake, Texts from Mount Athos, Studia biblica et ecclesiastica 5, Oksford 1902, pp. 89-185.
K. Lake and Silva New, Six Collations of New Testament Manuscripts Harvard Theological Studies, XVII, Cambridge,
Massachusetts, 1932, pp. 3-25.
197
A. Mai, Novum Testamentum Graece ex antiquissimo Codice Vaticano, Rzym, 1859; G. Cozza., Ad editionem
Apocalypseos s. Johannis... Lipsiae anno 1869 evulgatam animadversionesa, Rzym, 1869.
196
63
Obecnie przechowywany jest w Atenach, Athos, Moskwie i Oksfordzie.
051
Codex Athous Pantokratoros, zawiera niepełny tekst Apokalipsy (1,1-11,14; 13,2-3; 22,8-14), na
92 kartach. Tekst biblijny opatrzony został komentarzem Andrzeja z Cezarei. Kodeks datowany
jest na X wiek, obecnie przechowywany jest na Górze Athos (Pantokratoros 44).
055
jest to zbiór komentarzy z partiami tekstu czterech Ewangelii, na 303 kartach, datowany na XI
wiek. Pisany jest piękną semi-uncjałą i jest jednym z najpóźniejszych kodeksów majuskułowych. Przekazuje tekst bizantyjski, Przechowywany jest w Paryżu (BnF, Gr. 201).
056
Zawiera pełny tekst Dziejów i Listów z komentarzem Ekumeniusza, X/XI wiek; pochodzi z
Athosu, przechowywany jest w Paryżu (BnF, Coislin Gr. 26). Kodeks 0142 był prawdopodobnie przodkiem dla 056.
061
zawiera 1 Tm 3, 15-16; 4, 1-3; 6, 2-8 na 2 kartach; datowany na V wiek. Przekazuje tekst bizantyjski z sobie tylko właściwymi wariantami. Przechowywany w Paryżu.
064+074+090; Mt 25, 15 – Mk 5, 20 z lukami; VI wiek; tekst bizantyjski. 064 przechowywany jest w
Kijowie (2 karty), 074 na Synaju (10 kart), 090 w Petersburgu (4 karty).
070+0110+0124+0178+0179+0180+0190+0191+0202; Łk – J, grecko-koptyjski, VI wiek. Przechowywany Paryżu, Londynie, Oksfordzie; tekst aleksandryjski.
080
fragmenty Mk 9-10 na 2 pergaminowych kartach; pergamin nasączony purpurą, pisany złotem;
uncjała przypomina swoim kształtem kodeks 022; VI wiek. Przechowywany w Petersburgu.
087+092b; zawiera fragmenty Mt, Mk, J na 4 kartach (34 na 26 cm); VI wiek; tekst aleksandryjski.
Przechowywany jest w Petersburgu i na Synaju.
0150 Zawiera Listy Pawła wraz z komentarzem; IX wiek; Patmos.
0162 J 2, 11-22, koniec III wieku. Przekazuje tekst aleksandryjski podobny do ो66, ो75, B. Przechowywany jest w Nowym Jorku.
0171 Mt 10, 17-23. 25-32; Łk 22, 44-56. 61-64; ok. 300 roku; jest ważnym świadkiem tekstu zachodniego w Egipcie. Przechowywany jest we Florencji (Bibl. Laur., PSI 2. 124) i w Berlinie (Staatliche Museen, P. 11863).
0189 zawiera Dz 5, 3-21; pochodzi z ok. 200, przekazuje tekst aleksandryjski. Przechowywany w
Berlinie (Staatliche Museen, P. 11765).
0205 zawiera Tt 2,15b – 3,7 po grecku i Tt 2,11 – Flm 25 w języku koptyjskim (dialekt sahidycki).
Tekst grecki stanowi zaledwie 15% całego tekstu rękopisu. Datowany na VIII wiek, przekazuje
późny tekst aleksandryjski198. Przechowywany jest w Cambridge (Or. 1699 II x).
0212 Diatessaron, najstarszy majuskuł, pisany na zwoju, datowany pomiędzy 222-256 rokiem199.
0220 Rz 4, 23 – 5, 3. 8-13; koniec III wiek; 1 pergaminowa karta. Przekazuje tekst aleksandryjski
zgodny z B (poza 5, 1). Przechowywany jest w Oslo i Londynie200.
0250 Codex Climaci rescriptus, zawiera tekst czterech Ewangelii, na zaledwie 33 kartach; palimpsest;
początkowo był klasyfikowany jako lekcjonarz; przynależność tekstowa jest trudna do ustale-
198
J.K. Elliott, A Greek – Coptic (Sahidic) fragment of Titus – Philemon (0205), Novum Testamentum XXXVI, 2 (1994), pp.
183-195.
199
G.D. Killpatrick, Dura-Europos: The Parchments and the Papyri, Greek, Roman and Byzantine Studies 5 (Cambridge,
Mass. 1964), pp. 215-225.
200
W.H.P. Hatch, A Recently Discovered Fragment of the Epistle to the Romans, HTR 45 (1952), 81-85.
64
nia; VII wiek; Cambridge.
0274 Mk 6-10; V wiek; 4 karty (28 x 23 cm); Kair; tekst aleksandryjski.
0308 Ap 11,15-18, na fragmencie 1 karty; ok. 350 roku; Oksford (Sackler Library). Przekazuje tekst
aleksandryjski, zgodny z Kodeksem Synajskim i ो47.
Rękopisy uncjalne od 0278 do 0296 odkryte zostały na Synaju w latach 70-tych.Znaczna część
majuskułów przekazuje tekst bizantyjski, nie jest to jednak standardowy tekst biantyjski201.
Minuskuły
Większość zachowanych rękopisów pisana jest minuskułą (małymi literami). Pochodzą one z
IX-XVII wieków (najstarszy z 835). Wyrazy pisane są oddzielnie, zazwyczaj z akcentami. Większość
minuskułów w dalszym ciągu pisana była na pergaminie. Od XII wieku materiałem piśmienniczym
jest papier. Ponad 1300 minuskułów pisanych jest na papierze. Niemal zawsze zawierają dodatkowy
materiał, jak komentarze, Epistula ad Carpianum, Lista Siedemdziesięciu Apostołów, krótkie biografie apostołów, streszczenia podróży misyjnych św. Pawła, granice pięciu patriarchatów, noty o czasie i
miejscu powstania poszczególnych ksiąg NT. Poczynając od wieku IX niektóre rękopisy podają imię
skryby i datę sporządzenia rękopisu. Zazwyczaj, zgodnie z bizantyjską manierą, jest to data liczona od
stworzenia świata (5508 przed Chr.). Niewiele minuskułów podaje datę liczoną od narodzenia Chrystusa.
Wettstein oznakował minuskuły przy pomocy cyfr arabskich, jednak każdą z czterech części NT
liczył od nowa (Evv, Acta, Paul, Apoc), w efekcie czego różne części tego samego rękopisu nosiły z
reguły różne oznakowania. Nie było to jeszcze problemem dla pierwszego rękopisu (numer 1 w
Ewangeliach, Dziejach i Listach), ale w dalszych rękopisach różnice się powiększały (np. 18Evv,
113Act, 132Paul i 51Apoc stanowiły ten sam rękopis, podczas gdy 209Evv, 95Act, 108Paul i 46Apoc stanowiły
inny rękopis). Prowadziło to też do tego, że różne rękopisy posiadały te same symbole liczbowe (np.
1eap i 1r, albo 2e i 2ap). Wettstein sklasyfikował 112 minuskułów dla Ewangelii, 58 dla Dziejów, 60 dla
Listów Pawła, 28 dla Apokalipsy.
System Wettsteina doskonalony był przez Scrivenera i Gregory’ego. Aland uprościł ten system i
odtąd jeden rękopis posiada tylko jeden symbol liczbowy, a dla tych rękopisów, które posiadały powtarzające się liczby nadał nowe wartości liczbowe, przerzucając je na koniec katalogu (1r otrzymał
numer 2814, 2ap otrzymał numer 2815 itd.).
Z powodu późnego pochodzenia, z punktu widzenia krytyki tekstu Nowego Testamentu, przedstawiają mniejszą wartość, jednak nie wolno ich lekceważyć ponieważ każdy z nich pochodzi od ja-
201
Więcej o majuskułach w: K. Aland, B. Aland, Der Text des Neuen Testaments, ss. 113-137; S. P. Tregelles, An Introduction to the Textual Criticism of the New Testament, London 1856; B. M. Metzger, Manuscripts of the Greek Bible: An Introduction to Palaeography, Oksford University Press, Oksford 1981; F. H. Scrivener, Contributions to the Criticism of the
Greek New Testament bring the introduction to an edition of the Codex Augiensis and fifty other Manuscripts, Cambridge
1859; H. von Soden, Die Schriften des N.T. in ihrer ältesten erreichbaren Textgestalt, Berlin 1902; F.G. Kenyon, Our Bible
and the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939; W. H. P. Hatch, The Principal Uncial Manuscripts of The New Testament, The University of Chicago Press, Chicago, 1939; Kurt Treu, Die Griechischen Handschriften des Neuen Testaments in
der UdSSR; eine systematische Auswertung des Texthandschriften in Leningrad, Moskau, Kiev, Odessa, Tbilisi und Erevan,
T & U 91 (Berlin, 1966); B.M. Metzger, The Text of the New Testament, its Transmission, Corruption and Restoration,
Oksford University Press, 1992, s. 42-61; G. Krodel, New Manuscripts of the Greek New Testament, JBL, Vol. 91, No. 2
(Jun., 1972), pp. 232-238.
65
kiegoś prototypu tekstu zrewidowanego w IV wieku w Syrii. Nie jest też ważne z jakiego wieku pochodzi rękopis, ważniejszym jest z jak starych rękopisów został przepisany. Gregory w 1912 roku znał
2326 minuskułów, Aland w 1989 – 2812 minuskułów. Dzisiaj znamy 2907 kodeksów minuskułowych202.
1
zawiera cały NT za wyjątkiem Apokalipsy. Pergaminowy kodeks, pisany elegancką minuskułą
na 297 kartach, paleograficznie datowany na XII wiek. Przechowywany w Bazylei (Univ. Bibl.,
Cod. A.N.IV.2). Zawiera podział według sekcji Ammoniusza, brak kanonów Euzebiusza. Listy
powszechne umieszczone zostały przed Listami Pawła, Hbr jest ostatnim wśród Listów Pawła.
Zawierał ilustracje, ale te zostały skradzione przed 1860 rokiem. Kodeks został pożyczony
przez J. Reuchlina i wykorzystany przez Erazma w pierwszym wydaniu greckiego Nowego Testamentu (1516), jakkolwiek w Ewangeliach opierał się na 2, mało wartościowym minuskule z
XII wieku. Oecolampadius i Gerbelius nalegali na Erazma, aby ten wykorzystał go w większym
stopniu w wydaniu 3 swego NT, Erazm jednak odpowiadał, że kodeks ten został zmodyfikowany w oparciu o tekst łaciński. Wettstein był pierwszym, który dokładnie zbadał tekst minuskułu.
W pierwszym wydaniu Prolegomeny (1730) wysoko ocenił tekst kodeksu i stwierdził, że jest
zgodny z tekstem starożytnych rękopisów i cytatami ojców kościoła. Po dwudziestu latach
zmienił zdanie (Novum Testamentum Græcum, 1751). Minuskuł 1 jest jednym z nielicznych
minuskułów cytowanych przez Tregellesa. Hort uznał, że reprezentuje tekst poprzedzający
„tekst syryjski”. Tekst kodeksu skolacjonował Wettstein dwukrotnie, jednak z pewnymi błędami. Ponownie skolacjonował go Tregelles, a następnie Lake203. Wraz z kodeksami 118, 131,
209, 872 (tylko Mk), 884 (częściowo), 1582, 2193 i 2542 (częściowo) tworzy rodzinę f1 i należy
do rodziny cezarejskiej. Cechą charakterystyczną tej rodziny jest umieszczanie tekstu pericope
adulterae po J 21, 25. Rodzinę tę przebadał Kirsopp Lake (1872-1946) w 1902 roku i dlatego
nazywana jest od jego imienia.
1
r
zawiera Apokalipsę z komentarzem, datowany na XII wiek. Kodeks był w posiadaniu Reuchlina, wykorzystał go Erazm i stał się podstawą dla textus receptus. Został później zagubiony i ponownie odkryty w 1861 roku przez F. Delizsch204. Obecny oficjalny numer kodeksu to 2814.
Przechowywany w Harburg (Oettingen-Wallersteinsche. Bibl., I, 1, 4 (0), 1).
2
e
zawiera Ewangelie; na 248 pergaminowych kartach, XII/XIII wiek, przekazuje tekst bizantyjski.
W Listach Pawła tekst jest bliski dla 206, 429, 522 i 1891. Przechowywany w Bazylei (Univ.
Bibl., Cod. A.N.IV.1)205.
2ap
zawiera pełny tekst Dziejów i Listów; datowany jest na XII wiek; przechowywany jest w Bazylei (Univ. Bibl., Cod. A.N.IV.4). Obecny oficjalny numer kodeksu to 2815. Przekazuje tekst bizantyjski.
7
pK
zawiera Listy z komentarzem; datowany na XII wiek, przechowywany w Bazylei (Univ. Bibl.,
Cod. A.N.III.11). Wykorzystany przez Stefanusa w editio regia. Obecny oficjalny numer ko-
202
Do roku 1957 skatalogowano 2570 minuskułów.
Lake K., Codex 1 of the Gospels and its Allies, Text & Studies VII 3, Cambridge 1902.
204
Delizsch F., Handschriftliche Funde, Leipzig 1861.
205
C.C. Tarelli, Erasmus’s Manuscripts of the Gospels, JTS XLIV (1943), 155-162; K.W. Clark, Observations on the Erasmian Notes in Codex 2, in Studia Evangelica, ed. F.L. Cross, K. Aland, et al., T & U 73 (Berlin 1959), pp. 749-756.
203
66
deksu to 2817. Przekazuje tekst bizantyjski.
13
Ewangelie; 170 pergaminowych kart; datowany na XIII wiek; przechowywany w Paryżu (BN,
Cod. Gr. 50). Wykazuje podobieństwo do Kodeksu Waszyngtońskiego; tworzy rodzinę f13 wraz z
kodeksami: 69, 124, 174, 230, 346, 543, 788, 826, 828, 983, 1689 i 1709. Wszystkie te rękopisy
pochodzą z wieków XI-XV. Rodzina f13 powstała prawdopodobnie z rękopisu uncjalnego w
wieku VII, w Kalabrii, a charakteryzuje się tym, że tekst pericope adulterae umieszcza raczej w
Ewangelii Łukasza (po Łk 21, 38), niż u Jana, natomiast tekst Łk 22, 43-44 po Mt 26, 39. Według zamieszczonych na końcu każdej Ewangelii not, Mateusz napisał swoją ewangelię w języku hebrajskim, 8 lat po wniebowstąpieniu Pana, a zawiera 2522 ρήµατα i 2600 στίχοι (minuskuł
124 – 2560 στίχοι). Marek napisał w języku łacińskim, 10 lat po wniebowstąpieniu – 1675
ρήµατα i 1604 στίχοι. Łukasz napisał w języku greckim, 15 lat po wniebowstąpieniu, zawarł w
swojej ewangelii 3803 ρήµατα i 2750 στίχοι, a Jan 32 lata lat po wniebowstąpieniu i zawierał
1938 ρήµατα. Noty te mają również i inne rękopisy tej grupy. Rodzinę tę przebadali W.H. Ferrar i T.K. Abbott w 1877 roku206 i dlatego nazywana bywa od nazwiska Ferrar.
28
Ewangelie (z lukami), datowany na XI wiek. W Mk tekst bliski jest cezarejskiemu, wykazuje
też pewne podobieństwo do D. Przechowywany w Paryżu (BnF, Gr 14).
33
Codex Colbertinus. Zawiera Ewangelie (luki w Mk 9,31-11,11; 13,11-14,60 i Łk 21,38-23,26),
Dzieje, Listy (Listy powszechne po Listach Pawła); na 143 pergaminowych kartach (37,5 x 24,8
cm); pisany 1 kolumną na stronę; datowany na IX wiek. Przechowywany w Bibliotece Narodowej w Paryżu (Cod. Gr. 14). W roku 1804 J.G. Eichhorn (1752-1827) nazwał go „królową minuskułów”207, dzisiaj jednak „królowa” ma wiele rywalek. W Ewangeliach przekazuje tekst
aleksandryjski, podobny do Kodeksu Watykańskiego. W Dziejach Apostolskich przekazuje dwa
teksty, tekst rozdziałów 1-10 jest 78% z tekstem bizantyjskim, natomiast tekst rozdziałów 11-28
jest w 80% zgodny z B208.
57
NT bez Apokalipsy; XII wiek; Oksford, Magd. Coll. Gr. 9.
61
Codex Montfortianus. Zawiera cały NT; najstarszy rękopis który zawiera Comma Johanneum,
sporządzony został prawdopodobnie w 1520 roku, w Oksfordzie, przez franciszkanina imieniem
Froy (albo Roy). Wykorzystał go Erazm w 3. wydaniu greckiego Novum Testamentum (1522).
Przechowywany jest w Dublin w Trinity College (Ms 30).
69
Codex Leicestrensis. Zawiera tekst NT (z lukami); na 213 kartach, częściowo na pergaminie
(91), częściowo na papierze (122), o wymiarach 37,8 na 27 cm. Listy Pawła umieszczone zostały przed Dziejami (jak w Kodeksie Synajskim). Tekst Dziejach przeskakuje bezpośrednio z
10,45 do 14,17, sprawia to wrażenie, że kopista nie miał świadomości luki. Pisany bardzo niestarannym pismem. Jedną z osobliwości kodeksu jest umieszczenie tekstu Łk 22, 43-44 po Mt
26, 39. Imię ιησους jest pisane pełną formą aż do J 21, 15, gdzie po raz pierwszy pojawia się
skrót ις, odtąd co jakiś czas stosowany. Sporządzony został prawdopodobnie w 1468 roku,
przez Emmanuela z Konstantynopola. Od 1640 przechowywany w Leicester (Town Museum,
Col. 6 D 32/1). Przekazuje tekst cezarejski w Ewangeliach, a bizantyjski w pozostałych księ-
206
Ferrar W.H., A Collation of Four Important Manuscripts, ed. T. K. Abbot, Macmilan, Dublin 1877.
J.G. Eichhorn, Einleitung in das NT, Bd. IV, Weidmannsche Buchhandlung, Leipzig 1827, S. 217.
208
T.C. Geer, The two Faces of Codex 33 in Acts, Novum Testamentum XXXI, 1 (1989), s. 41.
207
67
gach NT. Jest ważnym świadkiem rodziny f13.
81
Dzieje, Listy; pochodzi z 1044 roku (lub 1054), w wielu partiach przekazuje tekst aleksandryjski. Przechowywany jest w Aleksandrii oraz w Londynie.
88
Dzieje, Listy, Apokalipsa, XII wiek; Neapol (Bibl. Naz., Ms. II.A.8).
104
Dzieje, Listy, Apokalipsa, pochodzi z 1087 roku; Londyn (Brit. Libr., Harley 5537). Tekst Listów jest najwyżej oceniany.
157
Ewangelie, XII wiek, napisany dla Jana II Kommena (1118-1143). Przekazuje tekst mieszany,
często zgodny z Kodeksem Bezy, z pewnymi inklinacjami do Diatessaronu oraz do tekstu
Ewangelii Łukasza Marcjona. Przechowywany jest w Watykanie (Bibl. Vatic. Urbin. Gr. 2).
Kolofon, który można spotkać również i w innych rękopisach (20, 164, 215, 262, 300, 376, 428,
565, 686, 718, 1071, także Λ 039), informuje że rękopis został przepisany i poprawiony według
starych rękopisów z Jerozolimy. Kolofon ten powtarza się po każdej Ewangelii.
162
Ewangelie, 1153 rok, Watykan.
175
zawiera cały NT z luką w Mt 1,1-4,17; XII wiek; w Dziejach i Listach dominuje element bizantyjski. Przechowywany w Watykanie.
206
Dzieje, Listy; XIII wiek; jeden z najstarszych rękopisów na papierze; przechowywany w Londynie.
209
cały NT; XIV wiek, Wenecja.
221
Dzieje, Listy powszechne, Listy Pawła; X wiek; Oksford.
241
cały NT, 277 pergaminowych kart, XI wiek. Dawniej przechowywany był w Dreźnie.
383
Dzieje i Listy, XIII wiek. W Dziejach przekazuje tekst zachodni. Przechowywany w Bodleian
Library w Oksfordzie. Wykorzystywany był w rekonstrukcjach zachodniego tekstu Dziejów.
461
Ewangelie Uspienskiego; zawiera cztery Ewangelie, na 344 pergaminowych kartach (16,7 x
10,7 cm), pisany jedną kolumną na stronę, 19 linijek w kolumnie. Nagłówki pisane są uncjałą.
Rok 835 i jest to najstarszy opatrzony datą – dostępny nam – grecki rękopis biblijny. Przechowywany jest w Petersburgu (RBN, Gr. 219). Przekazuje tekst bizantyjski209.
489
zawiera cały NT bez Apokalipsy; sporządzony na papierze, w 1316 roku na Synaju; przechowywany w Cambridge (Trinity Coll. B.10.16). Skolacjonował go Scrivener w 1854 roku.
522
cały NT, sporządzony na papierze, 1515 rok, Oksford.
565
Ewangelie, Mt i Łk następują jeden po drugim; jeden z najpiękniejszych znanych rękopisów.
Napisany złotymi literami na nasączonych purpurą pergaminach. Datowany na IX/X wiek. W
Ewangelii Marka przekazuje tekst cezarejski, w pozostałych Ewangeliach znaczna liczba bizantyjskich naleciałości. Przechowywany w Petersburgu (Publ. Bibl. 53). Na końcu Ewangelii
Marka zamieszczony został „Jerozolimski kolofon”.
579
Ewangelie, z poważnymi lukami w Ewangelii Jana (20, 15 – 21, 25). Sporządzony został w
XIII wieku w Paryżu. W Mt reprezentuje późny bizantyjski tekst, ale w pozostałych Ewangeliach bardzo dobry tekst aleksandryjski, bliski dla kodeksów B, ℵ i L. Zawiera podwójne zakończenie Marka. Przechowywany w Paryżu (BnF, Gr. 97).
602
209
Dzieje, Listy powszechne, Listy Pawła; X wiek; Paryż (BnF, Gr. 105).
T.W. Allen, The Origin of the Greek Minuscule Hand, JHS, XL (1920), pp. 12.
68
614
Dzieje i Listy; XIII wiek. Przywieziony został z Korfy, przechowywany teraz w Mediolanie.
Zawiera wielką liczbę zachodnich lekcji.
700
Ewangelie; datowany na XII wiek. Druga prośba Modlitwy Pańskiej w Ewangelii Łukasza
brzmi: Niech Twój Duch Święty zstąpi na nas i oczyści nas. Takie brzmienie znajdujemy w kodeksie 162, znane było Marcjonowi i Grzegorzowi z Nyssy. Przekazuje tekst cezarejski. Hoskier obliczył, że różni się od textus receptus w 2724 miejscach, z których 791 to opuszczenia, a
353 stanowią dodatki. Aż 270 spośród wariantów nie pojawia się w żadnym innym rękopisie210.
Rękopis badał Burgon, Simcox211 i Scrivener (Adversaria). Przechowywany jest w Londynie
(Brit. Libr., Egerton 2610).
892
Ewangelie (brak J 10, 6 – 12, 18; 14, 24 – 21, 25) na 353 kartach. Datowany na IX/X wiek. W
Mt 27,49 nie ma aleksandryjskiej interpolacji, zawiera ponadto teksty kwestionowane przez
tekst aleksandryjski: Mt 16,2b-3; Mk 16,9-20; Łk22,43-44; J 7,53-8,11. W Mk 5 bliski jest dla
kodeksu ℵ212. Od 1887 roku przechowywany w Londynie (Brit. Libr. Add. 33277). Przekazuje
późny tekst aleksandryjski z naleciałościami tekstu bizantyjskiego.
1071 Ewangelie, XII wiek, podobny do kodeksu 157. Zawiera Jerozolimski kolofon. Przechowywany
na Górze Athos (A’ 104).
1143 purpurowy kodeks, znany jako Beratinus 2, przypomina kodeks 565, zawiera Ewangelie, datowany na XI wiek. W niektórych partiach pisany jest semiuncjałą. Przechowywany w Tiranie.
1175 Dzieje, Listy; XII wiek, Patmos (Joannu 16). Tekst aleksandryjski.
1224 zawiera cały NT; datowany na IX/X wiek. Przekazuje tekst cezarejski i jest członkiem rodziny
„1224”, której jest głową.
1241 zawiera cały NT za wyjątkiem Apokalipsy; pochodzi z XII wieku; Ewangelie często się zgadzają z C, L, ∆, Ψ i 33. W Listach powszechnych przekazuje tekst aleksandryjski. Przechowywany
na Synaju (św. Katarzyny, Gr. 260).
1243 Nowy Testament (bez Apokalipsy); XI wiek; tekst aleksandryjski w Listach powszechnych;
przechowywany na Synaju.
1295 Ewangelie; IX wiek; Paryż, BnF, Cod. Suppl. Gr. 1257.
1423 (Codex Daltonianus); zawiera Ewangelie (z komentarzem) na 352 kartach; pochodzi z około
1000 roku. Przechowywany jest w Duke University (KW Clark Gr Ms 60). Nagłówki, κεφαλαια, numery, rubryki liturgiczne pisane semi-uncjałą.
1424 zawiera pełny tekst NT; za wyjątkiem Apokalipsy wszystkie księgi NT zostały opatrzone komentarzem. Pochodzi z X wieku. Wraz z szeregiem minuskułów (7, 27, 71, 115, 160, 1779,
185, 267, 349, 517, 659, 692, 827, 945, 954, 990, 1010, 1082, 1188, 1194 i inne) oraz M (021)
tworzy „rodzinę 1424”. Przechowywany w Chicago.
1582 Ewangelie, 949 rok, należy do rodziny f1 i jest jej najlepszym reprezentantem.
1739 zawiera Dzieje, Listy powszechne i Listy Pawła; datowany na X wiek. W Ef 1, 1 brakuje zwrotu
εν Εφεσω. Przekazuje tekst aleksandryjski, często zgodny z cytatami Epifaniusza z Salaminy
210
H.C. Hoskier, A Full Account and Collation of the Greek Cursive Codex Evangelium 604, London 1890.
W. H. Simcox, American Journal of Philology V, 4 (Baltimore, 1884), pp. 454-465.
212
J.R. Harris, An Important MS of the New Testament, JBL, IX (1890), pp. 31-59.
211
69
(315-403)213. Zuns dopatrywał się bliskich związków pomiędzy archetypem 1739 a ो46 i B214.
Rękopis odkryty został przez E. von der Goltza, na górze Athos, gdzie jest przechowywany po
dziś dzień (B’64).
1862 Dzieje (z komentarzem); IX wiek. Athos, Paulu 117 (2).
1881 Listy (1 Pt – Hbr), XIV wiek, często zgodny z ℵ i B; Synaj (Gr. 300), tekst zaliczony do III
kategorii Alanda.
1905 Listy Pawła z komentarzem; X wiek; Paryż, BnF, Cod. Coislin 27.
2053 XIII wiek, zawiera Apokalipsę i komentarz Ekumeniusza do Apokalipsy. Przekazuje tekst aleksandryjski i obok A i C jest jednym z najlepszych świadków tekstu Apokalipsy, lepszy niż ो47 i
ℵ215. Przechowywany jest w Messynie (Bibl. Univ. 99).
2062 zawiera Apokalipsę z komentarzem; XIII wiek, tekst aleksandryjski, podobny do 2053; przechowywany w Rzymie.
2138 cały NT bez Ewangelii, 1072 rok; Moskwa.
2344 Dzieje, Listy, Apokalipsa, XI wiek, w Apokalipsie tekst często zgodny z 2053. Paryż (BnF, Coislin Gr. 18, fol. 170-230).
2427 Zawiera pełny tekst Ewangelii Marka. Jest palimpsestem. Tekst nie został opatrzony ani sekcjami, ani nagłówkami, posiada natomiast 16 ilustracji i miniatur. Przekazuje tekst aleksandryjski w 80% zgodny z Kodeksem Watykańskim. Odkryty w roku 1917. Colwell przypuszczał, że
przekazuje tekst Ewangelii Marka w pierwotnym jego kształcie216. Stephen Carlson udowodnił,
że jest to XIX-wieczne fałszerstwo, zależne od pseudo-faksymile Kodeksu Watykańskiego
(powtarza dziewięć jego błędów)217. Od 1935 przechowywany jest w bibliotece Chicago
University (Ms. 972)218.
2464 Dzieje i Listy z lukami. Datowany jest na X wiek. Przekazuje tekst aleksandryjski z bizantyjskimi naleciałościami. Przechowywany jest na Patmos (Joannu 742).
2470 Ewangelie z komentarzem Teofylakta, XII wiek; tekst biblijny pisany złotym atramentem, tekst
komentarza – czerwonym. Stanowi go 626 kart i jest trzecim długim greckim rękopisem na
świecie. Przechowywany w Istambule.
2492 NT bez Ap; XIII wiek, Synaj (Gr. 1342), tekst zaliczony do III kategorii Alanda.
2768 Ewangelia Jana, komentarz, rok 978, Monachium, Bayer. Staatsbibliothek, Gr. 208.
Jedynie około 50 minuskułów zawiera cały tekst NT. Pozostałe zawierają jedynie sekcje NT,
czasem kilka sekcji jednocześnie. W zdecydowanej większości są to Ewangelie. Wśród wczesnych
minuskułów, niewielka ich liczba zawiera Apokalipsę, po wieku XI częstotliwość występowania Apokalipsy wzrasta219.
213
C.D. Osburn, The Text of the Apostolos in Epiphanius of Salamis, Society of Biblical Literature, Atlanta 2004.
G. Zuns, The Text of the Epistles; a Disquisition upon the Corpus Paulinum, (London, 1953), pp. 68-84.
215
Schmid J., Studien zur Geschichte des griechischen Apokalypse-Textes: 2 Teil, Die alten Stamme, München, 1955, p. 24.
216
E.C. Colwell, An Ancient Text of the Gospel of Mark, The Emory University, Quarterly 1 (1945), ss. 65-75; E.C. Colwell,
Some Unusual Abbreviations in ms. 2427, Studia evangelica, ed. K. Aland, F.L. Cross, T & U 73, Berlin 1959, pp. 778-779.
217
S.C. Carlson, The Nineteenth-Century Exemplar of “Archaic Mark” (MS 2427), SBL 2006.
218
M.M. Mitchell, P.A. Duncan, Chicago’s “Archaic Mark” (MS 2427): A Reintroduction to its Enigmas and a Fresh Collation of its Readings, Novum Testamentum, XLVIII, 1 (2006), ss. 1-35.
219
O minuskułach w: K. Aland, B. Aland, Der Text des Neuen Testaments, ss. 140-167; Kurzgefasste Liste der Griechischen
Handschriften des NT, Michael Welte, Beate Köster, Klaus Junack, Kurt Aland, Second, revised Edition, Walter de Gruyter,
214
70
Lekcjonarze
Krytycy tekstu zwracają też uwagę na stare teksty liturgiczne, ewangeliarze i lekcjonarze, które
często przekazywały tekst biblijny przez wieki w niezmienionej postaci. Przekazują one tekst używany
w publicznej służbie Kościoła i nie jest on ciągły. Lekcjonarze kopiowane były z innych lekcjonarzy,
ich tekst rzadko był uzgadniany z tekstem manuskryptów (do wyjątków należy ℓ547) i dlatego historia
przekazywanego przez nie tekstu była niezależna od tekstu manuskryptu. Większość z nich pisana jest
minuskułą. Lekcjonarze majuskułowe pochodzą z wieków IV-XIII, minuskułowe pochodzą z wieków
IX-XVI. Lekcjonarze zostały zapoczątkowane w Bizancjum220.
Te z lekcjonarzy, które przekazują teksty ewangeliczne nazywane były Evangeliaria lub Evangelistaria, te natomiast które zawierają teksty z Dziejów lub Listów – Apostoli lub Praxapostoli. Lekcjonarze nie zawierały tekstów z Apokalipsy. Lekcjonarze dzielone też były na Synaxaria, czytane
przez pół roku po świętach Wielkanocnych oraz Menologia, czytane po pierwszym dniu września
przez następne pół roku.
Najstarszy lekcjonarz pochodzi z IV wieku (ℓ1604), jest jednak bardzo fragmentaryczny. Tekst
większości z nich prezentuje tekst bizantyjski i jest bliski dla textus receptus. Niektóre jednak zawierają ważne warianty tekstowe.
Wettstein skatalogował 24 Evangelistaria i 4 Apostoloi. Zanim Scholz (1794-1852) zajął się
katalogowaniem rękopisów, znano zaledwie 57 Evangelistarioi i 20 Apostoloi. Scholz powiększył listę
lekcjonarzy do 181 Evangelistarioi oraz 58 Apostoloi. Gregory liczbę skatalogowanych lekcjonarzy
podniósł do 1565. Dotychczas skatalogowano 2449 lekcjonarzy.
ℓ 32
Ewangeliarz, XI wiek; Gotha.
ℓ
44
Ewangeliarz, Apostolos, XII wiek; Kopenhaga.
ℓ
59
Apostolos; IX wiek. Przechowywany w Moskwie.
ℓ
150
Ewangeliarz (uncjalny), Codex Harleianus 5598; 374 kart, prawdopodobnie jest to najładniej-
ℓ
185
Ewangeliarz, XI wiek; Cambridge.
ℓ
243
Ewangeliarz (uncjalny), Ewangelia z Trapezuntu, 15 kart, ilustrowany, X wiek. Przechowy-
ℓ
451
Ewangeliarz, 1052 rok; Duke.
ℓ
542
Ewangeliarz (uncjalny), X wiek. Watykan.
ℓ
547
XIII wiek, tekst bliski dla f13.
szy lekcjonarz uncjalny, z datą 27 maja 995 roku. Przechowywany w British Library.
wany w Petersburgu.
ℓ 562
Ewangeliarz, 991 rok. Watykan.
ℓ
640
Ewangeliarz, IX wiek; Athos Dionysiu, 86 (21).
ℓ
847
Ewangeliarz, 967 rok.
1994; B.M. Metzger, Manuscripts of the Greek Bible: An Introduction to Palaeography, Oksford University Press, 1981;
B.M. Metzger, The Text of the New Testament, its Transmission, Corruption and Restoration, Oksford University Press,
1992, ss. 61-66; F.G. Kenyon, Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939; H. von Soden, Die Schriften
des N.T. in ihrer ältesten erreichbaren Textgestalt, Berlin 1902; W. H. P. Hatch, Facsimiles and Descriptions of Minuscule
Manuscripts of the New Testament, Harvard University Press, Cambridge 1951; G. Krodel, New Manuscripts oft he Greek
New
Testament,
JBL,
Vol.
91,
No.
2
(Jun.,
1972),
pp.
232-238;
http://www.tyndale.cam.ac.uk/Tyndale/staff/Head/NTMinuscules.htm.
220
Przypuszczano, że 50 egzemplarzy Biblii, których sporządzenie Konstantyn Wielki polecił Euzebiuszowi, to lekcjonarze.
71
ℓ 1043
fragment Mk 6; Łk 2, V wiek.
ℓ
1276
fragment Mt 10; J 20, VI wiek; palimpsest.
ℓ
1354
grecko-hebrajski fragment Mk 3; VI wiek.
ℓ
1604
Ewangeliarz, grecko-sahidycki fragment, IV wiek, najstarszy lekcjonarz.
ℓ
2210
Apostolos (uncjalny), VI/VII wiek; Florencja.
ℓ
2211
Ewangeliarz (uncjalny), bilingwiczny grecko-arabski, 995/996 rok; Synaj.
Lekcjonarzami były prawdopodobnie również ो3, ो4, ो 44, ale są one zbyt fragmentaryczne, by
można było to rozstrzygnąć. Lekcjonarze nigdy nie zawierały Apokalipsy221.
Cytaty ojców Kościoła
Bibliografia:
Aland K.
Aland B., The Text of the New Testament: An Introduction to the Critical Editions and to the
Theory and Practice of Modern Text Criticism, transl. E.F. Rhodes, Grand Rapids: William B. Eerdmans,
Michigan 1995 (3th ed.), pp. 171-184.
Black M., Aland K., Die alten Übersetzungen des Neuen Testaments, die Kirchenväterzitate und Lektionare:
der gegenwärtige Stand ihrer Erforschung und ihre Bedeutung für die griechische Textgeschichte, Wissenschaftliche Beirat des Instituts für neutestamentliche Textforschung, Berlin 1972.
Ehrmam D. B., The Use and Significance of Patristic Evidence for NT Textual Criticism, in: B. Aland & J.
Delobel, New Testament Textual Criticism, Exegesis and Church History, Kampen 1994, pp. 118-135.
Gordon D. Fee, The Use of the Greek Fathers for New Testament Textual Criticism, in. The Text of the New
Testament in Contemporary Research, ed. Bart D. Ehrman and Michael W. Holmes, pp. 191–207.
Gregory C. R., Textkritik des Neuen Testaments, Leipzig 1902, t. II, pp. 747-753, 906-993; Leipzig 1909, III,
pp. 1358-1363.
Metzger B. M., New Testament Studies: Philological, Versional, and Patristic, Leiden 1980, pp. 167-188.
Metzger B. M., B.D. Ehrman, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restoration, Oksford University Press, New York, Oksford 2005, pp. 126-134.
C.D. Osburn, Methodology in identifying patristic citations in NT Textual Criticism, Novum Testamentum
XLVII, 4, pp. 313-343.
Niemałą wartość przedstawiają też cytaty biblijne obecne w dziełach starochrześcijańskich pisarzy. Niejednokrotnie przekazują one tekst najwcześniejszych kodeksów. Wiele cytatów, zwłaszcza
krótkie, cytowane są w formie niedosłownej i zazwyczaj z pamięci. Te nie przedstawiają wielkiej wartości. Natomiast długie cytaty przepisywane były z tekstu biblijnego. Kopiści przepisujący te teksty
nie uzgadniali ich brzmienia z dostępnym im tekstem biblijnym, dlatego nie ulegały tym samym
zmianom, co tekst biblijny. Cytaty traktowane są jako jako trzeciorzędne źródło. Są też źródłem najbardziej problematycznym.
221
Szerzej na temat lekcjonarzy w: Black M., Aland K., Die alten Übersetzungen des Neuen Testaments, die Kirchenväterzitate und Lektionare: der gegenwärtige Stand ihrer Erforschung und ihre Bedeutung für die griechische Textgeschichte,
Wissenschaftliche Beirat des Instituts für neutestamentliche Textforschung, Berlin 1972; G. Krodel, New Manuscripts of the
Greek New Testament, JBL, VOl. 91, No. 2 (Jun., 1972), pp. 232-238.
72
Cytaty biblijne z pism ojców Kościoła są ważną pomocą zwłaszcza przy odtwarzaniu historii
danego wariantu tekstowego, dodatków, bądź opuszczeń. Pomagają w dokładniejszym określeniu
czasu, a zwłaszcza geograficznego miejsca w rozwoju tekstu biblijnego. Są niezwykle pomocne przy
odtwarzaniu historii rodzin tekstualnych. Świadectwo ojców kościoła jest jednym z argumentów na
rzecz wtórnego charakteru tekstu bizantyjskiego. Tekst cezarejski opiera się głównie na cytatach Orygynesa. Najważniejszym źródłem patrystycznych cytatów jest wydana przez Migne Patrologia Greca
i inne podobne wydania.
Na znaczenie cytatów zwrócił uwagę J.J. Griesbach, który opracował kryteria korzystania z
cytatów. Każdy cytat powinien być rozpatrywany indywidualnie, cytaty powinny być brane z najlepszych dzieł i tylko autentycznych dzieł greckich. Należy odróżnić cytat od aluzji. Należy zwrócić
uwagę na powtarzające się cytaty, czy są cytowane w identyczny sposób222. Zdaniem Harnacka cytaty
nie mogą być badane w oderwaniu od historii kościoła. Należy pamiętać, że w przypadku nie mamy
autografów pism ojców Kościoła i kopiści nie zawsze wiernie je przepisywali, czasem mogli harmonizować ze znanym im tekstem Nowego Testamentu. Dlatego cytaty winny być badane przy zastosowaniu metod krytyki tekstu223. Niewielką wartość przedstawiają cytaty pochodzące z dzieł greckich ojców Kościoła, które zachowały się wyłącznie w łacińskich przekładach (np. dzieła Orygenesa). Owe
przekłady bardzo często posługują się łacińską Biblią.
Gordon Fee wyróżnił trzy grupy cytatów: aluzje, adaptacje i cytaty. Adaptacje i cytaty muszą
być prezentowane w całości, nie jest to konieczne jedynie przy aluzjach224.
Pierwszorzędne znaczenie mają cytaty greckich ojców Kościoła. Przywiązuje się też niemałą
wagę do autorów łacińskich i syryjskich. Są one niezwykle pomocne w rekonstrukcji tekstu starołacińskiego i starosyryjskiego. Koptyjscy ojcowie Kościoła zwykle są ignorowani.
II wiek: Klemens Rzymski, Papiasz, Polikarp, Ignacy Antiocheński, Didache, Hegezyp, Ireneusz, Justyn Męczennik, Marcjon, Tacjan, Klemens Aleksandryjski i Walentyn.
III wiek: Afrykańczyk, Dionizy z Aleksandrii, Hipolit Rzymski, Metody z Olimpu, Orygenes i
Porfiriusz.
IV wiek: Adamantius, Akacjusz, Aleksander z Aleksandrii, Amfilochius z Ikonium, Ammoniusz z Ikonii, Apolinary z Laodycei, Archelaos, Atanazy z Aleksandrii, Bazyli Wielki, Chryzostom,
Cyryl z Jerozolimy, Didym z Aleksandrii, Diodor z Tarsu, Epifaniusz, Eutaliusz, Euzebiusz, Grzegorz
z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy, Hegemoniusz, Konstytucje Apostolskie, Nicetas, Pamfilus, Pryscylian,
Teodor z Cyru, Teodor z Heraklei, Teodor z Mopsuestii i Tytus z Bostry.
V wiek: Ammoniusz z Aleksandrii, Cyryl z Aleksandrii, Gelazy, Hezychiusz z Jerozolimy, Hezychiusz z Salone, Izydor z Peluzji, Prokopiusz z Gazy, Sokrates, Sozomen i Wiktor z Antiochii.
Najważniejszymi są NT-owe cytaty w pismach wczesnych ojców Kościoła225:
Imię
Ewangelie
Dzieje
Listy
Apokalipsa
Cały NT
222
Griesbach J. J., Curae in historiam textus Graeci epistolarum Paulinarum, Fickelscherr, Jena 1777, pp. 25-28.
Souter A., The Text and Canon of the New Testament, London 1912, p. 16.
224
Fee G. D., Text of John in Origen and Cyril of Alexandria: A Contribution to Methodology in the Recovery and Analysis
of Patristic Citations, Bib 52 (1971), 362.
225
Za: Geisler N. i W. Nix, A General Introduction to the Bible, Moody Press, Chicago 1969, p. 357.
223
73
Justyn Męczennik
Ireneusz
Klemens Aleksandryjski
Orygenes
Tertulian
Hipolit Rzymski
Euzebiusz
W sumie
268
1,038
1,817
9,231
3,822
734
3,258
19,368
10
194
44
349
302
42
211
1,352
49
522
1,334
8,177
2,729
414
1,860
14,985
3*
65
11
165
285
188
27
684
330
1,819
2,486
17,922
7,298
1,378
5,176
36,289
* Ponadto 266 aluzji.
Wykaz ten nie uwzględnia wszystkich zachowanych pism wczesnochrześcijańskich autorów.
Do naszych czasów zachowało się więcej niż 36 000 cytatów pochodzących sprzed roku 325. Połowa
z nich pochodzi od Orygenesa. Najczęściej cytowano Ewangelie, na drugim zaś miejscu były Listy
Pawła. W oparciu o te cytaty można zrekonstruować tekst całego NT za wyjątkiem 11 wierszy.
Łacińscy ojcowie Kościoła: Ambroży, Amrosiaster, Augustyn, Cyprian, Eugipiusz, Hajmon,
Hieronim, Hilary z Poitiers, Laktancjusz, Lucyfer z Cagliari, Nowacjan, Pelagiusz, Rufin, Salwian,
Tertulian, Tykoniusz.
Syryjscy ojcowie Kościoła: Addaj, Afrahat, Barsalibi, Efren, Jakub z Nisibis, Mani, Tomasz.
Szenute z Atripe (zm. 466), organizator życia monastycznego w Górnym Egipcie, zostawił po
sobie liczne kazania w dialekcie saidzkim.
74
Starożytne przekłady Nowego Testamentu
Przekłady starożytne odgrywają niemałą rolę we współczesnej krytyce tekstu Nowego Testamentu. Przekłady te dotarły do naszych rąk również w odpisach i również ulegały zmianom, jednak
dalsza historia ich tekstu była niezależna od tekstu greckiego i dlatego są pomocne w odtworzeniu
tekstu greckiego. Trzy z nich – syryjski, łaciński, koptyjski – pochodzą z końca II wieku i są starsze
niż posiadane przez nas apografy tekstu greckiego. Powstały przed pierwszymi recenzjami greckiego
NT i dlatego są najwyżej oceniane. Są one obowiązkowo cytowane we wszelkich krytycznych wydaniach tekstu greckiego. Przekłady powstałe po roku 300 (ormiański, gruziński, etiopski), są już uzależnione od recenzji, niemniej są też ważne i z reguły są cytowane w aparacie krytycznym. Przekład
gocki i słowiański cytowane są rzadko w wydaniach krytycznych.
Przekłady syryjskie
Przekłady starosyryjskie
Syria odegrała wielką rolę w początkach chrześcijaństwa. Antiochia najpierw była ważnym
ośrodkiem misyjnym, później zaś pełniła rolę pomostu pomiędzy Palestyną a „zachodnim” chrześcijaństwem. W Antiochii uczniów Jezusa po raz pierwszy nazwano chrześcijanami (Dz 11, 26). Tutaj
prawdopodobnie powstały Ewangelie Mateusza i Łukasza, Didache, w roku 107 – Ignatiana, a w końcu II wieku – Ewangelia Tomasza. W Syrii krzyżowały się wpływy języka greckiego i syryjskiego. W
samej Antiochii dominował grecki, ale poza nią znajomość greckiego była znacznie mniejsza (Damaszek, Edessa). W miarę upływu czasu wpływy greckiego malały. W Palestynie posługiwano się dialektem syryjskiego, bliskim aramejskiemu językowi, którym posługiwał się Jezus i apostołowie,
pierwsze zaś przekłady syryjskie powstały w czasach, kiedy wciąż była żywa ustna tradycja o Jezusie i
apostołach. Kluczowa terminologia nauczania apostolskiego nie mogła być jeszcze zapomniana i mogła w jakimś stopniu zostać zachowana w najwcześniejszych przekładach. Syryjskie przekłady pozwalają lepiej zrozumieć autorów NT, piszących po grecku, a myślących po semicku. Dlatego krytycy
tekstu szczególnym szacunkiem darzą przekłady syryjskie.
Najstarszym przekładem NT na język syryjski jest prawdopodobnie Diatessaron (Harmonia
Czterech Ewangelii), dokonany przez Tacjana około 170 roku. Tacjan stworzył własny porządek
chronologiczny, czasem radykalnie odbiegający od chronologii każdej z Ewangelii. Teksty powtarzające się zostały odrzucone, w efekcie czego Diatessaron stanowi 72% łącznej objętości czterech
Ewangelii. W największym stopniu wykorzystał Ewangelię Jana, w najmniejszym – Ewangelię Marka. 56 wierszy kanonicznych Ewangelii nie znajduje swoich odpowiedników w Diatessaronie. Pominięte zostały genealogie Jezusa, teksty mówiące o człowieczeństwie Chrystusa, Józef nie jest nazywany mężem Marii. Nie ma też perykopy J 7, 53 – 8, 11. Reprezentuje tekst zachodni. ST-owe cytaty są
zgodne z tekstem ST Peszitty. Zachował się w przekładzie arabskim i łacińskim, w języku greckim
zachowały się jedynie fragmenty.
75
Kolejny przekład – tym razem całego NT – dokonany został około 180 roku (albo niewiele
wcześniej). Cytuje go Efrem Syryjczyk. Nazywany jest przekładem staro-syryjskim, a sporządzony
został na podstawie starego tekstu greckiego reprezentującego tekst zachodni. Zachował się tylko w
dwóch wczesnych manuskryptach: Syrus Curetonianus (IV wiek) i Syrus Sinaiticus (V wiek). Pierwszy z nich wydany został przez W. Curetona w 1858 roku i oznaczany jest symbolem syrc, drugi odkryty został przez A.S. Lewis w 1892 roku na Synaju, oznaczany jest symbolem syrs i jest palimpsestem. Rękopisy sporządzone zostały w V (ewentualnie w IV) wieku, ale przekazują tekst bliski do tekstu z około roku 200. Oba rękopisy zawierają znaczne luki. Starosyryjski przekład Listów Pawła nie
zachował się. Znamy go tylko z cytatów ojców wschodniego Kościoła.
Peszitta
Na początku V wieku ponownie przełożone zostały wszystkie księgi NT (za wyjątkiem 2 Pt, 2
Jn, 3 Jn, Jud, Ap), być może dla zatarcia różnic jakie zachodziły pomiędzy poszczególnymi istniejącymi przekładami226. Peszitta oznaczana jest symbolem syrp.
Aż do końca XIX wieku sądzono, że Peszitta powstała w II wieku. Po publikacji Burkitta większość biblistów zgodziła się, że dzieła tego dokonał bp Rabbula z Edessy (zm. 436). Autorstwo Rabbuli jest jednak wątpliwe, ponieważ występujące w jego pismach cytaty nie zawsze są zgodne z Peszittą227. Przekład ten dopiero w X wieku nazwany został Peszittą (pešitto – prosty, zwykły), przez
Mosze bar Kefa, ponieważ przełożono go na potoczny, zwykły język (aby udostępnić go wszystkim).
Peszitta nie zawierała tekstów Łk 22, 17-18; J 7, 53 – 8, 11. Peszitta stała się przekładem obowiązującym w Kościele syryjskim, zarówno wschodnim jak i zachodnim, a to oznacza, że powstała przed
rozłamem z roku 431. Tekst Peszitty wydano drukiem w 1555 roku. W Lejdzie opracowywane jest
wydanie krytycznego tekstu Peszitty.
Tekst Peszitty jest niejednolity, Ewangelie zasadniczo reprezentują tekst bizantyjski, niektóre
partie Dziejów – tekst zachodni, z licznymi naleciałościami tekstu aleksandryjskiego (np. Mt 14, 12;
15,4; Mk 1,2; J 1,18) i cezarejskiego. Gwilliam wykazał, że w Mt 1-14 Peszitta jest zgodna z Textus
receptus tylko 108 razy, z Kodeksem Watykańskim 65 razy, w 137 przypadkach różni się od obu i
wspiera przekłady staro-syryjskie albo staro-łacińskie, w 31 przypadkach ma swoje własne warianty.
Zachowało się ponad 360 rękopisów Peszitty, z których prawie połowa znajduje się w British
Library. Druga znacząca kolekcja rękopisów znajduje się w Cambridge. Większość owych rękopisów
pisana jest grafiką estrangela.
Paris syr. MS. 296, I°, zawiera Łk 6, 49 – 21, 37, pochodzi z V wieku, uchodzi za najstarszy
rękopis Peszitty.
Vatican Cod. Sir. 12, napisany w Edessie w roku 548; najstarszy datowany rękopis zawierający
cztery Ewangelie.
Codex Phillipps 1388 zawiera cztery Ewangelie, pochodzi z V/VI wiek, od 1865 roku przechowywany w Berlinie. Tekst rękopisu opublikował Gwilliam w 1901 roku. Zawiera około 70 starosyryjskich wariantów tekstowych.
226
227
B. Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restoration, Oksford 1968, p. 69.
A. Vööbus, Studies in the History of the Gospel Text in Syraic, Louvain 1951.
76
British Library Ms. 14470, zawiera cztery Ewangelie, Listy Pawła, Dzieje, Jk, 1 Pt i 1 J, pochodzi z V/VI wieku228.
British Library Ms. 14479, zawiera Listy Pawła, sporządzony w Edessie w 534 roku i jest to
najwcześniejszy datowany rękopis. Pisany elegancką estrangelą, samogłoski naniesione przez późniejszą rękę.
Ewangelie Rabbuli, ilustrowany rękopis sporządzony w 586 roku, w monofizyckim klasztorze,
w Beth-Zagba. Zawiera cztery Ewangelie. Przechowywany we Florencji (Bibl. Laur., Plut. I, Cod. 56).
Późniejsze przekłady syryjskie
Jedną z wciąż nierozwiązanych zagadek w historii tekstu NT jest Philoxeniana (syrph) i Harclensis (syrh). Według jednej z wersji są one recenzjami Peszitty. Najpierw w roku 508 Filoxenus, biskup Mabbug nad Eufratem, miał dokonać rewizji Peszitty (Philoxeniana), natomiast w roku 616 roku
rewizji Philoxeniany dokonał Tomasz z Harkel (Harclensis). Według drugiej wersji są to dwa odrębne
przekłady. Zachowało się około 35 rękopisów reprezentujących Harclensis, datowane są od VII wieku
w górę i wykazują pewne podobieństwo do tekstu zachodniego reprezentowanego przez Kodeks Bezy.
Philoxeniana zawiera już cztery małe Listy powszechne i Apokalipsę, których nie miała Peszitta. Najważniejszy rękopis przechowywany jest w Trinity College, w Dublin. Około 500 roku dokonano przekładu na język syropalestyński (dialekt aramejsko-galilejski którym posługiwał się Jezus). Zawiera on
2 P, 2 J, 3 J, Jd i Ap, a reprezentuje tekst cezarejski i jest całkowicie niezależny od innych syryjskich
przekładów. Zachował się w lekcjonarzach i innych fragmentarycznych rękopisach. Trzy najważniejsze rękopisy pochodzą z 1030, 1104 i 1118 roku. Oznaczany jest symbolem syrpal.
Ograniczenia syryjskich przekładów
Język syryjski, jako język semicki, nie ma końcówek i nie mógł sobie pozwolić na tak wielką
swobodę w zmianie kolejności słów jaka cechowała język grecki. Czasownik odmieniany jest w zupełnie inny sposób niż w języku greckim. Język syryjski posiadał tzw. „status emphaticus”, którego
zastosowanie nie zawsze koresponduje z greckim rodzajnikiem.
W transkrypcjach imion własnych spółgłoska ξ oddawana jest przy pomocy dwóch syryjskich
spółgłosek ‫ܭــــܣ‬. Litera τ transkrybowana była przez ‫ ܛ‬, natomiast θ przez ‫( ܬ‬np. imię Τιµοθεε, Tymoteusz,
‫)ܛܡــــــــــܬܐܘܣ‬.
W przypadku semityzmów dążono do odtworzenia oryginalnego semickiego
brzmienia, ale nie wszystkie semickie imiona zostały rozpoznane (np. Aretas w 2 Kor 11, 32). Grecki
tekst NT na dwa sposoby oddają nazwę miasta „jirušalaim”: Ιερουσαληµ/ Ιεροσολυµα, przekłady syryjskie wracają do jednolitej formy: Urišlem. ∆ιαβολος jest regularnie oddawane przez satana.
Σιµων/Πετρος/Κηφας. Σιµων Πετρος jest niemal zawsze oddawane przez šem‛un kepa. Πετρος jednak
czasami oddawane jest przez Ptrws. Najwięcej trudności sprawiają różnice w odmianie czasownika.
228
W. Wright, Catalogue of the Syriac Manuscripts in the British Museum, Gorgias Press LLC 2002.
77
Przekłady łacińskie
Przekłady starołacińskie
Kościół zachodni posługiwał się pierwotnie językiem greckim, więc nie od razu pojawiła się
potrzeba przekładu Biblii na język łaciński. Pierwsze łacińskie przekłady pojawiły się najpierw w
Afryce północnej (około 170 roku), a następnie w Rzymie229 i Galii. Ich liczba stale wzrastała i w
połowie IV wieku osiągnęła liczbę czterdziestu. Wszystkie te przekłady oparte są na LXX i niewolniczo trzymają się tekstu greckiego. Przekłady powstałe przed Wulgatą nazywamy starołacińskimi –
Vetus Latina. Najważniejszymi i najbardziej cenionymi były: Afra i Itala, ale żaden z nich nie miał
powszechnego uznania. Oba przekłady reprezentują tekst zachodni. Afra bardziej odbiegała od tekstu
greckiego. Itala miała nieco bizantyjskich naleciałości, których liczba z biegiem czasu wzrastała.
Przekłady te ulegały stałym przekształceniom, mnożyły się ich warianty tekstowe230.
Do naszych czasów nie zachował się ani jeden starołaciński rękopis przekazujący pełny tekst
NT. Zachowało się natomiast 32 rękopisów zawierających Ewangelie, 12 – Dzieje, 4 – Listy Pawła i 1
– Apokalipsy. Ponadto szereg fragmentów, co daje łącznie 89 rękopisów. Pochodzą one z wieków IVXIII. Większość z nich reprezentują Italę, rękopisów Afry zachowało się niewiele. Najcenniejszymi
rękopisami są:
– Codex Bobbiensis 1 (k), zawiera Mt 1-15 i Mk 8-16, pochodzi z około 400 roku. Przewieziony
został do iroszkockiego klasztoru w Bobbio, w północnych Włoszech. Przekazuje Versio Afra i
jest najważniejszym świadkiem tego tekstu, wykazuje dużą zgodność z 0171 i podobieństwo do
cytatów Cypriana. Przechowywany w Turynie.
– Codex Palatinus 2 (e), zawiera cztery Ewangelie, datowany na IV wiek; pisany srebrnym atramentem. Test posiada cechy zeuropeizowanej Versio Afra. Przechowywany w Trent.
– Codex Vercellensis 3 (a), Ewangelie, druga połowa IV wieku.
– Codex Veronensis 4 (b), Ewangelie; koniec V wieku; Werona. Burkitt sądził, że ten typ tekstu
wykorzystał Hieronim jako podstawę dla Wulgaty.
– Codex Bezae 5 (d), Ewangelie, Dzieje, 3 Jana. Tekst łaciński jest niezależny od tekstu greckiego (lewa strona), przekładów starołacińskich jak i Wulgaty. Powstał około 400 roku.
– Codex Colbertinus 6 (c), cztery Ewangelie, XI wiek, tekst mieszany, zasadniczo biorąc jest to
Itala przerywana partiami Afrą. Oba te teksty zostały skażone przez Wulgatę.
– Codex Corbeiensis 8 (ff2), Ewangelie; V wiek. Początkowo należał do klasztoru Corbey w pobliżu Amiens, dziś przechowywany w Paryżu.
– Codex Brixianus 10 (f), Ewangelie; VI wiek.
– Codex Claromontanus 12 (h); zawiera Ewangelie; datowany na V wiek.
– Codex Vindobonensis 17 (i), Ewangelie; V wiek.
– Codex Ambrosianus 21 (s), Ewangelie; V wiek.
– Codex Gigas 51 (gig), ukończony w 1229 roku; wymiary 89 na 49 cm, przy 22 cm grubości, a
229
W Rzymie liturgię w języku łacińskim wprowadzono około roku 190.
Wśród zachowanych starołacińskich rękopisów można naliczyć 27 wariantów tekstu Łk 23, 4-5. (B. Metzger, The Text of
the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restoration, Oksford 1968, p. 72).
230
78
wadze 72 kg. 320 jego kart – osiem z nich zaginęło – sporządzonych zostało ze 160 skór osłów.
Kodeks jest ilustrowany, stosuje wielkie inicjały. Sporządził go mnich benedyktyński z Bohemii
w Podlažice. Zawiera tekst Wulgaty, ale Dzieje Apostolskie i Apokalipsa prezentują przekład
starołaciński. Dzieje prawdopodobnie zostały przepisane z rękopisu pochodzącego z IV wieku.
Oprócz ksiąg biblijnych zawiera cały szereg dzieł i traktatów: Antiquitates oraz De bello
Judaico Józefa Flawiusza, Etymologia Izydora oraz traktat Medica. Następnie księgi NT w kolejności: Ewangelie, Dz., Listy powsz., Ap., Listy Pawła. Po NT umieszczone zostały dwie ilustracje (Niebiańskie Miasto i diabeł), wykaz zaklęć stosowanych w praktykach egzorcystycznych, traktat historyczny Kronika Bohemii autorstwa Kosmasa z Pragi (1045-1125), wykaz
imion, a na końcu kalendarz. Jest to w istocie średniowieczna encyklopedia. W roku 1648 trafił
do Szwecji i odtąd przechowywany jest w Sztokholmie.
– Codex Bobiensis albo Vindobonensis 53 (s), palimpsest, zawiera Dzieje i Listy powszechne, VI
wiek, w VIII wieku napisany ponownie.
– Codex Floriacensis 55 (h), zawiera ¼ Dziejów, fragmenty Listów powszechnych i Apokalipsy.
V/VI wiek; Versio Afra. Tekst rękopisu zawiera wiele błędów, podróż Pawła opisana w Dz 28,
1-13 została streszczona.
– Codex Claromontanus 75 (d), Listy Pawła; V/VI wiek.
– Codex Boernerianus 77 (g), Listy Pawła; IX wiek.
– Codex Augiensis 78 (f), Listy Pawła; IX wiek.
– Codex Guelferbytanus 79 (gue), Listy Pawła; VI wiek.
Wulgata
Itala była nieuporządkowana, a wraz z upływem czasu nieporządek wzrastał. W tej sytuacji bp.
Rzymu, Damazy, polecił Hieronimowi dokonanie nowego przekładu całego Pisma Świętego na język
łaciński. Praca nad przekładem trwała 24 lata (od 382 do 405 roku). Była to rewizja Itali, którą Hieronim skonfrontował z greckimi rękopisami (reprezentowały najprawdopodobniej tekst aleksandryjski).
Najdokładniej opracował Ewangelie, podczas gdy pozostałe księgi NT potraktował powierzchownie.
Przekład ten nazwano Wulgatą (vulgus – pospolity, zwykły), spotkał się z krytyczną oceną i wielokrotnie go poprawiano, ale w końcu wieku VI cieszył się już największym autorytetem, aż stał się
oficjalną Biblią kościoła zachodniego.
Ponieważ Wulgata przez pewien czas funkcjonowała obok przekładów starołacińskich, wpłynęło to na starołacińskie reminiscencje w tekście Wulgaty oraz na korektę tekstów starołacińskich na
modłę Wulgaty. Do jakiegoś stopnia musiała też przyczynić się nieostrożność kopistów. W tej sytuacji
Alkwin (735-804) i Theodulf (750-821), usiłowali zrewidować i oczyścić tekst Wulgaty, ale ich wysiłki przyczyniły się jedynie do wzrostu wersji mieszanych. Nad rewizją tekstu Wulgaty pracowali następnie Lanfrank (1005-1089) i Stephen Harding (zm. 1134), również bezowocnie. Po wynalezieniu
druku Wulgata była pierwszą książką drukowaną – Biblia Gutenberga (1452-1456).
Pierwsze krytyczne wydanie tekstu Wulgaty było dziełem Roberta Stefanusa w 1528 roku. W
czwartym wydaniu (1555) Stefanus wprowadził podział na rozdziały i wiersze. W 1546 roku na soborze trydenckim uchwalono o potrzebie przygotowania zrewidowanej Wulgaty. Zostało to zrealizowane
79
przez papieża Sykstusa V, który w 1590 roku doprowadził do wydania Wulgaty Sykstyńskiej, niedoskonałej pod względem krytycznym. Po śmierci papieża w 1592 roku jego następca Klemens VIII
wycofał wszystkie kopie wydania sykstyńskiego, jako niekanonicznego i źle przygotowanego. Następnie doprowadził do wydania poprawionej w 4900 miejscach Wulgaty Klementyńskiej.
Sobór Watykański II powołał komisję – Pontifica Commisio pro Nova Vulgata Bibliorum
editione – której celem było dokonanie rewizji Wulgaty. Komisji przewodził kardynał A. Bea. Założeniem było podobno poprawienie tekstu w duchu osiągnięć współczesnej lingwistyki, oczyszczenie
pisowni ze średniowiecznych naleciałości oraz przetłumaczenie na nowo tego, w czym Hieronim zanadto odszedł od oryginału. Vulgata Stuttgartiana, bardziej podobna do klementyńskiej niż do editio
nova, będąca próbą zbliżenia tekstu do oryginalnej Wulgaty Hieronima tak dalece, jak tylko to możliwe. Opiera się głównie na Kodeksie Amiatinus z VIII wieku.
Do naszych czasów zachowało się ponad 9 000 rękopisów Wulgaty.
Codex Amiatinus (A). Jest to pokaźnych rozmiarów kodeks, stanowiony przez 1029 kart o wymiarach 50,5 na 34 cm i 15 cm grubości. Waży około 30 kg. Cztery jego karty wymagały jednej cielęcej skóry. Zapisany wielką, wyraźną, regularną i piękną uncjałą, w dwóch kolumnach na stronę, 43-44
linijki tekstu w kolumnie. Stosunkowo często zostawiana jest niewielka przestrzeń pomiędzy wyrazami, ale pismo jest zasadniczo biorąc ciągłe. Tekst podzielony jest na sekcje, które w Ewangeliach
odpowiadają Sekcjom Ammoniusza. Brak interpunkcji, ale wprawiony czytelnik prowadzony był do
sensu przez kolometrię. Sporządzony został przed 716 rokiem w oparciu o Codex Grandior z VI wieku (znał go Beda, nie zachował się do naszych czasów), w klasztorze, w Wearmouth albo Jarrow, w
północnej Anglii, przez mnicha Ceolfrid. Jest jednym z trzech kodeksów sporządzonych przez tego
mnicha, ale jedynym zachowanym. Od 1786 roku przechowywany jest w Biblioteca Laurenziana.
Cieszy się opinią najstarszego i najlepszego świadka tekstu św. Hieronima, ponieważ od tekstu Hieronima dzieliło go niewiele kopii. Jest też znakomitym przykładem średniowiecznej kaligrafii i bywa
nazywany najładniejszą książką na świecie. Vulgata Stuttgartensia opiera się głównie na nim231.
Codex Dublinensis (D), albo Księga Armagh. Zawiera pełny tekst NT. Sporządzono go w roku
807, zawiera List do Laodycei po Liście do Kolosan, Dzieje umieszczone zostały po Apokalipsie.
Przedstawia irlandzki typ tekstu Wulgaty, który charakteryzuje się pewną liczbą dodatków. W niektórych miejscach można zauważyć, że tekst kodeksu podąża za tekstem greckiego rękopisu reprezentującego grupę Ferrara (f13). Przechowywany w Trinity College w Dublin.
Codex Fuldensis (F), napisany w latach 541-546 w Capui, na polecenie biskupa Wiktora. Został
sprawdzony i poprawiony przezeń osobiście. Zawiera Ewangelie w formie Diatessaronu Tacjana,
ponadto: List do Laodycei oraz Hieronima Prolog do Kanonicznych Ewangelii. Tekst kodeksu bliski
jest dla Amiatinus. Przechowywany w bibliotece w Fuldzie (Abb. 61).
Codex Sangermanensis (G), NT, początek IX wieku.
Codex Complutensis I, ukończony w 927 roku. Zawiera całą Biblię, z Listem do Laodycei następującym po Hbr. Wykorzystany został przez kardynała Ximenesa w wydanej przezeń Poliglotta
Complutensis. Podczas wojny domowej w Hiszpanii (1936-1939) został niemal całkowicie zniszczony. Zachowane szczątki przechowywane są w Madrycie (Bibl. Univ. Cent. 31).
231
P. H. Blair, M. Lapidge, The World of Bede, Cambridge University Press,1990, pp. 221-236.
80
Codex Mediolanensis (M), zawiera cztery Ewangelie, datowany na drugą połowę VI wieku.
Tekst jest bardzo dobry, porównywany z Amiatinus i Fuldensis. Przechowywany w Biblioteca Ambrosiana. Jest tak wysokiej klasy, że można postawić go w jednym rzędzie z Amiatinus i Fuldensis.
Kodeks N, Ewangelie, V wiek; palimpsest. Powstał we Włoszech, przechowywany w Paryżu.
Jeden z najstarszych rękopisów Wulgaty.
Codex Reginensis (R), Listy Pawła, VIII wiek. Sporządzony w pobliżu Rawenny, dzisiaj w Bibliotece Watykańskiej.
Codex Sangallensis (S), najstarszy znany, zawierający Ewangelie, rękopis Wulgaty; pochodzi z
początku V wieku.
Codex Lindisfarnensis (Y), zawiera Ewangelie, sporządzony krótko po 687 roku; bogato ilustrowany. Jest to jedna z najpiękniejszych książek świata. Tekst wykazuje bliskie pokrewieństwo do
Amiatinus. Później, pomiędzy liniami łacińskiego tekstu, ktoś dodał tekst w języku anglosaskim, który
jest parafrazą tekstu łacińskiego. Przechowywany w Britich Library.
Codex Harleianus (Z); zawiera Ewangelie, datowany na VI/VII wiek. Początkowo przechowywany był w Bibliotece Królewskiej w Paryżu. Skradziony został przez Jean Aymon w 1707 roku i
sprzedany dla R. Harleya, który przekazał go dla British Library.
Codex Kenanensis (Q), słynna Księga z Kells; zawiera Ewangelie, pochodzi z VIII/IX wieku.
Tekst prezentuje iryjski typ, ze szczególnymi błędami, wynikającymi z nierozumienia tekstu przez
kopistę. Zawiera piękne dekoracje i z tego słynie.
Ograniczenia łacińskich przekładów
Ograniczeniem łacińskich przekładów są transkrypcje semickich imion i terminów: Caiphas/Caiaphas, Scarioth/Iscariotes, Istrahel/Israhel, Isac/Isaac. Innego rodzaju ograniczenie powodują latynizmy (np. εκατονταρχης/κεντυριων → centurio). Nie może być odróżniony czas aoryst i
perfectum. Zarówno ελαλησα jak i λελαληκα muszą być oddawane przez locutus sum. Język łaciński
nie posiada rodzajnika. Czasami rodzajnik oddawany jest przez zaimek wskazujący w wyrażeniach hic
mundus albo hoc saeculum.
Język grecki ma wiele form partykuły przeczącej ου, ουκ, ουχ, ουχι, µη, ου µη, µη ου. Są one
przekładane przez non lub nonne. Partykuła ουδε/µηδε przekładana jest na neque oraz przymiotnikiem
ουδεiς/µηδεις przekładanym na nemo. Podobnie ma się sprawa ze wszystkimi synonimami, zwłaszcza
wieloznacznymi. W J 7, 28-29 użyte są zamiennie najpierw πεµψας, następnie απεστειλεν, oba tłumaczone są na misit. Wieloznaczny προσκαρτερεω – występuje w NT 10-krotnie – tłumaczony jest, w
zależności od kontekstu, na osiem różnych sposobów (perserverare, perdurare, instare, instantem
esse, adhaerere, deservire, parere, servire).
Greckie synonimy takie jak καταγγέλλω i αναγγέλλω, οικέω i κατοικέω nie są precyzyjnie rozróżniane w łacinie. Czasem jest problem z przyimkami εκ i απο, απο i υπο, εν i επι, oddawanych przez
łacińskie a, de i ex. Także przyimki εις i εν w grece hellenistycznej mogły być używane zamiennie.
Problem ten dotyczy wszystkich synonimów.
Na ogół przekłady łacińskie były bardzo dosłowne i to samo greckie słowo starały się oddawać
tym samym słowem łacińskim. Ale nie zawsze miało to miejsce, zwłaszcza w przypadku Versio Afra,
81
która te same greckie słowa oddawała różnymi łacińskimi terminami. Termin αυτου oddawany jest
przez eius lub illius, ην przez erat lub fuit.
Dowodem, iż w oparciu o przekład łaciński nie da się w sposób bezbłędny odtworzyć tekstu
greckiego jest przekład Erazma (w Ap 17, 4 – ακαθαρτητος, w Ap 22, 18 – συµµαρτυρουµαι γαρ).
Przekłady koptyjskie
Początkowo Kościół w Egipcie posługiwał się językiem greckim. Przejście na język koptyjski –
ostatnia forma języka egipskiego – dokonało się w latach 180-200232. Język koptyjski funkcjonował
jednak aż w siedmiu dialektach. Nowy Testament przełożono na pięć z nich. Przekłady koptyjskie
reprezentują tekst aleksandryjski, copsa i copbo, mają naleciałości tekstu zachodniego. Przekład sahidycki był dość swobodny, bohairski natomiast bardzo niewolniczy, miał tendencję do przekładania
każdego słowa, stosował nawet zapożyczenia gramatyczne. 52 rękopisów jest bilingwicznych, zawierają – obok tekstu koptyjskiego – tekst grecki, 2 rękopisy są trilingwiczne, zawierają tekst: grecki,
koptyjski, arabski.
Dialekt saidzki
Najpierw, w końcu II wieku, dokonano cząstkowego przekładu na używany w górnym Egipcie
(znajomość greki nie była tu powszechna), dialekt saidzki (copsa). Później uzupełniono go o brakujące
księgi. Przekład ten charakteryzuje się tym, że zasadniczo biorąc oparty został na tekście aleksandryjskim. Jednak w tekstach Ewangelii Jana i Dziejów zawiera sporo zachodnich naleciałości. Są to przypadkowe naleciałości i trudno się w nich dopatrzyć jakiejś prawidłowości. Tekst dialektu sahidyckiego
lokuje się pomiędzy tekstem greckich kodeksów ℵ i B, najbliższy jest dla ो75, jest także bliski dla
kodeksu T, który jest bilingwicznym grecko-sahidyckim kodeksem. W oparciu o późniejsze rękopisy
można zauważyć powolny proces rewizji tekstu. W IX wieku dialekt sahidycki zaczął ustępować bohairskiemu. Przez długi czas nie wiedziano nawet o jego istnieniu. Rękopisy reprezentujące ten przekład zostały odkryte w XVIII wieku. Dzisiaj mamy 560 rękopisów saidzkich skatalogowanych przez
instytut w Münster, żaden z nich nie jest kompletny.
W Dziejach zasadniczo biorąc przekazuje tekst aleksandryjski, z niewielką liczbą lekcji tekstu
zachodniego. W „dekrecie apostolskim” z Dz 15, 19 n doszło do nałożenia aleksandryjskiej i zachodniej lekcji. W Listach Pawła tekst jest aleksandryjski z zachodnim odcieniem, bliski jest dla ो46 i B.
W Listach powszechnych przekład sahidycki reprezentuje klasyczny tekst aleksandryjski i jest daleki
dla wszystkich pozostałych tekstów, bardzo często współbrzmi z kodeksem B. Rękopisy sahidyckie
opuszczają te same wiersze, co greckie rękopisy reprezentujące tradycję aleksandryjską. Porządek
Ewangelii: J, Mt, Mk i Łk. List do Hebrajczyków umieszczany jest po 2 Kor a przed Gal. W wielu
rękopisach brak Apokalipsy.
Crosby-Schøyen Codex, na 52 papirusowych kartach. Zawiera pełny tekst 1 Piotra (ponadto
Jon, 2 Mch, Peri Paschu Melitona i anonimową Homilię). Datowany na III/IV wiek, przechowywany
w Duke University. MS. Or. 7594 zawiera Pwt, Jon i Dz (w tej kolejności), datowany na koniec III,
232
Około roku 180 osiągnięty też został szczytowy punkt wpływów gnostycyzmu w Egipcie.
82
lub początek IV wieku, przechowywany w British Library233. Michigan MS. Inv. 3992 zawiera 1 Kor,
Tt i Ps, pochodzi z IV wieku. Berlin MS. Or. 408 i British Muzeum Or. 3518 tworzyły pierwotnie
jeden rękopis, zawierający Ap, 1 J i Flm (w tej kolejności), datowany na IV wiek. Kolekcja Chester
Beatty prezentuje trzy rękopisy sahidyckiego NT, datowane na VI albo VII wiek. Jeden z nich zawiera
Dzieje i Ewangelię Jana, drugi – Listy Pawła i Ewangelie, trzeci – teksty Psalmów od I do L i pierwszy rozdział Mateusza. Niektóre rękopisy zawierają Mk 16,9-10, inne zaś nie, J 7,53 – 8, 1 opuszczony
jest we wszystkich rękopisach. Przechowywany w Berlinie P. 15926 przekazuje ściśle zachodni tekst
NT. George Horner przygotował krytyczne wydanie tekstu sahidyckiego w latach 1911-1924234.
Dialekt bohairski
Przekład na dialekt bohairski (copbo) – używany w delcie Nilu – dokonany został na początku
III wieku. Historia przekładu bohairskiego jest najbardziej skomplikowana spośród wszystkich dialektów koptyjskich. Dwa odkryte w XX wieku fragmenty pochodzące z IV-V wieków zmieniły nasz pogląd na temat historii tekstu bohairskiego. Tekst przez nie przekazywany jest na tyle różny od późniejszych znanych nam rękopisów, że określony został mianem tekstu proto-bohairskiego (copbo). Nawet
język różni się nieco. Porządek Ewangelii: J, Mt, Mk i Łk. List do Hebrajczyków umieszczany jest po
2 Tes a przed 1 Tm.
Dawniej przypuszczano, że przekład bohairski dokonany został w oparciu o grecki rękopis reprezentujący późny tekst aleksandryjski. W przekładzie tym wykorzystany został przekład sahidycki,
co widoczne jest w niektórych partiach tekstu, widoczne są też wpływy tekstu zachodniego, podczas
gdy tekst bizantyjski jest trudny do zauważenia. W XI wieku, gdy przeniesiono patriarchat z Aleksandrii do Kairu, dialekt bohairski był już językiem dominującym w Kościele koptyjskim, w związku z
tym przekład NT na dialekt bohairski (copbo) stał się oficjalnym tekstem Kościoła koptyjskiego w
Egipcie stał się. Nie jest pewne czy tekst bohairski był kiedykolwiek rewidowany.
Zachowało się więcej niż sto rękopisów dialektu bohairskiego, mają one późne pochodzenie.
Najstarszy komplet Ewangelii pochodzi dopiero z 1174 roku, następny z 1178-1180, a kolejny z 1192
roku. Pozostałe rękopisy pochodzą z wieku XIII i następnych. Bodmer odkrył papirus – Papirus Bodmer III – zawierający większą część Ewangelii Jana, datowany na IV wieku (możliwym jest także V
wiek). Również fragment Listu do Filipian, który przekazuje tekst w brzmieniu sahidyckim235.
Wszystkie rękopisy zawierają Mk 16, 9-20, natomiast teksty J 5, 4 i J 7, 53 – 8, 11 opuszczone zostały
we wszystkich najważniejszych rękopisach. George Horner przygotował krytyczne wydanie tekstu
bohairskiego w latach 1898-1905236.
Dialekty środkowo-egipskie
Nieco później przełożono Nowy Testament na dialekty środkowego Egiptu: fajumski (copfay),
233
H. Thompson, The New Biblical Texts in the Dialect of Upper Egypt, (London, 1912).
G. Horner, The Coptic Version of the New Testament in the Southern Dialect, otherwise called Sahidic and Thebaic, 7
vols. (1911-1924; repr. Osnabrück: 1969).
235
R. Kasser, Papyrus Bodmer III. Evangile de Jean et Genese I-IV, 2 en bohairique, CSCO clxxvii, Scriptores coptici,
XXV; Louvain, 1958.
236
G. Horner, The Coptic Version of the New Testament in the Northern Dialect, otherwise called Memphitic and Bohairic, 4
vols. (1898-1905; repr. Osnabrück: 1969).
234
83
2
achmimicki (copach) i subachmimicki (copach ), miały one za podstawę częściowo tekst grecki, a częściowo wcześniejsze przekłady koptyjskie, przede wszystkim na dialekt sahidycki. Dokładny czas ich
powstania trudny jest do ustalenia, wiadomo tylko, że istniały w IV wieku. Przekłady te, w przeważającej mierze, reprezentują tekst aleksandryjski, ponadto zauważalna jest ich zależność od tekstu zachodniego i ich niejednokrotne współbrzmienie ze starołacińskimi przekładami. Zachowane do naszych czasów rękopisy, nie przekazują pełnego NT w dialektach środkowo-egipskich. Jeden z nich, na
dialekt fajumski, zawiera tylko J 6, 11 – 15, 11 (z lukami). Przekład Ewangelii Jana na dialekt subachmimicki datowany jest na lata 350-375. Bliższy on jest przekładowi sahidyckiemu niż bohairskiemu. Schøyen Codex zawiera Ewangelię Mateusza, datowany jest na IV wiek.
Ograniczenia dialektów koptyjskich
Alfabet koptyjski powstał w oparciu o alfabet do grecki, do którego 24 liter dodano jeszcze 7
liter zapożyczonych z pisma demotycznego (Ϣ, Ϥ, Ϧ, Ϩ, Ϫ, Ϭ, ̷). Pięć liter używanych było tylko w
słowach greckiego pochodzenia. Jednak język koptyjski nie rozróżnia pomiędzy d od t. Widoczne jest
to w transkrypcjach takich terminów jak: σκανδαλον, czy ενδυµα. Z drugiej zaś strony rozróżnia
dźwięki, które Grekom nie były znane. Język koptyjski zna tylko dwa rodzaje.
Język koptyjski nie miał ekwiwalentu dla partykuły µεν, czasami jednak transkrybowano ją
(oraz partykułę δε). Wiele terminów zostało zapożyczonych z języka greckiego (np. αλλα, χαρις,
σκανδαλον, δικαιοσυνη, κοινονεια, σωµα, ψυχη, αγαθος, πονηρος, προφητης, µαθητης, µαρτυρια,
σταυρος, γραµµαρ, σοφος, χρονος, εξουσια, θαλασσα, Σατανας i wiele innych). Szereg słów, ze
względu na itacyzm, pisane są na dwa sposoby: αρχιερευς/αρχηερευς, µαθητης / µαθιτης,
Ιταλια/Ηταλια, ∆αειδ / ∆αυιδ. Skróty dla nomina sacra dokonywane są wedle tej samej zasady jak w
tekstach greckich (np. ΘΣ, ΙΗΣ, ΙΣΗΛ, ΠΝΑ).
Przekład koptyjski, ze względu na swoją daleko idącą dosłowność, przy rekonstrukcji tekstu
greckiego, jest bardziej przydatny od przekładów syryjskich i łacińskich.
Przekład gocki
Przekład gocki tym wyróżnia się spośród przekładów starożytnych, że znamy datę, tłumacza
oraz okoliczności w jakich powstawał. Wulfila, Wulfilas bądź Ulfila (310-383), „grecki apostoł”, działający na terenach Dacji i Bosforu, nawracał Ostrogotów na wiarę chrześcijańską obrządku ariańskiego. Jako biskup Taurydy uczestniczył w obradach I soboru Nicejskiego (325). Zanim przystąpił do
przekładowej pracy, najpierw stworzył alfabet gocki, w oparciu o grecki, bo nie chciał użyć starogermańskich run. Kolejnym problemem były braki w terminologii, dlatego też słownictwo poszerzył poprzez zapożyczenia z greki i łaciny. Budowę zdania oparł na składni greckiej. Przekład używany był w
państwie Ostrogotów we Włoszech, które trwało krótko (488-554). Niedługo potem, po przejściu na
katolicyzm, język gocki zaginął i nie było nikogo, kto byłby zainteresowany czytaniem przekładu
Wulfili.
Tekst Nowego Testamentu reprezentuje bizantyjską tradycję tekstualną (rodzina E), jest bliski
dla cytatów Chryzostoma. Tekst Listów Pawła jest bliski dla Peszitty. Zachowane rękopisy zawierają
84
sporo naleciałości tekstu zachodniego, być może zostały one dodane później, w okresie państwa
Ostrogotów.
Najważniejszym rękopisem jest Codex Argenteus, „Srebrna Biblia”, pisany srebrnymi i złotymi
literami na nasączonym purpurą pergaminie. Zawiera cztery Ewangelie, w kolejności: Mt, J, Łk, Mk.
Stanowi go dziś 188 kart (pierwotnie było ich 336). Sporządzony został około 520 roku, dla Teodoryka Wielkiego (455-526), króla Ostrogotów, wkrótce po jego koronacji w Rawennie, albo Brescji. Po
śmierci Teodoryka kodeks został zapomniany. Nie jest uwzględniany w żadnych katalogach i listach
ksiąg. Został odkryty w XVI wieku, podczas wojny trzydziestoletniej zabrali go Szwedzi. Przechowywany jest w Uppsali. W 1970 roku, w Speyer, odkryta została jedna z brakujących kartek kodeksu,
Fragment Speyer, kończy ona Ewangelię Marka. Od tej chwili kodeks liczy 188 kart. W 1995 roku
kodeks został skradziony, ale już po miesiącu odzyskany237.
Pozostałe rękopisy gockiego Nowego Testamentu, poza jednym wyjątkiem, są palimpsestami.
Codex Carolinus, zawiera Rz 11-15, tekst jest bilingwiczny, łacińsko-gocki, palimpsest; przechowywany jest w Wolfenbüttel. Codex Ambrosianus A i Codex Ambrosianus B zawierają fragmenty
wszystkich Listów Pawła, ale tylko 2 Kor zachował się w całości. Codex Ambrosianus C zawiera
fragmenty Mt 25-27. Wszystkie trzy pochodzą z V/VI wieku i przechowywane są w Mediolanie.
Codex Taurinensis zawiera 4 karty z fragmentami Ga i Kol. Nie zachowały się rękopisy przekazujące
Dzieje, Listy powszechne i Apokalipsę. Księgi te zostały całkowicie utracone238.
Przekład ormiański
W roku 402 synod w Vagharshapat polecił Izaakowi przetłumaczenie Biblii na język ormiański.
W latach 410-414 Mesrob i Izaak przetłumaczyli całą Biblię na język ormiański. Zasadniczo biorąc
przekład reprezentuje tekst aleksandryjski. NT zawierał 22 księgi (wpływ Peszitty). Przekład prawdopodobnie został dokonany z języka greckiego, jednak wpływ przekładu syryjskiego jest zauważalny.
Tłumacz posiłkował się syryjskim przekładem. Według innego wyjaśnienia, pierwszy przekład dokonany został z języka syryjskiego. Został on później zrewidowany w oparciu o greckie rękopisy. Reprezentuje tekst cezarejski z naleciałościami tekstu bizantyjskiego.
Zachowało się prawie 1 500 rękopisów. Najstarszy rękopis, MS. 991, pochodzi z 887 roku,
zawiera cztery Ewangelie, pisany jest majuskułą. MS. 2374, rok 989, zawiera wyjaśnienie, że Mk
16,9-20 został napisany przez prezbitera Arystiona. Najwcześniejsze rękopisy Dziejów, Listów powszechnych, Listów Pawła i Apokalipsy są bilingwicznymi grecko-ormiańskimi kodeksami (Arm. 27,
Arm. 9, Gregory – Aland 301; Rhodes 151), przechowywane są w Bibliothèque Nationale w Paryżu.
Przekład gruziński
W końcu V wieku dokonano przekładu na język gruziński, a był to przekład prawdopodobnie z
języka ormiańskiego. Niektórzy jednak twierdzą (Conybeare), że dokonano go bezpośrednio z greki,
237
Lars Munkhammar, Codex Argenteus. From Ravenna to Uppsala. The wanderings of a Gothic manuscript from the early
sixth century, w: http://www.ifla.org/IV/ifla64/050-132e.htm.
238
http://www.wulfila.be/gothic/manuscripts.
85
inni znów, ze względu na pewną, dokładnie zresztą nie ustaloną, liczbę syriacyzmów twierdzą, że z
syryjskiego. Tekst jest mieszany, w najstarszych rękopisach przeważa element cezarejski, natomiast w
późniejszych rękopisach – bizantyjski. Wśród najstarszych zawierających Ewangelie rękopisów znajduje się: Adysz z 897 roku, Opiza z 913 roku i Tbet z 995 roku. Rękopis Adysz oznaczany jest symbolem geo1, natomiast dwa pozostałe rękopisy symbolem geo2.
Przekład etiopski
Po soborze chalcedońskim, w 451 roku, monofizyci byli prześladowani w Bizancjum. Znaczna
ich część znalazła schronienie w Etiopii. W ich liczbie było dziewięciu aktywnych mnichów syryjskich, którzy ze względu na swą gorliwość i pobożność, zdobyli sobie status świętości. Oprócz zakładania klasztorów i propagowania monofizyckiej teologii, mieli też dokonać przekładu ksiąg świętych
na język etiopski. Możliwym jednak jest i to, że przekład powstał dopiero w VI/VII wieku. Po dziś
dzień nie rozstrzygnięto czy Ewangelie przełożone zostały z greckiego, czy syryjskiego języka. Wątpliwości nie ma co do pozostałych ksiąg – przełożone zostały z języka greckiego.
Listy Pawła wykazują, pod względem statystycznym, zaskakująco dużą zgodność z ो46 i Kodeksem Watykańskim, zwłaszcza w tych partiach gdy te dwa rękopisy nie są wspierane przez żaden
grecki rękopis. W innych partiach Nowego Testamentu reprezentuje wczesny tekst bizantyjski. W
wiekach XII-XIV przekład etiopski został uzgodniony z tekstem arabskim.
Zachowało się ponad trzysta rękopisów zawierających jedną lub więcej ksiąg NT. 26 z nich
pochodzi z wieków X-XV, pozostałe z wieków XVI-XIX. Najstarszym jest Abba Garima 1, zawiera
Ewangelie, pochodzi z IX/X wieku. Z XI wieku pochodzą Abba Garima 2 i Abba Garima 3, oba zawierają Ewangelie. Lalibela, zawiera cztery Ewangelie, pochodzi z 1181-1221 roku. Abba Garima B.
20 z XIV wieku zawiera Listy Pawła napisane w pięciu językach (w kolumnach od lewej do prawej):
etiopski, syryjski, koptyjski (bohairski), arabski i ormiański oraz Listy powszechne i Dzieje w czterech
językach (bez ormiańskiej kolumny). Przekład etiopski wydany został drukiem w 1548 roku w Rzymie.
Przekład perski
Nie wiemy kiedy powstał przekład na język perski, kto go dokonał, ani jakie partie NT przełożone zostały jako pierwsze. Według świadectwa Jana Chryzostoma w IV wieku istniał przekład na
język perski239. W wieku V Teodoret napisał, że Persowie „czczą pisma Piotra, Pawła, Jana, Mateusza,
Łukasza i Marka jako te, które zstąpiły z nieba”240. Przekładu dokonano prawdopodobnie z Peszitty.
Do naszych czasów nie zachował się najmniejszy fragment tego przekładu. Dokonano z niego przekładu na nowoperski. Jeden z jego rękopisów pochodzi z roku 1341.
239
240
Hom. In Joh., PG 59, kol. 32.
Graecorum affectionum curatio, PG 83, kol. 1045.
86
Przekład arabski
Nie wiadomo kto dokonał przekładu na język arabski, różne tradycje przypisują to różnym osobom. Wiadomo tylko, że najpóźniej mógł powstać w VII wieku, a było ich kilka. Niektóre tłumaczone
były z greckiego, inne natomiast ze staro-syryjskiego przekładu.
Najstarszy rękopis, Sinai Arabicus 151, pochodzi z 867 roku, zawiera Dzieje i Listy powszechne. Ms. Borg. arab. 95, pochodzi z IX wieku, zawiera tekst czterech Ewangelii na 173 kartach. Sinai
Arabicus 72 zawiera cztery Ewangelie i pochodzi z roku 897. Zachowało się też kilka późnych egzemplarzy Diatessaronu w języku arabskim. 16 rękopisów przekazuje tekst bilingwiczny greckoarabski. Są także rękopisy trilingwiczny, dwa z nich w językach: greckim, koptyjskim i arabskim, a
jeden w: greckim, łacińskim i arabskim.
Tekst czterech Ewangelii wydany został drukiem w latach 1590-1591 w Rzymie. Pełny tekst
NT wydany został w Paryskiej Poliglocie i Londyńskiej Poliglocie.
Przekład arabski grecką literę χ bardzo często oddaje przez ‫ ش‬, co odpowiada „sh” (np. Tyshikus
zamiast Tychikus). Berea w Macedonii nazywana jest Aleppo (z dookreśleniem „Zachodnie”).
Przekład sogdiana
Na początku średniowiecza w centralnej Azji najbardziej wpływowym językiem był sogdiana.
Nie wiadomo kto i kiedy dokonał przekładu, zachowały się tylko niewielkie fragmenty Mt, Łk, J, 1
Kor, Ga. Na ogół są to interlinearne teksty syryjsko-sogiana. Pochodzą one z wieków X-XI.
Przekład nubijski
Między Egiptem a Etiopią istniały trzy królestwa numidyjskie. Pierwsi chrześcijanie przybyli do
Nubii podczas prześladowań Dioklecjana. Jednak chrześcijaństwo rozpowszechniło się w tym kraju
dopiero w VI wieku. Nie wiadomo kiedy dokonany został przekład na język nubijski, najstarsze fragmenty rękopisów pochodzą z VIII wieku. Tekstualny charakter odbiega od klasycznego podziału
greckich rękopisów. Ma pewne cechy tekstu bizantyjskiego oraz wszystkich pozostałych tekstów, z
rodziną 1739 włącznie.
Przekład staro-cerkiewno-słowiański
Pierwszy przekład na język słowiański został rozpoczęty w roku 864 przez braci Cyryla (zm.
869) i Metodego (zm. 885), a kontynuowany był po ich śmierci. Przekład został podjęty z myślą o
bałkańskich Słowianach i początkowo ograniczał się wyłącznie do partii liturgicznych (Ewangelie,
Dzieje, Listy, Psalmy). Gdy zostało to dokonane Metody podjął się tłumaczenia dłuższych partii ST.
Przekazuje tekst bizantyjski.
Codex Zographensis, pochodzi z końca X wieku, zawiera Ewangelie i jest najstarszym zachowanym
rękopisem. Przechowywany w klasztorze Zografu na Athosie241.
241
N. van Wijk, Palaeoslovenica. I. O prototypie cerkiewno-sl/owian'skiego "Codex Zographensis", Rocznik Slawistyczny
IX, 1921.
87
Codex Marianus, pochodzi z XI wieku.
Kodeks Nowogrodzki, palimpsest, tekst górny zawiera Ps 75-76, tekst dolny zawiera początek Apokalipsy; pochodzi z pocz. XI wieku, lub końca X. Odkryty został w roku 2000242.
Ewangeliarz Ostromira, 294 pergaminowych kart, powstał w latach 1056-1057 na zamówienie nowogrodzkiego Ostromira243.
Codex Marianus, zawiera cztery Ewangelie, pochodzi z XIV wieku, odkryty w latach 1844-1845 na
Górze Athos przez Grigorewicza. 2 karty kodeksu przechowywane są w Austriackiej Bibliotece
Narodowej (Cod. Slav. 146), pozostałe w Moskwie.
Trzy rękopisy przekazują tekst bilingwiczny grecko-słowiański.
Inne przekłady
W końcu I tysiąclecia powstały przekłady na: anglosaski (VIII/IX wiek), stary dolnoniemiecki,
stary górnoniemiecki, starofrancuski (prowansalski). Wszystkie cztery dokonane zostały z Wulgaty,
której tekst był już zmieszany z Italą i dlatego dla badań nad greckim tekstem NT przekłady te nie
mają już większego znaczenia244.
Przekłady z drugiej połowy I tysiąclecia mają niewielkie znaczenie dla odtworzenia pierwotnego tekstu NT, ponieważ zbyt późno powstały, podczas gdy znaczenie przekładów starożytnych jest
znacznie większe. Niemniej brane są pod uwagę, zawsze może się zdarzyć, że którąś za lekcji Pisma
przekażą lepiej niż przekłady starożytne. Interesuje nas zwłaszcza to, którą z rodzin tekstu greckiego
wspierają i nie można ich lekceważyć przy odtwarzaniu historii tekstu NT.
242
А. А. Алексеев, О новгородских вощёных дощечках начала XI в., Русский язык в научном освещении. — № 2 (8),
2004, С. 203—208.
243
O. Popova, Russian Illuminated Manuscripts, Thames & Hudson, London (or Braziller NY), 1984, nos 1-5, & pp. 5-9.
244
Szerzej o starożytnych przekładach NT w: Metzger B.M., The Early Versions of the New Testament, Clarendon Press,
Oksford 1977; K. Aland, B. Aland, Der Text des Neuen Testaments, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 1989, ss. 191-221;
F.G. Kenyon, Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939; Black M., Aland K., Die alten Übersetzungen
des Neuen Testaments, die Kirchenväterzitate und Lektionare: der gegenwärtige Stand ihrer Erforschung und ihre Bedeutung für die griechische Textgeschichte, Wissenschaftliche Beirat des Instituts für neutestamentliche Textforschung, Berlin
1972.
88
Pomyłki kopistów
Pomiędzy poszczególnymi rękopisami zachodzą rozbieżności. Zawierają opuszczenia, dodatki,
zmiany dokonywane świadomie, bądź nieświadomie. Niektóre fragmenty tekstu, których autentyczność poddawana była w wątpliwość, opatrywano asteryskiem, bądź obeliskiem (następny kopista
przepisywał je pomijając te znaki).
Zmiany nieświadome
Podobieństwa graficzne
Ciągła pisownia, bez interpunkcji, zmuszała kopistów i tłumaczy do dzielenia wyrazów. Jeżeli
kopista nie zrozumiał myśli autora natchnionego, mógł doprowadzić do zniekształcenia jego myśli. W
Mt 9, 18 EΙCEΛϴΩΝ może być czytane jako εις ελθων lub εισελθων. W Mk 10, 40 ΑΛΛΟΙCΗΤΟΙΜΑCΤΑΙ część rękopisów ma αλλ οις (= lecz którym) – A, B2,C2, K, Θ, Π, Ψ, f1, f13 i liczne minuskuły, inne natomiast mają αλλοις (= innym) – ℵ, A, B*, D, L, W, X, ∆, 0146.
Podobieństwo liter, głosek, bądź całych wyrazów powodowało, że kopista zamieniał podobne
litery. Ϲ podobne było do Є, Α do Λ i do ∆, Ο do Θ, podobne były: Γ, Π i Τ. W Rz 6,5 ΑΛΛΑ (= lecz,
ale), Wulgata czytała ΑΜΑ (= simul), w Mt 16,23 ΑΛΛΑ może być czytane jako αλλ α. W 2 Pt 2,13
ΑΠΑΤΑΙC / ΑΓΑΠΑΙC, a w Jd 12 ΑΓΑΠΑΙC / ΑΠΑΤΑΙC, w Hbr 4,11 ΑΠΕΙΘΕΙΑC / ΑΛΗΘΕΙΑC, w 1
Kor 5,8 ΠΟΝΗΡΙΑC / ΠΟΡΝΗΙΑC. Kodeks Synajski oraz Claromontanus w Hbr 9, 17 mają ΜΗ
ΤΟΤΕ zamiast ΜΗΠΟΤΕ (Π zamienione na Τ). W Ap 22,19 w łacińskim tekście Wulgaty zamieniono
ligno na libro, wariant libro wszedł do textus receptus.
Podobieństwa fonetyczne
Przy kopiowaniu ze słuchu zdarzały się błędy izofonii (podobieństwa dźwiękowego). Literę η z
czasem zaczęto wymawiać jak „i” (itacyzm), mieszano też zbliżone do siebie dźwięki ει, οι, υ. Na
wskutek itacyzmu ει przeszło w ι, εικων zamienione zostało na ικων, ειρηνη na ιρηνη, itd. Obserwujemy to w najważniejszych kodeksach ℵ, B, A. W wielu przypadkach było odwrotnie ι przeszło w ει.
Imię Dawid uzyskało brzmienie – ∆αυειδ, Piłat – Πειλατος (mają tak kodeksy: ℵ, B, A, D i inne). W
1 Kor 15,54 zamiast νικος (= zwycięstwo) niektóre rękopisy zamieniają na νεικος (= spór, walka).
Zdarzało się, że ten sam rękopis w jednym miejscu ulegał itacyzmowi, w innym zaś nie. Np. kodeks B
stosuje ελωει w Mt 27,46, natomiast ελωι w Mk 15,34.
W koine ο i ω wymawiało identycznie i dlatego kopista mógł ich nie rozróżniać. Przykład Rz 5,
1 εχωµεν (możemy mieć pokój) bądź εχοµεν (mamy pokój).
W epoce bizantyjskiej β zmieniła swoją wartość fonetyczną (zaczęto ją wymawiać jak „w”) i w
rezultacie tego imię ∆αυιδ zaczęto zapisywać jako ∆αβιδ.
89
Haplografia
Jeżeli dwie identyczne litery stały obok siebie zdarzało się, że kopista opuszczał jedną z nich.
Jest to błąd haplografii (gr. απλους, pojedynczy), dotyczy on również sylab czy większych stojących
obok siebie identycznych jednostek. Przykład haplografii można znaleźć w J 1, 3 (również J 3, 27):
ουδε εν – ो75 C
ουδεν – ℵ
ουδε.ν – ो66 zawiera tajemniczy punkt pomiędzy Ε a Ν. Czy oznacza on wahanie kopisty odnośnie
umieszczenia w tym miejscu bądź opuszczenia odpowiedniej litery? Litery Ε?
W 1 Tes 2,7 zamiast εγενηθηµεν νηπιοι (byliśmy łagodni), rękopisy tekstu bizantyjskiego mają
εγενηθηµεν ηπιοι (byliśmy skromni). Wariant ten wyrażony został w notach korektorskich kodeksów
ℵ, C, D, Ψ.
W Ap 6,4 πυρος zamiast πυρρος, w Dz 2,43 zamiast πολλα τερατα winno być πολλα τε τερατα.
Dittografia
W przypadku dittografii (gr. διττος, podwójny) jakaś litera, głoska, wyraz, czy część zdania
omyłkowo przepisane zostały dwukrotnie (np. J 19,29). ो98 podwaja literę µ w wyrazie περιεζωσµενον z Ap 1,13 i uzyskuje περιεζωσµµενον. W Łk 2,38 znaczna część rękopisów ma αυτη αυτη
(Θ, 053, f1, f13, Byz), podczas gdy inne mają αυτη (ℵ, A, B, D, L, W, ∆, Ξ, Ψ, 0130, 28, 33). Kodeks
Watykański dwukrotnie powtarza też διδασκαλος w J 13, 14. Przykład powtórzenia dłuższej frazy
znajdujemy w Dz 19, 34, gdzie zwrot „Wielka jest Artemida Efeska”, został dwukrotnie powtórzony
przez Kodeks Watykański, podczas gdy inne rękopisy zapisują go tylko raz. Kodeks Synajski zawierał
pierwotnie dwa zakończenia Ewangelii Jana. Drugie zakończenie zostało starte przez późniejszego
korektora, zapełnione kolofonem i staje się widoczne tylko poprzez lampę ultrafioletową.
Metateza
Niektóre litery czy głoski są szczególnie podatne na nieświadome przestawienie, większość
przestawień nie powoduje zmiany sensu i łatwo rozpoznać błąd. Kodeks Bezy w J 1, 3 ΕΓΕΝΕΤΟ
zamienił na ΕΝΕΓΕΤΟ, w podobny sposób w Dz 1,9 υπελαβεν zamienił na υπεβαλεν, a to powoduje
zmianę sensu (z „wziął” na „podłożył”). W Mk 14,65 część rękopisów ma ελαβον, część εβαλον.
Boernerianus w zwrocie πονηρια πλεονεξια κακια z Rz 1,29 przestawił 2. słowo z 3. Kodeks B w Mt
1,18 przestawił ΙΥ ΧΥ (tak ma ℵ i większość rękopisów) uzyskując ΧΥ ΙΥ. W Mt 5, 4.5 kodeksy D
33 b f q vg syrc copbo mają przestawioną kolejność wierszy.
Homoioarcton
Ten sam początek. Jeżeli dwie kolejne linijki zaczynały się tymi samymi słowami (albo tymi
samymi literami), kopista mógł je pomylić i opuścić jedną z linijkę tekstu. Kodeks Bezy nie zawiera
drugiej części wiersza Łk 6, 21, zaczynającej się podobnie jak poprzednia od µακαριοι.
Homoioteleuton
To samo zakończenie. Jeżeli dwie kolejne linijki kończyły się tymi samymi słowami (albo lite90
rami), kopista przepisywał pierwszą, wzrok padał na następną linijkę z identycznym zakończeniem i w
ten sposób omijał drugą linijkę (np. Mt 21,8; Łk 12, 8-9). Brak Mt 12,47 w rękopisach tekstu aleksandryjskiego może być rezultatem tego błędu. Kodeks Watykański wiersz J 17, 15 przekazuje w skróconej wersji: „Nie proszę, abyś ich ustrzegł od złego”. J 3, 20 zawiera dwie frazy kończące się na φως,
Kodeks Synajski nie posiada drugiej.
Błędne rozwiązanie skrótów
Ze względów oszczędnościowych starożytni posługiwali się często skrótami, których liczba
stopniowo wzrastała. Kopista nie zawsze potrafił poprawnie odczytać skrót, czasem go nie dostrzegał.
W Dz 13,23 „wyprowadził Izraelowi Zbawiciela Jezusa (σωτηρα ιν) kopista nie zauważył skrótu imienia Ιησουν (= ιν) i połączył go z poprzednim wyrazem, przestawiając przy tym samogłoski. W
wyniku tej pomyłki powstała lekcja σωτηριαν (= zbawienia). Możliwym był odwrotny błąd, polegający na uznaniu pełnego wyrazu za zespół skrótów.
ΟΙΣ / Ο ΙΣ – οις / ο Ιησους. Przykład znajdujemy w Dz 1,3 οις και παρεστησεν i ο Ιησους και
παρεστησεν.
Skrót ΘΣ (od ΘΕΟΣ), mógł być mylony z ΟΣ, co znalazło swój wyraz w wariantach tekstowych
1 Tm 3, 16: ος εφανερωθη i θεος εφανηρωθη.
Nieczytelny tekst
Jeżeli tekst był uszkodzony bądź zapisany niewyraźnie wówczas kopista zgadywał. Prowadziło
to do dodania, usunięcia, bądź zamiany niektórych liter. Przykład tego znajdujemy w Ap 1, 5:
ΛΥCΑΝΤI (uwolnił) – ो18, ‫א‬, A, C, 1, 792
ΛΟΥCΑΝΤI (obmył) – P, 046, 94, 1006
Innym przykładem zmiany nieświadomej jest Ap 22,14.
Ap 22,14:
ΠΛΥΝΟΝΤΕC ΤΑC CΤΟΛΑC ΑΥΤΩΝ (piorący szaty swoje) – ℵ, A, 1006, 2020, 2053
ΠΟΙΟΥΝΤΕC ΤΑC ΕΝΤΟΛΑC ΑΥΤΟΥ (wykonujący przykazania Jego) – 046, 1, 94, 1611, 1854, 1859,
2042, 2065, 2073, 2138, 2432.
Pierwsze słowo w jednej i drugiej wersji zawiera tyle samo liter, różnice dotyczą liter od 2 do 5,
dwie z nich zostały zmienione, a dwie przesunięte na inne pozycje (ΛΥΝΟ → ΟΙΟΥ); drugie słowo
bez zmian; w trzecim słowie pierwsza litera zamieniona na dwie (C → ΕΝ); w czwartym słowie zmienione dwie ostatnie litery (ΩΝ → ΟΥ). Tekst więc musiał być niewyraźny i kopista odgadywał go,
niewiele liter wprawdzie zmienił, ale doprowadził do dużej zmiany znaczeniowej. Zmiana mogła też
wynikać z niezrozumienia symboliki tekstu.
Wpływ kontekstu
Kopista, znając na pamięć wiele tekstów biblijnych, czasem nieświadomie umieszczał je w innych podobnych kontekstach. Tym należy tłumaczyć obecność słów: „błogosławiona ty między niewiastami” w Łk 1,28. Zostały one wzięte z dalszego kontekstu (1, 42).
91
Zmiany świadome
Literackie poprawki
W wielu kodeksach spotyka się zastępowanie form hellenistycznych przez klasyczne. Recenzja
bizantyjska poprawia końcówki aorystów. Charakterystyczne dla tekstu aleksandryjskiego – greka
koine – ηλθαν, ειπαν, ειδαν w rękopisach tekstu bizantyjskiego, uzyskują klasyczne końcówki -ον.
Również rzeczowniki uzyskują klasyczne końcówki. W Mk 1,8 po εγω dodana partykuła µεν. Tak jest
w kodeksach reprezentujących tekst zachodni oraz bizantyjski. Dodawano też rodzajniki (np. w Mk
1,1).
Czasem zmieniano kolejność wyrazów, np. w J 6,49 w zwrocie:
εν τη ερηµω το µαννα – B, C, D (τον αρτον εν τη ερ. το µ.) T, W, Θ
το µαννα εν τη ερηµω – ℵ, A, L, Ψ, f1, f13, Byz
Mk 1,9
εις τον Ιορδανην υπο Ιωανου – ℵ, B, D
υπο Ιωανου εις τον Ιορδανην – A, W
εγενετο Ιωαννης ο βαπτιζων εν τη ερηµω κηρυσσων βαπτισµα – B 33 copbo
εγενετο Ιωαννης ο βαπτιζων εν τη ερηµω και κηρυσσων βαπτισµα – ℵ L ∆
εγενετο Ιωαννης βαπτιζων εν τη ερηµω και κηρυσσων βαπτισµα – A, W, f1, f13, Byz, (K, P, Γ, 565,
1010, 1241, 1424).
Mt 4,3
ο πειραζων ειπεν αυτω (ℵ, B, W, f1,13, 33, 205, 700, 892),
αυτω ο πειραζων ειπεν (C, L, 1006, 1506, Byz, syrh),
αυτω ο πειραζων ειπεν αυτω (D, it, syrs,c).
καγω και εγω
Mt 4,4 επι παντι (większość rękopisów), εν παντι (C, D, f13 i inne).
J 1,18 εορακεν πωποτε (starożytne rękopisy, włącznie z najstarszymi reprezentantami tekstu
bizantyjskiego), εορακε πωποτε (późny bizantyjski, textus receptus). W Ga 4,7 αλλα / αλλ’. Druga
forma jest bardziej poprawna, ponieważ następny wyraz zaczyna się od samogłoski i nie zachodzi
hiatus.
Zmiany mające na celu łatwiejsze zrozumienie tekstu
Przykładem świadomej zmiany tekstu jest Łk 4,17, chodzi o jedno słowo αναπτυξας (rozwinął)
przekazane przez ℵ, Dc, K, ∆, Θ, Π, f1, f13, 28, 565, 700 i inne, zamienione na ανοιξας (otworzył) w A,
B, L, W, Ξ, 33 i inne. Nietrudno rozstrzygnąć która wersja jest słuszna, nietrudno też dociec dlaczego
zmianę tę wprowadziły A B L W. Po prostu nie używano już zwojów, zostały wyparte przez kodeksy.
Czy można powiedzieć „rozwinął kodeks”? Zamiana αναπτυξας na ανοιξας czyniła tekst biblijny bardziej zrozumiałym dla słuchacza.
Harmonizacja tekstów
Proces ten zachodził przede wszystkim u Synoptyków, a dotyczy głównie Ewangelii Mateusza i
92
Łukasza (np. Łk 17,36 z Mr 24,40 w tekście bizantyjskim; Mt 27,49 z J 19,34 w tekście aleksandryjskim).
Harmonizacja cytatów ST
Już Augustyn zauważył, że niektóre rękopisy opuszczają „Jeremiasza” w Mt 27,9 (ze znanych
nam rękopisów czynią to: Φ, 33, 157, 1579 i „Ferrar” rodzina). Niektóre rękopisy zamieniają na „Zachariasza” (22 syrhmg armmss).
W Mk 1,2 εν τοις προφηταις – A, W, f13, Byz
εν τω Ησαια τω προφητη – ℵ, B, L, D
εν Ησαια τω προφητη – D, Θ, f1
W Mk 2,26 D oraz W opuszczają wyrażenie „kiedy Abiatar był najwyższym kapłanem”. Prawdopodobnie kopista był świadomy, że według 1 Sam 21,1-6 najwyższym kapłanem był Achimelek. W i
większość późnych minuskułów opuszczają ουδε ο υιος (ani Syn) z Mt 24,36.
Harmonizacja synoptyków
Kodeks D, w ramach harmonizacji z Ewangelią Mateusza, genealogię Chrystusa w Łk 3,23-34
zastępuje genealogią pochodzącą z Mt 1,2-17 (w odwróconej kolejności), a w Łk 3,36 wyrzuca z genealogii Kainama (w ramach harmonizacji z tekstem hebrajskim). Diatessaron w ogóle nie zamieszcza
genealogii.
W Mt 19,17 Jezus na pytanie, co należy czynić, by otrzymać życie wieczne, odpowiada:
Τι µε ερωτας περι του αγατου; εις εστιν ο αγατος.
Wypowiedź ta u Mk i Łk uzyskuje następujące brzmienie:
Τι µε λεγεις αγατον; ουδεις αγατος, ει µη εις, ο θεος. (Mk 10,18; Łk 18,19).
I dlatego rękopisy reprezentujące tekst bizantyjski wypowiedź z Mt 19, 17 zmieniają na brzmienie
Markowo-Łukaszowe.
Mt 4, 4 i Łk 4, 4 (αλλ επι παντι ρηµατι Θεου).
W tekście 1 J 4, 3 w ramach harmonizacji z 2 J 7 dodano Χριστον εν σαρκι ελελυθοτα.
Ιουδαιας / Γαλιλαιας W Łk 4,44
Poprawianie historycznych i geograficznych nieścisłości
Jeżeli kopista uważał, że w tekście znajduje się błąd, wtedy sam niejednokrotnie poprawiał.
Mk 7,31 ελθεν δια Σιδονος
και ελθεν Σιδονος
Nazwy geograficzne, zwłaszcza semickie, często są podawane w rozmaitych formach:
Μαγαδαν / Μαγεδαν / Μαγδαλα
Ναζαρεθ / Ναζαρετ
Transkrypcja semickich imion i zwrotów
Za przykład może służyć wołanie Chrystusa na krzyżu: ηλι ηλι λεµα σαβαχθανι, rozmaicie oddawane przez dwóch pierwszych ewangelistów, a jeszcze różnorodniej przez kopistów. W Mt 27,46
zwrot ten oddawany jest w następujących wariantach:
93
ηλι ηλι λεµα σαβαχθανι – Θ f1
ηλι ηλι λιµα σαβακθανι – A
ηλι ηλι λαµα ζαφθανι – D
ηλι ηλι λαµα σαβαχθανι –
ηλι ηλι λιµα σαβαχθανι – A (W) 090 f13 1006 1056
ηλι ηλι λεµα σαβακθανι – 892
ελωι ελωι λεµα σαβαχθανι – ℵ 33 copbo
ελωει ελωει λεµα σαβακτανι – B
Są to rozmaite kombinacje ηλι/ ελωι z λεµα/ λιµα/ λαµα oraz σαβαχθανι/ σαβακτανι/
σαβακθανι/ ζαφθανι
Marek 15,34 oddaje to wołanie w brzmieniu:
ελωι ελωι λεµα σαβαχθανει – ℵ1
ελωι ελωι λεµα σαβακτανει – ℵ Θ 059
ελωι ελωι λαµα ζαβαφθανι – B
ηλι ηλι λαµα ζαφθανι – D
ελωι ελωι λιµα σιβακθανει – A
ηλι ηλι λιµα σαβαχθανι – f13 33
Καφαρναουµ/ Καπερναουµ (charakterystyczne dla tekstu bizantyjskiego).
Ναζαρετ / Ναζαρεθ
W 1 Kor 16,19 Πρισκα / Πρισκιλλα245.
Zmiana dokonana pod wpływem doktrynalnego przemyślenia
Wetstein i Griesbach jako przykłady zmian dokonywanych pod wpływem doktryn podawali: Dz
20,28 (κυριου και θεου zamiast θεου); 1 Kor 10,9 (Χριστον zamiast Κυριον); 1 Tm 3,16 (θεος zamiast
ος) i tzw. Comma Jahanneum (1 J 5,7).
Jako inny przykład można podać J 1,18, gdzie µονογενης zastąpione zostało przez: ο µονογενης
υιος reprezentowane przez rękopisy tekstu zachodniego, bizantyjskiego, cezarejskiego i późne rękopisy tekstu aleksandryjskiego (X, ∆, 892, 1241). Wariant µονογενης mają: ो66, ो75, ℵ, B, C, L, 33, Peszitta, kopbo. Inne przykłady Mk 3, 29; 10,40.
1 J 4, 3 Χριστον εν σαρκι ελελυθοτα (textus receptus). Pod wpływem harmonizacji z 2 J 7.
Ap 5, 9 ηγορασας τω θεω (A, eth), ηγορασας τω θεω ηµας (ℵ, 046, 1006, 1611, 1859, 2020,
2042, 2053, 2065, 2081, 2138, 2432, copbo), ηγορασας ηµας τω θεω (copsa).
Część rękopisów tekstu aleksandryjskiego opuszcza Mt 12, 47 (ℵ, B, L, Γ, 1009, copsa), tekst
mówiący o braciach i siostrach Jezusa.
Tekst zachodni lubi używać zwrotu „Pan nasz Jezus Chrystus”.
Glosy marginalne246.
245
Kurek-Chomycz D. A., Is There an “Anti-Priscan” Tendency in the Manuscripts? Some Textual Problems with Prisca
and Aquila, JBL 125, no. 1 (2006), pp. 107-128.
246
Bruce M. Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption & Restoration, 1992, Oksford University
Press, New York, s. 186-206; Ph. Comfort, Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography
and Textual Criticism, Broadman and Holman, Elliot 2005, p. 321-329; Vaganay L., Amphoux Ch.-B., Heimerdinger J., An
Introduction to New Testament Textual Criticism, Cambridge University Press, Cambridge 1991, pp. 52-61.
94
W J 1,3 zwrot εν αυτω ζωη ην zmieniony został na εν αυτω ζωη εστιν. Wariant ten występuje
tylko w dwóch greckich rękopisach: ℵ i D, poza tym w rękopisach starołacińskich i starosyryjskich.
Jest więc charakterystyczny dla tekstu zachodniego.
Rodziny rękopisów
Historia badań
Różnice pomiędzy poszczególnymi rękopisami są na tyle duże247, że pytanie o pierwotny, autentyczny tekst biblijny samo się nasuwa. Już Ireneusz zauważył, że niektóre rękopisy mają w Ap
13,18 liczbę „616”, podczas gdy inne „666”. Orygenes odnotował, że zgromadzone w Cezarei rękopisy mają w Mt 27,16-17 „Jezusa Barabasza”, w Aleksandrii natomiast nigdy nie spotkał takiego wariantu. Preferował „Bethabara” zamiast „Betania”, „Gergeza” zamiast „Geraza” bądź „Gedara”. Tertulian i Epifaniusz zaświadczają, że Marcjon zniekształcił tekst Ewangelii i Listów. Celsus zarzucał
chrześcijanom, że „trzy, cztery, czy więcej razy zmienili tekst Ewangelii”248, Dionizy z Koryntu zaświadcza, że pewni ludzie zmieniają pisma249. Euzebiusz powołuje się na anonimowego pisarza chrześcijańskiego z czasów Kommodusa, który miał napisać: „Pism Bożych nie bali się sfałszować…”250.
Orygenes uświadamiał potrzebę dotarcia do pierwotnego, autentycznego tekstu biblijnego.
Tekst taki uwierzytelnia pracę egzegetyczno-teologiczną nad tekstem Pisma. Jednak przekazywanie
takiego tekstu następnym pokoleniom było niezwykle utrudnione w czasach, gdy tekst przepisywano
ręcznie. Stało się to łatwiejsze po wynalezieniu druku. Powtarzające się w poszczególnych rękopisach
błędy, opuszczenia i dodatki pozwalają na ustalenie wzajemnych, zachodzących między nimi zależności, na klasyfikowanie i zaszeregowanie ich do odpowiednich grup. Sprawą tą zaczęto się zajmować w
XVIII wieku.
Johann Albrecht Bengel (1687-1752), jeszcze jako student w Tybindze, został poruszony 30
tysiącami wariantów Mill’a. W 1734 roku wydał Novum Testamentum Graecum, który był krokiem w
stronę nowoczesnej krytyki tekstu. Zaproponował podział rękopisów na rodziny, plemiona i nacje,
wyodrębnił rodzinę azjatycką i afrykańską. Za najlepszego przedstawiciela rodziny afrykańskiej uznał
Kodeks Aleksandryjski. Był zwolennikiem faworyzowania trudnych lekcji (lectio difficilior potior)251.
Johann Salomo Semler (1725-1791) zaproponował podział na trzy grupy: aleksandryjska (zachowana w cytatach Orygenesa, w przekładzie syryjskim i bohairskim), wschodnia (od kościołów w
Antiochii i Konstantynopolu) i zachodnia (przekład starołaciński i cytaty ojców Kościoła zachodniego).
Johann Jakob Griesbach (1745-1812), zauważył, że Orygenes posługiwał się dwoma tekstami w
przypadku Ewangelii Marka. Podzielił kodeksy na trzy grupy: aleksandryjska (reprezentowana przez
C, L, K), zachodnia (reprezentowana przez D) i bizantyjska (reprezentowana przez A i większość mi-
247
Zgodność pomiędzy A (02) a 2344 wynosi 76,81%, natomiast zgodność A z 048 wynosi 83,31%.
Orygenes, Przeciwko Celsusowi, II,27.
249
Euzebiusz, Historia Kościelna, IV,23,12.
250
Euzebiusz, Historia Kościelna, IV,28,13.
251
J.A. Bengel, Prodromus Novi Testamenti Graeci Rectè Cautèque Adornandi, 1725; J.A. Bengel, Gnomon Novi
Testamenti, Berolini 1860, VIII.
248
95
nuskułów). Był zdania, że żaden rękopis nie reprezentuje swej rodziny w czystej formie. Wysunął
tezę, że kopista bardziej skłonny jest do dodawania niż opuszczania. Karl Lachmann (1793-1851)
zaszeregował wszystkie rękopisy do grupy wschodniej i zachodniej.
Prace nad systematyzacją manuskryptów prowadzili Frenton John Antony Hort (1828-1892) i
Brooke Foss Westcott (1825-1901). Pracę nad tekstem NT rozpoczęli już w 1853 roku. W 1881 roku
opublikowali dwutomowe dzieło The New Testament in the Original Greek. Wyodrębnili oni cztery
rodziny nowotestamentowych rękopisów: tekst syryjski (K), tekst zachodni (D), tekst aleksandryjski
(H), tekst niezależny (C). Tekst syryjski reprezentowany jest przez A (Ewangelie) i większość późnych minuskułów. Tekst zachodni reprezentowany przez D i wczesne przekłady starołacińskie, być
może z połowy II wieku. Tekst aleksandryjski reprezentowany przez C, minuskuł 33 i przekłady koptyjskie. Charakterystyczną cechą tekstu jest wygładzanie chropowatości tekstu, miał on być wynikiem
recenzji dokonanej przez Hezychiusza. Tekst niezależny, reprezentowany przez ℵ i B, jak sugeruje to
już sama nazwa, jest tekstem zbliżonym do oryginalnych tekstów autografów. Tekst niezależny powinniśmy traktować jako oryginalny, a odrzucać go jedynie wtedy, gdy istnieją poważne argumenty
przeciw niemu przemawiające.
B. H. Streeter w 1924 roku wystąpił z inną propozycją, wyróżnił on pięć rodzin tekstu NT, które
powiązał z pięcioma ośrodkami Kościoła: Aleksandria, Cezarea, Antiochia, Włochy-Galia oraz Kartagina. Każdy reprezentant owych rodzin posiada cechy właściwe dla owych rodzin, ale każdy z nich w
większym lub mniejszym stopniu nawiązuje do sąsiednich rodzin. Tekst B (Aleksandria) ma najwięcej
wspólnych cech z Θ (Cezarea), rodzina Θ z Syr S (Antiochia), Syr S ma kontakt z D b a (WłochyGalia), natomiast rodzina k (Kartagina) jest w połowie drogi pomiędzy D b a i B (Aleksandria).
Tekst aleksandryjski
Tekst aleksandryjski (B) jest praktycznie biorąc identyczny z Horta tekstem niezależnym. Podaje
tekst krótki, zwarty, daleki od harmonizacji i wszelkich poszerzeń, czasem z drobnymi opuszczeniami.
Spotykamy w nim ludowe brzmienie słów i ludową ortografię. W stosunku do innych typów tekstu
jest mniej staranny, mniej klasyczny z punktu widzenia gramatyki i składni. Tekst skażony jedynie
itacyzmem, posiada niewiele interpolacji252 i tylko w niewielkim stopniu jest naruszony późniejszymi
skażeniami i zniekształceniami. Dotykają one część rękopisów tej grupy253. Brakuje jednak niektórych
partii tekstu (Mt 6,13b; 12,47; 16,2b-3; 17,21; 18,11; Mk 9,44.46; 16,8-20; Łk 17,36; 22,43-44; J 5,4;
7,53 – 8,11; 21,25; Dz 8,37). Imiona hebrajskie bywają błędnie transkrybowane (np. βεεζεβουλ w Mt
10,25). Przypuszczenie Horta, że jest wynikiem recenzji dokonanej przez Hezychiusza około 300 roku, okazało się chybione254.
Najznakomitszymi przedstawicielami tekstu aleksandryjskiego są: Kodeks Synajski i Kodeks
Watykański. Ponadto reprezentują go: ो45, ो46, ो66, ो72, ो75, A (bez Ewangelii), C (bez Ewangelii),
L, Q, T, X, Z, minuskuły 33, 81, 104, 326, 579, 892, 1241. Tekst aleksandryjski przejęły przekłady
252
Np. W Mt 27,49 dodany został tekst o wychodzącej z przekłutego boku Jezusa wodzie i krwi. Tekst pochodzi z J 19, 34,
mają go ℵ, B, C, L, 1010, syrpal, niektóre etiopskie mss.
253
Np. Kodeks Watykański oraz Kodeks Regius w Łk 4, 17 mają ανοιξας (otworzył) zamiast αναπτυξας (rozwinął), jak ma
Kodeks Synajski i wiele innych. Jest to przykład poprawiania tekstu, czynienia bardziej zrozumiałym w czasach, gdy posługiwano się kodeksem, nie zwojem.
254
Odkrycie ो75 i innych papirusów wskazuje, że tekst aleksandryjski istniał już około 200 roku.
96
koptyjskie w wersji sahidyckiej (copsa) i bohairskiej (copbo) oraz Wulgata. Cytują go Klemens Aleksandryjski, Orygenes (przed 231 rokiem) i Cyryl Aleksandryjski.
Wyróżniają się dwie podgrupy tekstu aleksandryjskiego, jedna skupiona wokół Kodeksu Synajskieg, druga wokół Watykańskiego. W przypadku Ewangelii są to:
ℵ, ो66, oraz (ो75, B, 33).
W przypadku Listów:
ℵ, A, C, I, oraz ो46, B, 1739.
Już w IV wieku zaczął się mieszać z innymi tekstami (zachodnim). Rękopisy powstałe po IV
wieku mają dużo naleciałości bizantyjskich.
Jedną z cech różniących tekst aleksandryjski względem pozostałych jest interpolacja w Mt
27,49, brak wierszy Mt 17,21; 18,11, nazwanie w J 12, 4 Judasza synem Szymona, a nie Iskariotą jak
mają pozostałe teksty.
Tekst zachodni
Tekst zachodni (D). Jedną z jego najbardziej charakterystycznych cech, jest tendencja do parafrazowania lekcji trudniejszych, obfituje w dodatki mówiące o rzeczach nieprawdopodobnych. Zmieniane są poszczególne słowa, frazy, czasem nawet całe zdania. Zmieniane są formy gramatyczne, szyk
zdania. Opuszczenia w tekście są nieliczne, zazwyczaj przekazuje dłuższe lekcje. Dodatki pochodzą z
tradycji ustnej lub literatury apokryficznej. Zauważalna jest tendencja do harmonizacji tekstu Ewangelii (nie tak często jak tekst bizantyjski). Reprezentuje ludowy, wczesnochrześcijański tekst NT.
Reprezentuje go zaledwie kilkanaście greckich rękopisów: ो48, ो69, ो38, 066, 0171, 0177, Dea
(05), 36, 614, ponadto pewne partie kodeksów ℵ (01) i W (032). Za najznakomitszego reprezentanta
tradycyjnie uchodzi Kodeks Bezy. Już Polikarp cytował Dzieje Apostolskie według tekstu zachodniego.
Tekstem zachodnim posługiwał się też Ireneusz, Tertulian, Cyprian, Laktancjusz, Nowacjan. Tekst
zachodni przejęły przekłady starołacińskie (Afra, Itala) i niektóre staro-syryjskie (Syrus Sinaiticus,
Curetonian). W rękopisach przetrwał aż do wieku XIV.
Powstał prawdopodobnie w okolicach Antiochii na początku II wieku, na tych obszarach, gdzie
wciąż była żywa tradycja ustna255. Celsus zarzucał chrześcijanom, że zmienili tekst Ewangelii256. Dionizy z Koryntu i anonimowy pisarz chrześcijański, na których powołuje się Euzebiusz, stwierdzają o
fałszowaniu i poprawianiu Pism Bożych257. Euzebiusz stwierdza też z pewnym wahaniem, iż Tacjan
miało podobno poprawiać „słowa apostoła”258. Niewykluczone, że świadectwa te dotyczą tekstu zachodniego.
Pomimo, iż powstał na Wschodzie, szybko tam zaginął (uznano go za sfałszowany), rozpowszechnił się natomiast na Zachodzie259. Na Wschodzie pozostały po nim nieliczne ślady w przekładach staro-syryjskich, gruzińskim i etiopskim.
255
Ponieważ nie mamy żadnych dowodów, iż Listy powszechne miały swój tekst zachodni, można sądzić, że tekst zachodni
powstał zanim uznano je za kanoniczne.
256
Orygenes, Przeciwko Celsusowi, II,27.
257
Hist. Kośc., IV,23,12; V,28,13.
258
Hist. Kośc., IV,29,6.
259
J. N. Birdsall, Collected Papers in Greek And Georgian Textual Criticism, University of Birmingham Press, 2001, pp. 2943.
97
Istnieje jednak kilka typów tekstu zachodniego, a relacja między nimi jest trudna do ustalenia
(Kodeks Bezy, Mk 1,1 – 5,30 w Kodeksie Waszyngtońskim, J 1,1 – 8,38 w Kodeksie Synajskim). Ze
względu na pewne podobieństwa trudno sądzić, by powstały niezależnie od siebie. Należy raczej przyjąć, że w różnych miejscach i czasie dokonano w nim kilku niezależnych od siebie zmian. Na ogół
były to dodatki pochodzące z tradycji ustnej. Czasem jednak usuwano z tekstu biblijnego niektóre
frazy, czego dowodem jest Kodeks Bezy.
Tekst zachodni reprezentowany jest przez rękopisy zawierające Ewangelie, Dzieje i Listy Pawła. Wciąż nie wiadomo czy istniał tekst zachodni dla Listów powszechnych i Apokalipsy260. Może to
oznaczać, że tekst zachodni powstał zanim uznano te księgi za kanoniczne.
Tekst bizantyjski
Tekst bizantyjski (K), nazwany tak został przez B. H. Streetera i F. G. Kenyona. B. F. Westcott i
F. J. A. Hort nazywali go syryjskim, nazywany też bywa antiocheńskim. Oznaczany symbolem
lub Byz. Hort włączał go do tekstu zachodniego, ale Kenyon wykazał, że bliższy jest tekstowi aleksandryjskiemu. Obejmuje przekład gocki i niektóre syryjskie przekłady.
Do grupy tekstu bizantyjskiego należy większość rękopisów majuskułowych i minuskułowych.
Po raz pierwszy pojawia się w cytatach Jana Chryzostoma (350-407). Od wieku IX dominuje w greckim świecie. Jego charakterystyczną cechą jest dążenie do harmonizacji paralelnych miejsc w Ewangeliach. Najznakomitszym reprezentantem tej grupy jest Kodeks Aleksandryjski (Ewangelie), C
(Ewangelie), W (tylko Mt i Łk). Rodzinę tę reprezentują ponadto: Q (026) i 061 pochodzące z V wieku, ponadto E, N, F, G, H, S, V, Y, Θ (za wyjątkiem Mk) oraz zdecydowana większość powstałych po
wieku XI kodeksów minuskułowych. Reprezentuje go ponad 80% greckich rękopisów, a zaledwie 2%
rękopisów nie zawiera żadnych bizantyjskich naleciałości. Dlatego nazywany bywa tekstem większości.
Charakteryzuje się czystszym, bardziej zbliżonym do klasycznego, językiem greckim, wykazuje
dbałość o piękno języka. Tekst zawiera drobne dodatki, uzupełniającymi fragmenty tekstu wzięte z
innych Ewangelii (harmonizacja tekstu), a nawet słowami, które występują w innych wersjach. W
porównaniu z innymi tekstami, jego lekcje zazwyczaj są najdłuższe261. Np. w ostatnim wierszu Ewangelii Łukasza (24, 53) tekst aleksandryjski ma ευλογουντες, zachodni – αινουντες, natomiast bizantyjski – αινουντες και ευλογουντες. Również Mt 5,25; Mk 6,33 pokazują, że tekst bizantyjski powstał w
wyniku połączenia tekstu aleksandryjskiego i zachodniego262. W Mk 1,13 wygląda jak kompozycja
aleksandryjskiego i cezarejskiego.
Pochodzenie tekstu bizantyjskiego wciąż nie zostało rozstrzygnięte. Przypuszcza się, że jest
rezultatem recenzji dokonanej przez Lucjana z Antiochii (zm. 312)263. Lucjan mógł się posłużyć tek260
A.F.J. Klijn, A Survey of the Researches Into the Western Text of the Gospels and Acts (1949-1959), Novum Testamentum, Volume 3, Numbers 1-2, 1959, pp. 1-53; B. M. Metzger, B.D. Ehrman, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restoration, Oksford University Press, New York, Oksford 2005, ss. 276-277; B. M. Metzger, A Textual Commentary On The New Testament: A Companion Voume To The United Bible Societies' Greek New Testament, United Bible Societies, London & New York, 1994, pp. 5*-6*; Delobel J., Focus on the ‘Western’ Text in Recent Studies, Ephemerides Theologicae Lovanienses, 1997 vol.73, pp. 401-410.
261
Nie dotyczy to tekstu Dziejów Apostolskich, w których najdłuższe lekcje prezentuje tekst zachodni.
262
Westcott I Hort podali osiem przykładów konflacji: Mk 6,33; 8,26; 9,38; 9,49; Łk 9,10; 11,54; 12,18; 24,53.
263
Wyjaśnienie, że powstał w wyniku rozporządzenia Konstantyna Wielkiego, który polecił sporządzenie 50 kopii Pisma
98
stem zachodnim, aleksandryjskim i cezarejskim. Stworzył tekst wczesno-bizantyjski, który znajdujemy w uncjalnych kodeksach (E, F, G). Przekład gocki, tekst Ewangelii w kodeksie A, pewne partie
kodeksu C, pomimo pewnych podobieństw, przekazują tekst różny od bizantyjskiego. Należy więc
przyjąć, że tekst bizantyjski powstał w kilku etapach. Ostateczny zaś tekst bizantyjski powstał w wyniku przypadkowego wymieszania tekstów funkcjonujących w Konstantynopolu. Do rozpowszechnienia tekstu bizantyjskiego przyczyniły się, następujące czynniki:
– Kościół zachodni po przejściu na łacinę przestał interesować się tekstem greckim;
– malało zainteresowanie tekstem greckim w monofizyckich kościołach wschodnich;
– na Wschodzie po podbojach muzułmańskich tylko kościół w Bizancjum interesował się tekstem
greckim. W efekcie tego w VIII wieku rozpowszechniła się ta wersja tekstu NT, która była dominująca w patriarchacie konstantynopolitańskim i która odtąd stała się dominująca264.
Po upadku Konstantynopola w roku 1453, napłynęło do Europy zachodniej około pięciuset rękopisów z tekstem bizantyjskim i w ten sposób stał się tekstem dominującym. W XVI wieku w oparciu o ten tekst został powstał Textus Receptus265.
Westcott i Hort nisko go oceniali, Aland zaliczył
do V kategorii, jednak porównanie z Chester Beatty (ो45 i ो46) oraz Bodmer II (ो66) wskazuje, że
nawet późny tekst bizantyjski zachował nieco ze starożytnych lekcji z wieków II i III266.
Tekst cezarejski
Tekst cezarejski (Θ). Aż do początku XX wieku uważano, że istnieją trzy podstawowe typy
tekstu biblijnego. Streeter wykazał, że istniał jeszcze czwarty i nazwał go cezarejskim. Przypuszczalnie powstał w Cezarei Palestyńskiej. Cytował go Orygenes, gdy żył w Cezarei267. Reprezentantem
jego jest Koridethi (038 = Θ), W (032), ो37, ो42, ो45, minuskuły: 28, 157, 565, 700, 1071, 1275, 1604,
f1, f13, wiele greckich lekcjonarzy, przekład gruziński, ormiański i syrpal. Tekst tych kodeksów podobny
jest do tekstu cytatów Justyna. Łączy zarówno cechy tekstu aleksandryjskiego i zachodniego. Podobne
związki ma z tekstem bizantyjskim, a to wskazuje na jego pierwotny charakter. Korzystał zeń Orygenes po przybyciu do Cezarei w 231 roku268 (wcześniej posługiwał się tekstem aleksandryjskim), Pamfilus, Euzebiusz i Cyryl Jerozolimski. Istnieje jednak kilka typów tekstu cezarejskiego. Jeden z nich
reprezentuje Θ, 70, 565, inny f1 i f13. W rękopisach papirusowych znalezionych w Egipcie występuje
tekst podobny do cezarejskiego nazwano go proto-cezarejskim. Tekst cezarejski trafia do południowych Włoch.
Cechą charakterystyczną tekstu cezarejskiego, która odróżnia go od wszystkich pozostałych
Świętego, jest mało prawdopodobne, ponieważ tekstu bizantyjskiego nie spotykamy w pismach Euzebiusza.
264
Daniel B. Wallace, Some Second Thoughts on the Majority Text, Bibliotheca Sacra, vol. 146, 1989. 270-290; D. Wallace,
Majority Text Theory, in Ehrman and Holmes, Text of the NT, 311: "Among the Greek MSS, what is today the majority did
not become a majority until the ninth century."
265
Więcej informacji na temat rodzin rękopisów w: B. M. Metzger, The Text of the New Testament, ss. 156-185; B. M. Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption and Restoration, Oksford University Press, 1968; F.
Wisse, The profile method for the classification and evaluation of manuscript evidence, William B. Eerdmans Publishing,
1982.
266
Metzger B. M., Chapters in the History of New Testament Textual Criticism, Wm. B. Eerdmans, Grand Rapids 1963, p.
38.
267
Streeter B. H., The Four Gospels: A Study of Origins Treating of the Manuscript Tradition, Sources, Authorship, & Dates
(1st ed., 1924; 2d ed., London: Macmillan, 1926).
268
Por. Euzebiusz, Hist. Eccl., VI, 26.
99
tekstów, jest nazwanie Barabasza „Jezusem Barabaszem” w Mt 27,16-17. Mają tak rękopisy Θ, f1, 700
i niektóre syryjskie. Orygenes odnotował, że zgromadzone w Cezarei rękopisy mają w Mt 27,16-17
„Jezusa Barabasza”, w Aleksandrii natomiast nigdy nie spotkał takiego wariantu tekstowego.
Tekst cezarejski jest najsłabiej poznany spośród wszystkich podstawowych typów tekstu. Najlepiej został zbadany w Ewangelii Marka, jakkolwiek nawet w Marku nie zawsze znamy oryginalne
brzmienie tekstu, np. w Mk 1,16:
αµφιβαλλοντας τα δικτυα — f13 565
αµφιβληστρα βαλλοντας — f1
αµφιβληστρον βαλλοντας — 700
βαλλοντας αµφιβληστρον — 28
W pozostałych ewangeliach nie został jak dotąd dobrze zdefiniowany. W Dziejach Apostolskich
i Listach reprezentuje go być może rodzina 1739269. Streeter dowodził, że jest w połowie drogi pomiędzy tekstem zachodnim a aleksandryjskim. Dziś bywa uważany za tekst powstały w wyniku recenzji
dokonanej przez Pamfilusa, dokonanej w oparciu o tekst zachodni i aleksandryjski. W obrębie tekstu
cezarejskiego wyróżniamy dwie podgrupy:
f1 = rodzina 1, stanowiona przez: 1, 118, 131, 205, 209, 1582. Rodzina ta znana jest także jako
„grupa Lake’a” (λ). Lake opisał i skolacjonował tekst czterech rękopisów grupy (1, 118, 131,
209)270. Cechą charakterystyczną tej grupy jest umieszczanie perykopy de Adultera po J 21,
25271.
f13 = rodzina 13, stanowiona przez: 13, 69, 124, 174, 230, 346; 543, 788, 826, 828, 983, ℓ547 i inne. Znana jest jako „grupa Ferrara” (φ). Cechą charakterystyczną tej grupy jest umieszczanie
perykopy de Adultera w Ewangelii Łukasza (po Łk 21, 38), a Łk 22, 43-44 po Mt 26, 39. U J
12, 5 jest mowa o dwustu, a nie trzystu denarach272. Według Hurtado f13 jest tylko słabym reprezentantem tekstu cezarejskiego273. Ma wiele bizantyjskiego elementu.
Inne rodziny rękopisów
Oprócz wyżej wymienionych najważniejszych rodzin rękopisów NT, istnieją jeszcze inne, pomniejsze rodziny, ograniczone do kilku, kilkunastu rękopisów. Są to przede wszystkim rodziny
„1739”, „2138” i „330”.
„Rodzina 1739”, stanowiona jest przez kodeksy: 323, 630, 945, 1881, w Dziejach i 0121a,
0243/0121b, 6 424, 630 (tworzy tekstualną parę z 2200), 1881, w Listach Pawła. Zachodzi zgodność z
Orygenesem.
269
Zunts G., The Text of the Epistles, British Academy 1953, pp. 151-156.
Lake K., Codex 1 of the Gospels and its Allies, Texts & Studies, vol. VII, Cambridge, 1902.
271
K. Lake, R.P. Blake, and S. New, The Caesarean text of the Gospel of Mark, Harvard Theological Review, Vol. 21
(1928).
272
Ferrar W. H. and T. K. Abbott, A Collation of Four Important Manuscripts, Dublin: Macmillan, 1877; Soden H., Die
Schriften des Neuen Testaments in ihrer ältesten erreichbaren Textgestalt hergestellt auf Grund ihrer Textgeschichte, Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1913; Lake, Kirsopp & Silva, Family 13 (The Ferrar Group) The Text According to Mark,
Studies and Documents 11, 1941.
273
Metzger B. M., The Caesarean Text of the Gospels, JBL, Vol. 64, No. 4 (Dec., 1945), pp. 457-489; L.W. Hurtado, TextCritical Methodology and the Pre-Caesarean Text: Codex W in the Gospel of Mark, Studies and Documents 43, Eerdmans
1981.
270
100
„Rodzina 2127”, stanowiona jest przez minuskuły: 256, 263 (?), 365, 459, 1319, 1573, 2127.
Być może przekład ormiański reprezentuje tekst tej rodziny manuskryptów. Rodzina ta bywa nazywana „rodziną 1319” przez zwolenników von Sodena.
330 w przypadku Ewangelii, Dziejów i Listów powszechnych reprezentuje typowy tekst bizantyjski. W Listach Pawła przekazuje tekst odmiennego unikalnego typu, nieporównywalny z innymi.
Można go znaleźć w zaledwie trzech innych rękopisach: 451, 2400, 2492274.
Textus receptus
W epoce tekstu drukowanego powstał nowy typ tekstu Nowego Testamentu nazwany textus
receptus. Powstał w oparciu o tekst bizantyjski, reprezentowany przez większość rękopisów. Nazywany bywa – przez jego zwolenników – tekstem większości, tradycyjnym tekstem. Pisany jest późną
średniowieczną greką, imię Mojżesz zapisuje w formie Μωσης (zamiast Μωυσης), imię Dawid zapisuje w formie ∆αβιδ (zamiast ∆αυιδ).
Scrivener wyliczył w Ewangeliach około 20 znaczących odejść od tekstu bizantyjskiego, pochodzących z minuskułu 1 i reprezentujących tekst cezarejski (Mt 22, 28; 23, 25; 27, 52; 28, 3. 4. 19.
20; Mk 7, 18. 19. 26; 10, 1; 12, 22; 15, 46; Łk 1, 16. 61; 2, 43; 9, 1. 15; 11, 49; J 1, 28; 10, 8; 13,
20)275. Daniel Wallace wyliczył, że w całym NT textus receptus różni się od tekstu bizantyjskiego w
1838 miejscach, z których 1005 ma wpływ na treść tekstu276. Tekst bizantyjski nigdy nie zawierał Łk
17, 36; Dz 8, 37 i 1 J 5, 7. Nie zawiera też mniejszych wariantów jak “księga życia” zamiast “drzewa
życia” w Ap 22, 19. W tych przypadkach tekst bizantyjski łączy się z aleksandryjskim przeciwko
textus receptus.
Kategorie rękopisów Nowego Testamentu
W początkach krytyki tekstu rękopisy wartościowane były według wieku. W czasach Lachmanna i Tregellesa rękopisy dzielone były na cztery klasy. Do pierwszej zaliczano najstarsze, do drugiej
późniejsze, których tekst jest zgodny z tekstem najstarszych rękopisów, do trzeciej późne, które przekazują tekst nie potwierdzony przez najstarsze rękopisy, który jednak występuje w innych późnych
rękopisach i tworzy razem z nimi większe rodziny. Do ostatniej grupy zaliczano późne rękopisy, których tekst nie znajdował potwierdzonia w innych rękopisach. Od końca XIX wieku jakość tekstu oceniana jest nie tylko przez wiek rękopisów.
Kurt i Barbara Aland w wydanym w roku 1981 Der Text des Neuen Testaments przeprowadzili
klasyfikację rękopisów pod względem jakości przekazywanego przez nie tekstu. Zaproponowali pięć
następujących kategorii:
Kategoria I: Rękopisy najwcześniejsze i najwyższej jakości, które zawsze powinny być uwzględniane
w wydaniach oryginalnego tekstu. Należą tu wyłącznie rękopisy przekazujące tekst aleksandryjski (bez obcych naleciałości).
Kategoria II: Rękopisy wysokiej jakości, różnią się jednak od rękopisów I kategorii tym, że zawierają
274
E. C. Colwell, The Four Gospels of Karahissar I, History and Text, Chicago, 1936.
F. H. A. Scrivener, A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament, London 1894, vol. 2, pp. 183-184.
276
D. Wallace, Some Second Thoughts on the Majority Text, Bibliotheca Sacra, July-September, 1989, p. 276.
275
101
obce naleciałości. Należą tu rękopisy przekazujące tekst aleksandryjski (z obcymi naleciałościami, przede wszystkim tekstu bizantyjskiego), ich tekst nazywany bywa egipskim.
Kategoria III: Rękopisy o różnym znaczeniu z niezależnym tekstem, zazwyczaj są pomocne przy odtwarzaniu oryginalnego tekstu, ale ich znaczenie polega przede wszystkim na tym, że są pomocne dla odtworzenia historii tekstu. Należą tu rękopisy reprezentujące przede wszystkim
tekst cezarejski, a także najlepsze rękopisy tekstu bizantyjskiego. Należą tu rękopisy rodzin f1
i f13, które są najbardziej reprezentatywne dla tej grupy.
Kategoria IV: Rękopisy tekstu zachodniego.
Kategoria V: Rękopisy, których tekst skażony jest w największym stopniu, należą tu przede wszystkim rękopisy przekazujące tekst bizantyjski. Są one traktowane jako bezwartościowe dla odtworzenia oryginalnego tekstu.
Nietrudno zauważyć, że kryterium jakim się posłużono przy klasyfikacji, był stopień zawartości, bądź braku, elementu aleksandryjskiego i bizantyjskiego. I kategoria jest niemal w 100% aleksandryjska, natomiast V kategoria – niemal w 100% bizantyjska, przy całkowitym bądź niemal całkowitym braku konkurencyjnego elementu. Kategorie II i III tym tylko się różnią, że w II jest przewaga
elementu aleksandryjskiego nad bizantyjskim, natomiast w III jest przewaga elementu bizantyjskiego.
Ze schematu tego wyłamuje się kategoria IV, utworzona specjalnie dla tekstu zachodniego277. Kategoria IV nie jest oparta na żadnych analitycznych badaniach i jest kategorią całkowicie sztuczną. Posiada
też najmniejszą liczbę reprezentantów. Aland najwyraźniej nie wiedział co zrobić z tekstem zachodnim. W klasyfikacji tej niedoceniony został tekst cezarejski. Klasyfikacja Alanda nosi wiele cech
sztuczny i prędzej czy później zostanie zarzucona.
277
Jednak tylko dla Ewangelii i Dziejów przekazujących tekst zachodni. Listy Pawła przekazujące tekst zachodni zaliczane są
do II, albo III kategorii.
102
Drukowany tekst greckiego Nowego Testamentu
Przekazywanie biblijnego tekstu następnym pokoleniom było niezwykle utrudnione w czasach,
gdy tekst przepisywano ręcznie. Każda kolejna sporządzona ręcznie kopia, była w istocie kolejnym
wydaniem tekstu NT. Nie wiadomo było z jakich rękopisów przepisywał kopista, nie znaną była autentyczna wartość rękopisów, z których dokonywano kopii. Początkowo nie zapisywano nawet dat
rękopisów. Z chwilą oddania takiej kopii do użytku, nieporządek w świecie rękopisów wzrastał. Porządkowanie rękopisów i tekstu przez nie przekazywanego stało się możliwe po wynalezieniu druku.
Pierwszą wydaną drukiem książką była Wulgata, tzw. Biblia Gutenberga (1452-1456). W ciągu
następnych pięćdziesięciu lat ukazało się co najmniej sto drukowanych wydań łacińskiej Biblii. W
1488 roku wydano hebrajski ST, a do roku 1500 wydano całą Biblię w kilku językach europejskich:
czeskim, francuskim, niemieckim, holenderskim i włoskim. Wciąż jednak zwlekano – poza wydaniami cząstkowymi – z wydaniem pełnego tekstu greckiego NT. Wydrukowano jedynie krótkie wyciągi
tekstów ewangelicznych. Jednym z powodów, wpływających na opóźnienie, była potrzeba stworzenia
greckiej czcionki, nieco trudniejszej w wykonaniu od czcionki łacińskiej i znacznie kosztowniejszej,
co zniechęcało potencjalnych wydawców. Innym powodem było niedocenianie greckiego tekstu.
Pomyślano o tym dopiero na początku XVI wieku. Z inicjatywy kardynała Francisco Jiméneza
de Cisneros (1437-1517), biskupa Toledo, przystąpiono w 1502 roku w Alcalá (łac. Complutum) w
Hiszpanii, do przygotowania wydania Biblii wielojęzycznej (tekst hebrajski, aramejski, grecki i łaciński). W XX wieku zidentyfikowano niektóre z wykorzystanych minuskułów, są to: 140, 234 i 432.
Grecki tekst NT ukończony został w 1514 roku, ale ponieważ przewidziany był jako piąty tom większego dzieła, musiał zaczekać aż ukończone zostaną cztery pierwsze tomy. Całość ukończona została
w 1517 roku, ale dopiero w 1520 roku Biblia Complutensis uzyskała aprobatę papieża Leona X, do
obiegu zaś weszła dopiero w 1522 roku.
Jan Frobeniusz (1460-1527), drukarz z Bazylei, uprosił Erazma z Rotterdamu (1469-1535), by
ten przygotował do druku grecki tekst NT278. Propozycja została złożona 17 kwietnia 1515 roku,
Erazm przyjął ją i już w 1 marca 1516 roku ukazało się pierwsze jego wydanie greckiego Nowego
Testamentu. Pośpiesznie przygotowane dzieło dalekie było od doskonałości. Erazm posłużył się sześcioma lub siedmioma rękopisami z XII i XIII wieku, które pożyczył od dominikanów w Bazylei279.
Codex 1eap (XII wiek)
Codex 1r (XII wiek)
Codex 2e (XII/XIII wiek)
Codex 2ap (XII wiek)
Codex 4ap (XV wiek)
278
Tregelles przypuszczał, że Froben chciał wyprzedzić project z Alcali. "It appears that Froben, the printer of Basle, wished
to anticipate the edition of the Greek Testament which was (as he heard) in preparation in Spain." (S. P. Tregelles, The
Printed Text of the Greek New Testament, London 1854, p. 19).
279
W Bazylei znajdował się w tym czasie kodeks majuskułowy E z VIII wieku, zawierający wczesny tekst bizantyjski.
Erazm nie wiedział o jego istnieniu.
103
Codex 7p (XI/XII wiek)
Codex 817e (XV wiek)280
Pięć z nich reprezentowało tekst bizantyjski. Jeden z rękopisów – najlepszy – przekazywał tekst
cezarejski (1eap). Erazm jednak rzadko zeń korzystał, bo obawiał się, że jest błędny281. Dlatego tekst
Ewangelii opiera się niemal w całości na jednym tylko rękopisie, minuskule 2e. Tekst Apokalipsy
opracował wyłącznie na podstawie jednego tylko rękopisu, pożyczonego od Reuchlina (1r). Zawiera
on komentarz do Apokalipsy, autorstwa Andrzeja z Cezarei. Kończy się on na 22, 15, ponadto ma
szereg krótkich luk w środku księgi. Komentarz ten w wielu miejscach miał uszkodzony tekst i był
nieczytelny. Również i w innych księgach NT, np. w Dziejach tekst rękopisów z których korzystał był
niepełny. Ostatnie sześć wiersze oraz wszystkie teksty których nie potrafił odczytać przełożył z Wulgaty i tym samym stworzył nowe warianty tekstowe nie występujące w żadnych greckich rękopisach282. Erazm wykorzystał też cytaty ojców kościoła.
Tekst Erazmiański, pomimo iż niedokładny i pośpiesznie zrobiony, spotkał się z mieszanym
przyjęciem, ale został pobłogosławiony przez papieża Leona X (1475-1521). Wkrótce też został wydany po raz drugi w 1519 roku283. Łaciński tekst Wulgaty zastąpiony został przez Erazmiański przekład, elegancki, dobrze przygotowany, lepszy od Wulgaty zarówno pod względem literackim, jak i
wierności grece. W odbiorze powszechnym dominowało przekonanie, że tekst grecki jest równie dobrze przygotowany jak łaciński. Zapewne dlatego drugie wydanie spotkało się z bardziej życzliwym
przyjęciem. Zarzuty padały w odniesieniu do not filologicznych. Jedyny, postawiony w odniesieniu do
tekstu greckiego zarzut, dotyczył braku Comma Johanneum w 1 J 5, 7. Zarzut ten wystosował Stunica,
jeden z wydawców Complutesian. Edward Lee, późniejszy arcybiskup Yorku, zarzucił nawet Erazmowi, że jego tekst sprzyja arianizmowi. Erazm odpowiedział, że nie znalazł tego w żadnym greckim
rękopisie, ale gdyby rękopis taki został odnaleziony, to natychmiast go wykorzysta. Wkrótce po tym
oświadczeniu znalazł się taki rękopis. Erazm dotrzymał obietnicy i wykorzystał go w wydaniu z roku
1522. Wkrótce po tym wydaniu, ukazała się Biblia Complutensis. Była staranniej przygotowana, ale
nie spotkała się z równie dobrym uznaniem jak tekst Erazma. Erazm wykorzystał ją do poprawienia
swego tekstu, przede wszystkim tekstu Apokalipsy. Kolejne udoskonalone wydania ukazały się w
1527 i 1535 roku. Nie odegrały one już jednak tej roli co poprzednie wydania284.
Na podstawie tekstu Erazma, trzeciego wydania, porównanego z tekstem wydanym w Alcalá
oraz 15 rękopisami, Robert Stefanus (Estienne, 1503-1559), paryski drukarz i wydawca, wraz ze swoim synem Henrykiem opublikowali cztery wydania greckiego NT (1546, 1549, 1550, 1551 – trzy
pierwsze w Paryżu, czwarte w Genewie). Wprowadził on drobne modyfikacje do tekstu Erazma. Niektóre z nich pochodziły z Kodeksu Bezy (np. w Dz 6, 10; 16, 35. 40). Wydanie trzecie, zwane editio
regia, opatrzone zostało w aparat krytyczny, w którym wykorzystano Complutensis i piętnaście rękopisów, wśród nich D (05), L (019), 4, 5, 6, 2817, 8, 9, 42 (?), 111 (?), z których większość po dziś
dzień przechowywana jest w Paryżu. Rękopisy zostały oznakowane symbolami od α do ις, które zosta280
Combs W.W., Erasmus and the textus receptus, DBSJ 1 (Spring 1996), 45.
Scrivener wyliczył następujące teksty w Ewangeliach, które pochodzą z minuskułu 1eap: Mt 22, 28; 23, 25; 27, 52; 28, 3.
4. 19. 20; Mk 7, 18. 19. 26; 10, 1; 12, 22; 15, 46; Łk 1, 16. 61; 2, 43; 9, 1. 15; 11, 49; J 1, 28; 10, 8; 13, 20.
282
Stworzył także słowa nie istniejące w języku greckim, jak np. ακαθαρτητος w Ap 17, 4 (Scrivener).
283
Luter przekładu NT na język niemiecki dokonał w oparciu o wydanie z 1519 roku.
284
Combs W.W., Erasmus and the textus receptus, DBSJ 1 (Spring 1996): 35-53.
281
104
ły nazwane szesnastoma kodeksami Stefanusa (α to Complutensis)285. Był to pierwszy krok w stronę
naukowej krytyki tekstu. W czwartym wydaniu dokonany został podział ksiąg biblijnych na rozdziały
i wiersze. System ten jest stosowany po dziś dzień we wszystkich wydaniach Biblii.
Trzecie wydanie Stefanusa (z 1550 roku), wznowił dziewięciokrotnie Teodor Beza (15191605), następca Kalwina w Genewie, w latach 1565-1604. Tekst Bezy tylko nieznacznie różni się od
tekstu Erazma i jest to dziwne, bo Beza był w posiadaniu rękopisów z V wieku. Wykorzystał je natomiast w aparacie krytycznym, stanowionym przez 17 świadków tekstu NT (wydanie drugie z 1576
roku), wśród których znajdowała się Complutensian Polyglott (oznakowana symbolem α), Kodeks z
Clermont, Kodeks Bezy, który reprezentowany był dwukrotnie (po raz drugi jako β Stefanusa) oraz
syryjski Nowy Testament, wydany przez Emmanuela Tremelliusa w 1569 roku. Wydania Bezy przyczyniły się do popularyzacji tekstu ustalonego przez Stefanusa.
W XVII wieku Bonawentura i Abraham Elzevir z Lejdy siedmiokrotnie wznowili pierwsze
wydanie Teodora Bezy (1624, 1633, 1641, 1656, 1662, 1670, 1678). Bracia Elzevierowie uwzględnili
także wydanie Erazma i Roberta Stefanusa. W przedmowie do wydania z 1633 roku napisano: Textum
ergo habes, nunc ab omnibus receptum: in quo nihil immutatum aut corruptum damus (Tekst, który
masz, jest teraz przez wszystkich przyjęty, w którym niczego nie zmieniliśmy ani nie uszkodziliśmy).
Stąd przyjął się termin textus receptus (tekst przyjęty), był to na tyle dobry chwyt reklamowy, że wyparł nawet wydania Stefanusa286. Textus receptus stał się standardem i dominował w Europie do roku
1881. Tekst ten bywał niesłusznie utożsamiany z tekstem bizantyjskim.
Pierwszą usystematyzowaną kolekcję wariantów tekstowych sporządził Brian Walton (16001661) i wydał w Londynie w latach 1655-1657 w sześciu tonach. Do piętnastu rękopisów Stefanusa
dodał, dostępny od 1627 roku Kodeks Aleksandryjski.
Richard Simon (1638-1712), w roku 1689, wydaje Historia critique du texte du Nouveau
Testament. Oparł się na spostrzeżeniach krytycznych przede wszystkim Ojców Kościoła, którzy
stwierdzali pewne rozbieżności tekstowe wśród rękopisów NT. Gromadził też rękopisy biblijne. Simon stwierdził jako pierwszy, że w wielu rękopisach nie ma tekstu Mk 16, 9-20 oraz J 7, 53 – 8, 11;
że tzw. Comma Johanneum nie istniało pierwotnie nie tylko w rękopisach greckich NT, lecz także w
Wulgacie. Tak więc krytyka tekstu zaczęła się od Simona.
John Mill (1645-1707), zgromadził warianty tekstowe z 82 greckich rękopisów, wczesnych
przekładów, cytaty ojców kościoła i 32 wydane drukiem Nowe Testamenty. W swoim wydaniu NT –
Novum Testamentum Graecum, cum lectionibus variantibus MSS (Oksford 1707) – przedrukował niezmieniony tekst Stefanusa z 1550 roku, natomiast w indeksie sporządził wykaz 3 041 wierszy, przy
których wyliczył 30 tysięcy wariantów tekstowych. We wstępie zawarł opis i charakterystykę wewnętrzną głównych rękopisów, jakie miał do swej dyspozycji287. Był to znaczący krok w badaniach
nad świadectwami rękopiśmiennymi NT, dzięki któremu ukazały się w XVIII wieku krytyczne wydania textus receptus, zaopatrzone w aparat krytyczny.
Wkrótce po ukazaniu się dzieła Mill’a, zaatakował je Daniel Whitby (1638-1725). Uznał, że
autorytet Pisma Świętego został zagrożony, przez 30 tysięcy wariantów tekstowych Mill’a. Whitby
285
Trzecie wydanie Stefanusa (1550), stało się podstawą dla King James Version. Tekst ten panował w Anglii do roku 1880.
H.J. de Jonge, Daniel Heinsius and the Textus Receptus of the New Testament, Leiden 1971.
287
T. Robertson, An Introduction to the Textual Criticism of the New Testament, Nashville: Broadman, 1925, s. 107-108.
286
105
utrzymywał, że każde słowo drukowanych w nowożytnych czasach NT jest dokładnie to samo, co w
oryginalnych rękopisach. Utrzymywał, że w każdym miejscu NT należy bronić textus receptus288.
Edward Wells (1677-1727), matematyk i teolog, opublikował Greek New Testament, w którym
jako pierwszy dokonał zmian w textus receptus. Zmian tych było tylko 210, a pochodziły ze starożytnych rękopisów. Większość z nich zapowiadała wydania greckiego Nowego Testamentu z końca XIX
wieku. Tekst Wells’a nie został zauważony przez kościół.
Richard Bentley (1662-1742), zamierzał wydać NT zarówno w języku greckim jak i łacińskim.
Chciał odtworzyć tekst z IV wieku. Przygotował pełne wykazy greckich i łacińskich rękopisów. Jednak ogrom zgromadzonego materiału, trudności z usystematyzowaniem go, z wychwyceniem zależności zachodzących pomiędzy rozmaitymi wariantami tekstowymi, spowodowały że swego zamierzenia
nie zdołał doprowadzić do skutku, niemniej zachęcił innych do kontynuowania rozpoczęte dzieła.
Johann Jakob Wettstein (1693-1754) z Bazylei, jeszcze jako student interesował się rozmaitymi
wariantami tekstowymi. W 1716 roku, za namową Bentleya, próbował odczytać Kodeks Efrema. Wydał w 1730 roku Prolegomena ad Novi Testamenti Graeci, którego tekst różnił się od textus receptus.
W Prolegomenie podał metodę badania tekstu biblijnego z wykorzystaniem cytatów Ojców kościoła.
Dzieło nie spotkało się ze zrozumieniem. Największe oburzenie wywołało zastosowanie Ος
εφανερωθη w 1 Tm 3, 16 zamiast dotychczasowego Θεος εφανερωθη. Wkrótce po ukazaniu się Prolegomeny wydalony został ze stanu duchownego, ale w 1731 remonstranci zaoferowali mu katedrę
filozofii w Amsterdamie. W 1751 roku wydaje Novum Testamentum Græcum, w którym wykorzystał
więcej niż 200 greckich rękopisów. Liczba wariantów tekstowych w aparacie krytycznym znacznie
przewyższyła liczbę Milla. Nisko oceniał wartość przekładów łacińskich.
Griesbach jako pierwszy, wydał w Niemczech grecki tekst Nowego Testamentu w wielu miejscach odbiegający od textus receptus. Wydany on został w latach 1775-1777. Podzielił rękopisy na
trzy grupy. Przywiązywał wielką wagę dla cytatów patrystycznych289. Stosował system numeracji
rękopisów zaproponowany przez Wettsteina.
Christian Frederick Matthaei (1744-1811), skolacjonował około siedemdziesięciu przechowywanych w Moskwie rękopisów. Ich tekst wydał w 12 częściach w Rydze w latach 1782-1788. Skolacjonowane przezeń rękopisy są późnej daty i reprezentują tekst bizantyjski. Część tych rękopisów
wykradł i sprzedał dla bibliotek w Niemczech i Holandii.
Nowy etap zapoczątkował Karl Lachmann (1793-1851), z wykształcenia filolog, w wydaniu z
roku 1831 (Karl Lachmann, Novum Testamentum Græce, ex recensione Caroli Lachmanni, Berolini,
1831), bez szczegółowych wyjaśnień, całkowicie porzucił textus receptus i zastąpił go tekstem aleksandryjskim. Podjął się ustalenia tekstu, jaki funkcjonował około 380 roku. Zastosował następującą
zasadę: im starszy kodeks, tym lepszy tekst przekazuje. Spośród wielkiej liczby rękopisów zgromadzonych przez Milla, Wettsteina i innych uczonych, wybrał jedynie najstarsze, dostępne wówczas,
rękopisy (A, B, C, D, P, Q, T, Z, E2, D2, G3, H3). Nie korzystał z kodeksów uncjalnych powstałych po
VI wieku. Wśród minuskułów cenił 1, 33, 69. Ponadto wykorzystał najlepsze rękopisy Wulgaty i niektóre cytaty ojców kościoła.
288
D. Whitby, Examen variantium Lectionum Johannis Milli, London 1709.
J.J. Griesbach, Symbolae criticae ad supplendas et corrigendas variorum N.T. lectionum cololectiones. Accedit multorum
N.T. codicum Graecorum description et examen (Hallae: Io. Iac. Curtii, 1793) CXXXIX-CXLI.
289
106
Johann Martin Augustin Scholz (1794-1852), w latach 1820-1836 podróżował po całej Europie
i Bliskim Wschodzie w poszukiwaniu rękopisów NT. Jego trud uwieńczony został dodaniem 616 minuskułowych i 3 uncjalnych rękopisów NT do listy dotychczas znanych rękopisów. Był pierwszym,
który zwrócił uwagę na geograficzne powiązania rodzin rękopisów.
W latach 1859-1867 Christofer Wordsworth (1807-1885) wydał: The New Testament of our
Lord and Saviour Jesus in the Original Greek, with Introductions and notes by Christopher Wordsworth. Wykorzystał w nim 45 kodeksów uncjalnych i ponad 500 minuskułowych. W wydaniu z roku
1863 dołączono na końcu dzieła: Collation of the Codex Sinaiticus of the Greek Testament.
W roku 1864 Frederick Henry Ambrose Scrivener (1813-1891) wydał: A full and exact Collation of about twenty Greek manuscripts of the Holy Gospels (London 1853) i A Full Collation of the
Codex Sinaiticus with the Received Text of the New Testament (London 1864), ale głównym jego
dziełem jest: A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament, (Cambridge 1861 –
1th edition, 1894 – 4th edition). Scrivener w latach 1861-1894 skatalogował 3 791 rękopisów. Zwrócił uwagę na to, że textus receptus w 80 przypadkach idzie za Wulgatą, a w 113 przypadkach idzie za
Bezą przeciwko Stefanusowi.
Konstanty Tischendorf (1815-1874), odkrywca 21 kodeksów majuskułowych, włożył wiele
swego wysiłku, aby zbliżyć się do oryginalnego tekstu biblijnego. Opublikował osiem wydań greckiego NT. Trzy pierwsze wydania zbliżone są do tekstu ustalonego przez Lachmanna, cztery zaś następne
wykazują pewne pokrewieństwo z textus receptus (wydanie VII w 1296 przypadkach różni się od III,
595 z nich wracało do textus receptus). Największym osiągnięciem jest Editio octavo critica maior
(1869 – 1 tom, 1872 – 2 tom), będące reprodukcją Kodeksu Synajskiego. Względem wydania VII tekst
został poprawiony w nie mniej niż 3369 miejscach. Tekst opiera się na kodeksach Synajskim i Watykańskim, z preferencją dla Synajskeigo. Aparat krytyczny uwzględnia nie tylko liczne rękopisy, ale
również cytaty ojców Kościoła. Jest to najpełniejsze wydanie greckiego tekstu NT aż do Editio Critica
Maior Alanda. Dzieło ma tylko jeden mankament, mianowicie nie uwzględnienia wcześniejszych prac
na temat przynależności rękopisów do odpowiednich rodzin.
W Anglii nad wydaniem greckiego NT pracował Samuel Prideaux Tregelles (1813-1875). Podobnie jak Lachmann bazował tylko na najwcześniejszych rękopisach, ale wykorzystał większą ich
liczbę. Ponadto większą wagę przywiązywał do cytatów ojców kościoła. Efektem jego pracy było: An
Introduction to the Textual Criticism of the New Testament, London 1856.
Brooke Foss Westcott (1825-1901) i Fenton John Anthony Hort (1828-1892) podzielili zgromadzone przez Tischendorfa świadectwa tekstu NT na cztery rodziny i w oparciu o Kodeks Watykański
oraz Kodeks Synajski wydali: The New Testament in the Original Greek, New York: Harper &
Brothers, 1881. Preferowanym rękopisem był Kodeks Watykański. Pryncypialną zasadą Horta była:
„Knowledge of Documents should precede Final Judgments upon Readings”. Tekst w wydaniu WH
najbliższy jest wydaniom Tischendorfa i Tregellesa.
W 1892 roku Richard F. Weymouth wydał: The Resultant Greek Testament. W dziele tym wykorzystał wydania: Stefanusa (1550), Lachmanna, Tregellesa, Tischendorfa, Lightfoota, Ellicotta,
Alforda i Weissa. Kodeks Watykański stanowił podstawę krytycznego opracowania pism NT dokonanego przez Bernarda Weissa (1827-1918) Das Neue Testament (1894-1900). W doborze wariantów
tekstowych, Weiss przywiązywał wielką wagę do kontekstu. Stawiał zawsze pytanie jakie brzmienie
107
jest najwłaściwsze ze względu na kontekst.
Ważnym wydarzeniem była czterotomowa publikacja, prezentująca rezultaty badań krytycznych Hermanna von Sodena (1852-1914) – Die Schriften des neuen Testaments, in ihrer ältesten erreichbaren Textgestalt hergestellt auf Grund ihrer Textgeschichte (Berlin 1902-1910). Zerwał on z metodami poprzedników, szukał i próbował ustalić tekst pierwotny w oparciu o własną hipotezę trzech
recenzji (H, I, K), dokonanych około roku 300. Tekst oryginalny zachował się w archetypie H-I-K.
Wydanie Sodena bogate jest pod względem zgromadzonego materiału (łącznie ponad 2 000 stron).
Sklasyfikował 2339 rękopisów.
W 1893 Eberhard Nestle (1851-1913) wydał grecki tekst NT. Nie był to tekst krytyczny, Nestle
jedynie porównał wydania Westcotta i Horta, Tischendorfa (editio octava) i Weymoutha. Od 3 wydania pomocą służył tekst opracowany przez Weissa, który zastąpił Weymoutha. W kolejnych wydaniach wzbogacał aparat krytyczny o inne warianty tekstowe. Po śmierci Eberharda Nestlego, jego syn,
Erwin Nestle (1883-1972), kontynuował dzieło ojca wydając w 1927 roku 13 wydanie. W 1952 roku
współwydawcą 21 wydania stał się Kurt Aland (1915-). W 1963 ukazało się 25 wydanie greckiego
Nowego Testamentu w opracowaniu Erwina Nestlego i Kurta Alanda, a w 1979 – 26 wydanie. Dotychczas ukazało się 27 wydań (1993). W ostatnim wydaniu wykorzystanych zostało około 10% dostępnych rękopisów, a oparte są na tekście aleksandryjskim, ale nie w tak radykalny sposób, jak miało
to miejsce u Westcotta i Horta. Tekst bizantyjski zawarty został w aparacie krytycznym. Wydania te są
pomyślane jako pomoc dla egzegetów. Przygotowywane jest wydanie 28. Ponadto, równolegle z nim,
przygotowywane jest wielotomowe wydanie: Novum Testamentum Graecum – Editio Critica Maior.
W 1966 roku K. Aland, M. Black. B. M. Metzger i A. Wikgren wydali, z inicjatywy United
Bible Societies, The Greek New Testament z potrójnym aparatem krytycznym. Uwzględniono dużą
liczbę nie wykorzystanych dotychczas rękopisów. Różnice w interpretacji zawarto w drugim aparacie
krytycznym, w trzecim zaś paralelne miejsca ze Starego i Nowego Testamentu. Przedsięwzięcie pomyślane było jako pomoc dla tłumaczy biblijnych. W wydaniu 2. (1968) do składu redakcyjnego dołączył arcybiskup Mediolanu Carlo Martini. 3 i 4 wydanie zawiera ten sam tekst, co 26 wydanie NestleAlanda, różni się natomiast aparatem krytycznym, ma mniej wariantów tekstowych, są one obszerniej
cytowane i przez to łatwiej czytelne290. W 1971, jako tom towarzyszący dla tego wydania NT, Metzger
wydał A Textual Commentary on the Greek New Testament, dostarcza on argumentów dla dokonania
racjonalnego wyboru pomiędzy różnymi wariantami tekstowymi.
W roku 1999, pod naciskiem kościołów prawosławnych, zrzeszonych w United Bible Societies,
przystąpiono do naukowego opracowania bizantyjskiego tekstu Nowego Testamentu. Tekst, zasadniczo biorąc, opiera się na minuskule 35 z XI wieku, ze względu na regularną gramatykę i niewielkie
odchylenia od późniejszych drukowanych wydań tekstu bizantyjskiego. Wśród majuskułów wykorzystano głównie 038 (Θ), ponieważ w Ewangelii Jana najwierniej reprezentuje bizantyjską tradycję tekstu. W roku 2007 ukazała się Ewangelia Jana (The Gospel According to John In the Byzantine Tradition, Stuttgart 2007).
290
Więcej na temat wydań greckiego NT w: S. P. Tregelles, The Printed Text of the Greek New Testament, London 1854; K.
Aland, B. Aland, Der Text des Neuen Testaments, ss. 13-56; B.M. Metzger, The Text of the New Testament, its Transmission,
Corruption and Restoration, Oksford University Press, 1992, ss. 42-61, ss. 95-146; E. Miller, A Guide to the Textual Criticism of the New Testament, Collingswood 2003; J.K. Elliott, The citation of manuscripts in recent printed editions of the
Greek New Testament, Novum Testamentum XXV, 2 (1983), pp. 97-132. .
108
Teksty wątpliwe bądź kwestionowane
Doksologia Modlitwy Pańskiej (Mt 6,13)
Doksologia (por. 1 Krn 29, 11-13) zawarta jest w: K, L, W, ∆, Θ, Π, f13, 28, 33, Byz, syrh, pal,
copbo, got, orm, et, gruz, Diatessaron, Konstytucje Apostolskie, Chryzostom. Minuskuł 1253 wprowa1, h l
dza do doksologii formułę trynitarną. Nie zawierają: ℵ, B, D, 0170, f1, l547, ita, aur, b, c, ff
, vgww, copbo,
Tertulian, Orygenes, Cyprian, Hilary, Grzegorz z Nyssy i inni.
Mt 16,2b-3
Tekst zawierają: C, D, L, W, Θ, f1, Byz. Nie zawierają: ℵ, B, X, Γ, f13, al., syrs,c, copsa, copbo,
Orygenes, Hieronim. Tekst ten ma swoją paralelę w Łk 12, 54-56, więc Mt 16, 2b-3 mógł powstać w
wyniku harmonizacji tekstów.
Dłuższe zakończenie Marka (Mk 16,9-20)
12-wierszowe zakończenie Ewangelii Marka nie jest zawarte w dwóch ważnych kodeksach z IV
wieku: Sinaiticus i Vaticanus, oraz minuskułach: 304 i 2386. Ponadto nie zawierają go łaciński Kodeks
Bobiensis, syrs, około stu rękopisów ormiańskich, dwa gruzińskie z X wieku, kilka rękopisów sahidyckich i bohairskich. Jednak Vaiticanus ma pozostawioną lukę (półtorej kolumn) pomiędzy końcem
Marka, a początkiem Łukasza, skryba miał więc świadomość, iż inne rękopisy zawierają w tym miejscu tekst. Z ojców kościoła dłuższego zakończenia nie znają: Klemens Aleksandryjski, Orygenes,
Euzebiusz, Hieronim (Ad Hedibiam ep. 120, PL 22, 987). Euzebiusz stwierdza, że w niemal wszystkich rękopisach Ewangelia Marka kończy się słowami εφοβουντο γαρ291.
Dłuższe zakończenie posiadają: A, C, D, W, Θ, f13, 33, 565, 700, 892, Byz, Diatessaron, syrc, p,
it, vg, copsa, copbo. Z ojców kościoła znają je: Justyn Męczennik292, Ireneusz293, Polikarp, Tertulian.
Dłuższe zakończenie jest raczej nieznane dla tekstu aleksandryjskiego, przekazuje je tekst bizantyjski,
cezarejski i zachodni.
Krótsze zakończenie posiada tylko Codex Bobiensis. Krótkie zakończenie zawiera wysoki procent słów nie-Markowych, nie pasuje też do prostego stylu Marka. Oba zakończenia posiadają: L, Ψ,
099, 0112, 274mg, 579, ℓ 1602, syrh(mg), copsa, bo, eth.
Ormiański rękopis MS. 2374, z roku 989, przypisuje autorstwo dla prezbitera Arystiona. Papiasz nadmienia, iż Marek „o jedno się tylko starał, o to, by nic nie opuścić z tego, co słyszał, oraz by
nie napisać jakiej nieprawdy”294. Można to interpretować również jako echo toczonego wówczas sporu
291
Euzebiusz, Quaest. Ad Marinum 1, 1, PG 22, kol 937.
Apologia I, 45.
293
Contra Haer., III, 10, 5-6.
294
Euzebiusz, Historia Kościelna III, 15.
292
109
o zakończenie Marka.
E.P. Gould zidentyfikował 19 spośród 163 słów perykopy Mk 16,12-20, które nie występują
nigdzie więcej w Mk. Wiersz 8. nie wygląda na zakończenie, zwłaszcza, że kończy się spójnikiem
γαρ.
Łk 22,43-44
Tekst ten mówi o aniele, który podczas modlitwy Chrystusa w Getsemane ukazał Mu się z nieba
(wiersz 43) i o kroplach potu, jak kroplach krwi (wiersz 44).
Nie występuje w: ो69, ो75, ℵa, A, B, T, W, 13*, 579, 1071*, syrs, copsa, copbo.
Zawierają: ℵb, D, K, L, X, ∆*, Θ, Π, Ψ*, 0171, f1, 565, 700, 892, 1009, 1010, 1071, 1241, 1253,
1344, 1365, 1506, 1546, 1646, 2148, 2174, Byz, Vg, syrcur, Diatessaron.
Rodzina f13 umieszcza ten tekst po Mt 26, 39.
Pericope de adultera (J 7,53 – 8,11)
Nie zawierają: ो66, ो 75, ℵ, B, {A}, {C}, L, N, T, W, X, Y, ∆, Θ, Ψ, 0141, 0211, 22, 33, 157,
209, 461, 565, 1230, 1241, 1242, 1253, 1333, 1424, 2193, 2768 i inne. W kodeksie A brakuje tekstu J
6,50 – 8,52 biorąc jednak pod uwagę długość perykopy, nie mogła się mieścić na brakujących kartach.
Podobnie sprawa ma się z kodeksem C, który nie zawiera partii J 7,3 – 8,34.
Perykopę zawierają kodeksy: D, G, H, K, M, U, Γ, 28, 700, 892, 1010, 1071, 1079, 1195 i inne.
Najstarszym kodeksem zawierającym „perykopę adulterę” jest Kodeks Bezy. Jest jednak to kodeks,
który zbiera teksty wątpliwe i dodatki. Kodeks Bazylejski oznakował J 8, 2-11 asteryskiem jako tekst
wątpliwy, kodeksy S, Λ, Π oznaczają 8, 3-1 asteryskiem. Niektóre lekcjonarze oznaczają 8,1-11 albo
8,3-11 asteryskiem. Minuskuł 461 nie zawiera perykopy w tekście zasadniczym, została dodana na
marginesie przez późniejszego korektora. W kodeksie B przy J 7, 52 stoi umlaut informujący, że inne
rękopisy mają w tym miejscu inny wariant tekstowy295. Również ो66 zaznacza, że istnieją rękopisy,
które zawierają dodatkowy tekst w tym miejscu.
Rękopisy należące do grupy f1 oraz niektóre ormiańskie rękopisy umieszczają tekst tej perykopy
po J 21,25, natomiast rękopisy należące do f13 umieszczają go raczej w Ewangelii Łukasza (po Łk
21,38) niż Jana. Minuskuł 1333 włącza po Łk 24,53, minuskuł 225 po J 7,36. O tym do jak różnych
miejsc wędrował tekst z pericope adulterae świadczy fragment Papiasza, cytowany przez Euzebiusza.
„(…) Przytacza inne opowiadanie o jakiejś kobiecie, którą oskarżono przed Panem o wiele grzechów”.
Euzebiusz komentuje: „To samo opowiadanie znajduje się również w Ewangelii według Hebrajczyków, ja zaś uważałem za potrzebne i ten szczegół dodać do tego, co się już powiedziało”296. Wygląda
więc na to, że w czasach Euzebiusza perykopa ta nie znajdowała się w Ewangelii Jana, a Euzebiusz
nie wie, że może pochodzić z Ewangelii kanonicznej. Uwaga, że opowiadanie znajduje się w Ewangelii Hebrajczyków może mieć na celu wykazanie, jakie jest jej pochodzenie i jak niewielką wartość
295
Ph.B. Payne – P. Canart, The Originality of Text-Critical Symbols in Codex Vaticanus, Novum Testamentum, Vol. 42,
Fasc. 2 (Apr., 2000), ss. 105-112.
296
Hist. Eccl. III, 39, 17.
110
mają opowiadania Papiasza. Możliwym jest jednak i to, że Euzebiusz w tym celu perykopę tę wymienił, ponieważ wiedział, że bywa obecna w niektórych egzemplarzach Ewangelii Jana i dlatego zwrócił
na nią uwagę. Inaczej mógłby o niej nie wspomnieć. Mogą na to wskazywać słowa: „uważałem za
potrzebne i ten szczegół dodać do tego, co się już powiedziało”. Wskazuje też na to zamieszczona we
wcześniejszym zdaniu uwaga, iż Papiasz cytuje 1 J i 1 Pt.
Tekst perykopy cytowany był przez: Hieronima, Ambrożego (338-397), Augustyna (354-430),
Faustusa, Rufina, Dydyma, przez Protoewangelię Jakuba, Didaskalia Apostolorum, Konstytucje Apostolskie. Perykopę zawierają lekcjonarze, a trudno jest sobie wyobrazić sytuację, by do lekcjonarzy
włączono perykopę, co do której kanoniczności byłyby wątpliwości297.
Gdyby tekst ten był dodatkiem, wówczas przejście od 7,52 do 8,12 byłoby niezrozumiałe nasuwało uzasadnione podejrzenie, że pomiędzy tymi wierszami coś musiało się znajdować pierwotnie.
Jeżeli tekst jest dodatkiem, to ulokowany został w wyjątkowo dobrze dobranym miejscu (o nauczaniu
Jezusa w świątyni jest mowa w J 7,14 oraz J 8,2.20). Fraza z 8, 6 przywołuje podobne struktury gramatyczne z 6, 6; 7, 39; 11, 51; 12, 6. 33; 21, 19. Zwrot „nie grzesz więcej” z 8,11 występuje jeszcze w
5, 14 (i nigdzie więcej w NT). Ostatni wiersz rozdziału 7-ego tematycznie nie należy do tej Pericope
Adulterae i jest logicznym zakończeniem perykopy 7,45-52, a to zwiększa prawdopodobieństwo, że
tekst J 7,53 – 8,11 jest autentyczny.
Tekst J 7,53 – 8,11 mieścił się pierwotnie na zaledwie jednej obustronnie zapisanej kartce kodeksu. Do wniosku takiego prowadzi porównanie z ो52, który miał około 130 stron298. Podobnie ma
się sprawa z ो39, pochodzącym z III wieku, który na obu stronach jednej kartki zawiera tekst J 8,1422299. Rękopis z którego wypadła kartka z tekstem J 7,53 – 8,11 musiał więc mieć rozmiary zbliżone
do tych dwu papirusów300.
Ostatni rozdział Ewangelii Jana
Wprawdzie wszystkie rękopisy zawierają ostatni rozdział Ewangelii Jana (J 21,1-25), nietrudno
jednak zauważyć, że pierwotnie księga ta kończyła się na rozdziale 20. Wiersze 30-31 tego rozdziału
stanowiły pierwotnie zakończenie czwartej Ewangelii. J 21,25 jest podobny do J 20,31. Rękopisy grupy aleksandryjskiej nie zawierają J 21,25.
Ewangelista napisał ten rozdział dopiero wtedy, gdy zrozumiał sens danej mu przez Chrystusa
obietnicy odnośnie pozostania, aż Chrystus przyjdzie (21,22). Obietnica była źle rozumiana, mianowicie jako zapowiedź, iż uczeń ów nie umrze śmiercią naturalną (21,23). Rozdział ten został więc dopisany, aby nadać odpowiednie rozumienie dla obietnicy danej przez Chrystusa.
297
W. Wilker, A Textual Commentary on the Greek Gospels. The Pericope de Adultera: Jo 7:53 – 8:13 (Jesus and the Adulteress), Bremen 2007.
298
Hurtado L.W., P52 (P. Rylands GK. 457) and the nomina sacra: Method and Probability, Tyndale Bulletin 54.1 (2003).
299
Comfort Ph., Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and Textual Criticism,
Broadman and Holman, Elliot 2005, pp. 353-354.
300
Manson T.W., The Pericope de Adultera Jo 7:53-8:11, ZNW 44 (1952), 255-56.
111
Comma Johanneum (1 J 5,7b-8a)
Znane jest już od IV wieku, a po roku 1522 – 3 wydanie Novum Testamentum Erazma – zawarte
zostało w większości przekładów aż do końca XIX wieku. Występuje jedynie w bardzo późnych rękopisach greckich (61, 88, 429, 629, 636, 918). Minuskuł 88 zawiera Comma jedynie w nocie marginalnej, dodanej w wieku XVI.
Pierwszym dziełem, które zacytowało Comma było Liber Apologeticus z IV wieku. Do starołacińskiego przekładu Biblii wszedł już w V wieku, do Wulgaty natomiast w IX wieku. Comma zostało
dodane prawdopodobnie dla wsparcia trynitarnych debat (np. z arianami). W języku łacińskim – w
jednej z wersji – brzmi następująco:
testimonium dicunt in terra, spiritus, aqua et sanguis, et hi tres unum sunt in Christo Iesu. et
tres sunt, qui testimonium dicunt in caelo, pater, verbum et spiritus.
Comma zostało dodane do Biblia Complutensis, znalazło się w trzecim erazmiańskim wydaniu
Nowego Testamentu, zostało też dodane do drukowanych wydań syryjskiego Nowego Testamentu
(Antwerpener Polyglotte, 1571; Pariser Polyglotte, 1633; Londoner Polyglotte, 1657)301.
301
Borger R., Das Comma Johanneum in der Peschitta, Novum Testament XXIX, 3 (1987), pp. 280-284.
112
Część III: Przegląd ksiąg NT
Problem synoptyczny
Lektura trzech pierwszych Ewangelii kanonicznych (Mt, Mk, Łk) wskazuje na duże między
nimi podobieństwa. Obserwuje się je nie tylko w treści, lecz także w strukturze, w kompozycji, w
słownictwie i składni. Wspólna jest chronologia, wspólna jest kolejność wypowiedzi i wygłoszonych
mów. Łączy je wspólny schemat kompozycyjny: Jan Chrzciciel, chrzest Jezusa, działalność w Galilei,
powrót do Jerozolimy, męka, śmierć i zmartwychwstanie. Jan natomiast koncentruje się na działalności Jezusa w Jerozolimie. Synoptycy wspominają o dwóch Paschach podczas działalności Jezusa, Jan
natomiast o trzech.
Na tle trzech pierwszych Ewangelii bardzo się wyróżnia czwarta. Dlatego już w starożytności
nazwano ją pneumatyczną, a trzy pierwsze somatycznymi. Dzisiaj nazywamy je synoptycznymi. Słowo synoptyczna pochodzi od greckiego συνοψις (spojrzenie obejmujące całość). Po raz pierwszy nazwy tej, w formie rzeczownikowej, użył Johann Jakob Griesbach (1745-1812), w roku 1774, który też
sporządził pierwszą synopsę302. Przymiotnik „synoptyczny” zaczęto stosować dopiero w II połowie
XIX wieku, aż do połowy XIX wieku wciąż używano określenia „trzy pierwsze Ewangelie” (die drei
ersten Evangelien).
Porównując treść trzech pierwszych Ewangelii zauważamy:
Mt – 1072 wierszy, z tego 432 jest wspólnych z Markiem i Łukaszem, 107 wspólne z Markiem, a 203
z Łukaszem (wspólnych wierszy jest 742), 330 wierszy nigdzie nie występuje (31% dobra własnego);
Mk – 677 wierszy, z tego 470 jest wspólnych z pozostałymi synoptykami, 159 wspólne z Mateuszem,
20 z Łukaszem (wspólnych wierszy jest aż 639), a jedynie 28 wierszy nigdzie nie występuje;
Łk – 1152 wierszy, z tego 428 jest wspólnych z Mk i Łk, 173 u Mateusza, a 20 u Marka (wspólnych
wierszy jest więc 621), 531 wierszy nigdzie nie występuje (48 % dobra własnego).
Według obliczeń Westcotta:
Mateusz ma 58% materiału zgodnego z innymi Ewangeliami, a 42% dobra własnego;
Marek ma 93% materiału zgodnego z innymi Ewangeliami, a 7% dobra własnego;
Łukasza ma 41% materiału zgodnego z innymi Ewangeliami, a 59% dobra własnego303.
302
Libri historici Novi Testamenti Graece. Pars prior, sistens synopsin Evangeliorum Matthaei, Marci et Lucae. Textum ad
fidem codicum, versionum et patrum emendavit et lectionis varietatem adiecit Io. Iac. Griesbach (Halle, 1774).
303
Westcott B. F., Introduction to the Study of the Gospels, p. 201.
113
Dawne próby wyjaśnienia problemu
Zanim doszło do utworzenia teorii dwóch źródeł powstały cztery próby wyjaśnienia problemu
synoptycznego. Najstarszą teorią, mającą wyjaśnić zależność literacką między trzema pierwszymi
Ewangeliami, jest teoria wzajemnej zależności. Już Orygenes i Ammoniusz Aleksandryjski opowiedzieli się za takim rozwiązaniem304, ale właściwym twórcą tej teorii jest Augustyn, który był przekonany, że pierwszą Ewangelię napisał apostoł Mateusz. Marek, uczeń apostoła Pawła i Piotra, streścił
Ewangelię Mateusza, Łukasz zaś przy pisaniu swojej Ewangelii posłużył się Ewangelią Mateusza i
Marka305. Za Augustynem opowiadali się Grocjusz306, Mill, Simon, Calmet, Wettstein, Hug, Wolfius.
Mt
Mk
Łk
J.J. Griesbach w 1789 roku przyjął hipotezę zależności, ale ją zmodyfikował. Ewangelia Marka
jest najmłodsza, Marek miał się posłużyć pierwszą i trzecią Ewangelią synoptyczną, i jest tym samym
krótką ich rekapitulacją307. Za takim rozwiązaniem opowiedzieli się: Fritzsche, Meyer, De Wette,
Baur.
Mt
Łk
Mk
308
Storr , Weisse, Wilke opowiedzieli się za kolejnością:
Mk
Mt
Łk
Vogel uważał, że Marek wykorzystał Łukasza, a Mateusz Marka i Łukasza309.
Łk
Mk
Mt
Gotthold Efraim Lessing (1729-1781), nie zgadzając się z hipotezą zależności Augustyna, wy-
sunął w 1778 roku tzw. hipotezę pierwotnej Ewangelii. Powołując się na pewne doniesienia ojców
Kościoła, był przekonany, że synoptycy, pisząc swoje Ewangelie, posłużyli się nie znaną nam dzisiaj
Ewangelią, napisaną w języku aramejskim. Hipotezę Lessinga rozwinął J.G. Eichhorn w 1794 roku,
304
Orygenes cytowany przez Euzebiusza (Hist. Kośc., VI,25.3,6), Ammoniusz cytowany przez Euzebiusza (Epistula ad
Carpianum).
305
Augustyn, De consensu evangelistarum, I.23, CSEL 43.
306
Grotius H., Annotationes in libros evangeliorum, Amsterdam 1641.
307
Griesbach J.J., Synopsis Evangeliorum, Halle 1774.
308
Storr G.C., Über den Zweck der evangelischen Geschichte und der Briefe des Johannes, Tübingen 1786, 274-307.
309
Townson Th., Discourses on the Four Gospels, Oksford 1778.
114
który sądził, że już około 35 roku powstała Ewangelia Nazarejczyków. Autorzy trzech pierwszych
Ewangelii kanonicznych posłużyli się różnym recenzjami ewangelii aramejskiej310. Hipoteza Lessinga
i Eichhorna nie wyjaśniała dlaczego większość paralelnych wierszy w Ewangeliach synoptycznych ma
niemal identyczne brzmienie. Dokonano więc korekty hipotezy Lessinga, według której synoptycy
mieli korzystać z greckiego przekładu aramejskiej ewangelii.
Dotychczas zajmowano się głównie podobieństwami Ewangelii synoptycznych. Natomiast Daniel Schleiermacher, autor hipotezy diegez, konstruując swoją hipotezę, skupił swą uwagę przede
wszystkim na występujących u synoptyków różnicach. Według Schleiermachera ewangeliści mieli
posłużyć się uprzednio spisanymi krótkimi historiami na temat cudów, męki i śmierci Jezusa, nazwanych przezeń diegezami. Ewangeliści zbierali te diegezy i wykorzystywali według własnej koncepcji.
Kontynuatorami tej myśli byli C. Lachmann i C. Weizsäcker.
Johann Gottfried Herder twierdził, że u źródeł Ewangelii kanonicznych znajduje się wyłącznie
ustna tradycja, wykorzystana przez ewangelistów zgodnie z ich własnymi założeniami. Hipoteza Herdera nie uwzględnia często występującej pomiędzy Ewangeliami werbalnej zgodności, co najlepiej
tłumaczyć literacką zależnością311.
Tregelles (1813-1875) krytycznie ocenił wszystkie te cztery propozycje, wskazując na ich niedomagania i wykazując, że żadna z nich nie jest zadowalająca dla rozwiązania problemu synoptycznego312. Nadal więc trwało poszukiwanie teorii, która w pełni wyjaśni wzajemną zależność Ewangelii
synoptycznych. Poszukiwaniom towarzyszyły badania nad strukturą i treścią Ewangelii. Prowadzili je
głównie bibliści ze szkoły religijno-historycznej (Ch. G. Wilke, Ch. H. Weisse, B. Weiss, C. Weizsäcker, H. J. Holtzmann).
Teoria dwóch źródeł
Weisse i Holtzmann, korzystając z badań Weizsackera i Weissa, stworzyli teorię dwóch źródeł,
która usiłowała wyjaśnić podobieństwa i różnice synoptyków. Klasyczne sformułowani tej teorii znajdujemy w dziele P. Wernlego Die synoptische Frage (Freiburg 1899). Teksty zgodne z Markiem pozostali synoptycy mieli od niego zaczerpnąć, natomiast teksty jedynie im wspólne ze źródła Q.
Mt 10, 1
Mk 6, 7
Łk 9, 1
I zawołał dwunastu uczniów swoich,
I zawołał dwunastu i zaczął ich
I przywołał dwunastu, dal im moc i
dał im moc nad duchami nieczysty-
wysyłać po dwóch, i dał im moc
władzę nad wszystkimi demonami
mi, aby je wyganiali i uzdrawiali
nad duchami nieczystymi.
i moc uzdrawiania chorób.
wszelką chorobę i wszelką niemoc.
Teoria dwóch źródeł opiera się zasadniczo na dwóch tezach. Pierwsza wiąże się z przekonaniem, że Ewangelia Marka jest najstarszą Ewangelią kanoniczną. Mateusz i Łukasz pisząc swoje
310
Eichhorn J. G., Über die drei ersten Evangelien, ABBL 5,759-996, Leipzig: Weidmann, 1794.
Herder J. G., Vom Erlöser der Menschen, nach unsern drei ersten Evangelien (Christliche Schriften 2), Riga: J. F. Hartknoch, 1796.
312
Tregelles S. P., An Introduction to the Textual Criticism of the New Testament, London 1856, pp. 641-665.
311
115
Ewangelie, korzystali z Ewangelii Marka. Na rzecz tej tezy przemawiają:
1. Proste zdania Marka, zostały rozszerzone lub skomentowane przez pozostałych ewangelistów.
Np. wyznanie Piotra: Ty jesteś Chrystus (Mk 8, 29), u Mateusza zostało rozszerzone: Ty jesteś
Chrystus, Syn Boga żywego (Mt 16, 16), a przez Łukasza skomentowane: Ty jesteś Chrystus
Boży (Łk 9, 20).
2. Kolejność perykop w Ewangeliach synoptycznych wyklucza taką możliwość, by Marek korzystał z Ewangelii Mateusza i Ewangelii Łukasza, Łukasz z Ewangelii Mateusza, a Mateusz z
Ewangelii Łukasza.
3. Niemal cały materiał Ewangelii Marka znajduje się w pozostałych Ewangeliach synoptycznych.
Mateusz wykorzystał niemal cały materiał przekazany przez Marka, Łukasz opuścił podwójne
perykopy, nie skorzystał z dość długiego fragmentu z 6, 45 – 8, 26.
Druga teza twórców teorii dwóch źródeł oparta została na przekonaniu, że Mateusz i Łukasz
korzystali również z innych źródeł. Ponadto mieli wspólne źródło, a mianowicie dzieło zawierające
słowa i mowy Jezusa, które niestety zaginęło. Nazwano je źródłem Q (od niem. quelle – źródło). Po
raz pierwszy terminem tym posłużył się P. Wernle. Tezę o istnieniu drugiego pisanego źródła wysunął
już J.G. Eichhorn. Później rozwinęli ją Ch.H. Weisse i Ch.G. Wilke. Na rzecz źródła Q przemawiają:
1. Oprócz materiału zaczerpniętego z Ewangelii Marka Mateusz i Łukasz posiadają prawie 240
wspólnych wierszy. Wykluczyć należy pogląd, że Mateusz i Łukasz korzystali od siebie, ponieważ różny jest ich kontekst i kolejność występowania.
2. Mateusz i Łukasz zamieszczają dwa razy tę samą wypowiedź, raz jest nią część dłuższego
fragmentu, który zaczerpnęli z Ewangelii Marka, a drugi raz – fragment wzięty z zupełnie innego źródła.
Wspólny materiał pochodzący ze źródła Q obejmuje przede wszystkim: kazanie Jana Chrzciciela, kuszenie Jezusa na pustyni, Kazanie na górze (u Łukasza na równinie), historię setnika z Kafarnaum, wypowiedź Jezusa o Janie Chrzcicielu, mowę przy rozesłaniu uczniów, Modlitwę Pańską i przypowieści o ziarnku gorczycznym, o kwasie, o wielkiej uczcie, o talentach oraz napomnienia w związku z nadejściem końca świata.
Za istnieniem źródła Q, tj. źródła mów i słów Jezusa, przemawia doniesienie Euzebiusza z Cezarei, który powtarza za Papiaszem: „Mateusz zaś, posługując się dialektem hebrajskim, zebrał razem
słowa Jezusa” (Hist. Eccl. III, 39, 16). Dawniej uważano, że Papiasz miał na myśli aramejską wersję
Ewangelii Mateusza, teraz natomiast zaczęto mówić o aramejskiej wersji zbioru logiów Jezusa, którego autorem byłby któryś z uczniów Jezusa. Źródło Q mogło być nie jedynym zbiorem logiów Jezusa,
dowodzi tego Ewangelia Tomasza (odkryta w 1945 roku), która jest zbiorem mów Jezusa, jakkolwiek
innego typu i tym samym nie mogła być źródłem Q.
Próbowano odtworzyć źródło Q, jednak z nie najlepszym rezultatem. Wciąż aktualnym pozostaje pytanie, który z ewangelistów synoptycznych zaczerpnął najwięcej ze źródła Q i najwierniej przekazał jego treść. Innym problemem jest nieobecność historii męki, śmierci i zmartwychwstania Jezusa
w źródle. Odnosi się wrażenie, że Łukaszowe cytaty ze źródła Q przekazują bardziej pierwotną chrystologię, natomiast Mateuszowe cytaty mają wiele akcentów polemicznych.
Mateusz i Łukasz korzystali także z innych źródeł. Materiał nie zaczerpnięty z Ewangelii Marka
116
ani ze źródła Q nazywamy dobrem własnym Mateusza lub dobrem własnym Łukasza. Jednak część
dobra własnego mogła pochodzić ze źródła Q.
Teorię dwóch źródeł – w jej najprostszej formie – przedstawić można graficznie w następujący
sposób:
Mk
Q
Mt
Łk
Joachim Jeremias, zwracając uwagę na rozbieżności pomiędzy dwiema wersjami błogosławieństw i Modlitwy Pańskiej, zaproponował, że część materiału zaszeregowanego do źródła Q, pochodzi z tradycji ustnej.
Q nie mogło być napisane w języku greckim, ponieważ Mateusz i Łukasz tłumacząc aramejskie
terminy bardzo często posługują się innymi greckimi ekwiwalentami313. Niektóre semickie formy
gramatyczne, nie mające ścisłych odpowiedników w języku greckim zostają wyrażone inną formą u
Mateusza, a inną u Łukasza314. O ile powyższe rozbieżności można mogłyby wynikać z odmiennego
przekładu zapisanego słowa aramejskiego (hebrajskiego), to jednak zachodzą również i poważniejsze
różnice, nie dające się w podobny sposób wytłumaczyć różnice:
da dobre rzeczy proszącym Go (Mt 7, 11) – da Ducha Świętego proszącym Go (Łk 11, 13).
Godzien jest robotnik wyżywienia swego (Mt 10, 10) – Godzien bowiem robotnik zapłaty swojej
(Łk 10, 7).
kapłani i uczeni w Piśmie (Mt 21,15) – niektórzy faryzeusze (Łk 19,39)
Idea za każdym razem jest ta sama, jednak zachodzące pomiędzy nimi różnice wykluczają pochodzenie z tego samego źródła literackiego. Można je wyjaśnić pochodzeniem z tradycji ustnej.
Wspólne Mateuszowi i Łukaszowi teksty pochodzić mogą z ustnej relacji tego samego świadka. Jednak pewne argumenty świadczą za źródłem pisanym. Tak więc teoria dwóch źródeł nie wyjaśnia w
zadowalający sposób problemu synoptycznego. Dlatego powstawały kolejne teorie mnożące liczbę
recenzji źródła Q, bądź liczbę źródeł. C.S. Patton, przyjmując teorię dwóch źródeł, rozróżnia trzy kolejne edycje źródła Q (Q1, Q2, Q3)315. W. Bussman, za możliwe do przyjęcia, uznał istnienie jedynie
dwóch redakcji źródła Q, mianowicie Qa i Qb.
Np. w Modlitwie Pańskiej Mateusz (6, 12) stosuje ofeilhmata (winy) natomiast Łukasz (11, 4) amartiaV (grzechy); Mt
10,35 używa διχαζω (dzielić, przeciwstawić), natomiast Łk 12,53 – διαµεριζω (dzielić).
314
Np. Mateusz w 24, 40-41 stosuje czasowniki αφιεµι w Futurum I medium, natomiast Łukasz (17, 34-36) w Futurum I
passivum. Znaczy to, iż posługujący się semickim językiem Jezus, użył aramejski odpowiednik παραλαµβανω w Nifalu
(koniugacja medialno-pasywna); podobnie w Mt 6, 11 – δος, natomiast Łk 11, 3 – διδου.
315
Patton C. S., Sources of the Synoptic Gospels, The Macmillan Company, New York, 1915.
313
117
Teoria czterech źródeł
Burnett Hillman Streeter (1875-1937) uznał, że bardziej prawdopodobną jest wielość źródeł.
Dobro własne Ewangelii Mateusza i Ewangelii Łukasza pochodzi z dwóch odrębnych źródeł pisanych
(M – związany z Jerozolimą i L – związany z Cezareą). Doszukiwał się judaistycznych tendencji w M.
Natomiast źródło Q związane natomiast było z Antiochią, skomponowane w języku aramejskim,
prawdopodobnie przez apostoła Mateusza dla chrześcijan z Galilei. Mateusz nie znał źródła, z którego
korzystał Łukasz, a Łukasz nie znał źródła, z którego korzystał Mateusz. Mateusz powstał pod wpływem Mk, M i Q (źródło M częściowo pokrywa się z Markiem), natomiast Ewangelia Łukasza powstawała w dwóch etapach. Pierwsza redakcja była wynikiem kompilacji materiału ze źródła Q i źródła L, znanego jedynie Proto-Łukaszowi. Natomiast w drugim etapie Ewangelia Proto-Łukasza została
rozbudowana pod wpływem Ewangelii Marka. Pierwsza Ewangelia jest kombinacją tradycji Jerozolimy, Antiochii i Rzymu, natomiast trzecia – Cezarei, Antiochii i Rzymu316.
M
Dokument
Antiocheński
Q
Ewangelia Marka
L
Proto-Łukasz
Ewangelia Mateusza
Dokument
niemowlęctwa
Ewangelia Łukasza
Hipoteza Boismarda
Twórcą rozbudowanej i bardzo skomplikowanej teorii wielu źródeł jest M.-E. Boismard. Przyjął
on dla Ewangelii synoptycznych istnienie czterech podstawowych źródeł pisanych: A, B, C, Q. Ewangelie synoptyczne powstawały w wyniku dwustopniowej redakcji. Dokument A był pochodzenia palestyńskiego. Znajdował się w nim miały proste i rzeczowe relacje z życia Jezusa, zawierające jedynie
pewne elementy interpretacyjne. Dokument B miał być adaptacją dokumentu A, dokonaną dla potrzeb
chrześcijan wywodzących się z pogaństwa. Dokument C zawierał starą tradycję palestyńską o Jezusie.
Na jego istnienie wskazują te perykopy Ewangelii Marka, które są wyraźną kompilacją trzech tekstów. Natomiast dokument Q zawierał zasadniczo materiał wspólny dla Ewangelii Mateusza i Ewangelii Łukasza. Na pierwszym etapie kształtowania się Ewangelii synoptycznych tzw. PośredniMateusz korzystał z dokumentu A i Q. Pośredni-Marek oparł głównie swoje dzieło na dokumencie B.
316
Streeter B.H., The Four Gospels. A Study of Origins, Oksford 1924, ss. 223-270.
118
Korzystał jednak również z dokumentu A i C. Proto-Łukasz korzystał z dokumentu B, C i Q. Najwięcej jednak materiału zaczerpnął z Pośredniego-Mateusza. W końcowej redakcji Mateusz korzystał z
Pośredniego-Marka, Marek z Pośredniego-Mateusza i Proto-Łukasza, Łukasz zaś z PośredniegoMarka317.
Dok. Q
Mt – I
(pośredni)
Dok. A
Dok. B
Dok. C
Dok. Q
Mk – I
(pośredni)
ProtoŁukasz
Jan
Mt
końcowy
Mk
końcowy
Łk
końcowy
Jan
końcowy
Jakkolwiek hipoteza Boismarda wyjaśnia wszystkie zachodzące między Ewangeliami zależności, trudno jednak uwierzyć, by w tak krótkim czasie mogło dojść do tak skomplikowanych zależności. Wszystkie źródła oddziaływać miałyby jedynie na pośrednie redakcje poszczególnych Ewangelii,
nie mając żadnego wpływu na etap końcowy. Musiałyby po prostu szybko zniknąć.
Wstęp ogólny do Ewangelii
Cały NT łączy jedno imię, a mianowicie Jezus poza którym, bo jak powiada apostoł Piotr, nie
ma żadnego innego zbawienia jak w tym właśnie imieniu. ST składa świadectwo o Chrystusie. Pomiędzy poszczególnymi księgami NT dostrzegamy pewne podobieństwo tematyczne, pomiędzy innymi
księgami dostrzegamy duże rozbieżności. Wyszczególniamy grupy ksiąg, które są zależne od siebie,
albo wywodzą się od tego samego autora:
317
Benoit P., M.-E. Boismard, Synopse de Quatre Évangiles en francais avec paralleles des apocryphes et de Petres, II,
Commentaire, Paris 1972, 15-17.
119
–
ewangelie synoptyczne
–
Corpus Joannum
–
Corpus Paulinum
Grecki termin ευαγγελιον powstał w wyniku połączenia ευ – dobrze i αγγελλω – oznajmiam,
zwiastuję. Występuje on już u Homera i Plutarcha, u których oznaczał nagrodę za przyniesienie dobrej
wieści. Później, np. u Arystofanesa, oznacza samo posłannictwo, a jeszcze później treść posłannictwa,
czyli samą dobrą nowinę (np. zwycięstwo odniesione w bitwie). Grecki napis z Prieny, pochodzący z
9 roku przed Chr. wspomina o narodzeniu Augusta jako znamionującym „początek dobrych wieści dla
całego świata”.
Septuaginta stosuje słowo ewangelia w formie rzeczownikowej i czasownikowej. Forma rzeczownikowa stosowana jest w liczbie mnogiej (ευαγγελια) i posiada świecką treść. W 2 Sm 4, 10
oznacza zapłatę, jaką Dawid powinien dać zwiastunowi śmierci Saula (wydarzenie umożliwiające
Dawidowi zostanie królem). W 2 Sm 18, 20. 22. 25. 27 oznacza śmierć Absaloma, więc dobrą nowinę
dla Dawida, umożliwiającą mu powrót na tron. W 2 Krl 7, 9 oznacza przerwanie oblężenia Samarii
przez Aramejczyków. Czasownik ευαγγελιζοµαι jest ekwiwalentem hebrajskiego słowa ΒΧΠ (przynosić dobrą nowinę). W 1 Sm 31, 9; 2 Sm 1, 20; 1 Krn 10, 9 oznacza ono śmierć Saula – wieść radosną dla Filistynów. W 2 Sm 4, 10; 18, 19. 20. 31 oznacza dobrą nowinę dla Dawida jako króla. Natomiast w greckim przekładzie Księgi Izajasza czasownik ευαγγελιζοµαι uzyskuje typowo NT-ową treść
i oznacza dobrą nowinę o mającym nastąpić przyjściu Mesjasza (40, 9; 52, 7; 61, 1). Czasownik ten
stosowany jest jeszcze w Ps 39(40), 10 i Jl 3, 5.
W Nowym Testamencie – za wyjątkiem Apokalipsy – oznacza on darowane światu zbawienie w
osobie Jezusa Chrystusa. Rzeczownik ευαγγελιον stosowany jest wyłącznie przez dwóch pierwszych
ewangelistów (Mt 4 razy, Mk 8 razy), Łukasz często stosuje czasownik ευαγγελιζοµαι którego nie
stosuje Marek, a Mateusz tylko jeden raz. Czwarty ewangelista używa terminu µαρτυρια (świadectwo), ma ono mniej więcej to samo znaczenie, co Mateuszowe i Markowe ευαγγελιον, a także czasownika µαρτυροω (świadczyć, jest ono odpowiednikiem Łukaszowego ευαγγελιζοµαι Ponadto w
Listach Pawła często stosowane jest ευαγγελιον i ευαγγελιζοµαι.
Ewangelie stanowią oddzielny gatunek literacki, nie podobny do żadnego innego w literaturze
świeckiej. Nie ze względu na formę, bo ta nawiązuje do rodzajów literackich stosowanych w świecie
grecko-rzymskim, ale ze względu na treść, zawierającą opis życia i działalności, naukę i czyny Chrystusa. Ewangelie zostały napisane w odpowiedzi na konkretne zapotrzebowanie i pytania wiary pierwszych chrześcijan. Ewangelie nie mogą więc być biografiami, lecz katechezami, czy wręcz podręcznikami chrystologii, czy etyki chrześcijańskiej. Są one świadectwami, jakie pierwotna wspólnota chrześcijańska oddaje Chrystusowi.
120
Ewangelia Mateusza
Autor i miejsce napisania
Według tradycji (Papiasz, Ireneusz) pierwszą Ewangelię napisał Mateusz (Lewi), poborca podatków, którego Jezus powołał do grona dwunastu (Mt 9, 9-13; 10, 3). Na rzecz tej tradycji może
świadczyć to, że w Mateuszu częściej niż w innych ewangeliach mówi się o pieniądzach, długach i
płaceniu podatków. Gdy dotknie problemu podatków wyraża się precyzyjnie i fachowo: pieniądz podatkowy (22, 19), poborcy dwudrachmy (17, 24-27). Wie, że w pobliżu Kafarnaum była komora celna
(9, 1. 9); wie, że stater równa się czterem drachmom (17, 25-27). Jako jedyny autor biblijny wzmiankuje o takich monetach jak: dwudrachma (17, 27), stater (17, 27), talent (18, 24; 25, 15-28), jakkolwiek nie wzmiankuje leptona występującego u Marka i Łukasza.
Pewnym jest to, że Ewangelię tę napisał nawrócony Żyd. Autor zna judaizm, pewnie się porusza wśród prawno-rytualnych zawiłości religii Mojżeszowej z czasów Jezusa. Podejmuje tematy interesujące głównie judeochrześcijan (zależność między Starym a Nowym Prawem). Nie wyjaśnia żydowskich zwyczajów (Mt 15, 1-2). Wszystko to dowodzi, że swą Ewangelię autor adresował do Żydów.
Miejscem, gdzie została napisana prawdopodobnie była Antiochia. Miało to miejsce między
rokiem 60 a 70. W rozdziale 24 jest jednoczesna mowa o zburzeniu świątyni i o końcu świata. Szczególnie wiersz 24,29, pisany po roku 70, staje się niezrozumiały. Nie ma wzmianki o zburzeniu świątyni, podatek świątynny (17, 24-27) po roku 70 zamieniony został podatkiem na świątynię Jowisza kapitolińskiego. Sposób, w jaki Ewangelia mówi o świątyni i instytucjach judaizmu zdaje się wskazywać,
że wszystkie one jeszcze istnieją. Kontrastuje to ze sposobem, w jaki jest przedstawiany Judasz – „ten,
który Go wydał” (10,4).
Struktura i treść księgi
O strukturze Ewangelii Mateusza stanowi 5-krotnie użyte ka[ šg}neto Õte št}lesen Ô
IhsouV to/V [l"gouV to?touV] – „i stało się kiedy Jezus dokończył [tych słów]” – (7, 28; 11, 1;
13, 53; 19, 1; 26, 1). Ta pięciokrotnie użyta formuła zdaje się dzielić ewangelię na poszczególne jednostki tematyczne, stając się zakończeniem pięciu zasadniczych części tej księgi i nadając jej w ten
sposób cechy Pięcioksięgu.
Prolog
rozdziały 1-2
Objawienie Królestwa Niebios
rozdziały 3-7
Zwiastowanie Królestwa Niebios
rozdziały 8-10
Trudności w realizacji Królestwa Niebios
rozdziały 11-13
Rozwój Królestwa Niebios
rozdziały 14-18
Odrzucenie Żydów i przyjęcie pogan
rozdziały 19-25
Epilog
rozdziały 26-28.
121
Każda z pięciu części kończy się mową Jezusa. Część 1. kończy się kazaniem na górze, część 2.
– mową misyjną, część 3. – przypowieściami o Królestwie, część 4. – mową o wspólnocie, część 5. –
mową eschatologiczną. Mowa 1. i 5. skierowana jest do uczniów Jezusa, 2 i 4 do Dwunastu, 3 do
wielkich rzesz (struktura A – B – C – B’ – A’). Pięć zasadniczych części Mateusza przybliża jego
księgę do Pięcioksięgu Mojżesza. Struktura ta sprawia, że pierwsza Ewangelia staje się bardzo systematyczna, a jej redakcja starannie opracowana. W każdej z tych części centralnym pojęciem jest Królestwo Niebios. Najpierw zostaje ono zaoferowane Żydom (Kazanie na Górze), później na wskutek ich
zatwardziałości ma zostać przedłożone innym, którzy będą „we właściwym czasie oddawać owoce”
(21, 41). Odrzucenie Żydów z Królestwa Niebios i zaoferowanie go poganom, zostaje mocno wyrażone w przypowieści: O dzierżawcach winnicy (21, 33-46) i przypowieści: O uczcie weselnej (22, 1-14).
W taki to pośredni sposób Mateusz wyjaśnia Żydom, dlaczego Królestwo Niebios szerzone jest przede
wszystkim wśród pogan.
Styl Mateusza
Charakterystyczną cechą ew. Mateusza jest częste używanie przysłówka τοτε (wtedy), który
łączy różne partie (3, 13; 4, 1; 9, 14; 12, 23; 18, 43; 26, 16; 27, 16-17). W wielu paralelnych miejscach
Marka używany wówczas jest spójnik και (i). Mateusz 33 razy używa określenia βασιλεια των
ουρανων (Królestwo Niebios – inni Synoptycy zawsze stosują Królestwo Boga), tylko 5-krotnie Mateusz stosuje Królestwo Boga (6, 33; 12, 28; 19, 24; 21, 31; 21, 43). Innym charakterystycznym mu
zwrotem jest συντελεια τοθ αιωνος (koniec wieku, koniec świata) zastosowane 5-krotnie (13, 39. 40.
49; 24, 3; 28, 20)318; trzykrotnie użyte i nie zastosowane w pozostałych księgach NT σκοτος το
εξωτερον (ciemność zewnętrzna) – 8, 12; 22, 13; 25, 30. Sześciokrotnie zastosowany zwrot „tam będzie płacz i zgrzytanie zębów” (8, 12; 12, 42; 13, 50; 22, 13; 24, 51; 25, 30) poza Mateuszem użyty
został tylko raz w NT (Łk 13, 28). Określenia te stanowią o oryginalności Mateusza i odróżniają go od
pozostałych ewangelistów. Są one jego redakcyjnym zabiegiem i dowodzą, że Mateusz wykorzystując
dany materiał poddał go redakcyjnej obróbce.
Liczba pięć jest ulubioną liczbą Mateusza. Pięć mów Jeżusa, pięć rodzajów chorób leczonych
przez Jezusa (4,24), pięć chlebów dla pięciu tysięcy, pięć dyskusji Jezusa z Faryzeuszami, pięć talentów. Pięć jest też częścią Mateuszowego schematu kompozycyjnego. Zwrot „Ojcze nasz” występuje
10 razy, 10 znaków potęgi Jezusa w Kazaniu na Górze, dziesięć panine.
Stosowanie arameizmów: mamona (6, 24), hosanna (21, 9. 15), raka (5, 22), Beelzebul (10, 25),
korban (27, 6). Niektórym greckim terminom Mateusz nadaje semickie zakresy znaczeniowe (np. w 1,
25 γινωσκω w znaczeniu hebrajskiego ΥΙΩ).
Septuaginizmy: βιβλος γεγεσεως (1, 1), użyty w LXX tylko dwukrotnie (Rdz 2, 4; 5, 1), jest
tłumaczeniem hebrajskiego sēper tôlĕdōt.
Słownictwo Ewangelii Mateusza obejmuje 1691 słów, z czego 137 to hapax legomena (8,10%).
Spójniki greckie µεν… δε występują u Mateusza (20 razy) częściej niż u Łukasza (7 razy). W „koine”
często mieszano przyimki εις i εν (εις niejednokrotnie był łączony z dat.), Mateusz tego nie robi. W
318
W NT jedynie Hbr 9, 26 używa bliskiego mu sunteleia twn aiwnoV (koniec wieków).
122
„koine” czasowniki zakończone na -µι zamieniane były czasownikami na -ω. Dlatego Łukasz stosuje
popularną w owym czasie formę αµφιαζω, Mateusz natomiast stosuje klasyczne αµφιεννυµι. Cechą
charakterystyczną stylu Mateuszowego jest częste używanie τοτε (ponad 60 razy). Mateusz jako jedyny z Ewangelistów stosuje termin εκκλησια (16, 18; 18, 17), będący zapewne przełożeniem hebrajskiego kahal – zgromadzenie, zbór.
Teologia Mateusza
W Ewangelii Mateusza przewijają się trzy główne tematy:
1. Jezus jako nowy Mojżesz
2. Nowy Lud
3. Etyka Nowego Ludu
W Ewangelii Mateusza Mojżesz traktowany jest jako prototyp Chrystusa. Opis życia Jezusa jest
w pewnym stopniu zbieżny z biblijną i pozabiblijną tradycją o Mojżeszu:
Mojżesz
Chrystus
życie narodzonego Mojżesza było zagrożone (Wj 2, 2)
życie narodzonego Chrystusa było zagrożone (Mt 2,
13. 20)
Mojżeszem zainteresowała się córka faraona (Wj 2, 5- Chrystusem interesują się mędrcy ze wschodu (Mt 2, 110)
12)
śmierć niewinnych dzieci (Wj 1, 16)
śmierć niewinnych dzieci (Mt 2, 16)
Mojżesz wrócił do Egiptu po śmierci czyhającego na Jezus wrócił z Egiptu po śmierci czyhającego na jego
jego życie faraona
życie Heroda
40 lat exodusu
40 dni postu i kuszenia
40 miejsc postoju na pustyni
40 miejsc pobytu Chrystusa
początek Staremu Ludowi daje 12 pokoleń
początek Nowemu Ludowi daje 12 apostołów
Stare Prawo zostało dane na Górze Synaj
Nowe Prawo zostało dane w „kazaniu na górze”
Mojżesz przed swoim odejściem wygłosił kilka mów Jezus przed swoim odejściem wygłosił mowę eschatoeschatologicznych (Pwt 28-30, 32)
logiczną (Mt 24)
Mateusz 53 razy dosłownie cytuje Stary Testament, ok. 40 niedosłownie, a ponadto znajdujemy
w nim sporo aluzji do ST. Jest to znacznie więcej niż w pozostałych Ewangeliach319. Mateusz pięciokrotnie używa formuły A to wszystko się stało, aby wypełniło się słowo Pana, wypowiedziane przez
proroka (Mt 1, 22; 2, 17; 21, 4; 26, 54; 27, 9; 27, 35). Formuła ta dzieli księgę na pięć części (tworząc
w ten sposób pięcioksiąg). Ewangelia zaczyna się słowami βιβλος γενεσεως Ιησου Χριστου, które są
nawiązaniem do dziesięciokrotnie powtarzającej się w Księdze Rodzaju formuły Αυτη η Βιβλος
319
Marek dosłownie cytuje ST 22 razy, Łukasz – 24, a Jan – tylko 15.
123
γενεσεως (…), rozpoczynającej kolejne opowiadania tej księgi.
Jezus w Ewangelii Mateusza jest przyobiecanym Mesjaszem, na którym spełniły się słowa Mojżesza i proroków. Mateusz udowadnia, że wszystkie ważniejsze wydarzenia z życia Jezusa zostały
zapowiedziane przez ST i są wypełnieniem jego zapowiedzi (narodzenie z dziewicy, narodzenie w
Betlejem, pobyt w Egipcie, rzeź dzieci w Betlejem, powrót z Egiptu, działalność w Galilei, triumfalny
wjazd Jezusa do Jerozolimy, aresztowanie i sprzedanie Jezusa za 30 srebrników).
Mateusz przedstawia obraz Jezusa, który przez swą działalność powołał do istnienia Kościół, tj.
odnowiony Lud Boży, przeznaczony do życia doskonałego i obfitujący w lepszą i wyższą sprawiedliwość niż ta, o której mówili faryzeusze. W „kazaniu na górze” Jezus pięciokrotnie powtarza „słyszeliście, iż powiedziano (przodkom): (…), a ja wam powiadam” (5, 21-22; 5, 27-28; 5, 33-34; 5, 38-39; 5,
43-44).
W ST Izrael wezwany był do życia świętego, Jezus wystąpił z podobnym wezwaniem wzywając
do życia doskonałego (5, 48; 19, 21). Miłość jest zasadą doskonałości.
Mateusz stosuje mesjanistyczne tytuły: Syn Dawida, Syn Boga, Sługa Pana. Syn Dawida stosowany jest w Ps Sal 17, 4. 21, gdzie przysługuje oczekiwanemu Mesjaszowi. Geneza tego tytułu sięga
danej Dawidowi obietnicy, iż jego potomek będzie zasiadał na jego tronie na wieki (2 Sm 7, 12-16).
Początkowo obietnica ta, była pojmowana w sposób czysto polityczny, ale w czasach po niewoli babilońskiej, gdy zabrakło króla, uzyskuje ona teologiczne pogłębienie.
Syn Boga użyty został w Dn 3, 25 (bar elahin – syn bogów, co LXX przetłumaczyła przez
αγγελος θεου, a Teodocjon bardziej poprawnie przez υιος ϑεου – 3, 92).
Mateusz podkreślał znaczenie wiary. Według Marka Jezus nie mógł dokonać żadnego cudu (6,
5), Mateusz zaś nie uczynił tam wielu cudów z powodu niewiary (13, 53).
Jezus pierwszego ewangelisty jest mniej ludzki i pozbawiony cech ludzkich, w porównaniu z
Ewangelią Marka:
Jezus Mateusza nie gniewa się w Mt 12, 13, a czyni to w Mk 3, 5
Jezus Mateusza nie oburza się w Mt 19, 14, a czyni to w Mk 10, 14
Jezus Mateusza nie lituje się w Mt 8, 3, a czyni to w Mk 1, 41
W przypadku tekstów paralelnych z innymi Synoptykami Mateusza cechuje czasem podwojenie
(osoby, zwierzęcia). W Mt 5, 28-34 Jezus uzdrawia dwóch opętanych, podczas gdy u Mk 5, 1-20 i Łk
8, 26-39 – jednego; w Mt 20, 29-34 Jezus uzdrawia dwóch ślepych, u Mk 10, 46-52 i Łk 18, 35-43 –
jednego; w Mt 21, 2-7 Jezus wjeżdża do Jerozolimy na oślicy i źrebięciu oślicy, u Mk 11, 2-7 i Łk 18,
30-35 – na jednym oślęciu.
Komentarze
•
Bonnard P., L'Évangile selon saint Matthieu, Labor et Fides, 2002.
•
France R. T., The Gospel of Matthew, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids
2007.
•
Gächter P., Das Matthäus Evangelium, Innsbruck, 1963.
•
Keener C. S.: A Commentary on the Gospel of Matthew, Wm. Eerdmans, Grand Rapids 1999.
•
Kilpatrick G. D., The Origins of the Gospel According to St. Matthew, Oksford University Press,
124
2007.
•
Klostermann E., Das Matthäusevangelium, HNT 4, Tübingen 1927.
•
Lohmeyer E., Das Matthäus Evangelium, Göttingen 1956.
•
Nolland J., The Gospel of Matthew, NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids
2005.
•
Paciorek A., Ewangelia Według Świętego Mateusza, NKB, Edycja Św. Pawła, Częstochowa 20042008.
•
Schweitzer E., Das Evangelium nach Matthäus. Übersetzt und erklärt, NTD 2. Göttingen 1986.
•
Zahn Th., Kommentar zum Neuen Testament, Leipzig 1905.
Ewangelia Marka
Autor
Najstarsza tradycja podaje Marka jako autora drugiej Ewangelii. Według Papiasza Marek spisał
słowa Piotra. Justyn Męczennik nazywa drugą Ewangelię „pamiętnikiem Piotra” (Dial. CVI, 4). Wyrazicielami tego poglądu byli również Ireneusz320, Klemens Aleksandryjski321, Orygenes, Tertulian322 i
Euzebiusz323. Według tej tradycji, czas napisania, to ostatnie lata życia Piotra, lub okres bezpośrednio
po jego śmierci. Według Euzebiusza chodzi o Marka często w NT wzmiankowanego (Dz 12, 12. 25;
13, 5. 13; 15, 37. 39; Kol 4, 10; Flm 1, 24; 2 Tm 4, 11; 1 Pt 5, 13). Nie istnieje żadna poważna racja,
aby głosy tej tradycji odrzucać.
Przyjmuje się obecnie, że druga Ewangelia powstała po pożarze Rzymu i śmierci Piotra w 64
roku, a przed zburzeniem Jerozolimy w 70 roku. Nie mogła powstać po roku 70 ponieważ Jerozolima,
świątynia i chleby pokładne traktowane są jako rzeczywistości aktualne. Mowa eschatologiczna Jezusa z rozdziału 13 zawiera ogólnikowe sformułowania bez odniesień do aktualnych wydarzeń historycznych (np. „ohyda spustoszenia”), fałszywi prorocy nie posiadają cech konkretnych postaci historycznych, Jezus poleca uczniom, aby uciekali w góry, tymczasem wedug Euzebiusza wierni uciekli do
Pelli w Transjordanii324.
Marek był kuzynem Barnaby z Cypru (Kol 4, 10). Jego matka posiadała dom w Jerozolimie,
który po odejściu Chrystusa służył za miejsce spotkań modlitewnych (Dz 12, 12). Barnaba i Paweł
zabierają go ze sobą, kiedy musieli przekazać ofiary zboru w Antiochii do Jerozolimy (Dz 11, 29-30;
12, 25). Marek towarzyszył im również w pierwszej podróży misyjnej. Był razem z nimi na Cyprze,
jednak z nieznanych bliżej powodów postanowił wrócić z Perge w Pamfilii do Jerozolimy (Dz 13, 13).
Gdy Barnaba zaproponował Pawłowi współuczestnictwo Marka w drugiej podróży misyjnej, Paweł
nie wyraził zgody na tę propozycję (Dz 15, 37-38). Barnaba z Markiem udał się wtedy na Cypr (Dz
320
Irenaeus, Against Heresies 3.1, także 10.6.
Cytat w: Eusebiusz, Historia Kościelna, 6,14
322
Tertullian, Przeciw Marcjonowi, 4.5.
323
Hist. Kośc., VI,25,5.
324
Hist. Kośc., III,5,3.
321
125
15, 39). Drogi Pawła i Marka nie rozeszły się jednak na zawsze. Po około 10 latach Marek towarzyszył Pawłowi podczas jego „pierwszego” uwięzienia i jest jednym z jego współpracowników, obdarzanym dobrą rekomendacją (Kol 4, 10; Flm 1, 34). Ostatnią wzmiankę o kontaktach Pawła z Markiem znajdujemy w 2 Tm 4, 11, gdzie Paweł prosi Tymoteusza, by zabrał ze sobą koniecznie Marka,
bo jego pomoc jest Pawłowi niezbędna.
Marek nie będąc naocznym świadkiem opisywanych wydarzeń, musiał korzystać z tradycji
ustnej o Jezusie Chrystusie. Ze źródeł pisanych raczej nie korzystał. Być może był prekursorem tego
gatunku literackiego.
Struktura i treść
Strukturę stanowią trzy mowy Jezusa, symetrycznie względem siebie ułożone. Najdłuższymi są
podobne co do długości mowa pierwsza i trzecia, druga stanowi połowę tej długości.
Struktura i treść:
rr. 1-3 – początek działalności Jezusa
4, 1-34 – Jezus mówi w przypowieściach
4, 34 – 9, 32 – cudotwórcza działalność Jezusa
9, 33-50 – Jezus mówi o prawdziwej wielkości, o tolerancji, o gorszeniu
10, 1 – 13, 2 – końcowa działalność Jezusa
13, 3-37 – mowa eschatologiczna
rr. 14-16 – męka, śmierć i zmartwychwstanie
Słownictwo i styl
W drugiej Ewangelii napotykamy pewne zwroty łacińskie, podane w greckiej transkrypcji.
κραβατος
–
grabatus (2, 4. 9; 6, 55), stosuje go też Jn 5, 8-11
µοδιος
–
modius (4, 21)
λεγιων
–
legion (5, 9)
σπεκουλατωρ
–
spiculator (6, 27), występuje tylko u Marka
δηναριον
–
denarius (6, 37; 12, 15; 14, 5)
ξεστης
–
sextarius (7, 4), występuje tylko u Marka
καθεδρα
–
cathedra (11, 15)
κοδραντης
–
quadrans (12, 42), użyty też w Mt 5, 26
κηνσος
–
census (12, 14)
αυλη
–
ovile (14, 54. 66; 15, 16)
πραιτωριον
–
praetorium (15, 16)
φραγελλοω
–
fragellare (15, 15), użyty też w Mt 27, 26
κεντυριων
–
centurio (15, 39. 44. 45), występuje tylko u Marka
W dwóch przypadkach Marek wyjaśnia greckie wyrażenia na łacińskie ekwiwalenty: „dwa
leptony, czyli jeden quadrans” (12, 42), „wnętrze pałacu, czyli praetorium” (15, 16). Potwierdza to
głosy tradycji, iż Ewangelię tę napisano w Rzymie.
126
Kilkakrotnie dosłownie tłumaczy pewne łacińskie wyrażenia w pełni zrozumiałe tylko na gruncie języka łacińskiego, natomiast niezbyt zrozumiałe, a nawet niepoprawne z punktu widzenia języka
greckiego:
οδον ποιειν
–
iter facere – iść drogą, ale dosł. czynić drogę (2, 23)
εσχατως εχειν
–
in extremis esse – umierający(a) (5, 23)
το ικανον ποιειν
–
satisfacere (15, 15)
συµβουλιον
–
consilium, concilium (3, 6; 15, 1)
κρατειν
–
tenere (9, 10)
οµοιος τινος
–
similis
εκ (του) µεσου αιρειν
–
de medio tollere
U Marka występują też arameizmy. Wyrażenia aramejskie są tłumaczone na grecki, nie było
tego w przypadku wyrażeń łacińskich. Jedynie Rabbi w 9, 5; 11, 21; 14, 45 i Rabbuni w 10, 51 nie
został wyjaśniony. Być może jako dobrze znane.
Boanerges
– synowie gromu (3, 17),
talitha kum
– dziewczynko wstań (5, 41),
korban
– darmo (7, 11),
Effata
– otwórz się (7, 34),
Bartymeusz
– syn Tymeusza (10, 46),
Abba
– Ojcze (14, 36),
Golgota
– Miejsce Trupiej Czaszki (15, 22),
Eloi, Eloi, lama sabachtani – Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił (15, 34).
Autor zakłada, że czytelnicy nie znają aramejskiego i dlatego wyjaśnia. Również zwyczaje żydowskie są wyjaśniane (7, 3-4; 14, 12; 15, 42), co wskazuje, iż czytelnicy nie znali żydowskich zwyczajów.
Słownictwo Ewangelii Marka obejmuje 1345 słów, z czego 102 (7,58%) nie występuje w innych księgach NT. Do hapax legomena należą: σπεκουλατωρ (6, 27), προσορµιζεσθαι (6, 53),
µογιλαλος (7, 32), εξουδενεω (9, 2), στιβαδες (11, 8), νουνεχως (12, 34).
Marek stosuje zaledwie kilka charakterystycznych dla Listów Pawła terminów:
δυναµις, cud – Mk 6, 14; 9, 1 – Rz 9, 1; Ga 3, 20
ευαγγελιον, ewangelia – Mk 1, 1. 14 – Rz 1, 1-4. 16; 15, 16; 1 Tes 2, 2. 8. 9
ειρενευω, zachowywać pokój – Mk 9, 50 – Rz 12, 18; 2 Kor 13, 11
µυστηριον, tajemnica – Mk 4, 11 – Kol 4, 3-5
µεταµορφοω, przemieniać się – Mk 9, 2 – 2 Kor 3, 18
Nie używa jednak wielu słów często występujących u Pawła:
αγαπη, miłość (77 razy)
αποκαλυψις, objawienie (13 razy)
γνωσις, wiedza (23 razy)
διακονια, służba (22 razy)
δικαιοσυνη, sprawiedliwość (67 razy)
εκκλησια, kościół (62 razy)
127
νοµος, prawo (117 razy)
χαρις, łaska (99 razy)
Tak więc zależność Marka od apostoła Pawła jest problematyczna. Również wspólne u Marka i
Pawła tematy nie przemawiają na rzecz bezpośredniej zależności. Są to tematy charakterystyczne dla
wczesnego chrześcijaństwa, rozwinięte w nieco inny sposób. Można jednak mówić o częściowej zależności.
Teologia Marka
Jak Mateusz ukazywał głównie Jezusa przemawiającego, tak Marek – działającego. 35% tekstu
jego Ewangelii to opisy cudów Jezusa. W opisie cudów można zaobserwować następujący schemat:
– zaistnienie problemu
– Jezus rozkazuje chorobie, niemocy, bądź demonowi
– słowa Jezusa powodują natychmiastowe uzdrowienie
– wszyscy obecni zdumiewają się nad dokonanym cudem i zapytują kim On jest?
Schemat ten można zaobserwować w opisie uzdrowienia opętanego z Kafarnaum (1, 25-27),
uzdrowienia sparaliżowanego (2, 1-12), uciszenia burzy (4, 39-41), uzdrowienia głuchoniemego (7,
32-36), uzdrowienia ślepego w Betsaidzie (8, 22-26), a także w opisie triumfalnego wjazdu Jezusa do
Jerozolimy (11, 1-10) oraz wypędzenia przekupniów ze świątyni (11, 15-19).
Marek większą wagę przywiązuje do cudów, jak i znaczenia wiary jako warunku cudu. Tylko u
Marka Jezus mówi do ojca epileptyka: Wszystko jest możliwe wierzącemu (Mk 9, 23) i tylko u Marka
ojciec epileptyka prosi: Wierzę, pomórz memu niedowiarstwu (Mk 9, 24). Również wyjaśnienie Jezusa
o znaczeniu wiary, po przeklęciu drzewa figowego, najobszerniejsze jest u Marka. Tylko u Marka
wypowiedź Jezusa zaczyna się od słów: Miejcie wiarę w Boga! (Mk 9, 22). Mateusz ma: miejcie wiarę
i nie wątpcie (21, 21). Następny wiersz prawie niczym się nie różni od Mateuszowej paraleli. Natomiast końcowe zdanie pouczenia wzbogacone jest – względem Mateusza – o słowo „wierzcie”.
Wszystko, o cokolwiek modlicie się i prosicie, wierzcie że otrzymacie, a stanie się wam (Mk 11, 24).
U Marka szczególnie wyeksponowany został tytuł Syn Boży. Tytuł ten nie jest co prawda często stosowany, Mateusz używa go częściej, ale Marek stosuje go w szczytowych punktach swojej
ewangelii. Już na samym początku autor zaznacza, że jego dzieło jest ewangelią o Jezusie Chrystusie,
Synu Bożym (1, 1). Głos samego Boga nazywa Go swoim Synem podczas Jego chrztu (1, 11); ten sam
głos wskazuje na Niego jako na Syna podczas chwalebnego przemienienia na górze (9, 7); wreszcie
setnik rzymski, poganin, mówi: Doprawdy, ten człowiek był Synem Bożym (15, 39). Geneza tego tytułu sięga obietnicy danej Dawidowi, a dotyczącej jego potomka: Ja będę mu ojcem, a on będzie moim
synem (2 Sm 7, 14). Nadzieja związana z owym synem pogłębiona została w psalmach królewskich (2,
7: Synem moim jesteś, dzisiaj cię zrodziłem; 89, 27-28; 110, 3).
Drugim ważnym tytułem jest Syn Człowieczy, tytuł ten – podobnie jak i w innych ewangeliach
– występuje tylko w mowach Jezusa, a nigdy w wypowiedziach zwracających się do Niego ludzi, co
wskazuje, iż Jezus nadawał sobie ten tytułu, ale nie żądał by Go w ten sposób tytułowano. Tytuł ten
być może dlatego stosował Jezus, ponieważ nie mówi on wyraźnie o Jego posłannictwie, jest dość
niezrozumiały i może być dość szeroko interpretowany. Geneza tego tytułu sięga do Dn 7, 13. 14 (bar
128
enasz) i Dn 10, 16 (ben adam), gdzie użyty został po raz pierwszy i wyraźnie zastosowany w odniesieniu do nadchodzącego mesjasza. Określenie to nie uzyskuje jeszcze w Księdze Daniela charakteru
mesjańskiego tytułu, w ścisłym tego słowa znaczeniu (ktoś podobny do Syna Człowieczego), ale ma
już coś z mesjańskiego charakteru. Stosowany był w 1 Księdze Henocha (48, 2; 62, 5. 7. 9; 71, 17)
również w odniesieniu do mesjasza.
Tytuły Syn Boży i Syn Człowieczy wzajemnie się uzupełniają. Pierwszy wskazuje na boską
naturę Chrystusa, drugi – na ludzką; pierwszy mówi o Nim jako o Bogu, drugi – jako o człowieku;
pierwszy podkreśla jego nadzwyczajność i nadprzyrodzoność, drugi – zwykłość i uczestniczenie w
słabościach, jak i cierpieniach człowieka.
Z rezerwą traktowany jest tytuł Mesjasza. Jezus zabrania apostołom rozgłaszania, że jest Mesjaszem (8, 30), być może dlatego, iż nie chciał zostać mesjaszem politycznym.
Ewangelia Marka, jako jedyna, nigdy nie wzmiankuje Samarytan.
Niektórzy eksperci od kodeksów są zdania, że oryginalna Ewangelia Marka zapisana została w
postaci kodeksu325.
Komentarze:
Cranfield C. E. B., The Gospel According to St. Mark, Cambridge 1959.
Edwards J. R., The Gospel According to Mark, PNTC, Wm. Eerdmans, Grand Rapids 2002.
France R. T., The Gospel of Mark, NIGTC, Wm. Eerdmans, Grand Rapids 2002.
Klostermann E., Das Markusevangelium, Tübingen 1950.
Lane W. L., The Gospel of Mark, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1974.
Lohmeyer E., Das Evangelium des Markus, KEK, Göttingen 1963.
Schmid J., Das Evangelium nach Markus, Regensburg 1963.
Schweitzer E., Das Evangelium nach Markus, NTD, Göttingen 1978.
Trocmé É., L'Évangile selon saint Marc, Labor et Fides, 2000.
Ewangelia Łukasza
Charakter III Ewangelii
Trzecia Ewangelia jest najobszerniejszym dziełem Nowego Testamentu. We wstępie autor informuje czytelnika, że wykorzystał trzy rodzaje źródeł: opowiadania które powstały przed nim (m.in.
zapewne Ewangelia Marka), relacje naocznych świadków (przyznaje się w ten sposób, że sam takim
świadkiem nie był) i z tradycji ustnej („sług słowa”).
Ewangelia Łukasza jest dziełem o charakterze kroniki. Opisywane wydarzenia zostają umieszczone w ścisłych ramach historycznych. Łukasz jest dokładniejszy od pozostałych ewangelistów w
opisie realiów. Herod u niego nie jest królem, lecz tetrarchą, jezioro Galilejskie nie jest morzem, lecz
325
C.H. Roberts – T.C. Skeat, The Birth of the Codex, Oksford University Press, New York – Cambridge 1983, pp. 38-61.
129
jeziorem. Jest też jedynym ewangelistą umieszczającym misję Chrystusową w ścisłych ramach historycznych.
Opisując te same wydarzenia co Marek czasem go uzupełnia i poprawia. Opisując jak Piotr
uciął ucho słudze arcykapłana, wyjaśnia, że Jezus uzdrowił ucho (Łk 22, 51). Bez tego wyjaśnienia
niezrozumiałym byłby fakt, że Piotrowi pozwolono odejść z ogrodu Getsemane.
Autor
Tradycja jednozgodnie autorstwo tej ewangelii przypisuje Łukaszowi, lekarzowi i towarzyszowi
apostoła Pawła. Pośrednio to poświadcza fakt, iż trzeciej Ewangelii można znaleźć więcej niż w pozostałych ewangeliach terminów medycznych (4, 38; 5, 18; 5, 31; 7, 10; 13, 11; 22, 44).
Trzecia Ewangelia mogła być napisana po śmierci Pawła a przed rokiem 70, ponieważ później
Łukasz miałby kłopoty ze znalezieniem naocznych świadków, z których relacji korzystał (1, 2).
Ewangelia Łukasza przeznaczona jest dla pogan. Genealogia sięga poza Abrahama (zob. Mateusz), aż do Adama, to jest do pierwszego człowieka, praojca wszystkich ludzi. Ewangelia ta w większym stopniu niż inne interesuje się poganami.
Słownictwo i styl
W Ewangelii Łukasza występuje więcej niż w pozostałych ewangeliach osób i nazw geograficznych. Ewangelia Łukasza stosuje ok. 2055 słów i pod tym względem zdecydowanie góruje nad pozostałymi Ewangeliami. Z tej liczby aż 712 słów, a więc nieco więcej niż 1/3, nie występuje w pozostałych Ewangeliach (Mt – 111, Mk 77, Jn 212), 312 z nich nie występuje także w pozostałych księgach
NT (15,18%).
Pomimo, iż greka jest wręcz doskonała i zdecydowanie przewyższa grekę pozostałych ewangelistów, jednak również i w tej ewangelii znajdujemy kilka latynizmów, zwłaszcza jeden dość rażący w
13,22 (πορειαν ποιουµενος – iter facere), a przede wszystkim semityzmy (21, 35), które można
wprawdzie traktować jako właściwe dla greki hellenistycznej.
σικερα – sycera (1,15)
γεεννα – gehenna (12,5)
βατος – beczka (16,6)
κορος – korzec (16,7)
Język Łukasza w dużym stopniu uzależniony jest od Septuaginty. Do septuaginizmów Łukasza
należą m.in.: ενωπιον z dopełniaczem (22 razy), και ιδου, αρχεσθαι lub αρχειν z bezokolicznikiem.
Relacja do Synoptyków
Znaczna część tekstu Łukasza nie występuje u pozostałych Synoptyków, zwłaszcza u Marka.
1-2 – nie występuje u Marka
3,1-6,19 – zasadniczo biorąc występuje u Marka
6,20-8,3 – nie-Markowy
8,4-9,50 – Marek 3,31-9,41
130
9,51-18,14 – tekst nie-Markowy
18,15-24,11 – Marek 10,13-16,8
24,13-53 – nie-Markowy
Tytuły mesjańskie
Tytuł Syn Człowieczy. Tytuł ten po raz pierwszy został zastosowany w Dn 7, 13. Używany był
w 1 Księdze Henocha (48, 2; 62, 5. 7. 9; 71, 17), gdzie przypisywany był Mesjaszowi, zwanemu też
Sprawiedliwym, a najczęściej Wybranym. Jest to postać preegzystująca w niebie, obdarzona wielkim
majestatem, posiadająca pełnię władzy nad wszystkimi bytami cielesnymi i duchowymi.
Tytuł Pan (Κυριος) wyraża lepiej niż inne fakt, iż Chrystus został wyniesiony na prawicę Boga i
że jako wyniesiony do wiecznej chwały, wstawia się obecnie za ludźmi. Tytułu tego używają również
inni ewangeliści, ale w trzeciej ewangelii uzyskuje on szczególne znaczenie (7, 13; 10, 1. 39. 41; 11,
39; 12, 42; 13, 15; 17, 5; 18, 6; 19, 8; 22, 61; 24, 3. 34). Tytuł ten zawiera w sobie sugestię, że Jezus
jest Panem wszelkiego stworzenia, że jest Panem świata, historii, wszystkich rzeczy.
Tytuł Zbawiciel (Σωτηρ) występuje w Łukaszu tylko dwa razy (1, 47; 2, 11)326, ale rzeczownik
zbawienie (σωτηρια, σωτηριον) pojawia się sześć razy, a czasownik zbawić (σωζω) aż siedemnaście
razy. Jezus jest Zbawicielem, który przyszedł w czasach zapowiedzianych przez Boga. Dzieła Jezusa
są dziełami Zbawcy. Ubogim, więźniom i uciśnionym głoszona będzie Ewangelia i dane zostanie wyzwolenie. Chorych zbawia od chorób, opętanych od demonów. W domu Zacheusza powiedział: „Dziś
zbawienie stało się udziałem domu tego, ponieważ i on jest synem Abrahama” (19, 9). Wielokrotnie w
Ewangelii Łukasza zostaje podkreślone, że Jezus przyszedł odnaleźć i ocalić to, co zaginęło. W żadnej
innej ewangelii nie mówi się też tyle o odpuszczeniu grzechów.
Teologia Łukasza
Kiedy Łukasz mówi o Królestwie Boga, ma na myśli przede wszystkim przyszłe Królestwo
(9,27), w które trzeba wierzyć i które w pewnym sensie już nadeszło (17,21), ale w pełni zrealizuje się
dopiero w przyszłości (17,20). Różni go to względem Mateusza, który Królestwo Niebios przedstawia
jako tajemniczą, żywą, już teraz realizującą się obecność. Dla Łukasza Boża obecność realizuje się w
Duchu Świętym. W Łukaszu Duch Święty jest czasem ekwiwalentem Mateuszowego Królestwa Niebios. Jan Chrzciciel, jego matka i ojciec zostają napełnieni Duchem Świętym (1,15.41.67), również
starzec Symeon (2,25-27). Jezus posiada moc Ducha Świętego, jest wiedziony Duchem Świętym,
raduje się w Duchu Świętym (4,1.14.18; 10,21). Duch Święty będzie uczniom podpowiadać to, co
mają mówić podczas prześladowań (12,12). Właśnie o otrzymanie Ducha Świętego należy prosić w
modlitwie (Łk 11,13 − Mateusz w tym miejscu mówi „dobre rzeczy”).
Warto nadmienić, że w niektórych starożytnych rękopisach istnieje wariant tekstowy który w
Modlitwie Pańskiej „Niech przyjdzie Królestwo Twoje” zamienia na „Niech przyjdzie na nas Twój
Duch Święty i oczyści nas” (11,2). Ponieważ oddaje to styl Łukasza nie można wykluczyć, iż słowa te
wyszły spod jego ręki, później jednak zmieniono je dla uzgodnienia z Mateuszem.
326
Również dwa razy w Dziejach Apostolskich (5, 31; 13, 23).
131
W Ewangelii Łukasza, podobnie jak i w Mateuszu, zawarte zostały zręby eklezjologii, różnią się
jednak między sobą w perspektywie spojrzenia na Kościół. Uwaga Mateusza skoncentrowana była na
ziemskiej egzystencji Kościoła, podczas gdy Łukasz usiłuje spojrzeć poza horyzont historii. Łukaszowy Kościół jest ciągle w drodze. Realizuje on powierzone mu przez Jezusa cele. I chociaż Jezus przyszedł przede wszystkim po to, aby „ratować to, co zaginęło” w Izraelu, to jednak nie odwraca się od
pogan i również im okazuje swoją pomoc. Kościół wyrósł z Izraela, a Izrael w nim znalazł swoje dopełnienie.
Ewangelia Łukasza jest ewangelią ubogich (4,18; 7,22). Ubodzy nazwani są błogosławionymi
(6,20, podczas gdy bogaci uznani są za nieszczęśliwych (6,24). Ewangelia przeznaczona jest przede
wszystkim dla ubogich (4,18; 7,22). Przedmiotem troski Jezusa są ponadto grzesznicy, celnicy, wdowy, sieroty, ułomni wszelkiego stanu.
„Komu wiele dano, od tego wiele będzie się żądać, a komu wiele powierzono, od tego
więcej będzie się wymagać” (Łk 12, 48). „Komu mało się odpuszcza, mało miłuje” (Łk 7,
47).
Komentarze:
Fearghail F., The Introduction to Luke-Acts, Roma 1991.
Green J. B., The Gospel of Luke, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1997.
Marshall I. H., Gospel of Luke, NIGTC, Grand Rapids 1998.
Schmithals W., Das Evangelium nach Lukas, ZBKNT, Theologischer Verlag Zurich, 1980.
Schweitzer E., Das Evangelium nach Lukas, NTD, Göttingen 1993.
Ewangelia Jana
Miejsce i czas powstania
Autor nigdzie nie jest wymieniony z imienia, jedynie w 21, 20. 24 identyfikuje się z „uczniem,
którego miłował Jezus (…) i który spoczywał przy jego piersi podczas uczty”. Fragment Muratoriego
mówi o Janowym autorstwie. Tradycja patrystyczna poprzez Ireneusza z Lyonu327, Klemensa Aleksandryjskiego, Orygenesa, Polikratesa z Efezu i Hieronima utożsamia go z Janem Apostołem, synem
Zebedeusza, który miał swą ewangelię napisać w Efezie. Mniej prawdopodobną jest identyfikacja z
Janem Prezbiterem. Trudne jest ustalenie czasu i miejsca napisania. Zwolennicy autorstwa Apostoła
Jana wskazują na Efez, a czas ustalany jest na ok. 90 roku. Mniej prawdopodobną jest hipoteza wskazująca na Antiochię.
327
„Ostatni wydał Ewangelię Jan – uczeń Pana, który spoczywał na Jego piersi podczas swego pobytu w Efezie w Azji”
(Adv. haer. III 1,2; por. II 33,3).
132
Porównanie z synoptykami
Porównując czwartą ewangelię z Synoptykami uderza bogactwo jej szczegółów i większa dokładność. Czytając ją, w wielu miejscach odnosi się wrażenie, że autor opisuje jako naoczny świadek.
Nakarmienie 5000 opisane zostało przez wszystkich ewangelistów (Mt 14, 13-21; Mk 6, 30-44;
Łk 9, 10-17; Jn 6, 1-14), jednak najbardziej szczegółowo opisuje właśnie Jan:
Synoptycy
–
Jezus pyta uczniów
Ewangelia Jana
wydarzyło się to krótko przed Paschą (6, 4)
Jezus pyta Filipa: Skąd kupimy chleba, aby mieli co
jeść (6, 5)
odpowiadają uczniowie; tylko Marek wspomina odpowiada Filip, iż posiadają jedynie 200 denarów
o 200 denarach
(6, 7)
uczniowie odnajdują chłopca z 5 chlebami i 2 Andrzej odnalazł chłopca z 5 chlebami jęczmiennyrybami
mi i 2 rybami
–
Jezus wiedząc, że chcą Go porwać i uczynić królem
odszedł
Podobnie ma się sprawa z namaszczeniem Jezusa przez Marię w Betanii (Mt 26,6-13; Mk 14,39; Jn 12,1-11). Judasz zarzuca Marii marnotrawstwo (12,4-5), olejek można sprzedać za 300 denarów,
które należałoby rozdać ubogim; Synoptycy mówią o “uczniach” (Mt 26,8-9; Mk 14,4-5) i nie mówią
za jaką wartość można ten olejek sprzedać.
Jan podaje, iż Piotr był tym, który uciął ucho słudze arcykapłana (18, 10), pozostali ewangeliści
mówią zaś o „jednym z tych, którzy byli z Jezusem” (Mt 26,51; Mk 12,47; Łk 22,50); Jan ponadto
podaje nawet imię tego sługi – Malchos (18,10)328.
W Ewangelii tej znajdujemy szereg nie występujących nigdzie indziej szczegółów. Jn 13,30 –
Judasz wychodząc zabrał kawałek chleba; Jn 8,6.8 – Jezus piszący na ziemi; Jn 20,5-7 – szczegół o
prześcieradłach.
Jan jest jedynym ewangelistą wartościującym niektórych uczniów i najdokładniej oddającym
pewne ich cechy charakteru. Natanael nazwany jest prawdziwym Izraelitą (1,47); Judasz jest chciwym
i złodziejem (12,6); Jan jest uczniem którego miłował Jezus (13,23; 21,7.20); Tomasz ukazany jest
jako człowiek niezbyt skłonny do wiary w nadzwyczajne cuda (20,24-29) i sceptyk (14,5); Piotr gdy
był młody chodził, gdzie chciał i robił, co chciał (21,18).
Ewangelia Jana cytuje słowa Andrzeja, Piotra, Natanaela, Tomasza, Filipa, Judasza (nie z Kariotu), Judasza z Kariotu i ucznia “umiłowanego”. Synoptycy cytują niemal wyłącznie Piotra, bardzo
często zresztą, a z pozostałych uczniów jedynie Jana i Judasza (Mt – Judasz; w Mk – Jan i Judasz; w
Łk – Jan).
Wyjątkiem jest “chodzenie Jezusa po morzu” (Mt 14,22-33; Mk 6,45-52; Jn 6,15-21), które
Mateusz opisuje bardziej szczegółowo niż Jan.
328
Ale tylko Łukasz mówi o uzdrowieniu ucha (22, 51).
133
Ewangelia Jana jest monolitem, a nie zbiorem krótkich, luźno powiązanych opowiadań. Jan 14krotnie nawiązuje do wydarzeń wcześniej przez siebie opisanych (w 3,26 do 1,26-34; w 5,33 do 1,1928; w 7,23 do 5,8; w 10,21 i 11,37 do 9,6-7; w 7,50 i 19,39 do 3,1 nn; w 12,9 do 11,44; w 13,33 do
7,34; w 16,25 do 7,38; w 18,9 do 17,12 i 6,39; w 18,14 do 11,50; w 18,26 do 18,10 w 21,20 do 13,
25). W 6,70-71 i 12,4 nawiązuje do wydarzenia jeszcze nie opisanego (13,2).
Czwarta ewangelia zakłada, że ewangelie synoptyczne lub przynajmniej związane z nimi tradycje, są już znane. Jan uzupełnia to, co umknęło uwadze Synoptyków i zostało przez nich niedostatecznie wyjaśnione. W 2,19 wyjaśnia skąd wzięło się powtarzane przez Mateusza i Marka oskarżenie Jezusa o chęć zburzenia świątyni (Mt 26,61; 27,40; Mk 14,58; 15,29). Bez danego przez Jana wyjaśnienia zarzut ów pozostałby niezrozumiały. W Marku Jezus dwukrotnie nakazuje swoim uczniom, aby po
jego zmartwychwstaniu udali się do Galilei, gdzie mają Go spotkać (Mk 14,28; 16,7); spotkanie to nie
zostaje później opisane, czyni to Jan w 21 rozdziale swojej Ewangelii. U Jn 16, 25 (por. 16,29) Jezus
powiedział, iż dotąd mówił w przypowieściach (liczba mnoga), tymczasem w czwartej ewangelii zapisana została tylko jedna przypowieść; spisywaniem przypowieści zajmowali się Synoptycy. Tylko u
Jana jest mowa o preegzystencji Chrystusa (Jn 1,1-18; 8,58). Opisując jak Piotr uciął ucho słudze arcykapłana, nie wspomina o jego uzdrowieniu, bo szczegół ten został już wyjaśniony przez Łukasza
(Łk 22,51), dodaje jedynie, że miał on na imię Malchus (18,10).
Czasem odnosi się wrażenie, że Jan poprawia synoptyków. W 3,24 czyni uwagę, że nie wtrącono jeszcze Jana do więzienia, kiedy Jezus rozpoczął swoją działalność. U Marka przeciwnie, Jezus
zaczyna nauczać właśnie po uwięzieniu Jana Chrzciciela (Mk 1,14).
Ze względu na uzupełnianie ewangelii synoptycznych, aluzje do sprawowanych w Kościele
sakramentów, jak i ze względu na walkę tej ewangelii z doketyzmem, data jej powstania musi być
znacznie późniejsza niż pozostałych trzech ewangelii. Również fakt umieszczenia jej na czwartym
miejscu zdaje się to potwierdzać. Najwcześniejszą możliwą datą są lata 80-90. Według świadectwa
Ireneusza czwarta ewangelia została napisana na początku panowania Trajana (98-117), w Efezie. Nie
istnieją poważniejsze racje nakazujące stanowisko to odrzucać.
Nawiązania do ST
Początek Ewangelii jest wzorowany na trzech pierwszych rozdziałach Księgi Rodzaju. Siedem
dni tworzenia i siedem dni, w których zapoczątkowana została misja Jezusa. Pierwszy dzień: J 1,1928; drugi dzień: 1,29-34; trzeci dzień: 1,35-39; czwarty dzień: 1,40-42; piąty dzień 1,43-51; o szóstym
dniu nie ma wzmianki, ale w 2, 1 nn jest mowa o trzecim dniu, a więc siódmym. Siódmego dnia dokonany został cud w Kanie Galilejskiej, co odpowiada ogrodowi Eden z Księgi Rodzaju. Wypędzenie
przekupniów ze świątyni – wypędzenie pierwszego człowieka z raju.
Logos z Prologu to nawiązanie do Mądrości z Prz ale też i do terminu filozoficznego (Logos
rządzi światem oraz duszą). Mądrość zaprasza ma ucztę w Prz 8, Logos Janowy zaprasza wszystkich
na ucztę eschatologiczną.
134
Słownictwo
Słownictwo Ewangelii Jana obejmuje 1011 słów, z czego 114 to hapax legomena (11,27%). Jan
posiada tylko 71 terminów wspólnych z pozostałymi Ewangeliami. Ważnymi terminami są „wiara”
oraz „życie”. Częściej od innych Ewangelistów posługuje się takimi określeniami jak: „ojciec”,
„uczeń”, „prawo”, „świat”, „ja jestem”, „grzech”, „chwała”, „wierzyć’, „poznać” oraz wyrażenia
związane z miłością.
Μεσσιας (1, 41; 4, 25)
monh (14, 2. 23)
šsc|th hm}ra (6, 39. 40. 44. 54; 7, 37; 11, 24)
Język grecki zdradza wyraźny koloryt semicki. Wpływy semickie bardziej jednak są widoczne
w słownictwie niż składni. Semityzmy pochodzą z LXX lub z międzytestamentalnej literatury w języku greckim.
Bardzo ważnym słowem jest życie, które występuje w zwrotach: woda życia, chleb życia. Autor
chętnie stosuje antytezy „światło – ciemność” oraz „prawda – kłamstwo” (analogia z literaturą qumrańską).
Jest jedynym Ewangelistą nie stosującym terminu „saduceusze”, przeciwnikami Jezusa są kapłani i faryzeusze.
Teologia Jana
Ewangelia Jana różni się ramami chronologicznymi i geograficznymi. Według niej działalność
Chrystusa trwała dłużej niż dwa lata; mówi się w niej o trzech Paschach (2, 23 – Jezus obchodził ją w
Jerozolimie, 6, 4 nn – nie przybył do Jerozolimy, 13, 1 nn – ostatnia Pascha Jezusa). Różni się też
założeniami teologicznymi. Różni się także tym, że synoptycy oddają judaizm palestyński, natomiast
czwarta Ewangelia oddaje raczej judaizm hellenistyczny, reprezentowany np. przez gminę w Qumran.
Jezus tej ewangelii jest jednocześnie ludzki i boski. Jezus jest Logosem, odwiecznym Słowem
Bożym.
Głównym celem napisania tej ewangelii była walka z doketyzmem. Wskazują na to: „Słowo
stało się ciałem” (1, 14); „jeden z żołnierzy włócznią przebił Mu bok i natychmiast wypłynęła krew i
woda” (19, 34), po czym autor zaznacza: „Zaświadczył to ten, który to widział, a świadectwo jego jest
prawdziwe. On wie, że mówi prawdę, abyście i wy uwierzyli” (19, 35); także passus z niewiernym
Tomaszem (20, 25-27), który kończy się uwagą Jezusa: „Uwierzyłeś, ponieważ Mnie ujrzałeś. Błogosławieni ci, którzy nie widzieli, a uwierzyli” (20, 29). Cel napisania tej ewangelii zostaje zresztą wyjawiony w 20, 31 gdzie stwierdza, iż wszystko to zostało zapisane, „abyście wierzyli, że Jezus jest
Chrystusem, Synem Boga i abyście wierząc mieli życie w imię Jego”. Celem drugorzędnym jest uzupełnianie synoptyków.
Autor usiłuje wyznaczyć linię łączącą historycznego Jezusa z Chrystusem Kościoła, wykazując
ich identyczność. Ciągłość pomiędzy Jezusem wcielonym a Chrystusem obecnym w Kościele objawia
się przede wszystkim w obietnicy zesłania Ducha Świętego.
Świat Janowy charakteryzuje się podziałem na światłość i ciemność, życie i śmierć. Walka między światłością a ciemnością jest częścią składową historii zbawienia i rozgrywa się wewnątrz czło135
wieka, w jego poszukiwaniu prawdy i światła. Prawda, światłość i życie zostały przyniesione z góry
przez Syna, lecz są udzielane, dlatego ponieważ stanowi On jedność z rodzajem ludzkim, który może
przez Niego wkroczyć do Bożej sfery.
Utożsamiając Jezusa z twórczym Słowem Bożym, Jan przedstawia Go, jako objawiciela Boga.
Objawienie udzielone przez Słowo daje poznanie Boga. Wcielenie stanowi początek. Musi ono znaleźć wypełnienie w dziele, dla którego Syn został posłany na świat. „Godzina” Jezusa, godzina męki i
śmierci, jest Jego uwielbieniem.
Eschatologia jest znacznej mierze już zrealizowana. Jan, jako jedyny ewangelista nie zajmuje
się opisami końca świata, ani powrotu Chrystusa, ani sądu ostatecznego. Chwała Chrystusa już jest
ujawniona (1, 14; 2, 11; 11, 4. 40); zbawienie już jest dokonane (5, 24); świat jest już osądzony (3, 1819), a książę tego świata już odrzucony (12, 31; 16, 33). W chwili śmierci Jezusa osiągnięty został
szczytowy punkt historii (Chrystus został wywyższony).
Ale i czwarta Ewangelia zna koniec świata i kilkakrotnie powraca do dnia ostatecznego, w którym Chrystus dokonać ma zmartwychwstania wszystkich ludzi (5, 28; 6, 39. 40. 44. 54). Ale i tu położony jest nacisk na antycypację tej zapowiedzi, ponieważ Chrystus jest zmartwychwstaniem i życiem
(11, 23-26).
Czwarta Ewangelia opisuje siedem cudów Jezusa. Janowe opisy cudów tym różnią się od opisów synoptyków, że Jezus niemal po każdym cudzie spotyka się z osobą uzdrowioną bądź odwiedza
miejsce, w którym cud został dokonany. Przybywa do Kany, gdzie uczynił z wody wino (4, 46). Spotyka człowieka uzdrowionego przy sadzawce Betesda (5, 14). Pięciotysięczny tłum który nakarmił
chlebem i rybą spotyka już na drugi dzień (6, 22 nn). Ślepego od urodzenia, którego uzdrowił, spotyka
po tym jak go wyłączyli Żydzi (9, 35). Na sześć dni przed Paschą przybywa do Betanii, do domu Łazarza, którego wskrzesił z martwych (12, 1-2). Po swoim zmartwychwstaniu ukazuje się uczniom
swoim (20, 19-29). Jedynym wyjątkiem jest uzdrowienie syna dworzanina z Kafarnaum (4, 46-54),
jakkolwiek Jezus odwiedza Kafarnaum (6, 24. 59).
Czwarta Ewangelia jest ewangelią miłości. Bóg umiłował świat (3, 16), miłuje Chrystusa (3, 35;
15, 9), Chrystus miłuje swoich aż do śmierci (13, 1), a chrześcijanie otrzymali nakaz wzajemnego
miłowania się (13, 34). Miłość jest istotą uczniostwa, treścią chrześcijańskiego powołania.
Specjalną rolę w chrystologicznym procesie zbawienia odgrywa Paraklet, występujący tylko w
pismach Janowych. Rolą Parakleta polega na pouczaniu, na pogłębionym przypomnieniu nauk Chrystusowych – „wprowadzi we wszelką prawdę” (16,13). Paraklet jest gwarantem zbawienia, gwarantem
Bożej obecności w kościele. Jest również tym, który informuje świat o grzechu, sprawiedliwości i
sądzie (16,8).
Komentarze:
Carson D. A., The Gospel According to John, PNTC, Wm. B. Eerdmans
Publishing Co., Grand
Rapids 1991.
Kruse C. G., John, Wm. Eerdmans, TNTC, 2003.
Morris L., The Gospel According to John, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1971.
136
Dzieje Apostolskie
Księga ta nie różni się od Ewangelii ani intencją, ani formą literacką. Ewangelia Łukasza i Dzieje Apostolskie to dwie części tej samej księgi. Jej treść to także ευαγγελιον. Od Ewangelii różni się
tylko tym, że tamte mówią o dziejach Jezusa, natomiast Dzieje Apostolskie mówią o działalności
dwóch apostołów: Piotra i Pawła (do 12, 19 – dzieje Piotra, od 12, 20 – dzieje Pawła). Są też wzmianki o Jakubie Młodszym i Starszym, o Janie Apostole, Szczepanie, Filipie, Barnabie, Marku i Apollosie. Dzieje Apostolskie opowiadają o działalności tych ludzi, którzy przyczynili się do rozszerzenia
chrześcijaństwa. Treść księgi zawarte są w słowach „Będziecie moimi świadkami w Jeruzalem, w
całej Judei, w Samarii i aż po krańce ziemi” (Dz 1,8). Treść księgi:
1, 1-11 – prolog i wniebowstąpienie Jezusa
1, 12-26 – Powołanie dwunastego apostoła
2, 1-47 – zesłanie Ducha Świętego i kazanie Piotra
3, 1-11 – uzdrowienie chromego
3, 12-26 – kazanie Piotra w świątyni
4,1 – 5,42 – Piotr i Jan dwukrotnie przed Radą
6,1-7 – wybór siedmiu diakonów
6, 8 – 7,60 – działalność Szczepana i jego śmierć
8, 1-40 – chrześcijaństwo dociera do Samarii i Etiopii
9, 1-31 – nawrócenie Pawła
9,32 – 11,18 – działalność Piotra
11,19-30 – chrześcijaństwo dociera do Antiochii
12,1-19 – Herod więzi Piotra
12,20-25 – śmierć Heroda
13,1 – 14,27 – I podróż misyjna Pawła
15,1-35 – Sobór apostolski
15,36-41 – rozstanie Pawła z Barnabą
16,1 – 21,14 – II podróż misyjna Pawła
21,15 – 23,22 – Paweł uwięziony w Jerozolimie
23,23 – 26,32 – Paweł więziony w Cezarei
27,1-44 – podróż morska Pawła
28,1-16 – Paweł na Malcie i dalsza jego podróż do Rzymu
28,17-31 – Paweł w Rzymie
Autorem Dziejów jest ten sam, co autor Ewangelii Łukasza. Świadczą o tym liczne, sięgające
połowy II wieku świadectwa tradycji, a także zredagowane w 1. os. liczby mn. fragmenty (16, 10-17;
20, 5-21, 18; 21, 7-28, 16), które wskazują, iż autor relacjonuje podróże, których był naocznym
świadkiem, a według Listów Pawła (Kol 4, 14; Flm 24) tylko jeden spośród współpracowników Pawła
mógł te właśnie części podróży opisać – Łukasz. Harnack powstanie księgi datował na lata 60-64.
Księga musiała powstać po dwuletnim uwięzieniu Pawła w Rzymie („I pozostał przez całe dwa
lata” – 18,30), a więc po roku 63 (terminus post quem). Terminus ante quem wyznacza Klemens
Rzymski, który nawiązuje do Dziejów w swoim Liście do Koryntian (43, 3-4 – Dz 1, 4; 2, 1-2; 6, 1. 6;
137
14, 23). Łukasz, pomimo iż był współpracownikiem Pawła, nie znał zbioru Listów Pawła (znał go już
Klemens Rzymski i autor 2 Listu Piotra). Łukasz nie czyni najmniejszej wzmianki o wielkiej klęsce
narodowej, jaką było dla Żydów zburzeniu Jerozolimy i świątyni w 70 roku. Łukasz nie czyni też żadnej aluzji do śmierci Pawła, a ta nastąpiła w latach 64-74.
Słownictwo Dziejów Apostolskich obejmuje 2038 słów, z czego 478 to hapax legomena
(23,45%). Z czego znaczna część przypada na rozdziały 27-28. 90% Łukaszowego słownictwa znajduje się w Septuagincie. Pomimo zauważalnych wpływów attystycznych i semickich język Łukasza to
„koine dialektos” z czasów Łukasza i jest to literacka „koine”. Arameizmy i latynizmy, jakkolwiek
obecne, nie należą do licznych ani rażących.
Dzieje cytuje Ignacy Antiocheński w swoim Liście do Magnezjan (5, 1 – Dz 1, 25) oraz w Liście do Smyrneńczyków (3, 3 – Dz 10, 41). Polikarp nawiązuje do Dziejów w swoim Liście do Filipian
(1, 2 – Dz 2, 24). Świadectwa te pochodzą z I połowy II wieku.
Akcja Dziejów rozpoczyna się w Jerozolimie, następnie przesuwa się na północ do Damaszku i
Antiochii, a później na zachód do Efezu i Koryntu by zakończyć w Rzymie. Jest jednak przy tym kilka
powrotów do miast, które wcześniej odgrywały decydującą rolę. Są powroty do Jerozolimy, są także
powroty do Antiochii, z chwilą gdy ta przestała odgrywać główną rolę, ale po każdym takim powrocie
akcja przenosi się jeszcze dalej na zachód coraz bardziej oddalając się od swego źródła. Oddaje to w
dużym stopniu malejącą rolę Jerozolimy w historii chrześcijaństwa, a wzrastającą miast greckich i
Rzymu, a także malejącą rolę żydowskiego elementu w łonie Kościoła, a wzrastającą pogańskiego
(greckiego i rzymskiego). Początkowo ewangelia głoszona była tylko Żydom. Piotr, który odwiedził
dom Korneliusza musiał tłumaczyć się przed judaistami (11, 17). „Tak więc i poganom dał Bóg opamiętanie ku życiu” – myśl ta przyszła jak nieoczekiwane odkrycie (11, 18). Nawróconych pogan traktowano jako Żydów (21, 20), próbowano też zmusić ich do obrzezania i przestrzegania innych nakazów Mojżeszowego Prawa. Zwołany został specjalny sobór w tej sprawie. Zdecydowano, by nie nakładać na nawróconych pogan jarzma, którego sami Żydzi nie mogli nigdy unieść (15, 10). Księga
kończy się zwróconym do Żydów ostrzeżeniem, że teraz poganom będzie zwiastowana ewangelia (28,
28).
Zwracają uwagę pewne różnice zachodzące pomiędzy partiami relacjonującymi działalność
apostoła Pawła, a pozostałymi częściami księgi. Tylko w tych tekstach nauka Chrystusa określana jest
„drogą”, „drogą Pańską” (9, 2; 13, 10; 16, 17; 18, 25. 26; 19, 9. 23; 22, 4; 24, 14. 22). W 14, 16 mowa
jest o tym, że za minionych pokoleń Bóg pozwalał poganom chodzić własnymi drogami. Ponadto w 2,
28 jest mowa o „drogach życia”, ale jest to cytat z Ps 16, 11.
Teologia Dziejów Apostolskich odzwierciedla fazy stopniowej hellenizacji chrześcijaństwa;
najpierw w środowisku judaistycznym przez przygotowanie ekspansji misyjnej, następnie w nowym
ośrodku w Antiochii, gdzie chrześcijaństwo wzbogaciło się w religijne przemyślenia hellenizmu.
Ujawniło to swoistą koncepcję historii, widzianej jako czas Izraela (obietnicy) i czas Kościoła (wypełnienia).
Działalność trzeciej osoby Bożej została w Dziejach tak mocno wyeksponowana, że już Ekumeniusz nazwał ją ewangelią Ducha Świętego. Duch ten jest darem (2, 38; 8, 15; 10, 45. 47; 15, 8; 19,
6), przyobiecanym przez Jezusa (1, 4-8) i zesłanym w 50-tym dniu po Jego zmartwychwstaniu (2, 147). Przebywa On w Kościele Chrystusa zastępując Go niejako. Działalność Ducha jest różnorodna.
138
Charyzmaty są jawnym wyrazem Jego działalności i obecności w Kościele. Posiadanie Ducha należy
do wewnętrznego uposażenia, o które może się ubiegać każdy chrześcijanin. Jednym ze świadectw
posiadania Ducha jest dar języków, które zwykle otrzymuje się w wyniku chrztu w Duchu Świętym
(2, 2-4; 10, 44-46; 11, 15-17; 19, 6; por. 8, 17). W XX wieku Dzieje Apostolskie, zwłaszcza rozdział 2
i 10, przyczyniły się do powstania ruchu pentekostalnego.
Centralną myślą Dziejów jest powszechność zbawienia. Zbawienie nie jest zarezerwowane tylko dla Żydów, ale i dla pogan. Łukasz jest jednak zwolennikiem predestynacji, w ewangelię wierzą
wyłącznie przeznaczeni do życia wiecznego („Pan pomnażał liczbę tych, którzy mieli być zbawieni” –
2, 47; τεταγµενοι εις ζωην αιωνιον – 13, 48).
Dzieje nie mają zakończenia, co sugeruje to, że autor nie zdążył ukończyć swego dzieła.
Komentarze:
Bruce F. F., The Book of Acts, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1988.
Listy Pawła
Listy apostolskie są nowym gatunkiem literackim nie występującym przedtem w literaturze.
Mają charakter pouczeń i zwykle są pisane do wspólnot, niż do pojedynczych osób. Dokonują oceny
duchowego stanu posiadania. Listy są wyrazem zapotrzebowania ówczesnego Kościoła, który cierpiał
na brak pism i jasnych wskazówek co do artykułów wiary, a także etycznych wymogów i obowiązków
jakie należy nałożyć na swoich wiernych. Świeżo pozyskani do Kościoła poganie mieli mgliste pojęcie o tym w co wierzą, jak i swoich obowiązkach wynikających z faktu przyjęcia wiary. Ponieważ
doktryna była jeszcze niedookreślona mnożyły się błędnowiercze poglądy. Wszystko to zagrażało
Kościołowi.
Większość Listów wyszła spod ręki Pawła, bądź ręki któregoś z jego uczniów, jest ich w sumie
czternaście (Corpus Paulinum). Listów powszechnych (katolickich) jest siedem, także 2 i 3 rozdział
Apokalipsy stanowione są przez listy (siedem). Ten gatunek literacki kontynuowany był przez ojców
apostolskich (listy Klemensa, Ignatiana, Polikarpa, Barnaby). Aż do XIX wieku nikt nie podważał
Pawłowego autorstwa (za wyjątkiem anonimowego Listu do Hebrajczyków). Około roku 1840 Ferdinand Christian Baur tylko cztery listy uznał za Pawłowe, tzw. „listy wielkie” (Rz, 1 Kor, 2 Kor, Ga).
Hilgenfeld (1875) i H. J. Holtzmann (1885) doliczyli jeszcze: Flm, 1 Tes, Flp. Autentyczność tych
listów uznał Bultmann i jest to lista minimalna. Autorstwo pozostałych listów pozostaje przedmiotem
sporów.
W Listach Pawła występuje 32 300 wyrazów (w NT – 137 320 wyrazów), 2648 słów (795 sobie
tylko właściwych – 30,02 %).
List do Hebrajczyków
–
169 słów sobie tylko właściwych
List do Rzymian
–
113 słów sobie tylko właściwych
I List do Koryntian
–
109 słów sobie tylko właściwych
II List do Koryntian
–
99 słów sobie tylko właściwych
139
listy więzienne
–
111 słów sobie tylko właściwych
listy pasterskie
–
ok. 100 słów sobie tylko właściwych
Cechą Pawła jest nieco rzadsze stosowanie και niż przez innych autorów NT. Użyty został
1529 razy i stanowi to 17,08% NT, tymczasem listy jego stanowią prawie 25% NT.
Na początku listów zdania są dłuższe i o spokojnym rytmie. Pod koniec listu zdania stają się
krótkie, lapidarne, jakby autor chciał jeszcze wiele powiedzieć, a bał się, że nie starczy, mu czasu.
Częstym zjawiskiem jest paralelizm, zwłaszcza w formie antytezy w układzie słów, zdań, a
nawet całych partii zdań. Często stosowanymi są antytezy słów: śmierć i zmartwychwstanie, wiara i
uczynki, litera i duch, wiedza i mądrość, ciało i duch etc. Chętnie stosowany jest układ stylistyczny
zwany chiazmem, metonimia, pleonazm i gradacja.
Paweł 87 razy cytuje ST, na ogół za LXX. Język LXX był najbardziej naturalnym sposobem
wypowiadania się Pawła.
Większość listów posiada swego współautora. Tymoteusz jest współautorem sześciu listów – 2
Kor, Flp, Kol, 1 Tes, 2 Tes, Flm. Sostenes jest współautorem jednego listu – 1 Kor, Sylwan dwóch – 1
i 2 Tes. Sześć listów nie ma współautora – Rz, Ga, Ef, 1 Tm, 2 Tm, Tt, 1 i 2 Tes mają aż trzech
współautorów – Paweł, Sylwan i Tymoteusz.
Tylko 2 Kor kończy się formułą trynitarną (13, 13), dwa listy kończą się formułą binarną (Rz,
Ef), pozostałe formułą nawiązującą tylko do jednej z osób Trójcy: „Łaska Pana naszego Jezusa Chrystusa…” (Ga, 1 Tes, 2 Tes, Flm), „Łaska Pana Jezusa Chrystusa…” (1 Kor, Flp), „Łaska niech będzie
z wami” (Kol, 1 Tm, 2 Tm), „Łaska niech będzie z wami wszystkimi” (Tt, Hbr), „Bogu niech będzie
chwała na wieki” (Rz).
List do Galacjan
Galacja jest historyczną krainą w centrum Azji Mniejszej. Krainę tę zajęły wojownicze plemiona celtyckie, które opuściły Galię i w 279 roku przed Chr. dotarły do Azji Mniejszej. Zajęte przez nie
tereny nazwano Galacją. Paweł przybył tu podczas swojej I podróży misyjnej. Treść listu:
1, 1-5 – prolog
1, 6 – 2, 21 – Paweł broni swojej ewangelii
3, 1-24 – zbawia wiara a nie prawo
3, 25 – 4, 31 – synostwo Boże
5, 1-15 – wolność chrześcijańska
5, 16-26 – przeciwieństwo ciało – duch
6, 1-10 – napomnienia
6, 11-18 – epilog
Większość biblistów datuje powstanie Listu do Galacjan na rok 53, a więc po Soborze Apostolskim. Trudno im się pogodzić z faktem, by Paweł sam w tak ważnej sprawie dokonał arbitralnej decyzji, nie czekając na ustalenia apostołów i innych przedstawicieli Kościoła. Paweł jednak nigdy nie
140
powoływał się na opinie innych apostołów, nauczycieli, czy proroków. W końcu jest apostołem i pisze
jako natchniony autor. Sam przecież stwierdził, że nie radził się ciała ani krwi (Ga 1, 16), a Bóg nie
ma względu na osobę (Ga 2, 6). Istnieją poważne argumenty na rzecz powstania tego listu jeszcze
przed Soborem Apostolskim:
– List do Galacjan mówi tylko o dwóch wizytach Pawła w Jerozolimie po jego nawróceniu (Ga
2, 1), natomiast według Dziejów Apostolskich Sobór Apostolski winien być trzecią jego wizytą;
– drugie przybycie Pawła do Jerozolimy, nastąpiło „po czternastu latach” (Ga 2, 1 nn), a więc
ok. 44 roku – rok śmierci Heroda Antypasa, śmierć ta opisana jest w Dz 12, 23 i miała miejsce
podczas drugiej wizyty Pawła w Jerozolimie – Dz 12, 25 (por. Dz 11, 29-30);
– druga wizyta w Jerozolimie nastąpiła na wskutek objawienia (Ga 2, 2), a to można uzgodnić z
proroctwem Agabusa (Dz 11, 28);
– Ga 2, 10 wspomina o nakazie pamiętania o ubogich, Dz 11,29 mówi o podjęciu decyzji udzielenia pomocy dla chrześcijan z Judei; nie ma dowodów by Sobór Apostolski zajmował się podobnymi sprawami;
– Ga 2, 9 wspomina Jakuba, którego ścięcie zostało opisane w Dz 12, 2;
– Dz 15, 1. 24 nadmienia o judaistach z Jerozolimy, dobrze odpowiada „fałszywym braciom” z
Ga 2, 4;
– Dz 15, 2 mówi o powstaniu sporu między judaistami a Pawłem i Barnabą, więc Paweł nie
czekając na rozstrzygnięcia Soboru Apostolskiego już zajął określone stanowisko w tej sprawie;
– jak wynika z Listów do Koryntian, w przypadku zaistnienia problemów Paweł reagował natychmiast, wątpliwe więc, by również w tym przypadku zwlekał i czekał na rozstrzygnięcie
soborowe;
– w Liście do Galacjan nie ma żadnych odniesień do ustaleń soboru, gdyby Paweł pisał po soborze prawdopodobnie powołałby się na te ustalenia, bo umocniłoby to jego argumentację.
Jedynie Ga 4, 13 zdaje się temu zaprzeczać, wynika zeń, iż Paweł był w Galacji dwukrotnie, a
Dzieje wzmiankują o jednym pobycie Pawła w Galacji przed Soborem, więc drugi pobyt powinien
wypadać na II wędrówkę misyjną, ale Dzieje pomijają milczeniem wiele szczegółów z życia Pawła
(np. nie ma w nich wzmianki o uwięzieniu efeskim). Zresztą w trakcie I podróży misyjnej Paweł dwukrotnie odwiedził Perge, Antiochię Pizydyjską, Ikonium i Listrę. Tak więc drugi pobyt w Galacji
można umieścić na czas I podróży misyjnej. Tak więc List do Galacjan został napisany w latach 4849, na krótko przed Soborem Apostolskim i zapewne jeszcze przed decyzją jego powołania.
Jednak większość współczesnych biblistów opowiada się za późniejszym datowaniem tego listu
(53 rok). W rzeczywistości jedynym powodem, dla którego katoliccy i niektórzy protestanccy autorzy
powstanie Listu do Galacjan datują po Soborze Apostolskim, jest ten, iż trudno im pogodzić się z tym,
by Paweł, który nawet nie wchodził do kolegium Dwunastu, podejmował w tak ważnej sprawie sam
decyzję nie czekając na oficjalne orzeczenie urzędu nauczycielskiego Kościoła. Czy jest to podobne
do Pawła? W Ga 2, 6 możemy przeczytać: „Czym oni byli niegdyś, nic mnie to nie obchodzi, Bóg nie
ma względu na osobę”.
141
List zawiera szereg danych, które pochodzą z tekstu Septuaginty:
– Pismo nie mówi: I potomkom – jako wielu, lecz o jednym: I potomkowi twemu, a tym jest
Chrystus (3, 16)
– Testamentu uprzednio uprawomocnionego nie unieważnia Prawo, które zostało nadane czterysta trzydzieści lat później (3, 17)
– Góra Synaj w Arabii (4, 25)
List do Galacjan przeciwstawia Stare Prawo Nowemu Prawu. Pierwszy utożsamia z niewolą,
drugi z wolnością. Zbawienia nie uzyska się dzięki uczynkom.
Przeciwnikami Pawła byli Żydzi lub prozelici, którzy przyjęli chrześcijaństwo, ale w dalszym
ciągu zamierzali przestrzegać przepisy Prawa (przede wszystkim nakaz obrzezania), a Jerozolimę
uważali za centrum kultowe.
Jednym z powodów, dla których Galacjanie zamierzali się obrzezać, była świadomość, że dzięki
temu mogą uniknąć prześladowań (Ga 6, 12).
Teologię Listu do Galacjan charakteryzuje chrystocentryzm. Bóg objawił swego Syna i przez
Niego odkupił świat. Chrystus sam jest źródłem usprawiedliwienia, łaski i świętości, zjednoczenie z
Nim dokonuje się przez wiarę i chrzest, a jedność ta czyni człowieka synem Bożym (3, 26-27). Chrystus jest najwyższym prawodawcą, a istotą Jego prawa jest przykazanie miłości (6, 2). W Chrystusie
wypełniły się wszystkie dane Abrahamowi obietnice.
Drugi teologiczny temat listu dotyczy usprawiedliwienia z wiary. Wiara jest przyjęciem objawionej ewangelii (1, 12. 23), życie wiarą oznacza jedność z Chrystusem (2, 20), a widzialnym znakiem wiary jest wypływająca z ducha miłość (5, 6), która jest uwolnieniem od uczynków ciała, czyli
zła. Nauka Pawła o usprawiedliwieniu przez wiarę opiera się na dwóch cytatach z ST – według LXX –
Hab 2, 4 (Sprawiedliwy z wiary żyć będzie) i Rdz 15, 6 (Abraham uwierzył Bogu i poczytano mu to ku
usprawiedliwieniu). Ewangelię Paweł wyprowadza jeszcze z danej Abrahamowi obietnicy: Będą w
tobie błogosławione wszystkie narody (Rdz 12, 3 – LXX; cytowany w Ga 3, 8). Wobec tego Ewangelia jest starsza od Prawa danego w 430 lat później (wpływ LXX) i nie mogła być przezeń unieważniona (Ga 3, 17)329. Prawo zostało dane tylko po to, aby poinformować człowieka o jego grzechu (3, 19) i
prowadzi do Chrystusa (3, 24).
List do Galacjan ujawniając konflikt antiocheński (2, 11-14), akcentuje właściwą postawę
ewangelizacyjną. Wiara powinna być szczera i bezkompromisowa. Paweł nie uznaje zasady „cel
uświęca środki”.
List do Galacjan odegrał ważną rolę w XVI wieku.
Komentarze:
F. F. Bruce, The Epistle to the Galatians, NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids
1982.
R. Y. K. Fung, The Epistle to the Galatians, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids
1988.
R. N. Longenecker, Galatians, WBC, Nelson Reference 1990.
329
Dla Greków to, co było starsze uchodziło za ważniejsze.
142
Listy do Tesaloniczan
1 List stosuje 366 słów na ogólną liczbę 1472 wyrazów. 19 słów nie występuje w Nowym Testamencie poza tym listem. 146 słów są wspólne z 2 Listem do Tesaloniczan. 2 z listów stosuje 250
terminów na ogólną liczbę 824 wyrazów, z czego tylko 10 nie występuje w NT poza tym listem. Wyrażeń, których poza 1 i 2 Tes nie spotykamy u Pawła, jest 59 (22 przypada na 1 list, 32 na 2 list). 146
wyrazów jest wspólnych dla obu listów, 142 znajduje się w wielkich Listach Pawła, 2 w Listach więziennych, 2 u Łukasza330. Do charakterystycznych zwrotów należą: „składać Bogu dzięki”, „Bóg
świadkiem”, „Ewangelia Chrystusa”, „Ewangelia nasza”.
Wyrażenia wspólne dla obu listów, nie spotykanych u Pawła: „słowo Pana” (1 Tes 1,8; 4,15; 2
Tes 3,1), „nocą i dniem” (1 Tes 2,9; 2 Tes 3,8), „i dlatego” (1 Tes 2,13; 2 Tes 2,11), „sam zaś Bóg” (1
Tes 3,11; 2 Tes 2,16), „módlcie się za nas” (1 Tes 5,25; 2 Tes 3,1).
Paweł chętnie stosuje paralelizm antytetyczny, który jest często stosowany we wszystkich jego
listach. „Nie tylko słowem, ale także w mocy i w Duchu Świętym” (1 Tes 1,5), utrapienie – radość,
słowo ludzkie – słowo Boże (2,13), nieczystość – świętość (4,7), „my, którzy żyjemy” – „ci, którzy
zasnęli” (4,15), pokój i bezpieczeństwo – zagłada (5,3), ucisk – odpocznienie (2 Tes 1,6), zginąć –
zbawić (2,10), wróg – brat (3,15).
1 List do Tesaloniczan
Tesalonika była stolicą rzymskiej prowincji Macedonii, na mocy specjalnego przywileju Augusta było ono miastem wolnym. Jako port morski i jako stacja podróżna przy wielkiej Via Egnatia,
prowadzącej z Dyrrachium do Bizancjum, Tesalonika była kwitnącym ośrodkiem handlowym, z ludnością kosmopolityczną. Miała ustrój demokratyczny, a jej główni urzędnicy nosili tytuł „politarchów” (Dz 17, 6).
Paweł odwiedził Tesalonikę po raz pierwszy podczas II podróży misyjnej. Towarzyszył mu
wtedy Sylas. Obaj misjonarze najpierw zwrócili się do Żydów. Nauczaniem pozyskał wielu pogan
związanych z synagogą i niemało wpływowych kobiet. Rozjątrzeni Żydzi podburzyli tłum przeciw
kaznodziejom. Bracia nakłonili Pawła i Sylasa do wymknięcia się nocą do Berei. Paweł niedługo pozostał w Berei, wkrótce pojechał do Aten. Niepokojąc się o los kościoła w Tesalonice, wysłał tam
Tymoteusza (1 Tes 3, 1 n). Tymoteusz wrócił do Pawła, znajdującego się już w Koryncie, z pocieszającymi wieściami. Treść listu:
1, 1-10 – pozdrowienie i dziękczynienie
2, 1-20 – praca Pawła i trudności
3, 1-13 – misja Tymoteusza
4, 1-12 – napomnienia
4, 13 – 5,11 – o zmartwychwstaniu i Paruzji
5, 12-28 – końcowe napomnienia
Pierwszy list do Tesaloniczan został napisany, zaraz po powrocie z Tesaloniki Tymoteusza (1
330
R. Morgenthaler, Statistik des Neutestamentlichen Wortschatzes, Zürich – Frankfurt a. Main 1958.
143
Tes 3,6), prawdopodobnie w Koryncie, dokąd obaj przybyli z Macedonii (Dz 18,5)331. Dzięki fragmentom listu Klaudiusza do miasta Delf, wiadomo że Galio pełnił urząd prokonsula Achai w roku 52.
Tak więc list mógł być napisany albo w końcu 50, albo na początku 51 roku. Powodem napisania listu
były wiadomości przekazane Pawłowi przez Tymoteusza.
Jego naczelnym tematem jest Paruzja. W odpowiedzi na nurtujący gminę problem udziela pocieszających słów odnośnie losu braci, którzy „zasnęli” (4,13-18). Paweł nawołuje też do przygotowania się do tego wydarzenia. Nawołuje do „utrzymania swego ciała w czystości” (4,4). „Bóg powołał
nie do nieczystości, lecz do uświęcenia” (4,7). Wkrótce powróci Chrystus nagle, jak złodziej w nocy.
Paweł wzywa do oczekiwania i odpowiedniego przygotowania się na dzień Paruzji (5,23). Tesaloniczanie zrozumieli ten list, jako zachętę do zaprzestania pracy i skoncentrowaniu na przygotowywaniu
się do tej tak ważnej chwili.
1 do Tesaloniczan jest cytowany w Didache, aluzje doń czyni Ignacy Antiocheński i Pasterz
Hermasa. Jako Pismo Święte cytuje go Ireneusz, Tertulian, Klemens Aleksandryjski i Orygenes. Autentyczność listu nigdy nie była kwestionowana, uznaje go Marcjon, wymienia Fragment Muratoriego.
2 List do Tesaloniczan
2 List do Tesaloniczan został napisany rok po pierwszym, a więc w 51 albo 52 roku. Drugi list
w 2, 13-17 niemal powtarza 1 Tes 3, 7-13. Treść listu:
1, 1-5 – prolog
1, 3-12 – sąd Boży
3, 1-12 – kiedy nastąpi Paruzja
2, 13 – 3, 5 – potrzeba wzajemnego wsparcia modlitewnego
3, 6-15 – obowiązek pracy
3, 16-18 – końcowe błogosławieństwo.
Pierwszy list został źle zrozumiany, rychły powrót Chrystusa zachęcił Tesaloniczan do zaniedbywania, czasem może nawet do zaniechania codziennych obowiązków, a także do nieróbstwa. W
związku z tym Paweł wystosował do nich następny list, w którym aby uniknąć dalszych nieporozumień te same myśli wyraża innymi słowami. List ten koncentruje się na znakach poprzedzających
Paruzję. Paruzja nie nastąpi aż tak prędko jak myślą Tesaloniczanie, musi się jeszcze przed nią dokonać wiele rzeczy. Musi jeszcze przyjść odstępstwo i pojawi się „bezbożnik” (Antychryst). Ponadto nie
wystarczy czekać na Paruzję, należy jeszcze odpowiednio do niej się przygotować. List wzywa też
Tesaloniczan do pracy (3, 11), tych Tesaloniczan, którzy przestali pracować prawdopodobnie ze
względu na bliskość Paruzji.
Aluzje do listu czynione są przez Polikarpa i Justyna. Uznaje go Marcjon, wymienia go Fragment Muratoriego.
331
Według kolofonów Kodeksu Watykańskiego i Aleksandryjskiego zarówno 1 Tes jak i 2 Tes zostały napisane w Atenach.
Inne rękopisy mają to w nagłówkach. Tego też zdania byli Teodoret i Pelagiusz. Błąd powstał na wskutek błędnej interpretacji 1 Tes 3, 1n (Tymoteusz został wysłany do Tesaloniki z Aten, ale wróćił do Koryntu). Minuskuł 474 podaje w nagłówku
„z Koryntu”.
144
Komentarze:
Fee G., The First and Second Letter to the Thessalonians, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing,
Grand Rapids 2009.
Morris L., The First and Second Epistles to the Thessalonians, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids 1991.
Wanamaker
Ch. A., The Epistles to the Thessalonians, NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing,
Grand Rapids 1990.
1 List do Koryntian
Korynt, bogate miasto greckie o dwóch portach, założone w IX wieku p.n.e. przez Dorów, zburzone w 146 przez Mummiusa, a odbudowane w 46 za Juliusza Cezara. Korynt był ośrodkiem handlowym o charakterze kosmopolitycznym. Spotykały się tu wszystkie ówczesne religie i filozofie.
Kościół w Koryncie, założony został przez Pawła podczas jego II wędrówki misyjnej (Dz 18, 1-3), w
51 roku, podczas prokonsulatu Galliona. Paweł najpierw głosił ewangelię w synagodze, następnie po
ich sprzeciwie, zwrócił się do pogan. Nawraca się jednak przełożony synagogi, Kryspus, co musiało
zaostrzyć wrogość Żydów. Chrześcijańska wspólnota w Koryncie składała się w większości z poganochrześcijan (12, 2), a w mniejszości z judeo-chrześcijan (7, 18). Wierni rekrutowali się z niższych
warstw społecznych (1 Kor 1, 26), kościół liczył wielu niewolników i zaledwie kilku ludzi wykształconych i bogatych (7, 21).
Treść listu:
1,1-9 – pozdrowienie i dziękczynienie
1, 10 – 3,22 – rozłam w kościele i jego potępienie
4,1 – 11,22 – pouczenia i ostrzeżenia
11,23-34 – o ustanowieniu Wieczerzy Pańskiej
12,1 – 14,40 – różnorodność darów w kościele
15,1-58 – o zmartwychwstaniu
16, 1-24 – zapowiedź odwiedzin i zakończenie
Paweł napisał ten list z Efezu (16, 8), kiedy przygotowywał się do opuszczenia tego miasta,
prawdopodobnie zaraz po święcie Paschy (5, 7-8), gdyż miał zamiar odpłynąć w dzień Pięćdziesiątnicy (16, 8). Prawdopodobnie była to wiosna 55 roku332. Współautorem jest Sostenes (1, 1). Prawdopodobnie, jak zdaje się na to wskazywać 5, 9 (napisałem wam…), list ten nie jest pierwszym listem napisanym przez Pawła do Koryntian, lecz drugim (pierwszy nie zachował się). Niektórzy egzegeci (Weiss, Goguel, Schmithals) doszukiwali się braku integralności w treści listu i poprzez wydzielanie i
łączenie rozmaitych partii listu rekonstruowali dwa, trzy i więcej listów. Walker mówił nawet o niePawłowych interpolacjach. Teorie te nie znajdują potwierdzenia w rękopiśmiennych świadectwach,
332
Według Harnacka w 54 roku, według Turnera w 55/56 roku, według Ramsaya w 56/57 roku, według Lightfoot, Wieseler i
Lewin w 57/58 roku.
145
ani w pismach ojców Kościoła. Najstarsze rękopisy Listu pochodzą z około 200 roku. Ignacy Antiocheński cytuje bądź nawiązuje do licznych partii Listu. List jest cytowany przez Polikarpa, Pasterz
Hermasa oraz Klemensa Rzymskiego.
List wspomina o pewnych rozbieżnościach wewnątrz wspólnoty. Według 1, 12 na terenie zboru
działały cztery partie, z których jedna powoływała się na Pawła, druga na Apollosa, trzecia na Piotra,
czwarta na samego Chrystusa. Partia Pawła składała się przede wszystkim z pierwszych chrześcijan
tego zboru, nawróconych jeszcze przez Pawła w roku 51. Partia Apollosa ukształtowała się zapewne
pod wpływem nauki głoszonej przez Apollosa, aleksandryjskiego Żyda o wyższym wykształceniu (Dz
19, 1). Chodziłoby więc o partię obejmującą przede wszystkim mniejszościową grupę inteligencji.
Partia Piotra powstała zapewne podczas pobytu Piotra w Koryncie – choć NT nie podaje żadnej, co do
tego wzmianki – i grupowała ludzi nawróconych przez Piotra. „Partia Chrystusa” grupowała zapewne
tych, którzy nie należeli do żadnej z dotychczas wymienionych, a którzy chcąc uchodzić za lepszych
nadali sobie imię Chrystusa. Dwie ostatnie partie były mniej liczne, na co wskazuje nie wymienienie
ich w 3, 4. Wszystkie te partie zwalczały się między sobą, powodując rozłam w kościele.
Apostoł otrzymał wiadomości o podziale na stronnictwa we wspólnocie korynckiej (1, 11) i był
zaniepokojony groźbą podziału. Pisze list celem przywrócenia jedności. Ponieważ od tego tematu
rozpoczął swój list, dowodzi to, iż ten właśnie temat dał pierwszą pobudkę do napisania listu. Obok
tego ważnego tematu, poruszanego w rozdziałach 1-4, znajdujemy naukę o zagadnieniach seksualnych
(rr. 5-6), naukę na temat małżeństwa (r. 7), na temat wolności i poszanowania „słabych w wierze” (r.
8), na temat sług ewangelii (r. 9), o kulcie i eucharystii (rr. 10-11), naukę o darach Ducha Świętego (r.
12 i r. 14); rozdział 13 jest najpiękniejszym mówiącym o miłości fragmentem Biblii. Rozdział 15 jest
najważniejszym mówiącym o zmartwychwstaniu.
List ten jest jednym z najcenniejszych, zarówno dla doktryny chrześcijańskiej (eucharystia,
pneumatologia, zmartwychwstanie), jak i poznania życia wspólnot założonych przez Pawła oraz problemów stwarzanych przez neofitów. List ten pozwala też poznać samego Pawła, przywódcy, który
bezwzględnie zwalcza błędy i udziela dokładnych wskazań.
Komentarze:
J. Weiss, Der erste Korintherbrief, KEK V, 1910.
E. Dąbrowski, Listy do Koryntian, Pallottinum, Poznań 1965.
H. Conzelmann, Der erste Brief an die Korinther, KEK, Göttingen 1969.
Anthony C. Thiselton, The First Epistle to the Corinthians: a commentary
on the Greek text
NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 2000.
Gordon D. Fee, The First Epistle to the Corinthians, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co.,
Grand Rapids 2007.
List do Rzymian
List do Rzymian jest najdłuższym spośród wszystkich NT-owych listów i bardziej wygląda na
146
traktat teologiczny niż na list. Odegrał wielką rolę w historii kościoła. Augustyn nawrócił się po lekturze fragmentu tego listu. Służył on jako broń Augustynowi w jego polemice z Pelagiuszem, reformatorzy Luter i Kalwin uczynili zeń podstawę dla obrony nauki o usprawiedliwieniu. Wesley nawrócił się
po lektórze przedmowy Lutra do tego listu. W wieku XX Karol Barth rozpoczął swoją działalność od
napisania komentarza do tej właśnie księgi.
Jak na list jest nadzwyczajnie obszerny, jego tekst stanowi około 7 100 słów. Przeciętny list
Pawła zawiera około 1 300 słów. Listy Cycerona miały od 22 do 2 530 słów, listy Seneki od 149 do
4 134 słów. Prywatne listy miały od 18 do 209 słów333. Treść listu:
1, 18 – 8, 39 – usprawiedliwienie przez wiarę
9, 1 – 11, 36 – dzieje zbawienia
12, 1 – 15, 13 – poruszają zagadnienia etyczne
15, 14-29 – Paweł wyjaśnia motywy swego postępowania
15, 30-33 – pierwsze zakończenie
16, 1-27 – pozdrowienia dla Efezjan i drugie zakończenie
Początki rzymskiej wspólnoty giną w mrokach historii, nie ulega jednak wątpliwości, że chrześcijanie osiedli w Rzymie w pierwszych latach działalności Kościoła. Założenie rzymskiego zboru nie
było wynikiem zaplanowanej akcji misyjnej, lecz wyniknęło z migracji chrześcijan do stolicy cesarstwa. Niewykluczone, że nastąpiło to po powrocie z Jerozolimy rzymskich Żydów (Dz 2, 10) nawróconych przez kazanie Piotra w dniu Pięćdziesiątnicy (2, 14-36). Tak więc początkowo kościół rzymski
stanowiony był przez nawróconych Żydów334. Pod wpływem nauki chrześcijańskiej musiało dojść do
tarć w diasporze żydowskiej, w efekcie czego w roku 49 edykt cesarza Klaudiusza zarządził wypędzenie wszystkich Żydów ze stolicy cesarstwa335.
W następstwie edyktu Klaudiusza wszyscy judeo-chrześcijanie musieli opuścić Rzym, a we
wspólnocie pozostają jedynie nieobjęci nakazem wygnania pogano-chrześcijanie. Po śmierci Klaudiusza w 54 roku Żydzi mogli wrócić do Rzymu, należy więc spodziewać się, że w ich liczbie wróciła
część judeo-chrześcijan, pod których nieobecność charakter chrześcijańskiej wspólnoty mógł ulec
znacznym zmianom. Ponowne ich przystosowanie się do tych zmian mogło być problematyczne i
dlatego powstały pewne niepokoje i zatargi, do których Paweł czyni aluzje w 14, 1 – 15, 13. Nie jest
też zapewne przypadkiem, że list ten zajmuje się głównie podważaniem znaczenia prawa, co byłoby
zwrócone przeciwko siejącym zamęt judeo-chrześcijanom, z kolei do pogano-chrześcijan kieruje 11,
13-36 gdzie przestrzega przed wywyższaniem się na Żydów. Ponadto list jest zwrócony przeciwko
judaizującym chrześcijanom, którzy są wszędzie, gdzie jest głoszona Ewangelia, przenikają do powstających zborów, aby narzucić im stary Prawo. Judaiści powinni zostać zdemaskowani, a błędy ich
nauczania muszą być wykazane.
List do Rzymian został napisany w Koryncie, pod koniec trzeciej podróży misyjnej, przed Pas-
333
Morris L., The Epistle to the Romans, Wm. Eerdmans, Grand Rapids 1988, p. 1; A. Wikenhauser, New Testament Introduction, New York 1958, pp. 346-347.
334
Kolonia żydowska w Rzymie istniała od 61 a.Ch., gdy Pompejusz wprowadził do Rzymu wielu niewolników żydowskich.
O potomkach tych Żydów wspomina Dz 6, 9 gdzie jest mowa o „wyzwoleńcach”.
335
Do tarć tych mogło dojść jeszcze za Tyberiusza, jako, że ten również wypędzał wszystkich Żydów ze stolicy (por. Antiq.
18, 83).
147
chą 56 roku336. List wręczony został Febie, diakonisie z Kenchreach (16,1). Na Korynt, jako miejsce
napisania listu, wskazuje wzmianka o Gajusie (Rz 16,23; por. 1 Kor 1,14). Towarzyszem Pawła przy
wyruszaniu z Koryntu był Erast (Dz 20,4; por. Rz 16,23). W Koryncie zostaje poinformowany o problemach zboru rzymskiego i zapewne natychmiast przystąpił do napisania listu. Innym powodem napisania listu jest uprzedzenie adresatów o zamierzonej przez apostoła wizycie w Rzymie. Paweł chciał
wykorzystać zbór rzymski, aby utworzyć tu bazę dla swej późniejszej działalności misyjnej na Zachodzie (15,24.28). Paweł ma nadzieję, że Rzymianie dopomogą mu w realizacji tego zamierzenia
(15,24). Paweł informuje, że chce udać się do Jerozolimy (15,25).
Pawłowe autorstwo tego listu nigdy nie było kwestionowane. Pewne wątpliwości nasuwają się
jedynie w przypadku rozdziału 16. Czy rzeczywiście apostoł, który przedtem nie był w Rzymie,
mógłby znać tylu ludzi tam mieszkających? Ponadto przynajmniej niektóre z tych osób przebywały w
owym czasie w Azji Mniejszej. Epenet, „pierwociny Azji”, czy mógł być rzeczywiście w Rzymie (16,
5)? Akwila i Pryscylla (16, 3) od 49 roku nie przebywali w Rzymie (Dz 18, 2), a podczas pisania 1
Listu do Koryntian mieli własny dom w Efezie (1 Kor 16, 9). Hipotezę tę potwierdza też podwójne
zakończenie listu, pierwsze w 15, 30-33, drugie w 16, 25-27. Dlatego też proponowano, by rozdział 16
uznać za List do Efezjan. Wyjaśnienie to jest sugerowane przez starożytne rękopisy. Papirus ो46
umieszcza końcową doksologię z 16, 25-27 po 15, 33337. Ponadto w niektórych rękopisach – Boernerianus – brak słów „w Rzymie” (1, 7. 15)338. Sugeruje to, iż apostoł chciał, aby list ten był czytany
także w Efezie i zanim wysłał go do Rzymu sporządził jego kopię przeznaczoną dla Efezu. Do kopii
tej dodał pozdrowienia tworzące rozdział 16. Hipotetyczny egzemplarz efeski nie zawierałby adresu
„w Rzymie”339.
Człowiek zostaje usprawiedliwiony z łaski przez samą tylko wiarę, nie dzięki uczynkom Prawa.
Paweł przeciwstawia dwa porządki: jeden polega na wierze, drugi zaś jest daremnym dążeniem do
osiągnięcia łaski przez uczynki (3, 27-31).
List ten powtarza niektóre sformułowania i argumenty z Listu do Galacjan (przykład Abrahama, synostwo Boże, nie ma Żyda ani Greka). Powtarza te same ST-owe cytaty (Rdz 15, 6 cytowany w
Gal 3, 6 i Rz 4, 3; Hab 2, 4 cytowany Gal 3, 11 i Rz 10, 38) i jest bardziej szczegółowym i wszechstronnym rozwinięciem tematyki owego listu. List cytowany był przez Klemensa Rzymskiego, Ignacego, Polikarpa, posługiwali się nim Walentyn, Herakleon, Bazylides, Marcjon. List odegrał wielką
rolę w historii Kościoła podczas jego walk w herezjami.
Komentarze:
Gore Ch., St. Paul's Epistle to the Romans: a practical exposition, London 1902.
Bart K., Der Römerbrief, TVZ, 1922.
Cranfield C. E. B, A Critical and Exegetical Commentary on the Epistle to the Romans. 2 Vol.
ICC. T. & T. Clark, Edinburgh 1979.
336
List datowany jest pomiędzy 54/55 a 58/59 rokiem.
ो118 z III wieku jest najstarszym rękopisem, który zawiera fragmenty Rz 16.
338
Kodeks 1739 zawiera scholion kwestionujący autentyczność słów “W Rzymie”.
339
Gamble H.Y., The textual history of the letter to the Romans: a study in textual and literary criticism, Wm. B. Eerdmans
Publishing, 1977, p. 36-55.
337
148
Fitzmyer
J. A., Romans. A New Translation with Introduction and Commentary, Anchor Bible
Commentary, New York: Doubleday 1992.
Lohse E., Der Brief an die Römer. KEK 4. Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen 15. Aufl. (1.
Aufl. dieser Auslegung) 2003.
Moo D. J., The Epistle tot he Romans, NICNT, Wm. Eerdmans, Grand Rapids 1996.
Morris L., The Epistle to the Romans, Wm. Eerdmans, Grand Rapids 1988.
Stuhlmacher P., Paul's Letter to the Romans: A Commentary, Westminster: John Knox Press 1994.
2 List do Koryntian
W czasie dzielącym pierwszy list od drugiego dokonały się pewne wydarzenia. Paweł przerwał
swój długi pobyt w Efezie, aby odwiedzić Koryntian i przygotowuje się, aby im złożyć nową wizytę
(2,1; 12,4; 13,1-2). W czasie ostatniego pobytu został on znieważony przez członka wspólnoty (2,511; 7,12). Po powrocie do Efezu skierował do Koryntu list, w którym domagał się, aby ukarano winnego. Wzmiankę o tym liście znajdujemy w 2,3-4; 2,9; 7,8 i 7,12. Zwykle nazywa się go „listem ubolewania”. Być może Tytus był jego doręczycielem. Apostoł wysłał go do Koryntu, aby ten uspokoił
umysły i przywrócił jednomyślność. Nie mogąc doczekać się jego powrotu wyruszył do Troady, jednak nie zastał tu Tytusa i wyruszył do Macedonii, będąc zaniepokojonym w duchu (2,13). Dopiero w
Macedonii, spotkał Tytusa, który przywiózł dlań dobre wieści (7,6-16). Paweł, wbrew wcześniejszym
obawom, przekonał się, że na Koryntianach można jednak polegać (7,16). Było to dlań źródłem wielkiej radości.Treść listu:
1,1-11 – pozdrowienia
1,12 – 7,16 – Paweł broni swego apostolstwa
8,1 – 9,15 – instrukcje odnośnie kolekty na rzecz wiernych z Jerozolimy
10,1 – 13,10 – Paweł wyjaśnia motywy swego postępowania
13,11-14 – końcowe pozdrowienia
Jest to bardzo osobisty list Apostoła Pawła. Styl listu zdradza wielką emocję autora. Paweł mówi o swoich cierpieniach (11, 23-27), o chorobie (12, 7-10), o tym jak widzi swoją służbę i na czym
polega jego autorytet (6, 1-10 i 10, 1-11). Broni używanego przez siebie tytułu „apostoła”.
W drugim liście nie ma żadnej wzmianki o problemach wysuniętych w pierwszym liście, stąd
wniosek – list przyniósł zamierzony skutek. Dowiadujemy się natomiast, o jakichś przeciwnikach
apostoła Pawła, Żydach z pochodzenia (11,22), fałszywych apostołach (11,13), którzy dążyli do poderwania wpływu i autorytetu Pawła we wspólnocie.
Innym powodem napisania listu jest nie wywiązanie się z danej przez Koryntian obietnicy odnośnie udzielenia pomocy materialnej dla ubogich. Jeszcze na rok przed napisaniem tego listu Koryntianie zgłosili chęć udzielenia pomocy materialnej (9, 2), jednak czas mijał a dana obietnica nie była
realizowana. Paweł widząc, że zamiar ten w ogóle może nie zostać zrealizowany, używa więc podstępu, powiadamia Koryntian, że Macedończykom jest dobrze znana ich ochotna wola, że czekają na ich
dar, oraz że właśnie przybędą do Koryntu dwaj Macedończycy, którzy mają odebrać przyobiecany
149
przez Koryntian dar (8,14).
W 2, 1 Paweł mówi o zbliżającej się jego drugiej wizycie do Koryntu, natomiast w 12,14 i 13,1
o przygotowywaniu się do trzeciej podróży do Koryntu. Może to wskazywać, iż 2 List do Koryntian
łączy w istocie dwa listy. XX-wieczni krytycy usiłowali wyodrębnić w nim nawet większą liczbę listów. Halmel w 1904 roku zidentyfikował trzy listy (listy A, B i C). Weiss wróżniał cztery listy,
Bornkamm pięć listów, natomiast Schmithals w 1984 roku – aż 7 listów (a wraz z 1 Kor łącznie 13
listów). Zwolennicy braku integralności 2 Koryntian nie są ze sobą zgodni w szczegółach, niemal
każdy z nich rekonstruuje listy w inny sposób, doszukują się rozmaitych nie-Pawowych interpolacji,
mnożą źródła, ale podawane przez nich argumenty nie są przekonywujące.
List znany był dla Marcjona, Tertuliana, pojawia się we fragmencie Muratoriego. Brak jest doń
jakiejkolwiek aluzji w Liście Klemensa Rzymskiego do Koryntian.
Komentarze:
P. Barnett, The Second Epistle to the Corinthians, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing, Grand
Rapids 1997.
M. Harris, The Second Epistle to the Corinthians: a commentary on the Greek text, NIGTC, Wm.
B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids 2005.
Listy więzienne
List do Filipian
List do Filipian odbiega od schematu innych Listów Pawła. Brak w nim części dogmatycznej,
spotyka się nieznane szczegóły biograficzne Pawła, a list uzyskuje charakter bardzo osobisty. Treść
listu:
1, 1-2 – pozdrowienia
1, 3-26 – cel życia Pawła
1,27 – 2,30 – troska Pawła o Filipian
3, 1 – 4,20 – Chrystus najwyższym celem
4,21-23 – końcowe pozdrowienia
Miastem, w którym znajduje się apostoł podczas pisania tego listu, jest według tradycyjnej hipotezy Rzym. Paweł podlega aresztowi domowemu pod strażą jednego żołnierza rzymskiego (Dz
28,16). List byłby więc napisany w latach 61-63. Hipotezę ta bazuje na wzmiance o pretorium (1,13)
oraz tych, z domu Cezara (4,22). Ale pretorium może też oznaczać rezydencję gubernatorów prowincji
rzymskich, natomiast ci, z domu Cezara mogą też oznaczać niewolników, wyzwoleńców, żołnierzy i
urzędników na służbie cesarskiej. Rozwiązanie to było proponowane już w starożytności. W wielu
rękopisach na końcu listu dodawane jest zdanie: “List do Filipian napisany z Rzymu za pośrednictwem Epafrodyta”. Znajduje się ono w kodeksach z IV-V wieków oraz w przekładach syryjskich i
150
koptyjskich. Rozwiązanie to wciąż ma swoich zwolenników.
Głównym powodem, dla którego hipoteza rzymska poddawana jest w wątpliwość jest zbytnie
oddalenie Rzymu od Filippi, aby można było w tak krótkim czasie podróżować pomiędzy tymi miastami, co musielibyśmy założyć na podstawie informacji zawartych w liście. Proponowano również
uwięzienie w Cezarei (lata 58-60). Jednak uwięzienie w Cezarei jest równie mało prawdopodobne, z
tych samych względów, co uwięzienie w Rzymie. Przeczą temu fragmenty listu mówiące o swobodzie
głoszenia Ewangelii, a nadzieja szybkiego udania się do Filipian stoi w sprzeczności do słów: „Jak
świadczyłeś o mnie w Jerozolimie, tak musisz świadczyć i w Rzymie” (Dz 23,11).
Trudności zgłoszone przeciwko tradycyjnemu rozwiązaniu skłoniły do szukania innego, hipotetycznego rozwiązania. Należałoby więc mówić raczej o Efezie, pomimo, iż nic wiemy nie o uwięzieniu Pawła w Efezie (lata 53-56). Pośrednio tego dowodzą Listy do Koryntian, z których wynika, że
Paweł był więziony częściej (2 Kor 11,23), niż wspominają o tym Dzieje. Trwająca prawie trzy lata
działalność Pawła w Efezie, była częściej nękana prześladowaniami, niż pozwalają to dostrzec Dzieje
Apostolskie (1 Kor 15,32; 2 Kor 1,8).
Również analiza języka, stylu, stosunku do przeciwników i stadium rozwojowego myśli teologicznej Pawła list przypomina raczej cztery wielkie listy, niż List do Efezjan bądź List do Kolosan.
List zaadresowany jest do kościoła w Filippi (1,1), pierwszego chrześcijańskiego zboru
w Europie. Kościół ten składa się przede wszystkim z nawróconych pogan, pośród których znajdowała
się zapewne również żydowska mniejszość.
Podczas pisania listu Paweł oczekuje na szybkie i pomyślne zakończenie procesu sądowego i
liczy na szybkie uwolnienie (1,23-27); 2,23-24). Kościół w Filippi dowiedział się o kłopotliwym położeniu, w jakim znalazł się apostoł i wysłał mu Epafrodyta z pomocą finansową (2,25).
Przejęty z wczesnochrześcijańskiej liturgii hymn 2,6-11 ukazuje preegzystencję, wcielenie,
życie, śmierć na krzyżu i wywyższenie Chrystusa. Posiadając naturę Boga, dobrowolnie z niej zrezygnował, stając się sługą posłusznym Ojcu aż do śmierci; przez Boga wywyższony w zmartwychwstaniu i wniebowstąpieniu, otrzymał imię Pana i jako człowiek stał się równy Bogu. Apostoł zachęca do
oddania się Chrystusowi przez uczestnictwo w Jego śmierci i zmartwychwstaniu, do życia w sprawiedliwości opartej na wierze, a nie na Prawie. W Flp 1,1 znajduje się pierwsza wzmianka o stopniach
hierarchicznych Kościoła (biskup, diakon).
List jest cytowany przez Klemensa Rzymskiego, Ignacego Antiocheńskiego, Polikarpa, Ireneusza, Teofila Antiocheńskiego, wspomniany we Fragmencie Muratoriego, cytowany przez Klemensa
Aleksandryjskiego, Tertuliana i Orygenesa. W starożytności jedynie Marcjon nie uznawał Listu do
Filipian. W XIX wieku zanegował go Baur.
Komentarze:
Gordon D. Fee, Paul’s Letter to the Philippians, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand
Rapids 1995.
List do Filemona
Najkrótszy list apostoła Pawła, zawiera zaledwie 25 wierszy i 335 słów (w greckim tekście). Od
151
czasów starożytnych nikt nie kwestionował Pawłowego autorstwa listu, nawet Marcjon, poza kilkoma
biblistami z XIX wieku (Baur, Weizsäcker, Steck, von Manen). Treść listu:
1-3 – pozdrowienia wstępne
4-7 – podziękowania za miłość Filemona
8-20 – prośba o przyjęcie Onezyma
21-25 – pouczenia końcowe
Filemon był Kolosaninem nawróconym przez Pawła. Jego niewolnik Onezym uciekł, ukradłszy
nieco z dobytku swego pana (ww. 15 i 18). W jakiś sposób dotarł do uwięzionego Pawła (w. 10), a ten
go nawrócił. Onezym zostaje odesłany do swego pana, wraz z Tychikiem (Kol 4,9) i zaopatrzony w
Pawłowy list. Paweł jest uwięziony (wiersze 1.9.10), lecz ma nadzieję na szybkie uwolnienie (w. 22).
Od czasów Ojców Kościoła przyjmuje się, że jest to więzienie rzymskie (61-63). Tak też informują
kolofony kodeksów B, P, 048 i inne.
Na przełomie XVII i XVIII wieku na podstawie wzmianki w Dz 24,27 zaproponowano uwięzienie Pawła w Cezarei Nadmorskiej (58-60), jako czas powstania listu. Jednak prokuratorskie więzienie dawało Pawłowi niewielkie możliwości kontaktu ze światem zewnętrznym. Słabym punktem obu
hipotez jest trudność ich pogodzenia z zapowiedzią odwiedzenia domu Filemona (w. 22). Paweł, aby
ją zrealizować, musiałby odbyć odległą podróż w inny region M. Śródziemnego340. Dlatego zaproponowano uwięzienie efeskie (lata pomiędzy 54-57). Z Efezu do Kolosów jest ok. 170 km i tym samym
hipoteza ta lepiej tłumaczy Pawłowe plany odwiedzin Filemona341. Jednak Paweł mówi o sobie, że jest
starcem (w. 9), a nie zauważamy tego w jego listach powstałych przed rokiem 60. Rzym jest też dobrym i odpowiednio odległym miejscem ucieczki dla zbiega.
Tło teologiczne tego listu jest to samo, co Listu do Kolosan, Oba zawierają naukę o obowiązkach niewolników względem panów. Wymieniony jest ten sam współnadawca, Tymoteusz (Flm 1;
Kol 1,1), pozdrawiani są ci sami ludzie (Flm 24 i Kol 4,10-13), doręczycielem obu listów jest Onezym
(Flm 12 i Kol 4,7-9). Knox przypuszczał, że List do Filemona to prawdopodobnie list wzmiankowany
w Kol 4, 16 jako List do Laodycei342.
Jak zauważono tekst listu ma chiastyczną strukturę343. List cytowany jest przez Ignacego, wymieniony jest we Fragmencie Muratoriego, uznawany przez Tertuliana i Orygenesa. Autentyczność
listu zakwestionowana została dopiero w XIX wieku.
List do Kolosan
Kolosy, były małym miastem, leżącym w zachodniej Frygii, nad brzegiem Likosu, niedaleko
Hierapolis i Laodycei (4,13). Chrześcijańska gmina w Kolosach założona została nie przez Pawła, lecz
przez Epafrasa (1,7), który również założył wspólnotę w sąsiedniej Laodycei (por. 2,1 i 4,12-13).
List został napisany w tym samym czasie, co List do Filemona, czyli ok. 59 roku (lub ok. 55).
340
Adamczewski B.: List do Filemona. List do Kolosan. Przekład z oryginału. Komentarz. Częstochowa: Edycja św. Pawła,
2006, ss. 32-33.
341
Deisman, Friedrich, Chose.
342
Knox J., Philemon among the letters of Paul. A New View of Its Place and Omportance, New York 1959, 51-57.
343
Heil J. P., The Chiastic Structure and Meaning a Paulu’s Letter to Philemon, Biblica 82 (2001), pp. 178-206.
152
Paweł jest uwięziony (4,3.10.18), razem z nim siedzą w więzieniu jego współpracownicy: Arystarch
(4,10) i Epafras (Kol 4,12) wzmiankowani w Liście do Filemona (ww. 23-24). Współautorem listu jest
Tymoteusz. W tym czasie, gdy apostoł pisze ten list, Epafras jest przy nim (4,12). Prawdopodobnie list
ten został napisany na prośbę Epafrasa, który był bezradny wobec zalewu herezji i dlatego zwrócił się
do Pawła o pomoc. Można przypuszczać, że oba listy zostały wysłane za pośrednictwem Tychika i
Onezyma.
Tradycyjnie jako miejsce powstania listu podaje się Rzym344. Podobnie jak w przypadku Listu
do Filemona tu też powstały alternatywne stanowiska proponujące uwięzienie w Cerazei nadmorskiej
i hipotetyczne uwięzienie efeskie. Hipoteza cezarejska jest najmniej prawdopodobna, Paweł ma przed
sobą perspektywę długiej podróży rzymskiej, procesu przed cesarzem. Gdyby list powstał w Cezarei
należałoby wyjaśnić pominięcie w wyliczeniu obecnych współpracowników 4,10-15 takiej osoby jak
Filip, jeden z siedmiu diakonów, u którego Paweł zatrzymał się na krótko przed aresztowaniem (Dz
21,8). Wzmianka o „współwięźniu” Epafrasie (Flm 23) podważa zarówno rzymską jak i cezarejską
hipotezę dla obu listów. Według Listu do Kolosan w gronie współpracowników Pawła znajduje się
Demas, który według 2 Tym 4,10 opuścił Pawła, „umiłowawszy świat doczesny”. Nie ma natomiast
wzmianki o Tymoteuszu i Marku, którzy utrzymują z Pawłem kontakt podczas rzymskiego uwięzienia.
Ireneusz (Adv. haer., 3,14,1), Klemens Aleksandryjski (Strom. 1,15,5), Tertulian (Adv. Marc.,
5,19), kanon Muratoriego autorstwo listu przypisują Pawłowi. Dopiero w XIX wieku zaczęto podważać autorstwo Pawłowe, na podstawie różnic stylistycznych i treściowych. Kolossan zawiera 34 słowa
nie występujące w NT, ponadto 28 słów brak w niekwestionowanych Listach Pawła. Brak charakterystycznych dla Pawła terminów: grzech, usprawiedliwienie, prawo, wolność, zbawienie, chlubić się,
obietnica, udział, wierzyć, ponadto brak zwrotu bracia moi w odniesieniu do wiernych.
List do Kolosan zawiera cztery główne idee: cierpienia Pawła, jego powołanie, objawienie Bożej tajemnicy oraz treść tej tajemnicy. Treść listu:
1, 1-2 – pozdrowienia wstępne
1, 3-14 – dziękczynienie i modlitwa
1,15 – 2,3 – osoba i dzieło Chrystusa
2, 4-23 – ostrzeżenie przed fałszywymi naukami
3,1 – 4,6 – życie w Chrystusie
4,7-18 – końcowe pozdrowienia
List został napisany z powodu pojawienia się niebezpiecznych błędów grożących skażeniem
nauki chrześcijańskiej. Mąciciele proponują obchodzenie sabatu, nowiu księżyca i innych świąt (2,
16b), przepisy co do jedzenia i picia (2,16a.21-23) oraz obrzezanie (2,11-13). Ujawnia to żydowski
charakter tych praktyk. Z kolei 2,8 wskazuje, na pewne powiązania z filozofią, co znaczyłoby, że mąciciele byli judaistami, którzy propagowali wprowadzenie pewnych elementów greckiej filozofii.
List podkreśla boskość Chrystusa (w nim mieszka cieleśnie cała pełnia boskości – 2, 9). Poczesne miejsce w liście zajmuje temat odkupienia, które uzyskujemy w Chrystusie. Przez krew Jego krzy-
344
Tak głoszą kolofony kodeksów z IV-V wieków.
153
ża osiągamy pojednanie z Bogiem (1, 20. 22), obciążający nas list dłużny wymazany został przez
krzyż (2, 14). W Liście do Kolosan Paweł wyraża oryginalny pogląd, że chciwość jest bałwochwalstwem (3, 5).
W liście tym zastosowany został unikalny zwrot σωµα της σαρκος (1, 22; 2, 11). Terminy σωµα
i σαρξ mają teologiczną wymowę i są sobie przeciwstawiane (1, 24; 2, 23). Termin σωµα odnoszony
jest do kościoła, nazywanego ciałem Chrystusa, σαρξ odnoszone jest do śmiertelnego, przywiązanego
do ziemi ciała.
Kol 1,15-20 zawiera fragment, który pierwotnie mógł stanowić hymn bądź część hymnu. List
jest cytowany przez Ojców Apostolskich.
Komentarze:
Abbott T. K., A Critical and exegetical commentary on the Epistles to the Ephesians and to the
Colossians, New York 1897.
Bruce F. F., The Epistle to the Colossians, to Philemon, and to the Ephesians, NICNT, Wm. B.
Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1984.
List do Efezjan
Paweł odwiedził Efez podczas trzeciej wędrówki misyjnej (Dz 18,19 – 20,1). Stąd pisze 1 List
do Koryntian (1 Kor 16,8). Najlepsze rękopisy – ो46, Kodeks Synajski i Watykański – nie zawierają w
adresie słów „w Efezie” (1, 1). Treść listu:
1, 1-2 – pozdrowienie i podziękowania za wiarę Efezjan
1, 2 – 2,10 – dziękczynienie Pawła za powszechność zbawienia
2,11 – 3,21 – zbawienie pogan
4,1-16 – wezwanie do jedności
4,17 – 6,9 – jak winno wyglądać codzienne chrześcijańskie życie
6,10-20 – duchowa zbroja chrześcijanina
6,12-28 – pozdrowienia końcowe
Lista ma 41 słów nie występujących w NT poza tym listem. Z drugiej strony ma 17 słów, które
w NT są wyłącznie Pawłowe. Niektóre terminy listu odbiegają od zwyczajowego słownictwa Pawła.
Używa np. διαβολος (Ef 4,27; 6,11)345 a nie jak zwykle σατανας, należy on jednak do słownictwa
LXX i NT. Paweł pisząc do Greków zastosował termin o bardziej dla nich znanym źródłosłowie. Posługuje się też zwrotem εν επουρανιοις (1,3.20; 2,6; 3,10; 6,12), jest to jednak tylko względna nowość,
skoro Paweł zna rzeczownik ουρανος, jak i przymiotnik επουρανιος.
List tradycyjnie uznawany za Pawłowy346, a mógł być napisany z rzymskiego więzienia. Prawdopodobny rok powstania to rok 62. Jednak zwrot „więzień Chrystusa” niekoniecznie musi oznaczać
faktyczne uwięzienie. Paweł był często tak więziony, że miał już świadomość bycia więźniem. List
345
1 Tm 3,6.7.11; 2 Tm 2,36; 3,3; Tt 2,3; Hbr 2,14.
Ten tradycyjny pogląd podważyli de Wette i Baur, według którego list powstał w latach 110-120 i nosi ślady gnostycyzmu.
346
154
mógł być napisany już w 3 miesiące po opuszczeniu Efezu (Dz 20,3), z Miletu (Dz 20,17), bo wbrew
wcześniejszym planom Paweł postanowił ominąć Efez (Dz 20,16). Tym samym byłby to rok 57 lub
58. Pomiędzy Listem do Efezjan a mową Pawła w Milecie (Dz 20,18-35) zachodzą następujące podobieństwa:
- wszelka pokora (Dz 20,19 i Ef 4,2)
- wola Boża (Dz 20,27 i Ef 1,11)
- Boża moc (Dz 20,32 i Ef 3,20)
- zbudowani (Dz 20,32 i Ef 2,20)
- dziedzictwo świętych (Dz 20,32 i Ef 1,14.18)
List do Efezjan wykazuje literackie pokrewieństwo do Listu do Kolosan. Analiza porównawcza
obu listów ujawnia liczne podobieństwa zarówno stylu, jak i słownictwa, powiązania bardzo szczególnej natury. Ef 3,2 cytuje Kol 1,25; Ef 4,16 – Kol 2,19, Ef 4,22-24 – Kol 3,9-10, Ef 6,21 – Kol 3,7-8. Ef
1,7 łączy dwa fragmenty Listu do Kolosan (1,14 + 1,20), z kolei Ef 1, 10-11 aż trzy (Kol 1,25 + 1,20 +
1,12). Ef 3,1-13 w nieco sztuczny sposób powtarza wyrażenia Kol 1,24-29. Myśl zawarta w Kol 1,25
List do Efezjan powtarza aż dwukrotnie (3,2 i 3,9). Podobnie jak w Liście do Kolosan przewija się w
nim: cierpienie Pawła, jego powołanie, objawienie Bożej tajemnicy oraz treść tej tajemnicy. Oba listy
zawierają dokładnie te same idee, ale tylko List do Efezjan ma tendencję do ich powtarzania.
Zauważono pewne zbieżności z 1 Listem Piotra. Dwa terminy są wspólne wyłącznie dla tych
dwu listów: ακρογωνιαιος (Ef 2,20; 1 Pt 2,6) ευσπλαγχνος i (Ef 4,32; 1 Pt 3,8). Podobnymi są również
zwroty użyte w:
Ef 1,4 – 1 Pt 1,20
Ef 1,14 – 1 Pt 1,7
Ef 2,3 – 1 Pt 1,13-17
Ef 2,18 – 1 Pt 3,18
Ef 6,23 – 1 Pt 5,14
Oba listy podkreślają też znaczenie łaski, odkupienie przez krew Chrystusa, wieczne dziedzictwo w
niebie, Bóg nie ma względu na osobę (Ef 6,9; 1 Pt 1,17). Wspólne są obrazy budowy i wzrostu oraz
przenośnie z zakresu wojskowości.
List do Efezjan, jako jedyny w obrębie Corpus Paulinum, wykazuje pewne powiązania z literaturą qumrańską (pojęcie prawdy). Zawiera 91 słów niewystępujących w niekwestionowanych Listach
Pawła. Informacja o zburzeniu „muru oddzielającego” bywa dziś odnoszona do upadku świątyni w 70
roku.
Zasadniczą nauką Listu do Efezjan jest eklezjologia, czyli Kościół i jego powiązanie z Chrystusem. Kościół jest dla Chrystusa tym, czym jest ciało dla głowy (1, 23) i tym, czym jest żona dla swego
męża (5, 23-32). Kościół składa się z chrześcijan różnego pochodzenia i narodowości. Ciała tych
chrześcijan są zjednoczone – przez chrzest – z fizycznym ciałem zmartwychwstałego Chrystusa. List
do Efezjan wyraża myśl o prymacie Chrystusa w sensie kosmicznym. Jest On nie tylko głową pozostającego na ziemi Kościoła jest Chrystus, ale także głową zamieszkujących niebo istot anielskich. Za
Jego pośrednictwem dokonał Bóg połączenia tego, co jest na niebie z tym, co jest Boże na ziemi (1,
10). Chrystus jest źródłem i kresem stworzenia. Boży plan zbawienia przedstawiony został jako tajemnica.
155
List jest wymieniony przez Fragment Muratoriego, cytowany przez Klemensa Aleksandryjskiego, Orygenesa i Tertuliana. Według Marcjona jest to List do Laodycejczyków.
Listy pasterskie
Komentarze
F. H. Towner, The Letters to Timothy and Titus, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand
Rapids 2006.
G. W. Knight, III, The Pastoral Epistles, NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids
1992.
W. D. Mounce, Pastoral Epistles, WBC Vol. 46, Thomas Nelson Publishers 2009.
Język i styl listów
1-2 Tm oraz Tt pod względem treści i formy są bardzo do siebie podobne, a jednocześnie wyjątkowo różne względem pozostałych Listów Pawła, tak różne, że niejako samorzutnie powstaje pytanie: czy rzeczywiście listy te napisał apostoł Paweł?
Według tradycyjnego poglądu listy te powstały pod koniec działalności apostoła Pawła, po jego
uwolnieniu z rzymskiego więzienia. Zostały one wymienione we Fragmencie Muratoriego, uznawał je
Orygenes i Tertulian. Pierwsze wątpliwości w tym względzie pojawiły się dopiero na początku XIX
wieku. Wysunął je J. E. Schmidt, a rozwinął i uzasadnił F. Schleiermacher, stwierdzając w końcu, że 1
Tm powstał w II wieku z fragmentów 2 Tm i Tt. W pięć lat później (1812) F. G. Eichhorn wypowiedział się przeciw autentyczności wszystkich trzech listów. To stanowisko zajął F. Ch. Baur i szkoła
tybingeńska. Krytyka liberalna uznała to stanowisko za pewną zdobycz badań naukowych, a powody,
dla których autorstwo Pawła jest kwestionowane, są następujące:
– Listy pasterskie zawierają aż 306 (tj. 36%) słów niewystępujących w pozostałych Listach
Pawła (wszystkich słów jest 848, nie licząc imion własnych), z czego aż 170 nie spotyka się
nigdzie indziej w NT; brak terminów charakterystycznych dla Pawła (jak obrzezanie, objawienie, przymierze itd.)
– rodzaj zwalczanych w listach błędów
– hierarchiczna organizacja Kościołów
– słowo „wiara” w 1 Tm 4, 1 użyte zostało nie w sensie „wierności” czy „zaufania”, ale jako
zestaw dogmatów.
Język listów, to nie „koine”, jaką zwykle posługiwał się Paweł, ale greka stojąca na znacznie
wyższym poziomie, zbliżona do języka Listu do Hebrajczyków i Listów Piotra. Próbowano wyjaśniać
to wykorzystaniem przez Pawła ewentualnego sekretarza. Dornier zaproponował Łukasza, ponieważ
był przy Pawle podczas pisania 2 Tm. Jednak aż 159 słów Listów pasterskich nie występuje u Łukasza, a około 2200 terminów Łukaszowych nie znajduje się w omawianych listach. Zaledwie 27 terminów jest wspólnych wyłącznie Łukaszowi i Listom pasterskim, podczas gdy 50 jest wspólnych dla
Listów pasterskich i Pawła, a 1635 nie spotykamy w Listach pasterskich. Również zakładanie, że pi156
szący pod dyktando sekretarz miał wielki wpływ na język i styl pisanych listów wskazuje na brak
znajomości realiów. Tricot wystosował więc inną hipotezę, że Łukasz i Tymoteusz zajęli się redakcją
zbioru Listów Pawła (nie obejmował wszystkich znanych nam listów Pawła), co może wyjaśniać jednolitą formę najważniejszych Listów Pawła i ich odmienność względem pozostałych listów347. Łukasz
w roli redaktora jest jednak mało prawdopodobny, ze względu na brak wykorzystania Listów Pawła w
Dziejach. Tymoteusz natomiast podawany jest jako współautor znacznej części Listów Pawła (2 Kor,
Flp, Kol, 1 Tes, 2 Tes).
Nauka listów
Kościołowi zagraża poważne niebezpieczeństwo, ale nie spoza Kościoła, lecz z wnętrza gmin
chrześcijańskich. Wiele wskazuje, że głównym źródłem tych błędów ma być judaizm (dysputy na
temat Prawa Mojżeszowego – Tt 3, 9; 1 Tm 1, 7; rozróżnianie pokarmów czystych i nieczystych – 1
Tm 4, 3; Tt 1, 15; baśnie żydowskie – Tt 1, 14; genealogie – 1 Tm 1, 4; Tytus ma się strzec przed
stronnictwem obrzezanych – Tt 1, 10 n). Fałszywymi nauczycielami są zatem nawróceni Żydzi lub
judaizujący pogano-chrześcijanie. Ponadto listy te ostrzegają przed nadejściem nowych, jeszcze niewystępujących w Kościele błędów. Błędy te będą już miały rodowód pogański i mają wniknąć do
Kościoła (potępianie małżeństwa – 1 Tm 4, 3). Błędy te pojawią się w Kościele w II wieku (gnostycyzm).
Hierarchiczna organizacja Kościoła. Pojawia się termin episkopos i presbyteros. W Dziejach
Apostolskich i wcześniejszych listach Pawłowych terminy te są synonimiczne, tu natomiast można już
mówić o pewnym, choć nie zawsze konsekwentnym rozróżnieniu. W 1 Tm 3, 1-10 mowa jest jedynie
o biskupie i diakonach w Kościele, ale według Tt 1, 5-9 do zadań biskupa należy ustanawianie „po
miastach” prezbiterów. Mamy tu już zaczątki monarchicznego episkopatu.
1 List do Tymoteusza
Jeden z listów, którego autorstwo tradycyjnie przypisywano Pawłowi, dzisiaj jest to powszechnie kwestionowane przez krytyków. Treść listu:
1, 1-2 – pozdrowienia wstępne
1, 3-18 – ostrzeżenie przed błędną nauką
2,1 – 3,16 – dyscyplina w kościele
4, 1-11 – ostrzeżenie przed złymi nauczycielami
4,12 – 6,2 – zalecenia duszpasterskie
6,3-21 – końcowe ostrzeżenia i napomnienia
Tymoteusz był synem Greka i Żydówki. Urodził się w Listrze lub Derbe (Dz 16, 1; 20, 4) i od
dzieciństwa uczono go żydowskiego Prawa (2 Tm 3, 15). Jego matka nosiła imię Eunika, babka –
Loida (2 Tm 1, 5). Imię Τιµοθεος znaczy „czczący Boga” lub „bojący się Boga”.
347
Zastanawiającym jest plecenie, jakiego Paweł udziela Tymoteuszowi “przynieś i księgi, zwłaszcza pergaminy” (2 Tm
4,13). Czy Paweł ma na myśli swoje Listy? W starożytności znany był zwyczaj udoskonalania swoich dzieł przez całe swoje
życie.
157
List rozróżnia urząd biskupa i urząd diakona. Oba urzędy są szczytnym zadaniem (3,13), wymagającym zalet najwyższej próby: „mąż jednej żony” (3, 2.12), nie nadużywający wina (3,3.8),
umiejący kierować własnym domem (3,4.12), nie chciwi na pieniądz (3,3.8). Biskupi ponadto dobrym
imieniem na zewnątrz kościoła (3,7) i powinni też mieć pewien staż wiary (3,6).
Paweł zapowiada, że w Kościele pojawi się odstępstwo (1 Tm 4, 1-3). Opis wylicza dwie charakterystyczne cechy: zakaz zawierania związków małżeńskich i zakaz spożywania pokarmów (4,3).
Obie te cechy pojawiły się w wielu fałszywych naukach wieków II-IV.
Paweł spodziewa się wkrótce przybyć do Efezu.
1 Tm 5, 18 cytując Łk 10, 7 (Godzien jest robotnik zapłaty swojej) zaznacza, że tak mówi Pismo. Jest to jeden z powodów, dla których odmawia się Pawłowi autorstwa tego listu, ale Paweł mógł
zacytować, którąś z wczesnych, nieistniejących już ewangelii wykorzystanych później przez Łukasza
(Łk 1, 1).
List do Tytusa
List został napisany wkrótce po 1 Tm. Powszechnie przyjmuje się, że mógł powstać ok. roku
66. Zwolennicy Pawłowego autorstwa utrzymują, że list powstał w Rzymie, krytycy nastomiast sytuują go w Macedonii. Tytus jest wspominany w kilku Listach Pawła, podczas gdy Dzieje Apostolskie
milczą o nim. Był współuczestnikiem II i II podróży misyjnej Pawła.
Treść listu:
1, 1-4 – pozdrowienia
1, 5-9 – powoływanie prezbiterów
1,10-16 – błędni nauczyciele
2,1 – 3,11 – chrześcijańskie wskazania
3, 12-15 – końcowe polecenia i pozdrowienia
Paweł przypomina Tytusowi, że pozostał na Krecie dla zorganizowania Kościoła. Zadanie to nie
należy do łatwych. Kreteńczycy nie cieszyli się dobrą opinią (1, 12), a tamtejsi chrześcijanie nie prowadzili uporządkowanego życia (1, 5). Z tego staniu rzeczy korzystali fałszywi nauczyciele, wnosząc
ferment i niepokój (1, 10-14; 3, 9). Te okoliczności zainspirowały Pawła do napisania listu, w którym
Paweł wylicza szereg przepisów mających pomóc Tytusowi zorganizowanie zborów na Krecie (1, 5;
2, 1-15; 3, 1-2). Paweł wzywa też Tytusa do Nikopolis (3, 12), gdzie ma się z nim spotkać, niewątpliwie dla bardziej obszernego wyłożenia poruszonych w liście spraw.
Wymienia się tu przywileje i obowiązki biskupa (1, 5-9). Przypomina się chrześcijanom o ich
obowiązku podporządkowania się prawowitej władzy (3, 1-11).
2 List do Tymoteusza
2 List do Tymoteusza według tradycyjnego poglądu ma być ostatnim listem Pawła, napisanym
tuż przed śmiercią: „Albowiem już niebawem zostanę złożony w ofierze” (4, 6). Treść listu:
1, 1-5 – pozdrowienia
158
1, 6-18 – wezwanie do gorliwości
2,1-26 – dobry żołnierz Chrystusa
3, 1 – 4,8 – zapowiedź nadejścia trudnych czasów
4,9-22 – końcowe polecenia i pozdrowienia
Głównym celem listu jest kilkakrotnie się powtarzająca prośba o przybycie Tymoteusza (1, 4; 4,
9. 13. 21). Tęsknota wynika z osamotnienia i pozostawienia Pawła przez jego uczniów i przyjaciół (1,
15; 4, 10-11). Jednak silniejszą od tęsknoty jest troska o Tymoteusza, młodego duszpasterza i o powierzony mu zbór. Stąd poważne ostrzeżenia przed herezjami i fałszywymi naukami (3, 1-9) oraz zachęta
do odważnego wytrwania. Paweł, pomimo iż w swojej służbie zmagał się z wieloma przeciwnościami,
przewidywał jednak, że jego następcy staną przed nowymi, być może jeszcze trudniejszymi zadaniami. Dlatego wzywa Tymoteusza do rozpalenia na nowo w sobie daru Bożego, łaski uświęcenia, jaką
otrzymał przy oficjalnym osadzeniu na urzędzie apostolskim, łaski odwagi i mocy (1,6.8.13-14; 4,5).
Apostoł przewiduje swoją bliską śmierć: „niebawem złożony będę w ofierze” (4,6), za sprawą
ludzkich sądów: „w pierwszej obronie mojej nikogo nie było przy mnie, wszyscy mnie opuścili”
(4,16). Jednak jego działalność inaczej jest oceniana w świecie wiecznym, oczekuje go „wieniec
sprawiedliwości” (4,8).
List do Hebrajczyków
List do Hebrajczyków pomimo, iż kończy się jak list (13, 18-25), nie rozpoczyna się w sposób
typowy dla listu. Nie ma on zwyczajowego adresu z imionami autora i odbiorców. Pierwsze epistolarne wyrażenie pojawia się dopiero w 13, 22 (napisałem do was). Niemniej znajdujemy w tym liście
pewne rozsiane wzmianki sugerujące epistolarne pochodzenie („bracia” – 3, 12; 10, 19, „święci bracia” – 3, 1, „najmilsi”). Byłyby one nie na miejscu, gdyby to była rozprawa. List ma charakter napomnienia oraz doktrynalnego pouczenia.
List do Hebrajczyków został poświadczony już w 1 Liście Klemensa (ok. 95 roku) bez wzmianki
o autorze. Cytuje go Hermas ok. 140 roku. Na Wschodzie jednomyślnie opowiadano się za autorstwem Pawła. Jako pierwszy wystąpił z taką tezą Pantenus (ok. 180), a następnie Klemens Aleksandryjski, Orygenes348, Euzebiusz z Cezarei i Jan Chryzostom. Na Zachodzie kwestionowano Pawłowe
autorstwo. Jako pierwszy podważył je Ireneusz, następnie Hipolit i Tertulian.
Hbr znajduje się między Rz a 1 Kor w kodeksie papirusowym ो46, w syryjskim kanonie z około
400 roku oraz w sześciu minuskułach z XI wieku bądź późniejszych. Kodeks 2248 i dwa późne minuskuły umieszczają po 2 Koryntian. Kodeks B umieszcza po Liście do Galacjan, niektóre minuskuły
umieszczają po Liście do Efezjan, a niektóre po Liście do Kolosan. Ważne uncjały i ok. 60 minuskułów umieszcza za Listami do kościołów a przed Listami pasterskimi.
Euzebiusz z Cezarei przytacza opinię, że Paweł napisał List w języku hebrajskim i dla Żydów,
natomiast Łukasz (zdaniem jednych), albo Klemens (zdaniem innych) przetłumaczył go na grecki.
348
W „Homiliach o Księdze Jozuego” Orygenes mówi o 14 Listach Pawła (7, 1).
159
Drugie przypuszczenie uznał za bardziej prawdopodobne, ponieważ List Klemensa i List do Hebrajczyków wykazują ten sam styl, ponadto mają podobne przesłanie349. Podobnie Jan Damasceński uważał, że na grecki przełożył Łukasz lub Klemens. Epifaniusz z Salaminy umieszcza Hbr w zbiorze 14
Listów Pawła. Teodor z Mopsuetii, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nyssy, Grzegorz z Nazjanzu, Efrem
Syryjski, Ambroży z Mediolanu, Hilary uważali, że autorem Hbr jest Paweł. Synod w Kartaginie mówi o 13 Listach Pawła, zaś synod w Hippo (419) podaje listę 14 Listów apostoła Pawła.
Jeżeli autorem listu nie był Paweł, to był nim jego uczeń, gdyż list ten wiernie oddaje naukę
Pawła, powtarza też niektóre charakterystyczne dlań zwroty.
Adresatami listu są judeo-chrześcijanie. Tytuł Προς Εβραιους występuje we wszystkich starożytnych rękopisach greckich.
Jedyną wskazówką mówiącą o miejscu powstania jest końcowe pozdrowienie „ci, którzy są z
Italii” (Hbr 13, 24). Zwrot ten może oznaczać: „ci, którzy pochodzą (przybyli) z Italii”, bądź: „ci, którzy są w Italii”.
W wyniku prześladowania Klemensa w 49 roku Żydzi z Rzymu przesiedlili się do Koryntu.
Montefiore porównując Hbr z 1 Kor doszedł do wniosku, że autorem Hbr jest Apollos, który napisał
go w 52-54 w Efezie dla judeo-chrześcijan z Koryntu. Argument z „tymi, którzy są z Italii” może dowodzić zarówno, że list powstał w Koryncie, jak i Rzymie.
Ze względu na pewne podobieństwa do 4 Mch i zauważalny wpływ Filona część badaczy opowiada się za Aleksandrią, jako miejscem powstania, bądź miejscem, do którego list został wysłany.
Przynajmniej w dwóch miejscach list mówi, że w Jerozolimie jest jeszcze świątynia. Hbr 8, 4-5
mówi o kapłanach, którzy „służą”, Hbr 9, 8 stwierdza nawet: „dopóki stoi pierwszy przybytek”. W
Hbr 3, 9-10 cytuje Ps 95 – „ojcowie przez 40 lat”, być może autor listu czyni aluzję do 40 lat, które
mijają od chwili ustanowienia nowego przymierza.
Paulinizm Listu do Hebrajczyków
Słownictwo listu do Hbr ma aż 65 wyrazów spotykanych jedynie u św. Pawła.
agiasm"V – uświęcenie (Hbr 12, 4 i 8 razy u św. Pawła)
kl®siV – powołanie (Hbr 3, 1; i 8 razy u św. Pawła)
‡pol?trwsiV – odkupienie (Hbr 9, 15; 11, 35 i 7 razy u św. Pawła)
nun de – teraz zaś (Hbr 2, 8; 8, 6; 9, 29; 11, 26 i 10 razy u św. Pawła)
Jeatriz"menoi – wystawieni publicznie (Hbr 10, 33; 1 Kor 4, 9)
- jiloxen{a – gościnność (Hbr 13, 2; Rz 12, 13)
List do Hbr ma 154 słów sobie tylko właściwych, Rz – 113, 1 Kor – 109, 2 Kor – 99, listy więzienne, liczące 13 rozdziałów, mają 111, a listy pasterskie (13 rozdziałów) – około 100 słów sobie
tylko właściwych. 20 spośród owych 154 terminów 20 występuje w cytatach z LXX, a 75 to zapożyczenia ze słownictwa LXX i wreszcie 40 wyrazów jest charakterystycznych dla Pawła, jedynie przekształconych przy pomocy przyimków.
Wspólne określenia, jak: Bóg pokoju (Hbr 13, 20; Rz 15, 33; 16, 20; 2 Kor 13, 11; Flp 4, 9; 1
349
Hist. Eccl., III, 38, 2-3. Natomiast w III, 3, 5 napisał: „Co do czternastu listów Pawłowych sprawa jest jasna i pewna.
Trzeba jednak wiedzieć, że niektórzy odrzucili List do Hebrajczyków, powołując się na kościół rzymski, który go nie uznaje
za pochodzący od Pawła”.
160
Tes 5, 23), c|riV met\ p|ntwn Úmín – łaska z wami wszystkimi (Hbr 13, 25; Tt 3, 15; por. Kol 4,
18; 1 Tm 6, 21; 2 Tm 4, 22), l"goV t®V ‡ko®V – słowo wysłuchane (Hbr 4, 2; por. 1 Tes 2, 13;
Kol 1, 5. 25). Trzy cnoty teologiczne – miłość, nadzieja, wiara – razem wyliczone (Hbr 6, 10-12; 10,
22-24; 1 Kor 13, 13).
Wspólne obrazy, porównania
„A chociaż był Synem, nauczył się posłuszeństwa” (Hbr 5, 8; Flp 2, 8; por. 1 Kor 15, 28); karmienie
się mlekiem, a nie pokarmem stałym (Hbr 5, 12. 13-14; 1 Kor 3, 2).
Cytowanie tych samych ST-owych tekstów.
„Sprawiedliwy z wiary żyć będzie” (Hab 2, 4).
„Wszystko musi Mu (Chrystusowi) być poddane” zwrot oparty na Ps 110, 1 i charakterystyczny dla
Pawła.
Cytat z Ps 2, 7 zastosowany w Dz 13, 33 i włożony tam w Pawłowe usta, cytowany jest również
w Hbr 1, 5; 5, 5. A więc głosząc Żydom Paweł lubił powoływać się na Ps 2, 7. Głosząc poganom nie
czynił tego i dlatego w Gal i Rz nie znajdujemy tego cytatu.
Hab 2, 4 cytowany w Rz 1, 17; Gal 3, 11 i Hbr 10, 38.
Przykład Abrahama
Słownictwo Listu do Hebrajczyków obejmuje 1038 słów, z czego 169 to hapax legomena
(16,28%).
Odbiorcy są autorowi dobrze znani pod względem ich stanu duchowego (5, 11-14; 6, 9-12), pod
względem niebezpieczeństw, na jakie są narażeni (2, 1 n; 3, 12 n; 4, 1. 11; 10, 25 n), oraz wartości
dobrych uczynków, jakie spełnili (6, 11; 10, 32 n). Gmina, do której list ten jest zwrócony popadła w
gnuśność i zniechęcenie. W wyniku prób, jakim poddani zostali odbiorcy (2, 18), ich życie duchowe
ucierpiało, stali się ociężali i ospali w słuchaniu (5, 11; 6, 12). Niektórzy nawet upadli na duchu (12,
12), niektórzy systematycznie opuszczali wspólne zgromadzenia (10, 25).
W Liście do Hebrajczyków rozwijane są kolejno tematy: wyższość Jezusa Chrystusa nad aniołami (rr. 1-2), wyższość Chrystusa nad Mojżeszem (r. 3), wyższość kapłaństwa Chrystusowego nad
kapłaństwem żydowskiego arcykapłana (rr. 5-7), wyższość świątyni niebiańskiej nad świątynią żydowską (rr. 8-9), wyższość jedynej ofiary Chrystusa ukrzyżowanego nad powtarzalnymi ofiarami
zwierząt w ST (r. 10). Rozdział 11 maluje obraz historii świętej, wysławiając ST-owych bohaterów
wiary. Epilog – r. 13 – zawiera pewne końcowe wiadomości, życzenia i pozdrowienia.
Porównując stare przymierze z nowym autor omawia podobieństwα, różnicę oraz wyższość
nowego nas starym. Stare przymierze we wszystkim wzorowało się na rzeczach niebieskich (8, 5).
Istnieje jednak różnica pomiędzy przybytkiem uczynionym rękoma a świątynią niezbudowaną rękami
(9, 11. 24), między rzeczami ziemskimi a niebieskimi (8, 4; 9, 23. 24), między doczesnością a wiecznością (9, 10. 12. 15). Wyższość Nowego Testamentu nad Starym okazuje się w sposób decydujący:
jedynie Nowy Testament daje dostęp do ostatecznych rzeczywistości. W całym liście można dostrzec
te trzy rodzaje związków.
161
Komentarze:
Bruce F. F., The Epistle to the Hebrews, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids
1997.
Ellingworth
P., The Epistle to the Hebrews, NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand
Rapids 1993.
Guthrie D., The Letter to the Hebrews, The Tyndale New Testament Commentaries, Inter – Varsity
Press, Leicester 1986.
Łach S., List do Hebrajczyków, Pallottinum, Poznań 1959.
Michel O., Der Brief an die Hebräer, Göttingen 1957.
Ruager S., Hebräerbrief, Stuttgart 1987.
Strobel A., Der Brief an die Hebräer, NTD9, Göttingen 1975.
Listy powszechne
List Jakuba
List Jakuba napisany jest pięknym językiem, zbliżonym do klasycznego, zdaniem niektórych
lepszym niż Ewangelia Łukasza i List do Hebrajczyków. Słownictwo listu jest bogate, na 570 użytych
w nim słów aż 63 nie występuje w pozostałych księga NT (45 pochodzi z LXX). ST cytowany jest w
wersji LXX. Niemniej pod tą doskonałą greką ukrywa się myślący po semicku autor. Termin
συναγωγη (2, 2) odniesiony do wspólnoty chrześcijańskiej (jedyny przypadek w NT), ale stosuje też
termin εκκλησια (5, 14).
Poza adresem dzieło nie posiada cech charakterystycznych dla listu. List chętnie nawiązuje do
mądrościowej literatury ST, jednak związek z Ewangeliami (synoptyczne), 1 Pt, Jd i paranetycznymi
fragmentami Listów Pawła jest silniejszy.
List został napisany pod koniec życia Jakuba, w latach 57-62. Jako miejsce powstania Listu
przyjmuje się Jerozolimę. Treść listu:
1, 1 – 2, 10 godność powołania chrześcijańskiego
1, 12-18 próby i pokuszenia
2, 1-13 ostrzeżenie przed stronniczością
2, 14-26 wiara i uczynki
3, 1-12 o potrzebie kontrolowania języka
3, 13-18 mądrość z góry
4, 1-12 przyjaźń ze światem
4, 11 – 5, 6 przeciwko chęci bogacenia się
5, 7-20 cierpienie i modlitwa
Jezus jest wspomniany jedynie w dwóch miejscach (1, 1; 2, 1), a o zbawczym dziele Chrystusa
nic się nie mówi. Owe dwie wzmianki można by nawet wykreślić nie wprowadzając tym żadnej zmia162
ny w treść listu.
Powodem napisania listu były rozbieżności, jakimi godzono Prawo z nauką Chrystusa.
Wierni, do których Jakub się zwracał mieli braki w miłości (Jk 1, 27 – 2, 13), miłosierdziu (2,
13-16), sprawiedliwości (5, 1-6), niepowściągliwości języka (1, 26; 3, 3-12), cierpliwości (4,
1-5), pokory (4, 6-10). Niektórzy z nich ulegli ułudzie bogactwa i żądzy wzbogacenia się (5,
13-17), a bogacze cieszyli się szczególnymi względami (2, 1-9). Nie rozumieli także znaczenia i siły modlitwy (5, 13-18). Postawy te zostały napiętnowane przez autora listu.
Autor był prawdopodobnie judeo-chrześcijaninem. List jego wygląda czasem na polemiczny
względem nauki Pawła. Powołuje się na ten sam przykład Abrahama, użyty przez Pawła, wynosząc
zeń przeciwną naukę. U Pawła czytamy (Rz 4, 3; por. Gal 3, 6): Bo cóż mówi Pismo? Uwierzył Abraham Bogu i zostało mu to poczytane ku usprawiedliwieniu. Natomiast List Jakuba utrzymuje: Czy
Abraham, ojciec nasz, nie dla uczynków został usprawiedliwiony, kiedy złożył syna Izaaka na ołtarzu
ofiarnym? Widzisz, że wiara współdziałała z uczynkami jego i przez uczynki stała się doskonała. Aby
wypełniło się Pismo, Które mówi: Uwierzył Abraham Bogu i poczytane mu to zostało ku usprawiedliwieniu, i nazwany został przyjacielem Boga. Widzicie, że człowiek bywa usprawiedliwiony z uczynków,
a nie jedynie z wiary (2, 21-24).
Jk 5,12 wykazuje częściową zbieżność z 2 Kor 1, 17-19.
Komentarze:
Adamson J. B., The Epistle of James, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids
1976.
Brosend W. E., James & Jude, NCBC, Cambridge University Press 2004.
Davids P. H., The Epistle of James, NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing
Co., Grand Rapids
1982.
Martin R. P., James, WBC, Dallas: Word Books 1988.
Moo D. J., The Letter of James (Pillar New Testament Commentary), Wm. B. Eerdmans Publishing
Co., Grand Rapids 2000.
1 List Piotra
List jest napisany dobrą greką, o bogatym słownictwie, aż 62 słów tego listu nie występuje poza
nim w NT (34 pochodzi z LXX). Występuje w nim mniej semityzmów niż u Pawła, a język jest bardziej zbliżony do języka literackiego niż obiegowego. Autor nie tylko pisze po grecku, ale i myśli.
Autor posługuje się antytezami (2, 14. 23; 3, 18), synonimami (1, 8. 10; 2, 25). Niektóre fragmenty
listu stylizowane są według zasad hebrajskiej poezji: 3, 10-12 oraz ST-owe cytaty w 1, 24; 1, 25; 2, 6.
Według danych listu, został on napisany przez apostoła Piotra (1, 1), świadka cierpień Chrystusa (5, 1), mający przy sobie Marka, jako syna (5, 13). Nie napisał go jednak własnoręcznie, ale przy
pomocy Sylwana (5, 12), co tłumaczyłoby wysoki poziom greki. Tradycja patrystyczna nigdy nie wątpiła w autentyczność tych danych, ani w kanoniczność Listu. Piotrowe autorstwo poświadczyli Ireneusz, Tertulian, Klemens Aleksandryjski i Orygenes.
Na rzecz Piotrowego autorstwa świadczy zastosowanie pojęcia „cierpiącego sługi Bożego”.
163
Myśl tę odnajdujemy w nauczaniu Piotra według Dziejów Apostolskich. W Dziejach jedynie w mowach przypisanych Piotrowi Chrystus jest nazwany Sługą Bożym (Dz 3, 13. 26; 4, 27. 30). Identyfikacja ta – nawiązująca do Iz 53 – jest bardzo rzadko wyrażana w NT, poza Dziejami występuje tylko w 1
Liście Piotra. Widać stąd, że jest to ulubiona myśl Piotra, który cierpienia Jezusa uczynił ośrodkiem
swojej teologii. Podobnie w Dziejach Apostolskich jedynie Piotr wypowiada myśl – nawiązującą do
Pwt 21, 23 – że Jezus został powieszony na drzewie (Dz 5, 30; 10, 39). Podobnie wyrażoną myśl znajdujemy jeszcze tylko w Gal 3, 13 i 1 Pt 2, 24 (W swoim zbawczym ciele poniósł grzechy na drzewo
krzyża). Na uwagę zasługuje też polecenie Paście trzodę Bożą (5, 2), które koresponduje z danym
Piotrowi przez Jezusa poleceniem Paś owieczki moje (J 21, 6) oraz zwrot srebro i złoto, który występuje tylko w Dz 3, 6 (Powiedział Piotr: Srebra i złota nie mam) i w 1 Pt 1, 18 (Nie rzeczami znikomymi, srebrem, ani złotem, zostaliśmy wykupieni). W obu przypadkach srebro i złoto przeciwstawione są
temu darowi, który ofiarowuje nam Chrystus i przedstawione zostały jako coś mniej cennego od tego
daru. W NT zwrot srebro i złoto występuje jeszcze tylko w Dz 20, 33 z innym jednak zastosowaniem.
Pouczająca uwaga, że diabeł chodzi wokoło jak lew ryczący, szukając kogo by pochłonąć (5, 8), to
także echo pouczenia jakiego udzielił Piotrowi Jezus (Mt 16, 23). Autor mówi o sobie, że jest świadkiem cierpień Chrystusowych (5, 1).
List został napisany po ewangelizacji Azji Mniejszej (50-57), po wielkich Listach Pawła (5662), ale przed wybuchem prześladowania Nerona (lipiec 64). Wzmianka o Sylwanie, sekretarzu Piotra
(5, 12), sugeruje, iż powstanie Listu przypada na okres równoczesnej obecności w Rzymie Piotra,
Marka i Sylwana. List wspomina o prześladowaniach, które stały się udziałem zborów położonych w
Azji Mniejszej (3, 13-18; 4, 12-19). Prześladowania tego nie było jeszcze w latach 50-tych, nie wspomina o nim żaden z Listów Pawła, jedynie List do Hebrajczyków czyni doń aluzje. List ten w kilku
miejscach zdaje się powoływać na Listy Pawła (Do Rzymian, Do Efezjan i 1 Do Tymoteusza). Ponadto
w 5, 1 autor podaje się za starszego człowieka. Tak więc list ten mógł powstać w roku 64, lub nieco
później. Być może Piotr napisał go na krótko przed śmiercią.
List został napisany w „Babilonie” (5, 13). Wydaje się mało prawdopodobną rzeczą, by chodziło tu o historyczny Babilon, który był wówczas małym, podupadłym miastem, opuszczonym nawet
przez diasporę żydowską, która w połowie I wieku przesiedliła się do Seleucji. Babilon w judaizmie
był synonimem wygnania i uciemiężenia, może więc „Babilon” jest symbolem „tego świata zła”, a
może, biorąc pod uwagę fakt, iż pisarze żydowscy i wczesnochrześcijańscy tą właśnie nazwą nieraz
określali Rzym, jest to symboliczne określenie Rzymu (por. Ap 17, 5 nn). List zaadresowany został do
chrześcijan rozproszonych w Azji Mniejszej (1, 1).
Treść listu:
1, 1 – 2, 10 – godność powołania chrześcijańskiego
2, 11 – 4, 11 – jak powinni postępować chrześcijanie względem siebie, a jak względem świata i pogan
4, 12 – 5, 11 – słowa zachęty
5, 12 – 14 – końcowe pozdrowienie.
Na tle wielkich prześladowań ze strony pogańskiego otoczenia (2, 12-20; 3, 14-17; 4, 4. 12) i
oczekiwania końca świata (5, 7) 1 List Piotra jawi się jako wezwanie do nadziei (1, 3-12), do świętości (1, 13 – 2, 10) i do dobrego postępowania (2, 11 – 4, 19). Ostatni rozdział zawiera specjalną zachę164
tę dla „starszych”.
Chrześcijanie zostali wybranymi do zbawienia (1, 3 – 2, 10), więc ich styl życia winien być
nacechowany pokorą we wszystkich okolicznościach (2, 11 – 3, 12), na drodze cierpienia osiągną
błogosławieństwo (3, 13 – 5, 11). Stale jest ukazywany obraz Chrystusa jako wszechmocnego Zbawiciela, cierpliwie przezwyciężającego wszelkie cierpienia.
2, 11 zdaje się powoływać się na Ga 5, 17-25, w 3, 1. 7 – na Ef 5, 22. 25, w 3, 3 – na 1 Tm 2, 9,
w 2, 13 – na Rz 13, 1-7.
1 List Piotra kilkakrotnie współbrzmi z Listem Jakuba:
List Jakuba
1 List Piotra
poczytujcie sobie za radość, gdy rozmaite doświadczenia przechodzicie (1, 2);
doświadczenie sprawia wytrwałość (1, 3);
powołanie się na Iz 40, 6-7 (1, 10-11);
odrzućcie wszelki bród (1, 21a);
weselcie się, gdy zasmucani bywacie różnymi doświadczeniami (1, 6);
aby wypróbowana została wiara wasza (1, 7);
cytat z Iz 40, 6-8 (1, 24-25);
odrzućcie wszelką złość, obłudę, zazdrość i wszelką
obmowę (2, 1);
zapragnijcie niesfałszowanego duchowego mleka (2, 2);
pożądliwości, które walczą w naszej duszy (2, 11);
przyjmijcie wszczepione w was Słowo (1, 21b);
pożądliwości, które walczą w naszych członkach (4,
1);
i zakryje mnóstwo grzechów (5, 20);
cytat z Prz 3, 34 (4, 6);
uniżcie się przed Panem, a wywyższy was (4, 10);
przeciwstawcie się diabłu (4, 7);
miłość zakrywa mnóstwo grzechów (4, 8);
cytat z Prz 3, 34 (5, 5);
uniżcie się pod mocną ręką Boga, aby wywyższył was (5,
6);
przeciwstawcie się [diabłu] (5, 8-9).
1 List Piotra traktuje o wszystkich trzech osobach Trójcy Świętej. Pisząc o Ojcu stwierdza, że „żyje i trwa” (1 Pt 1, 23). „Cierpliwość Boża” oczekiwała na tych, którzy zostaną uratowani z wód potopu będących zapowiedzią chrztu (1 Pt 3, 20-21).
Duch Święty działał już przez proroków ST. Głoszenie Ewangelii dokonuje się w mocy
Ducha Świętego (1 Pt 1, 10-12. Duch Święty uświęcił apostołów, to pod Jego wpływem stali
się posłuszni Chrystusowi (1 Pt 1, 2).
Chrystus ze względu na nas objawił się (1 Pt 1, 20) i cierpiał (2, 21). Umarł za nasze
grzechy, aby przyprowadzić nas do Boga (1 Pt 3, 18), abyśmy przestali być uczestnikami
grzechu, a żyli w sprawiedliwości (2, 24). „Wyście przez Niego uwierzyli w Boga”, a „wiara
wasza i nadzieja są skierowane ku Bogu” (1, 21), „błądziliście bowiem jak owce, ale teraz
nawróciliście się do pasterza i stróża dusz waszych” (1 Pt 2, 25; por. Iz 53, 6).
Komentarze:
Davids P. H., The First Epistle of Peter, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids
1990.
Grudem W., The First Epistle of Peter: An Introduction and Commentary, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1988.
165
2 List Piotra
Jest jednym z późniejszych pism NT. Powołuje się na listy Pawła (3, 15). Z 1, 14 wynika, że
autor napisał go na krótko przed swoją śmiercią. Powstał około 65 roku. Autor Listu podaje się za
„Szymona Piotra, sługi i apostoła Jezusa Chrystusa” (1, 1), odwołuje się do przeżyć na górze Tabor
podczas przemienienia Jezusa (1, 16-18). Powołuje się na swój wcześniejszy list (3, 1) – 1 List Piotra.
Jednak we wczesnym chrześcijaństwie był kwestionowany. Euzebiusz napisał: „Co do tak zwanego
Drugiego Listu istnieje tradycja, że wprawdzie nie należy do Testamentu, ale ponieważ wielu go uważało za pożyteczny, przeto się przechował razem z innymi pismami” 350.
Treść listu:
1, 1-2 – pozdrowienie
1,2-21 –chrześcijańskie przywileje
2,1- 22 – ostrzeżenie przed fałszywymi nauczycielami
3,1-18 – nadejście Dnia Pańskiego
2 List Piotra różni się od 1 Listu Piotra co do stylu, języka i myśli. W pierwszym liście zauważa się wpływ teologii Pawła, drugi jedynie wspomina Pawła (3, 15). Pierwszy list nawiązuje do męki
Jezusa, w drugim natomiast dużo się mówi o nadchodzącej Paruzji. Wszystkie te różnice można w
dużym stopniu wytłumaczyć współautorstwem Sylwana przy redagowaniu pierwszego listu. 2 List
Piotra uzależniony jest od Listu Judy.
Powodem napisania listu było pojawienie się fałszywych nauczycieli, którzy wykorzystywali
hasła chrześcijańskiej wolności dla nagannego prowadzenia i propagowania złego stylu życia. Autor
pisze swój list, aby umocnić prawdziwą, przekazaną przez tradycję wiarę (1, 12; 3, 2). Innym powodem może być opóźniająca się Paruzja (3, 15-16). Autor przestrzega, że przyjdą jeszcze i tacy fałszywi
nauczyciele, którzy zaczną drwić z oczekiwań na Paruzję.
List podtrzymuje nadzieję chrześcijańską mimo opóźniania się Paruzji. Zwraca uwagę, że powtórne przyjście Chrystusa jest wydarzeniem o niezwykłym znaczeniu.
List Judy
Pisany doskonałą greką, pomimo iż jest krótki zawiera 18 terminów niewystępujących w żadnej
innej księdze NT. Trzy z nich pochodzi z Septuaginty, pozostałe znajdują się u dobrych greckich autorów. Widoczny jest wpływ Septuaginty na język i styl listu. Semityzmy wskazują na żydowskie pochodzenie autora, natomiast greczyzna listu na wychowanie w kulturze hellenistycznej. Zwraca uwagę
stosowanie rzadkiego w NT optativu.
Treść listu:
1-2 – pozdrowienie
3-16 – ostrzeżenie przed fałszywymi nauczycielami
17-23 – zachęta do trwania w wierze
24-25 – błogosławieństwo końcowe
350
Hist. Eccl., III, 3, 1.
166
Porównanie 2 Listu Piotra z Listem Judy wykazuje wielkie podobieństwo pomiędzy 2,1-18 2
Listu Piotra a wierszami 4-16 Judy. Już wstępne pozdrowienie jest niemal identyczne (2 Pt 1, 2 i Jd
2). Temat obu listów jest ten sam. W tym samym porządku przytaczany jest przykład upadłych aniołów (2 Pt 2, 4; Jd 6), Sodomy i Gomory (2 Pt 2, 6; Jd 7), Balaama (2 Pt 2, 15-16; Jd 11), nierozumnych zwierząt (2 Pt 2, 12 i Jd 10). Kilkanaście wierszy Listu Judy ma swój dość dokładny odpowiednik w 2 Liście Piotra (2 Pt 2, 1-18 i Jd 4-16). Wygląda na to, że autor jednego z dwu listów przepisywał drugi, jedynie nieznacznie zmieniając. Zachodzi jednak różnica w traktowaniu apokryfów ST, w
których cytaty List Judy obfituje, podczas gdy 2 List Piotra nie posiada ani jednego niewątpliwego
cytatu. Dzisiaj na ogół przyjmuje się zależność 2 Pt od Jd, a nie odwrotnie. Ponieważ łatwiej przyjąć,
iż dłuższy list został opracowany na podstawie krótkiego, a nie odwrotnie; obydwa listy operują przykładami z ST, ale dopiero 2 Pt przykłady ST-owe układa w porządku chronologicznym; 2 Pt nie zawiera cytatów z literatury apokryficznej; wreszcie niektóre stwierdzenia 2 Pt stają się zrozumiałe dopiero w świetle paralelnych tekstów Jd (2 Pt 2, 4 – Jd 6; 2 Pt 2, 11 – Jd 9-10; 2 Pt 2, 17 – Jd 12-13).
Niektóre terminy i zwroty użyte w każdym z tych listów, nie występują nigdzie więcej w NT.
εµπαικται szydercy (2 Pt 3, 3; Jd 17).
αλογα ζωα nierozumne zwierzęta (2 Pt 2, 12; Jd 10)
Zależność obydwu pism od jakiegoś wspólnego im źródła jest mało prawdopodobna351.
Sytuację komplikują nieco – albo wyjaśniają – wiersze 17-18. Przypomnijcie sobie słowa apostołów Pana naszego Jezusa Chrystusa, gdy mawiali do nas: W czasie ostatecznym wystąpią szydercy,
postępujący według swoich bezbożnych pożądliwości. Chodzi na pewno o Piotra, którego Juda niejednokrotnie słuchał. Były to po prostu słowa, które Piotr nieraz głosił.
Z wiersza 17 wynika, że autor nie był apostołem. Słownictwo i styl dowodzą, że autor dobrze
znał grecki. Aż 11 słów tego krótkiego listu nie występuje ani w NT, ani w LXX. Autor jest jednak
Żydem z pochodzenia, ze względu na pewne cechy semickie. Na samym początku autor przedstawia
siebie, jako „Juda, sługa Jezusa Chrystusa, brat zaś Jakuba” (1, 1). Skoro autor odwołuje się do Jakuba, musiał być znaną osobą. Prawdopodobnie chodzi o Jakuba wymienionego w Mt 13,55 i Mk 6,3.
Tak więc ten judeo-chrześcijanin może być bratem Jezusa i Jakuba.
List ten kilkakrotnie cytuje apokryficzne księgi judaizmu. Jeden z cytatów (1 Hen 1, 9) został
bardzo uroczyście wprowadzony (ww. 14-15), tak jakby chodziło o cytat z Pisma Świętego. Księga
Henocha cieszyła się wyjątkowym autorytetem zarówno u Żydów, jak i pierwszych chrześcijan. Cytuje ją List Barnaby (16,5), a Tertulian i Klemens Aleksandryjski traktują ją, jako księgę natchnioną.
Cytuje też Wniebowzięcie Mojżesza (w. 9. 16) i Testamenty XII Patriarchów (ww. 6-7).
List występuje przeciwko tym, którzy zatruwają życie Kościoła, przeciwko rozpustnikom i fałszywym nauczycielom, którzy podstępnie wśliznęli się do chrześcijańskiej wspólnoty. W trosce o
dobro Kościoła, w trosce o „nasze wspólne zbawienie” autor wzywa do walki z błędami, które się
wdarły dla dobra wiary (w. 3). Ludzi, którzy te błędy do Kościoła wnieśli autor nazywa „bezbożnikami” i tymi, którzy zapierają się Chrystusa (w. 4). Następnie autor przytacza kilka przykładów kary
Bożej, ostrzegając w ten sposób owych fałszywych nauczycieli, że również i ich ona czeka.
Jest jednym z czterech krótkich listów powszechnych, których autentyczność była często kwe351
T. Callan, Use of the Letter of Jude by the Second Letter of Peter, Biblica 85 (2004), pp. 42-64.
167
stionowana do wieku IV. Wątpliwości na nowo się pojawiły w okresie reformacji. Niemniej wymieniony został, jako natchniony przez fragment Muratoriego. Cytowany jest przez Tertuliana, Klemensa
Aleksandryjskiego i Orygenesa.
Listy Jana
Listy Jana napisane zostały w duchu świetlanej kontemplacji. Myśli, które one zawierają nie
następują w logicznym porządku, który nieraz się zauważa u Pawła, rozwijają się one cyklicznie – te
same tematy powracają wiele razy, a całość wyrażona jest w stylu liturgicznym352. 2 oraz 3 List Jana
różni się od 1 Listu Jana krótkością oraz rodzajem literackim. Każdy z nich można określić, jako „bilet
wizytowy”. Jednak oba pozostają w tych samych ramach tematycznych, co pierwszy, a miłość wzajemna jest traktowana, jako istota życia chrześcijańskiego.
Autentyczność pierwszego listu nie była nigdy kwestionowana (podobnie jak 1 Piotra). Natomiast wątpiono w autentyczność 2 i 3 Listu we wczesnym chrześcijaństwie. Autorstwo przypisywano
nie Apostołowi, lecz Janowi prezbiterowi, jednemu z 72 uczniów Jezusa. Wątpliwości odżyły w okresie reformacji.
1 List Jana
1 List Jana swą formą i treścią przypomina liczne ustępy Ewangelii Jana, a zwłaszcza mowy
pożegnalne (Jn 14-17). Sam już wstęp przypomina początek IV Ewangelii. Przykazanie miłości, zwyciężyć świat, jednorodzony, przebłaganie, idea ponownego narodzenia, ufność, świadczyć, świadectwo, krew i woda (Jn 19, 34-35; 1 J 5, 6).
List zawiera zaledwie cztery słowa niewystępujące w innych księgach NT (ἀγγελία, ἀντιχριστóς, ἱλασµóς, χρι`σµα), a pięć niewystępujących w IV Ewangelii (κοινωνία; ponadto 1 J 5, 8 wyraża
ideę łączenia nie używając służących w tym celu terminów). Zupełny brak ST-owych cytatów. Częste
użycie paralelizmów synonimicznych i antytetycznych, użycie parataksy, obecność inkluzji. Prowadzi
to czasem do pozornych sprzeczności:
Jeżeli mówimy, że nie ma w nas grzechu, kłamiemy i nie ma w nas prawdy (1, 8) – Każdy, kto
przebywa w Nim nie grzeszy (3, 6).
Nie piszę wam nowego przykazania, lecz stare przykazanie (2, 7) – ale piszę wam nowe przykazanie (2, 8).
List porusza następujące tematy: Bóg jest światłością, Bóg jest miłością, Chrystus przyszedł na
świat, aby dać mu życie wieczne, chrześcijanie winni się nawzajem miłować.
Bóg jest światłością, a każdy, kto przebywa w światłości wie, czym jest prawda (1, 6); kto przebywa w światłości będzie miłować drugiego człowieka (2, 9-10). Bóg jest miłością, umiłował świat i
dlatego posłał nań swego Syna (4, 9. 14). Jezus Chrystus przyszedł na świat, by oddać swe życie za
świat i uzyskać przebaczenie grzechów dla całego świata (2, 2; 3, 16).
Każdy, kto przebywa w Bogu będzie miał miłość (4, 16) i będzie miłował drugiego człowieka
(4, 20). Kto nienawidzi, ten nie zna Boga (3, 9; 4, 20). Chrześcijanie, jako dzieci Boga, winni się na-
352
O. Cullmann, Zarys historii ksiąg Nowego Testamentu.
168
wzajem miłować. Każdy, kto przebywa w Bogu nie grzeszy (3, 6; 5, 18).
Ważną rolę odgrywa termin παρρησία, użyty czterokrotnie (2, 28; 3, 21; 4, 17; 5, 14). Oznacza
on „pewność”, „ufność”, „śmiałość”, nawet „otwartość” (?), a stosowany jest zawsze w połączeniu z
czasownikiem „mieć” (mamy pewność, mamy ufność).
A teraz, dzieci, trwajcie w Nim, abyśmy, gdy się objawi, mieli śmiałość, a nie zostali zawstydzeni podczas Jego Paruzji (2, 28).
Umiłowani, jeżeli serce nas nie potępia, mamy śmiałość przed Bogiem (3, 21).
W tym celu miłość jest w nas doskonalona, abyśmy mieli śmiałość na dzień sądu, bo jesteśmy
podobni do Niego w tym, świecie (4, 17).
Na tym polega ufność, którą w Nim mamy, że o cokolwiek zgodnie z Jego wolą poprosimy,
wysłuchuje nas (5, 14).
Chodzi więc o swego rodzaju gwarancję nietykalności, dzięki której nic nam nie grozi przed
Bogiem.
List wspomina o grzechu śmiertelnym, nie wyjaśniając go (5, 16. 17), kończy się nagle i niemal
zaskakującymi słowami: Dzieci strzeżcie się bałwochwalstwa (5, 21).
1 List Jana został napisany w tym samym celu, co Ewangelia Jana i wygląda na wstęp do
czwartej Ewangelii. Jest nim walka z doketyzmem i zapewne też wczesno-gnostyckimi sektami, które
właśnie wdzierały się do Kościoła i zagrażały mu. Dlatego znajdujemy w nim: „dotykał swoimi rękami” – Chrystusa – (1, 1), „wszelki duch, który wyznaje, że Jezus Chrystus przyszedł na świat w ciele,
jest z Boga” (4, 2). „Każdy, kto nie uznaje Syna, nie ma też nic wspólnego z Ojcem” (2, 23) zwrócone
jest chyba przeciw Keryntosowi, uważającego Jezusa za zwykłego człowieka. Zwrócenie uwagi na
miłość, jako najwyższej zalety (4, 7-21), jest zapewne również elementem walki z gnostykami, stawiającymi poznanie wyżej niż miłość.
Czasami współbrzmi z Listami Piotra i Jakuba, jak np. 1 Pt 5, 8 (diabeł szuka kogo by pochłonąć) i 1 J 5, 18 („zły nie może dotknąć”).
Zazdrośnie chce mieć tylko dla siebie ducha, któremu dał w nas mieszkanie (Jk 4, 5). Po tym
poznajemy, że w nim mieszkamy, a On w nas, że z Ducha swego nam udzielił (1 J 4, 13; por. 3, 24).
Czasem sprawia wrażenie, że je uzupełnia. Według Listu Jakuba wiara musi być wsparta
uczynkami. Sama tylko wiara w Boga nie wystarcza. Wierzysz, że Bóg jest jeden, dobrze czynisz i
demony wierzą i drżą (Jk 2, 19). Natomiast według 1 Listu Jana wiara musi być oparta na wyznawaniu Chrystusa. Każdy duch, który nie wyzna Jezusa, nie jest z Boga, jest od antychrysta (1 J 4, 3). Każdy, kto zaprzecza, że Jezus jest Chrystusem, jest od antychrysta… każdy, kto zapiera się Syna nie ma i
Ojca (1 J 2, 22-23). Wynika stąd, że demony wierzą w Boga, lecz nie uznają Chrystusa. Kto zaś wierzy w Chrystusa, przebywa w Chrystusie, a Chrystus w nim. Ten zaś, w którym mieszka Chrystus
wykonuje uczynki Chrystusa, a więc to, czego domaga się List Jakuba.
1 List Jana jest cytowany w najstarszej literaturze chrześcijańskiej: Didache, Klemens Rzymski,
Pasterz Hermasa, List Pseudo-Barnaby i List do Diogeneta.
2 List Jana
2 List Jana zawiera zaledwie 245 wyrazów podzielonych na 13 wierszy. O krótkości tego listu
169
świadczy fakt, że nie znajdujemy w nim wszystkich liter greckiego alfabetu, brakuje mianowicie litery
ψ. List zaadresowany został do „wybranej pani i jej dzieci” (w. 1), być może jest to symboliczne określenie Kościoła i jego wyznawców, na co wskazuje końcowe pozdrowienie: Pozdrawiają cię dzieci
twojej wybranej siostry (w. 13).
List ten wraca do tematu miłości braterskiej (ww. 5-6), przestrzega przed zwodzicielami, którzy
nie chcą uznać, że Chrystus przyszedł w ludzkim ciele (w. 7). Każdy, kto przyjmie nauczanie owych
zwodzicieli utraci zapłatę, na którą już zapracował (w. 8). Każdy, kto się zanadto wychyla i nie pozostaje w nauce Chrystusa, nie ma Boga. Ten, kto pozostaje w nauce Chrystusa, ten ma Ojca i Syna (w.
9). O tych sprawach była już mowa w pierwszym liście. Jeśli ktoś przychodzi do was i tej nauki nie
przynosi, to nie przyjmujcie go do domu i go nie pozdrawiajcie (w. 10).
3 List Jana
3 List Jana jest najkrótszą księgą NT, zawiera tylko 219 wyrazów podzielonych na 15 wierszy.
Jest on w istocie osobistą kartką „Starszego”, zaadresowaną do Gajusa (1, 1). Według Konstytucji
Apostolskich (7, 46) imię Gajus nosił pierwszy biskup zboru w Pergamonie. Prawdopodobnie jest to
ten sam człowiek, do którego skierowany został 3 List Jana.
List ten tym różni się od dwóch pierwszych, że wymienia imiona aż trzech ludzi. Starszy chwali
Gajusa za postępowanie zgodnie z Prawdą (w. 3) i w duchu wiary (w. 5). Nazywa go też dzieckiem,
co znaczy, że został przezeń nawrócony (w. 4). Chwali też Demetriusza, o którym „wszyscy dobrze
świadczą, a nawet sama prawda” (w. 12). Gani natomiast Diotrefesa, który stał na czele innej wspólnoty i nie uznawał władzy Starszego. Mało tego złośliwie go obmawiał (w. 10). Autor wspomina, że
napisał już „coś” do wspólnoty, ale Diotrefes „nie przyjmuje nas” (w. 9), a więc nie zezwalałby list ten
był czytany. Prawdopodobnie chodzi o 2 List Jana. Niewykluczone, że ów List wymierzony był właśnie w Diotrefesa, który był owym „zwodzicielem”, który obraził się za list wymierzony właśnie przeciw niemu i dlatego złośliwie obmawiał jego autora.
List ma charakter prywatny, bardzo osobisty. W zasadzie tylko wiersz 11 zawiera ogólne pouczenia. Umiłowany, nie naśladuj zła, lecz dobro! Ten, kto czyni dobro, jest z Boga; ten, kto czyni zło,
Boga nie widział. Zbiega się to z treścią poprzednich listów oraz Ewangelii Jana.
Język i styl jest bardzo podobny do 2 Listu Jana, a nieco różny od 1 Listu. List cytowany był
przez Tertuliana i Orygenesa.
Komentarze:
I. H. Marshall, The Epistles of John, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids 1978.
Apokalipsa Jana
Czas i miejsce napisania
Księga została napisana na małej skalistej wysepce Patmos, o długości 15 km i 9 km szerokości.
170
Wyspa należy do archipelagu Sporady (pomiędzy wyspami Ikaria i Kos), na M. Egejskim, oddalona
90 km na południowy zachód od Efezu. Około 77 roku Pliniusz Starszy353 określa ją, jako kolonię
karną. O tym, że była miejscem zesłania świadczy też wczesnochrześcijańska tradycja (Ireneusz, Klemens, Orygenes). Toteż wygnanie na tę wyspę mogło oznaczać ciężką pracę w kamieniołomach. W
południowej części wyspy pokazuje się dziś grotę objawień. W XI wieku dla upamiętnienia powstania
Apokalipsy wzniesiono tam klasztor św. Jana. Głosy tradycji odnośnie czasu powstania księgi są niejednorodne i albo odnoszą do trzech różnych cesarzy: Klaudiusz, Neron i Domicjan.
Datę powstania księgi Ireneusz ustala na koniec panowania Domicjana (81-96)354. Wiktoryn z
Patawii podaje, że czas napisania przypada na rządy Domicjana, ale wydana została po jego śmierci
Domicjana i zwolnieniu Jana z Patmos355. Podobnie Ps.-Augustinus (Quaest. Vetus et Novum Test.
76,2). Euzebiusz precyzuje i podaje 15 rok panowania Domicjana356, a więc rok 95. Tę samą datę podał też Hieronim357.
Według Dialogu z Żydem Tryfonem Justyn przeprowadzał dyskusję z Tryfonem w Smyrnie 35
lat po śmierci Jana Apostoła, na początku powstania Bar Kochby (Dial. 1, 3; 9, 3), zaznaczył też, że w
takich samych warunkach Jan pisał Apokalipsę w przeszłości (Dial. 81, 4), co oznacza, że podczas
wijny żydowskiej 67-70. Klemens Aleksandryjski stwierdza, że powrót z Patmos nastąpił po śmierci
tyrana (nie precyzując którego)358. Natomiast według Euzebiusza, Klemens Aleksandryjski miał
utrzymywać, że Apokalipsa napisana została za Nerona359. Podobnie Orygenes stwierdza: „Cesarz
rzymski – jak poucza tradycja – skazał Jana na wyspę Patmos”360. Tertulian podaje, że Jan został zesłany na Patmos przez Nerona361.
Epifaniusz z Salaminy (315-403) stwierdza, że Ewangelia Jana została napisana za Domicjana,
natomiast wygnanie i powrót Jana umiejscawia na czasy panowania Klaudiusza (41-54)362. Teofilakt,
biskup Achrydy (XI wiek), nadmienia, że Apokalipsa powstała za czasów Nerona363.
Kościół Syryjski we wstępie do Apokalipsy po dziś dzień podaje: „Objawienie, które zostało
dane Janowi Ewangeliście przez Boga na wyspie Patmos, na którą został zesłany przez cesarza Nerona”. Fragment Muratoriego stwierdza, że apostoł Paweł pisząc swoje listy do kościołów wzorował się
na siedmiu listach z Apokalipsy (rozdziały 2-3). Pseudo-Prochorus. Euzebiusz w Preparatio Evangelica.
Niektóre minuskuły umieszczają Apokalipsę zaraz po Ewangeliach (60, 792, 1006, 1064, 1328,
1551, 2323, 2643), inne po Ewangeliach i Listach Pawła (1772, 1934, 1948, 1955, 1957, 2004), po
Dziejach Apostolskich (1859, 2186).
Rozdziały 6-7 opisują sytuację, jaka panowała w Palestynie na krótko przed wybuchem powsta-
353
Historia naturalis, 12, 4-13, 23. Również Tacyt (Annales, 3, 68; 4, 30; 15, 71).
Adv. Haer. V, 30, 3.
355
Comm. in Apoc. 10, 11; 17, 10; CSEL 49, 92.
356
Hist. eccl. 3, 18, 1-4.
357
De viris illustr. 9.
358
Quis div. salv. 42.
359
Stromata, 207, 667.
360
Hom. in Matt. 16, 6.
361
De Praes. 33.
362
Haer., 51, 13. 33; PG, XLI, 909-910.
363
PG, CXXIII, 1133-1134.
354
171
nia żydowskiego. W rozdziale 11,1-2 znajduje się opis świątyni w Jerozolimie oraz zapowiedź, że
poganie będą tratować święte miasto przez 42 miesiące. Więc świątynia nie jest jeszcze zburzona.
Rozdział 12 znakomicie oddaje sytuację z czasów wojny żydowskiej (rok 68). W Ap 17, 9-10 jest
mowa o siedmiu królach - pięciu upadło, jeden jest, inny nie przyszedł, a gdy przyjdzie, będzie mógł
krótko tylko pozostać (17, 10). Jeden, który jest – Neron (54-68), inny nie przyszedł - może Wespazjan
(69-79), bądź któryś z jego trzech krótko władających poprzedników (Galba, Otto, Witeliusz). Jest to
wskazanie na rok 68.
Zwolennicy późniejszego datowania Apokalipsy dowodzą, że sytuacja kościołów w Azji Mniejszej opisana w Ap 2-3 odpowiada raczej końcówce I stulecia niż latom 60-tym (porzuciłeś swoją
pierwszą miłość –2,4; jesteś ani zimny, ani gorący – 3, 15). Jednak odtworzenie sytuacji owych kościołó nie jest możliwe zarówno w przypadku lat 60-tych jak i 90-tych.
Hugo Grotius opowiadał się za wcześniejszą datacją, wskazując lata 60-70. Argumentami są:
interpretacja 17,10-11 (cesarz Wespazjan szóstym królem), oraz 11, 1-2 (świątynia w Jerozolimie
jeszcze nie została zburzona). Izaak Newton opowiadał się za wczesnym datowaniem364, Düsterdieck,
Weiss. Güricke, Schaff.
Problem autorstwa
Według danych dostarczonych przez samą księgę, autorem jest Jan (1, 1. 4. 9; 22, 8), sługa Boga (1, 1), „brat” adresatów (1, 9) i proroków (22, 9), „współuczestnik” w ucisku, królestwie i wytrwałości dla Jezusa (1,9). Tradycja niemal jednogłośnie identyfikuje go z Janem apostołem, synem Zebedeusza. Dziś jest to niemal powszechnie kwestionowane.
Na rzecz autorstwa Jana ewangelisty przemawiają głosy tradycji; Ap i J zawierają osiem słów
nie występujących poza nimi w NT; podobieństwa IV Ewangelii z Apokalipsą, wspólnymi są pojęcia:
„baranka”, „woda żywa”, terminy: „Słowo”, „prawdziwy”, „świadek”, „świadczyć”, „świadectwo”,
„zachowywać”, „ten który przybywa”, „zwyciężyć”. Różnice mogą natomiast wynikać stąd, iż pisząc
w Efezie Ewangelię korzystał z pomocy doświadczonego pisarza, natomiast na Patmosie pisał samotnie; różnice eschatologiczne wynikają stąd, iż Ewangelię pisał przed otrzymaniem objawienia na Patmosie365 i jego eschatologia nie była jeszcze rozwinięta.
Głosy tradycji świadczące na rzecz autorstwa apostoła Jana:
364
365
ok. 130
Papiasz (Hierapolis)
po 150
Justyn Męczennik (Rzym), Dialog z Żydem Tryfonem (81, 4)
przed 170
Meliton (Sardes)
ok. 170
Montanus (Frygia)
160-180
Prologus antiquior
170-190
fragment Muratoriego (Rzym)
ok. 180-199
Ireneusz (Lyon), Adversus haeresis
kon. II w.
Teofil (Antiochia)
Observations upon the Apocalypse of St. John.
Według Ireneusza IV Ewangelię napisał apostoł później niż Apokalipsę.
172
przed 196
Apoloniusz (Efez)
ok. 200
Hipolit (Rzym), De Christo et Antichristo
ok. 200
Klemens (Aleksandria), Quis dives salvetur
207-211
Tertulian (Kartagina), Adversus Marcionem
przed 235
Hipolit Rzymski
ok. 230
Orygenes (Cezarea)
Nie do końca jasnym w tej kwestii jest stanowisko Papiasza, bp Hierapolis, według którego
apostoł Jan zmarł jeszcze przed 70 rokiem. Papiasz mówi też o Janie prezbiterze (autor Apokalipsy?).
Pierwszym, który zakwestionował apostolskie pochodzenie tej księgi był rzymski kapłan Kajus po 200
roku, przedstawiciel ‘alogów’ i wróg montanizmu. Uczynił to ze względów doktrynalnych, jednak
uważał, iż czwarta Ewangelia i Apokalipsa Jana mają wspólnego autora (Kerynthosa z Efezu). W
połowie III wieku w apostolskie pochodzenie wątpi Dionizy bp w Aleksandrii (zm. 264/265). Swe
wątpliwości oparł na różnicach stylistycznych i doktrynalnych, zachodzących między Apokalipsą a
czwartą Ewangelią. Autorem miał być Kerynthos, który chciał nadać swemu dziełu imię wiarygodne.
„Nie zdobyłbym się jednak na odwagę, by odrzucić tę księgę; wielu braci bowiem docenia jej liczne
walory. (…) Przypuszczam bowiem, że pojedyncze zdania zawierają w sobie sens utajony i nadzwyczajny”366.
Te pojedyncze głosy zaginęły w szerokim nurcie tradycji, przypisującym autorstwo apostołowi
Janowi. Problem ponownie odżył w nowożytnej egzegezie. Odmówiono apostołowi autorstwo nie
tylko Apokalipsy, lecz także Ewangelii Jana i Listów Janowych. Dzisiaj na ogół przyjmuje się, iż Corpus Joannum wyszedł ze szkoły Janowej367 i jest dziełem jego uczniów, z tymże jednak, iż inny uczeń
Janowy napisał Apokalipsę, a inny pozostałe pisma Janowe.
Przeciw wspólnemu autorstwu Ewangelii Jana i Apokalipsy Jana przemawia to, że autor nazywa siebie prorokiem (22, 9), a nie apostołem (apostoł występuje w 2, 2; 18, 20; 21, 14), autor IV
Ewangelii nie podaje swego imienia, natomiast autor Apokalipsy wymienia je aż czterokrotnie; różnice
językowe, gramatyczne, stylistyczne; hebrajskie jiruszalaim IV Ewangelia transkrybuje przez
@Ιεροσολυµα, natomiast Apokalipsa – #Ιερουσαληµ, baranek w Ewangelii określany jest terminem αµνος, zaś w Apokalipsie – αρνιον, kłamców Apokalipsa określa terminem – ψευδης (2, 2; 21, 8),
natomiast pozostałe pisma Janowe bardziej poprawnym – ψευστης (Jn 8, 44. 55; 1 Jn 1, 10; 2, 4; 4, 22;
4, 20; 5, 10). Ważny w Ewangelii Jana oraz wszystkich trzech Listach Jana termin αληθεια, w Apokalipsie w ogóle nie występuje.
Zachodzą różnice w eschatologii (wg Jn 5, 28-29 będzie jedno Zmartwychwstanie, wg Ap 20,
5-6 – dwa; ponadto w ew. Jana eschatologia jest już częściowo zrealizowana – Jn 5, 25; 12, 31; 16,
11); eschatologia IV Ewangelii jest bardzo prosta, czasy ostateczne stanowiące w Ap dłuższy okres
czasu (11, 2. 3; 12, 6. 14; 13, 5), Jn sprowadza do „dnia ostatecznego” (6, 39. 40. 44. 54; 11, 24; 12,
48).
366
Euzebiusz, Historia Kościoła, VII, 25.
Interesującym jest podobieństwo Od Salomona (koniec I wieku) i listów Ignacego z Antiochii (ok. 110) do Corpus
Joannum. Nasunęło ono badaczom myśl, iż ich autorzy utrzymywali kontakty ze szkołą Janową.
367
173
Cel napisania księgi
Kluczowym pojęciem Apokalipsy jest Paruzja. Już we wstępie tej księgi w 1, 3 powiedziane jest
czas jest bliski, podobnie przy zakończeniu, w przedostatnim wierszu tej księgi – przyjdę wkrótce.
Również w środku księgi kilkakrotnie przerywana jest narracja, by zaznaczyć bądź bliskość Paruzji,
bądź potrzebę przygotowania do niej (3, 11; 16, 15; 22, 12). Ponadto Paruzja wyrażana jest na kilka
innych sposobów (np. nadchodzące 3. biada dla mieszkańców ziemi).
Język Apokalipsy
W księdze występują liczne hebraizmy (bądź arameizmy). Apokalipsa stosuje kilka hebrajskich
terminów – Αβαδδων (9, 11) i Αρµαγεδων (16, 16), Γωγ i Μαγωγ w 20, 8, nie licząc częściej stosowanych αµην (3, 14) i αλληλουια (19, 1. 3. 4. 6), ponadto:
ΓΨΙΠ} tłumaczy na Apolluwn, a nie jak LXX na Απολεια (9, 11);
κατηγωρ – zhebraizowana forma utworzona od κατηγορος (12, 10)
χαλκολιβανον (1, 15; 2, 18) powstały w wyniku połączenia greckiego calkoV i hebrajskiego lebanon.
Wielu greckim terminom, zwłaszcza czasownikom nadano znaczenia ich hebrajskich ekwiwalentów:
ονοµα – jak hebrajskie szem (widoczne jest to w 3, 4; 11, 13);
διδοµι – nosi zakres znaczeniowy hebrajskiego ΓΖΗ (3, 9);
καθηµαι – używany jest w znaczeniu hebrajskiego ΠςΩ, a więc zasadniczo „siedzieć”, ale w Apokalipsie może też oznaczać „zamieszkiwać”, czego przykładem jest 14, 6;
ευαγγελιζω – }ΠΗ użyty dwukrotnie (10, 7; 14, 6), używane w stronie czynnej (w pozostałych księgach NT wyłącznie w stronie zwrotnej); nie oznacza zwiastowania Dobrej Nowiny; w 10, 7 użyty jest
w tym samym znaczeniu, co w Ezch 38, 17 i Am 3, 7; natomiast w 14, 6 oznacza nadejście sądu Bożego (por. 14, 7);
µυστηριον – użyte w 1, 20; 10, 7; 17, 5. 7 oznacza ono tam nieznany, bądź niezrozumiały autorowi
symbol, wyjaśniany następnie przez anioła przy pomocy języka znaków, w dużym stopniu nadal przesyconego symbolizmem.
σωµα – w 18, 13 uzyskuje znaczenie „niewolnik”
Niektóre słowa przyjmują dziwne formy, jak np. βιβλαριδιον (poprawna forma βιβλαριον –
zdrobnienie od βιβλιον).
Słownictwo Apokalipsy liczy sobie 916 słów. 128 z tej liczby nie występuje w pozostałych
księgach NT, co stanowi 13,97% tej księgi. Tylko 31 z nich nie występuje w Septuagincie.
Najbardziej wartościowym rękopisammi są Kodeks Aleksandryjski (A) i Kodeks Efrema (C). Od
oryginalnego tekstu Apokalipsy prawdopodobnie odbiega zaledwie w kilkunastu przypadkach.
Gatunek literacki
O ile Ewangelie i Listy stanowiły zupełnie nowe gatunki literackie, to Apokalipsa reprezentuje
gatunek zadomowiony już na dobre w literaturze żydowskiej – apokaliptykę. Gatunek ten występuje
już w ST, reprezentują go przede wszystkim Księga Daniela i Księga Zachariasza, ale także Księga
174
Ezechiela, fragmenty Księgi Izajasza.
Gatunek ten bardzo bujnie się rozwijał w epoce między-testamentowej, powstało wtedy wiele
apokalips. Wśród nich wyróżniają się: 1 Księga Henocha, 4 Ezdrasza, Testamenty Dwunastu Patriarchów, Apokalipsa Barucha i inne.
Struktura Apokalipsy
Pomiędzy wizjami siedmiu trąb a wizjami siedmiu czasz zachodzą liczne podobieństwa. Również wizje siedmiu pieczęci wykazują – jakkolwiek dużo słabsze – pewne do nich podobieństwo. Owe
podobieństwa nasuwają pytanie: Czy wizje te, są wzajemnym powtórzeniem (rekapitulacją)368, podając tę samą treść w dwu, a może w trzech różnych aspektach?369 Szukając na nie odpowiedzi, należy
zestawić każdą z owych siedmiu wizji, porównać zachodzące między nimi podobieństwa i różnice,
zbadać ciężar gatunkowy owych podobieństw i różnic oraz – zanim się zawyrokuje w tej kwestii –
sprawdzić, czy uzyskana w ten sposób interpretacja całej księgi Objawienia Jana będzie systemowo
spójna (czy nie cierpi na żadne aporie). Dopiero po spełnieniu wszystkich tych warunków, można
opowiedzieć się za lub przeciw teorii rekapitulacji. Odpowiedź będzie miała wielki wpływ na sposób
interpretowania 7. „trąby”. O tyle wielki, iż odpowiedź pozytywna umożliwia wiązanie 7. „trąby” z
eschatologicznym końcem świata, podczas gdy odpowiedź negatywna przekreśla całkowicie takową
interpretację.
Symbolika Apokalipsy
Apokaliptyka jest gatunkiem literackim, w którym wielką rolę odgrywają symbole.
Symbole wskazują na inną rzeczywistość (strefę rzeczywistości), rzeczywistość mityczną i
transcendentną, którą nam przybliżają370. Ale język symboli nie jest językiem precyzyjnym,
towarzyszy mu swoista płynność i brak wyrazistości pojęciowej. Symbole są nośnikami ukrytego przekazu, toteż świat symboli rządzony jest innymi, bardziej trudnymi do określenia
prawidłami niż język mówiony. Toteż systematyzowanie i porządkowanie symboli, dążenie
do dokładnych ustaleń, co dany symbol winien oznaczać, zawsze prowadzi do uproszczeń.
Symbole przenikają się nawzajem i pełne ich rozgraniczenie nie zawsze jest możliwe. Chcąc
więc ukazać dany symbol w szerszym świetle i poznać całą jego głębię symboliczną, należy
368
Już Victorinus znał pojęcie rekapitulacji i stosował ją przy interpretowaniu Apokalipsy. Sądził on, że Apokalipsa te same
zagadnienia przedstawia kilkakrotnie i pod różnymi symbolami (S. Spiss, op. cit., s. 21). Z jego komentarza pośrednio wynika, iż „czasze” są powtórzeniem „trąb”. Natomiast termin recapitulatio wprowadził do egzegezy biblijnej Tyconius. Oznaczał on u niego powtórzenie opisów pominiętych uprzednio, które pod względem chronologicznym wyglądają na dalszy ciąg
poprzedzających tekstów (św. Augustyn, De doctrina christiana, III, 52-54).
369
Już Tyconius utożsamiał oba zmartwychwstania. Zaakceptowali to i rozwinęli Cassiodorus, Haymonis oraz inni egzegeci
średniowiecza. Ale dopiero Nicolaus Collado (1581) zasadę rekapitulacji opracował systematycznie. „Pieczęcie”, „trąby” i
„czasze” zostały w pełni utożsamione. Wykładając poszczególne „pieczęcie” łączył ją z odpowiadającą jej „trąbą” i „czaszą”.
Rekapitulacja w wydaniu Collado naruszała jednak niejednokrotnie porządek chronologiczny i nosi piętno dużej dowolności
(W. Bousset, op. cit., S. 108). D. Pareus (1618) łączył „pieczęcie” z „trąbami”, interpretując je (jak Collado) historiozoficznie, ale „czasze” odnosił do przyszłości (W. Bousset, ibid., s. 109). J. Cocceius wystąpił z jeszcze innym opracowaniem
rekapitulacji (ibid., ss. 109-110). Teoria rekapitulacji była bardzo popularna wśród niemieckich uczonych II poł. XIX wieku,
a w wieku XX opowiedziała się za nią zdecydowana większość egzegetów.
370
Symbol łączy kilka stref rzeczywistości (Eliade).
175
przebadać wszystkie wiążące się z nim symbole pokrewne (np. grzmot ⇒ błyskawica ⇒
strzała), które nieraz łączą się z dalszymi symbolami. Jednak badając kolejny pokrewny symbol możemy zanadto się oddalić od punktu wyjściowego, a ogólny obraz zostanie zagmatwany (np. grzmot ⇒ grzmiący głos ⇒ ryk lwa ⇒ lew ⇒ potężne zwierzę). Z drugiej zaś strony,
dzięki takim badaniom symbol może być rozpatrywany na szerokim tle symbolicznym.
Interpretując symbole Apokalipsy należy brać pod uwagę również i ten szczególny fakt,
że ten sam symbol może odnosić się do kilku różnych rzeczy (np. 17, 9 – siedem głów Bestii
symbolizuje jednocześnie siedem pagórków i siedmiu królów), ale też klika różnych symboli
może ukazywać jedną i tę samą rzecz (np. kościół w 19, 7-8 ukazany został pod symbolem
kobiety, a w 21, 10 nn pod symbolem miasta).
Zdarza się czasem, że sam już autor wyjaśnił stosowane przez siebie symbole. Uczynił
to w Ap 1, 20; 5, 8; 7, 14; 8, 3; 12, 9; 17, 9-11. 15. 18; 19, 8. Niektóre symbole wyjaśnione
zostały w ST (np. Tr 3, 19; Ez 13, 13. 14). W innych przypadkach wyjaśnić należy samemu,
poprzez lokalizację tekstów stosujących dany symbol i wyłonić z nich jedną (lub kilka)
szczególną, łączącą te teksty cechę. Na podstawie tej cechy (cech), można wnioskować
o przekazie semantycznym danego symbolu.
Siódemka wycisnęła silne piętno na ostatniej księdze biblijnej. Jest ona nie tylko najczęściej w
niej stosowanym symbolem, ale również najważniejszym symbolem, któremu podporządkowano cały
szereg innych symboli. Wiele symboli występuje w liczbie siedmiu. Siedem świeczników, siedmiu
aniołów, siedem gwiazd, siedem kościołów Azji Prokonsularnej, księga zapieczętowana siedmioma
pieczęciami, siedem oczu i siedem rogów Baranka, siedem głów Smoka, siedem głów Bestii, siedmiu
królów, siedem pagórków. Niektóre symbole zostały nawet uszeregowane w siódemkowe serie i decydują o strukturze Apokalipsy – listy, pieczęcie, trąby i czasze. Również tekst całej księgi można podzielić na siedem części. Siedem ma wiele zastosowań w Apokalipsie.
Siódemka bywa też w Apokalipsie ukryta, nieuchwytna przy bezpośrednim wglądzie. W 5, 12
wyliczonych zostało siedem atrybutów Baranka (moc, bogactwo, mądrość, siła, cześć, chwała i błogosławieństwo), w 7, 12 – siedem atrybutów Boga (błogosławieństwo, chwała, mądrość, dziękczynienie,
cześć, moc i siła), a w 6, 7 – siedem klas społecznych (królowie ziemi, możnowładcy, wodzowie, bogacze, mocarze, niewolnicy i wolni).
Siedem razy użyte zostały ważne w tej księdze terminy i zwroty: αµην (1, 6. 7; 3, 14; 5, 14; 7,
12. 12; 19, 4; 22, 20), δρεπανον (14, 14. 15. 16. 17. 18. 18. 19), µακ|ριος (1, 3; 14, 13; 16, 15; 19, 9;
20, 6; 22, 7. 14), Úpomonh (1, 9; 2, 2. 3. 19; 3, 10; 13, 10; 14, 12), projhte{a (1, 3; 11, 6; 19, 10;
22, 7. 10, 18. 19), στ}fanoV (2, 10; 3, 11; 4, 4. 10; 6, 2; 12, 1; 14, 14), ψυχη (6, 9; 8, 9; 12, 11; 16, 3;
18, 13. 14; 20, 4), księga życia (3, 5; 13, 8; 17, 8; 20, 12. 15; 21, 27; 22, 19), κατοικουντης šp[ t®V
g®V (3, 10; 6, 10; 8, 13; 11, 10; 13, 8. 14; 17, 8)371, czteroczłonowa formuła każde plemię, język, lud i
naród (5, 9; 7, 9; 10, 11; 11, 9; 13, 7; 14, 6; 17, 5), formuła Kto ma uszy do słuchania, niechaj słucha,
co Duch mówi do kościołów (2, 7. 11. 17. 29; 3, 6. 13. 22).
Ponadto: g® ka[ oÄ šn aut® katoikounthV (13, 12), katoikounteV t®n g®n (17, 2) i kaJhm}noi ep[ t®V
g®V (14, 6).
371
176
Chrystus siedem razy zapowiada swoją Paruzję (1, 3; 3, 3. 11; 16, 15; 22, 7. 10. 20). Imię Chrystus występuje siedem razy, Jezus – czternaście, a Baranek odniesiony jest do Chrystusa 28 razy, z
czego siedem razy w powiązaniu z Bogiem. 21 razy użyty został termin šxous{a. W 18, 12-13 wymienionych jest 28 towarów jakie kupcy sprzedają Babilonowi. Nietrudno zauważyć, że wymienione
tu terminy i zwroty wiążą się z Paruzją, zbawieniem i życiem wiecznym.
Siedem razy występuje αβυσσος (9, 1. 2. 11; 11, 7; 17, 8; 20, 1. 3), Σατανας (2, 9. 13. 24; 3, 9;
12, 9; 20, 2. 7), 14 razy θανατος.
Siedem symbolizuje pełnię, całość, kompletność. Księga zaadresowana jest do siedmiu kościołów Azji Prokonsularnej. Ominięty został kościół w Kolossach, Hierapolis, Milecie, Troadzie, Magnezji, Tralle. Wybrane zostały te kościoły i w takiej liczbie, by mogły symbolizować całą prowincję i
cały Kościół. Siedem głów Bestii symbolizuje wszystkie mocarstwa które wystąpiły w historii. Również przy trąbach i czaszach można zauważyć, że autor poszczególnym plagom przypisuje takie następstwa, aby mogły objąć cały świat wraz ze wszystkimi zamieszkującymi go istotami i oddawały
pełny, doskonały sąd Boży nad światem. Związane z tymi symbolami plagi stanowić będą pełny sąd
Boga. Nic nie zostanie tym sądem pominięte, ani przeoczone.
Siedem służy też wyrażeniu wielkiej siły i nadnaturalnych potęg. Złe moce symbolizowane są
przez siedem, co ma zapewne znaczyć, że są trudne do pokonania. Szatan przedstawiony został jako
smok o siedmiu głowach, z siedmioma koronami na głowach. Zostaje on zrzucony na ziemię w czasie
7. trąby (12, 7-9). Siedmiogłowa, wychodząca z Otchłani Bestia, zawładnie na krótko ziemią (13, 14), ale zwycięży ją Chrystus (19, 11 nn), który jest Barankiem z siedmiu rogami i siedmiu oczami.
Siedem pojawia się w kontekście sądów Bożych. Chrystus, trzymający w swej ręce siedem duchów Bożych, ucharakteryzowany jest na sędziego (2, 1; 3, 1). Każda siódma pieczęć, trąba i czasza
nosi element sądu (grzmoty, błyskawice, grad, trzęsienie ziemi). Czas 7. trąby, to czas sądu nad umarłymi (11, 18), podczas 7. czaszy wspomniano o konieczności ukarania Babilonu (16, 19). Sądy te są
nieomylne, sprawiedliwe i nieodwracalne w swoich skutkach. Od ich wyroku nie będzie już odwołania.
Liczba siedem wiąże się z tajemnicą. Księga zapieczętowana siedmioma pieczęciami (5, 1 nn)
symbolizuje wielką tajemnicę (księga życia?), którą już od samego początku Bóg zamierzał człowiekowi podarować, ale owe pieczęcie sprawiały, że była ona wciąż niedostępna. Fakt, że tych pieczęci
było siedem potęgował niedostępność tej księgi i dlatego początkowo nikt jej nie mógł otworzyć (5,
3). Dokonuje tego Baranek, jakby zabity, który miał siedem rogów i siedem oczu, którymi jest siedem
duchów Boga (5, 6) – siedem zostaje przeciwstawione siedmiu. A więc negatywne następstwa siódemki mogą być usunięte tylko przez kogoś, kto wyraża wielokrotność siódemki (siedem rogów, siedem oczu). W czasie 7. trąby dokona się tajemnica Boża przepowiadana przez proroków (10, 7). Tajemnicą jest poselstwo siedmiu grzmotów (10, 4).
Wielką rolę odgrywają trzy siódemkowe serie (siedem listów, siedem pieczęci, siedem trąb,
siedem czasz). Księga zapieczętowana siedmioma pieczęciami – tajemnica, którą Bóg przed wiekami
przygotował człowiekowi, w którą pragnęli wejrzeć aniołowie, a która została udostępniona człowiekowi w Jezusie Chrystusie. Trąby – interwencje, które w interesie swego ludu w czasach eschatologicznych podejmie Bóg. Zanim siedmiu aniołów zadmie w te trąby słudzy Boga zostaną zapieczętowani pieczęcią Bożą (7, 1-3). Ostatnia, siódma trąba symbolizuje Paruzję. Czasze – plagi, które Bóg
177
ześle na mieszkańców ziemi za ich bezbożne czyny.
Sześć dotyczy rzeczy przemijalnych. Sześć razy występuje termin: αποθνησκω (3, 2; 8,
9. 11; 9, 6; 14, 13; 16, 3), βαβυλων (14, 8; 16, 19; 17, 5; 18, 2. 10. 21), οργη (6, 16. 17; 11,
18; 14, 10; 16, 19; 19, 15), ροµφαια (1, 16; 2, 12. 16; 6, 8; 19, 15. 21), φοβεοµαι (1, 17; 2, 10;
11, 18; 14, 7; 15, 4; 19, 5).
Osiem razy występuje: αµην (1, 6. 7; 3, 14; 5, 14; 7, 12. 12; 19, 4; 22, 20).
Teologia Apokalipsy
W księdze tej przewijają się dwie następujące idee:
– przejęcie władzy nad światem przez Boga i Jego Pomazańca
– dzieje zbawienia, ze szczególnym zaakcentowaniem ofiary Chrystusa i Jego ponownego powrotu
Bóg jest stwórcą wszechrzeczy (4, 11; 10, 6; 14, 7), panuje nad światem, istoty przezeń stworzone oddają mu cześć i hołd (5, 13). Panowanie Boga zostało zakłócone przez bunt Szatana, który
pociągnął za sobą 1/3 aniołów (12, 4). Szatan przeciwstawił się woli Bożej, ale nie jest w stanie odebrać mu panowania nad światem, nie jest w stanie przeciwdziałać Jego planom. Historia biegnie torem
wyznaczonym przez Boga, Szatan nie jest w stanie zmienić jej biegu372. W tej sytuacji trudno jest
mówić o walce równych sobie potęg. Wynik walki jest z góry przesądzony. Bunt Szatana jest tylko
chwilowym zakłóceniem wszechwładnego panowania Boga nad światem. Nawet Szatan znajduje się
pod kontrolą Bożą, działa tylko dlatego, ponieważ Bóg mu na to zezwolił i wyznaczył mu konkretne
zadanie i miejsce w historii. Historia świata nie jest więc nieustanną walką dobra ze złem, zło zostało
już pokonane, zostało już osądzone, ma jednak jeszcze konkretne zadanie do spełnienia.
Po buncie Szatana, który pociągnął za sobą 1/3 aniołów (12, 4), Bóg postanowił zastąpić upadłych aniołów człowiekiem. Najpierw w Księdze Życia zapisał imiona ludzi przeznaczonych do zbawienia (13, 8; 17, 8), następnie stworzył świat (ten świat, tymczasowy świat) i człowieka. Człowiek
zanim przejdzie do tamtego świata musi tu za tego życia poznać dobro i zło (dlatego też pozwolono
działać Szatanowi). Na wskutek uwodzicielskiej działalności Szatana pierwszy człowiek upadł i uległ
grzechowi. W efekcie tego Księga Życia musiała zostać zapieczętowana (5, 1). Człowiek, istota pochodząca i mieszkająca w świecie, w którym krzyżują się wpływy dobra i zła nie może samoistnie stać
się istotą doskonałą. Tym samym nie może wrócić, by stanąć przed Bogiem, sprzed którego oblicza
został wypędzony i nie może zamieszkać wespół z Nim, gdyż trzeba stać się istotą świętą i doskonałą,
nie wejdzie tam nic nieczystego (21, 27). Zostało to umożliwione dopiero za pomocą Chrystusa (22,
14), który zapłacił cenę konieczną do zbawienia człowieka i który zdjął siedem pieczęci z Księgi Życia (6, 1 – 8, 1). Jedynie człowiek który przyjął cenę Chrystusowej krwi może się doskonalić i uświęcać (22, 11b), bo tylko krew Chrystusa ma moc oczyszczającą (7, 14); człowiek który nie oczyszcza
się we krwi Chrystusa, pogrąża się w nieprawości i grzechu (22, 11a).
Chrystus jako zbawca ludzkości odegrał i odgrywa nadal główną rolę w historii zbawienia. Gdy
372
Gdyby historia nie toczyła się torem wyznaczonym przez Boga wówczas przyszłość byłaby nieznana i niemożliwym
byłoby powstanie takiej literatury jak Apokalipsa Jana i innych proroctw biblijnych.
178
liczba wiernych osiągnie odpowiednią wysokość, wówczas zakończy się historia ludzkości (6, 11),
zakończy się też rola Szatana wyznaczona mu w Bożej ekonomii zbawienia (12, 12), zło zostanie potępione na wieki (20, 10).
Eschatologia Apokalipsy
Najważniejszymi wydarzeniami eschatologicznymi są Paruzja i sąd. Eschatologia Apokalipsy
nawiązuje w prostej linii do eschatologii Księgi Daniela. Pomija w niej te partie które już się wypełniły i są tylko historią, a rozwija te, które dotyczą końca świata. Te właśnie partie zostają rozwinięte
bardziej obszernie i szczegółowo. Bestia z Ap13 to chimera złożona ze zwierząt wymienionych w Dn
7.
Wielką rolę odgrywa siódemka (siedem listów, siedem pieczęci, siedem trąb, siedem czasz).
Księga zapieczętowana siedmioma pieczęciami – tajemnica, którą Bóg przed wiekami przygotował
człowiekowi, w którą pragnęli wejrzeć aniołowie, a która została udostępniona człowiekowi w Jezusie
Chrystusie.
trąby – interwencje, które w interesie swego ludu w czasach eschatologicznych podejmie
Bóg. Zanim siedmiu aniołów zadmie w te trąby słudzy Boga zostaną zapieczętowani pieczęcią
Bożą (7, 1-3). Ostatnia, siódma trąba symbolizuje Paruzję.
czasze – plagi, które Bóg ześle na mieszkańców ziemi za ich bezbożne czyny.
Księga kończy się wizją Nowego Jeruzalem. Wejdą doń wyłącznie ci, którzy piorą swoje szaty
[we krwi Baranka] (22, 14). Święci zamieszkają w Nowym Jeruzalem wraz z Barankiem i będą w nim
zaznawać wiecznego szczęścia. Nie wejdzie tam nic przeklętego (22, 3). Grzesznicy odrzuceni zostaną
na zewnątrz, do jeziora ognistego. Przesłanie księgi zawiera się w słowach:
Kto czyni nieprawość, niech nadal czyni nieprawość, a kto brudny, niech nadal się brudzi, lecz
kto sprawiedliwy, niech nadal czyni sprawiedliwość, a kto święty, niech nadal się uświęca (22,
11).
Zarówno zło, jak i dobro jest potrzebne w odwiecznych planach Bożych.
Komentarze:
Aune D. E., Revelation, WBC, 1-3 vol., Thomas Nelson Publishers, Nashville 1997-1999.
Beale G. K., The Book of Revelation, NIGTC, Grand Rapids – Cambridge 1999.
Bousset W., Die Offenbarung Johannis, Göttingen 18965, 19066.
Charles R. H., The Revelation of St. John, t. 1-2, Edinburg 1920.
Kraft H., Die Offenbarung des Johannes, Tübingen 1974.
Lohmeyer E., Die Offenbarung des Johannes, Tübingen 1953.
1
2
Mounce R. H., The Book of Revelation, Michigan 1977 , 1998 .
Müller U. B., Die Offenbarung des Johannes, Güttersloh 1995.
Prigent P., L’Apocalypse, Paris 1981.
Roloff J., Die Offenbarung des Johannes, Zürich 19872.
Swete H. B., The Apocalypse of st. John, Michigan 1954.
179
Visser A. J., De Openbaring van Johannes, Uitgever−Nijkerk 1965.
180
Bibliografia (zasadnicza)
Tekst grecki
Novum Testamentum Graece et Latine, ed. E. Nestle, K. Aland, Stuttgart 1981.
Metzger B. M. , A Textual Commentary on the Greek New Testament: A Companion Volume to the
United Bible Societies’ Greek New Testament (3rd ed.).
Konkordancje
Greek-English Concordance To the New Testament, by J.B. Smith, Herald Press, Scottdale, Pennsylvania 1965.
Handkonkordanz zum griechischen Neuen Testament, A. Schmoller, Deutsche Bi-belgesellschaft,
Stuttgart 1982.
Bauer W. (ed.), Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature, Second Edition (Chicago 1979).
Kanon Nowego Testamentu
Metzger B. M., The Canon of the New Testament, Clarendon Press, Oksford 1989.
The Biblical Canons, ed. By J.-M. Auwers & H.J. de Jong, Leuven University Press, 2003.
Souter, Text and Canon of the New Testament, 1913.
Tekst Nowego Testamentu
Aland
B., J. Delobel, New Testament Textual Criticism, Exegesis, and Early Church History. A
Discussion of Methods, Peeters Publishers, Kampen 1994.
Aland K. Aland B., Der Text des Neuen Testaments, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 1989 (2.
Auflage); Aland K. Aland B., The Text of the New Testament: An Introduction to the Critical Editions and to the Theory and Practice of Modern Text Criticism, transl. E.F. Rhodes, Grand Rapids:
William B. Eerdmans, Michigan 1995 (3th ed.).
Aland K., M. Welte, B. Köster, K. Junack, Kurzgefasste Liste der griechischen Handschriften des
Neues Testaments, Walter de Gruyter, Berlin, New York 1994.
Birdsall
J.N., Collected Papers in Greek and Georgian Textual Criticism, Gorgias Press LLC,
2006.
Black D.A., New Testament Textual Criticism, Baker Books, Frand Rapids 2006.
Black D.A., Rethinking New Testament Textual Criticism, Baker Academic, Grand Rapids 2002.
Black M., Aland K., Die alten Übersetzungen des Neuen Testaments, die Kirchenväterzitate und
Lektionare: der gegenwärtige Stand ihrer Erforschung und ihre Bedeutung für die griechische
181
Textgeschichte, Wissenschaftliche Beirat des Instituts für neutestamentliche Textforschung, Berlin
1972.
Colwell E. C., The Origin of Texttypes of New Testament Manuscripts, in: Early Christian Origins,
ed. A. Wikgren.
Comfort Ph., Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and
Textual Criticism, Broadman & Holman Publishers, 2005.
Comfort
Ph., Essential Guide to Bible Versions. Wheaton, Illinois: Tyndale House Publishers,
2000.
Comfort
Ph. W, and Barrett D. P., The Text of the Earliest New Testament Greek Manuscripts.
Wheaton, Illinois: Tyndale House Publishers Incorporated, 2001.
Ehrman B.D., The Orthodox Corruption of Scripture, Oksford University Press, Oksford 1993.
Elliott J.K., A Survey of Manuscripts Used in Editions of the Greek New Testament, Brill Archive,
1987.
Elliott J. K., Moir I., Manuscripts and the Text of the New Testament: An Introduction for English
Readers, Edinburgh: T. & T. Clark, 1995.
Elliot
R.,
The
Encyclopedia
of
New
Testament
Textual
Criticism,
na:
http://www.skypoint.com/~waltzmn/.
Ferrar W. H., A Collation of Four Important Manuscripts of the Gospels, ed T. K. Abbott, Macmillan, Dublin, 1877.
Finegan J., Encountering New Testament Manuscripts: A Working Introduction to Textual Criticism, Wm. Eerdmans 1980.
Gregory C. R., Textkritik des Neuen Testaments, t. I-III, Leipzig 1900-1909.
Hatch W.H.P., The Principal Uncial Manuscripts of the New Testament, Chicago: The University
of Chicago Press, 1931.
Horn
T.H., Introduction to the Critical Study and Knowledge of the Holy Scripture, New York
1852.
Hoskier H.C., Codex B and Its Allies, a Study and an Indictment, London 1914.
Hurtado L.W., The Early Christian Artifacts: Manuscripts and Christian Origins, Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan 2006.
Kenyon F.G., Handbook to the Textual Criticism of the New Testament, London2, 1912.
Kenyon F.G., Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939.
Kenyon F.G., Paleography of Greek Papyri, Oksford, 1899.
Kirsopp & Silva Lake, Dated Greek Minuscule Manuscripts to the Year 1200 A.D, Boston 1945.
Ladd G.E., The New Testament and Criticism, Wm Eerdmans, Grand Rapids 1991.
Lake K., The Text of the New Testament, fourth edition, London, 1910.
Metzger B.M., Manuscripts of the Greek Bible: An Introduction to Palaeography, Oksford University Press, Oksford 1991.
Metzger B.M., The Early Versions of the New Testament, Clarendon Press, Oksford 1977.
Metzger B.M., B.D. Ehrman, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and
Restoration, Oksford University Press, New York, Oksford 2005.
Miller E., A Guide to the Textual Criticism of the New Testament, Collingswood 2003.
182
Montefiore T.L., Catechesis Evangelica; bring Questions and Answers based on the “Textus Receptus”, London 1862.
Nestle E., Introduction to the Textual Criticism of the Greek New Testament, Eugene, OR: Wipf &
Stock Publishers, 2001.
Parker
D. C., An Introduction to the New Testament Manuscripts and their Texts, Birmingham
2008.
Patzia
A.G., The Making of the New Testament: origin, collection, text & canon, Inter Varsity
Press, Downers Grove 1995.
Robertson T., An Introduction to the Textual Criticism of the New Testament, Nashville: Broadman, 1925.
Romaniuk K., Wprowadzenie do krytyki tekstu Starego i Nowego Testamentu, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań – Warszawa – Lublin 1975.
Scott Porter J., Principles of Textual Criticism, with their Application to the Old and New Testament, London 1848.
Scrivener F.H.A., A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament, Cambridge 1861,
London 1894 (fourth edition).
Scrivener F.H., Contributions to the Criticism of the Greek New Testament bring the introduction
to an edition of the Codex Augiensis and fifty other Manuscripts, Cambridge 1859.
Scrinever F.H., An exact Transcript of the Codex Augiensis, to which added a full Collation of the
fifty Manuscripts, Cambridge 1859.
Scrivener F.H., A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament, Cambridge 1861.
Sitterly Ch.F., Text and Manuscripts of the New Testament, w: The International Standard Bible
Encyclopedia, revised edition, vol. 5 (Chicago, 1929), pp. 2950-2957, dostępny na:
http://www.bible-researcher.com/isbetext02.html.
Soden v. H., Die Schriften des Neuen Testaments, in ihrer ältesten erreichbaren Textgestalt hergestellt auf Grund ihrer Textgeschichte, Verlag von Arthur Glaue, Berlin 1902-1910.
Streeter B.H., The Four Gospels. A Study of Origins the Manuscripts Tradition, Sources, Authorship, & Dates, MacMillan and Co Limited, Oksford 1924.
Studies in the Theory and Method of the New Testament. Textual Criticism, ed. E.J. Epp, G.D. Fee,
William B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan 1993.
The Text of the New Testament in Contemporary Research, ed. B.D. Ehrman, M.W. Holmes, William B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan 1995.
Thompson E. M., Handbook of Greek and Latin Paleography, second edition, London, 1894.
Tischendorf K., Anecdota sacra et profana ex oriente et occidente allata sive notitia, Lipsiae 1861.
Tischendorf K., When Were our Gospel Written?, New York 1866; Wann wurden unsere Evangelien verfasst?, 1866.
Tregelles S.P., An Introduction to the Critical study and Knowledge of the Holy Scriptures, London
1856.
Tregelles S. P., The Printed Text of the Greek New Testament, London 1854.
Treu, Die Griechischen Handschriften des Neuen Testaments in der UdSSR;
eine systematische
Auswertung des T K.exthandschriften in Leningrad, Moskau, Kiev, Odessa, Tbilisi und Erevan, T
183
& U 91 (Berlin, 1966).
Vaganay L., Amphoux Ch.-B., Heimerdinger J., An Introduction to New Testament Textual Criticism, Cambridge University Press, Cambridge 1991.
Westcott B. F., F. J. A. Hort, Introduction to the New Testament in the Original Greek: With Notes
on Selected Readings, New York: Harper & Brothers, 1882.
Westcott B. F., and F. J. A. Hort, The New Testament in Greek with Introduction, Cambridge and
London, 1896.
Wisse F., The profile method for the classification and evaluation of manuscript evidence, William
B Eerdmans Publishing, 1982.
Wordsworth Ch., The New Testament of our Lord and Saviour Jesus Christ in the original Greek
with Notes and Introductions, London 1859.
Wstępy ogólne
Achtemeier P.J., Green J.B., Thompson M.M., Introducing the New Testament: its literature and
theology, Wm. Eerdmans 2001.
Aebi E., Krótkie wprowadzenie do ksiąg Nowego Testamentu, Warszawa 1989.
Alford H., The Greek Testament. The Four Gospels, Vol. I, London 1849, 1863 (fifth edition).
Bartnicki R. i in., Wprowadzenie w Myśl i Wezwanie Ksiąg Biblijnych. Ewangelia św. Jana, Listy
Powszechne, Apokalipsa (tom 10), Warszawa: Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej 1992.
Beck B.E., Reading the New Testament today: an introduction to New Testament study, Brian E.
Beck 1992.
Berkhof L., Introduction to the New Testament, Eerdmans 1915.
Bleek F., Bleek J., Einleitung in das neue Testament, Berlin 1866.
Branick V.P., Understanding the New Testament and its message:
an introduction, New Jersey
1998.
Burkett
D.R., An introduction to the New Testament and the origins of Christianity, Cambridge
2002.
Credner K., Einleitung in das Neue Testament, Halle 1836.
Cullmann O., Zarys historii ksiąg Nowego Testamentu, przeł. W. Kowalska, PAX, Warszawa 1968.
Davidson S., An Introduction to the Study of the New Testament, Critical, Exegetical, and Theological, London 1868.
Dąbrowski E., Prolegomena do Nowego Testamentu, Opole 1949.
Fiensy D.A., New Testament Introduction, NIV, College Press Publishing Co. 1997.
Frankowski J., Mędala S. (red.), Wprowadzenie w myśl i wezwanie Ksiąg Biblijnych. Ewangelie
synoptyczne (tom 8), Warszawa: Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej 1995.
Godet F.L., Introduction to the New Testament, Edinburgh 1899.
Grant R.M., A Historical Introduction to the New Testament, London 1963.
Guerike H., Historisch-kritische Einleitung in das Neue Testament, Leipzig 1843.
Gundry R.H., A Survey of the New Testament, Zondervan 2003.
Guthrie, D. New Testament Introduction. Rev. ed. (4th British ed.); Downers Grove, Ill.: Intervarsi184
ty, 1990. This is an excellent traditional (i.e. conservative) introduction. The Houston Public Library has three copies (2 at the Central Library downtown, and one at Robinson).
Harrington W.J., Klucz do Biblii, przeł. J. Marzęcki, PAX, Warszawa 1997.
Harrison E.F., Introduction to the New Testament, Wm. Eerdmans 1971.
Interpreting the New Testament. An Introduction to the Principles and Methods of N.T. Exegesis,
H. Conzelmann and A. Lindemann, translated by S.S. Schatzmann, Hendrickson Publishers. Peabody 1988.
Introduction to the New Testament, red. Raymond F. Collins, SCM Press, London 1983.
Introduction to the New Testament, red. H.C. Thiessen, Eerdmans Publishing Company,
Grand
Rapids 1976.
Jasiński A.S. i in., Wprowadzenie w Myśl i Wezwanie Ksiąg Biblijnych. Dzieje Apostolskie, Listy
św. Pawła (tom 9), Warszawa: Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej 1997.
Jensen I.L., Przegląd Nowego Testamentu, ChIB, Warszawa 2007.
Johnson L.T., Penner T.C., Writings of the New Testament: An Interpretation, SCM Press 1999.
Kee H.C., The beginnings of Christianity: an introduction to the New Testament, T & T Clark International 2005.
Kelly J.F., An Introduction to the New Testament for Catholics, OSB Collegeville 2006.
Klijn A., An Introduction to the New Testament, Leiden 1967.
Koester H., Einführung in das Neue Testament: im Rahmen d. Religionsgeschichte u.
Kulturge-
schichte d. hellenist u. röm. Zeit, De Gruyter, Berlin 1980.
Meinertz M., Einleitung in das Neue Testament, Paderborn 1933.
Moffatt J., An Introduction to the Literature of the New Testament, International Theological Library. New York: Scribner, 1925.
McNeile
A.H., An Introduction to the Study of the New Testament, second edition revised New
Testament Introduction, D. Guthrie, Inter-Varsity Press, Leicester 1976.
Nestle E., Einführung in das Neues Testament, Gӧttingen3, 1909.
The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge,
ed. S.M. Jackson, Grand Rapids
1952.
Paciorek A., Wstęp ogólny do Pisma Świętego, Biblos, Tarnów 1999.
Perkins P., Reading the New Testament: an Introduction, New Jersey 1988.
Pokorny P. & U. Heckel, Einleitung in das Neue Testament, UTB, Tübingen 2007.
Schweizer E., Theologische Einleitung in das Neue Testament, Ruprecht 1989.
Tarazi P., New Testament: An Introduction: Luke and Acts, St Vladimir's Seminary 2001.
Uglorz M., Introdukcja do Nowego Testamentu, cz. 1, ChAT, Warszawa 1994.
Vielhauer P., Geschichte der urchristlichen Literatur: Einleitung in das Neue Testament, Walter de
Gruyter 1985.
Westcott F.J., Introduction to the Study of the Gospels, 1860.
Wette W. De, Frothingham F., An historico-critical introduction to the canonical books of the New
Testament, London 1858.
Wstęp do Nowego Testamentu, red. F. Gryglewicz, Pallottinum, Poznań 1969.
Wstęp do Nowego Testamentu, red. R. Rubinkiewicz, Pallottinum, Poznań 1996.
185
Wstęp ogólny do Pisma Świętego, red. J. Szlaga, Pallottinum, Warszawa 1986.
Zahn Th., Introduction to the New Testament, English translation, Edinburgh, 1910.
186