Wykład 7

Synteza ujęć systemowo-funkcjonalnych i interakcyjnych. Teoria
wspólnoty komunikacyjnej J. Habermasa
1. Status teoretyczny myśli J. Habermasa i odniesienia do tradycji:
A. Ostatni myśliciel oświecenia: uniwersalny charakter dzieła i zakorzenienie w
niemieckiej tradycji filozoficznej (rewizja marksizmu); krytyczne zadania nauki i ich
emancypacyjna rola; socjologiczne aspekty dzieła Habermasa (krytyka
funkcjonalizmu).
B. Wielka synteza teoretyczna: inspiracje marksowskie, teoria działania M. Webera i
jego koncepcja racjonalizacji zachodniego świata, hermeneutyka Gadamera i późny
Wittgenstein; socjologia krytyczna przedstawicieli Szkoły Frankfurckiej.
2. Filozofia nauki wg. Habermasa. Zdaniem Habermasa, natura poznania naukowego nie
daje się zamknąć w modelu stworzonym przez nowożytne przyrodoznawstwo.
Wyróżniając nauki empiryczno-analityczne, historyczno-hermeneutyczne i krytyczne
Habermas uznaje procedury właściwe poszczególnym grupom nauk za jednakowo
uprawnione, pod warunkiem stosowania ich do właściwej dziedziny rzeczywistości. Tym
samym Habermas przeciwstawia się pozytywistycznej absolutyzacji wzorów nauk
przyrodniczych, a więc empiryczno-analitycznych, podkreślając wielopostaciowość
racjonalności ludzkiej oraz nieskończoną złożoność rzeczywistości społecznej, która
wymaga wielu, komplementarnych podejść..
3. Aspekty racjonalności działania i teoria działań komunikacyjnych J. Habermasa
A. Krytyka koncepcji działań celowo-racjonalnych M. Webera. Habermas zauważa
niemożność przełożenia koncepcji działań racjonalnych na racjonalizację
instytucjonalno-systemową.
B. Habermas proponuje rozszerzenie teorii działań społecznych na działania
komunikacyjne. Działania komunikacyjne, w odróżnieniu od działań celoworacjonalnych, zorientowanych na sukces, zorientowane są na porozumienie.
Porozumienie zawarte jest w samej istocie aktu komunikacji, jest horyzontem
wszelkich aktów komunikacyjnych.
C. Wraz z pojęciem działania komunikacyjnego uzyskuje się możliwość niearbitralnego
punktu widzenia, z którego system instytucjonalny może być oceniany jako mniej lub
bardziej „racjonalny”. W ten sposób ujawnia się racjonalność komunikacyjna tkwiąca
w samym rdzeniu stosunków społecznych, w których aspekt interakcyjny zbiega się z
aspektem instytucjonalnym (teoria, sztuka, prawo i moralność).
4. Teoria krytyczna Habermasa.
A. Koncepcja działań komunikacyjnych w innym świetle stawia zadania socjologii jako
teorii krytycznej. J. Habermas odnosi się do historiozoficznego pesymizmu starszych
przedstawicieli Szkoły Frankfurckiej, której był uczniem. Zdaniem Habermasa
konsekwentnie zastosowany pesymizm frankurtczyków musiałby prowadzić do
zniesienia ich własnej teorii krytycznej.
B. Habermas wprowadzając rozróżnienie pomiędzy interesem technicznym (panowanie
nad rzeczami) i interesem praktycznym (stosunki między podmiotami) starannie
rozdziela sferę technicznego rozporządzania (o jakiej pisali starsi frankfurtczycy) od
sfery praktyki społecznej zorientowanej na światłe (współ)-działanie.
C. Habermas boi się ekspansji nie rozumu instrumentalnego, a rozumu funkcjonalnego,
który atakuje sferę komunikacji społecznej, znacznie istotniejszej zdaniem
Habermasa dla reprodukcji ludzkiego gatunku. Z uwagi na reguły działania
strategicznego (zorientowane na sukces działania społeczne), rozum funkcjonalny
poprzez media w postaci pieniądza i prawa kolonizuje świat życia. Przed teorią
społeczną stoi zadanie wyjaśnienia tych procesów. Habermas jest tutaj optymistą,
twierdząc, że dzięki „rozumowi komunikacyjnemu” uda się przekroczyć arbitralność
i jednostronność dotychczasowej krytyki, bo rozumność tkwi już w samym języku
(mowie). Habermas uważa, że możliwa jest niezakłócona komunikacja wolna od
przesądów, ograniczeń w postaci egoizmu, konsumpcjonizmu, nacjonalizmu etc.
Idealna sytuacja komunikacyjna jest pewnym ideałem, którego realizacja nie może
zostać wykluczona.
5. Wybrane aspekty krytyki społeczeństwa późnej nowoczesności
A. Postęp technicznego a społeczny świat życia. Odnosząc się do
bezprecedensowego w dziejach rozwoju nauki i techniki Habermas zauważa
niebezpieczeństwo związane z tym, że współczesna technika zredukowana do
manipulowania wyizolowanymi procesami przyrodniczymi staje się władzą
techniczną, przestaje natomiast być władzą praktyczną w rozumieniu kantowskim, a
więc władzą odnoszącą się do praktyki współżyjących ze sobą ludzi. Konieczne
zatem staje się osadzenie owej władzy technicznego rozporządzania w konsensie
działających obywateli, a więc np. w procedurach demokratycznych i
komunikacyjnych. Aby stało się to możliwe owe dyskursy i odpowiedzialne za nie
instytucje np. demokracja przedstawicielska muszą intensywnie czerpać z
doświadczenia nauk krytycznych (społecznych, etycznych, filozoficznych) żeby
uniknąć gwałtownego rozwarstwienia pomiędzy np. gospodarką będącą efektem
ekstremalnej racjonalności a demokracją, pogrążoną w oparach stereotypów,
uprzedzeń czy populizmu.
B. Kryzys uprawomocnienia w późnym kapitalizmie. Zdaniem Habermasa, w tzw.
późnym kapitalizmie, a więc szczególnej fazie rozwoju społeczeństw Zachodu
dochodzi do permanentnego kryzysu uprawomocnienia państwa, związanego z tym,
że z jednej strony państwo unikać musi zakłóceń wzrostu gospodarki, funkcjonującej
wciąż jeszcze w warunkach rynkowych, z drugiej zaś zapewnić sobie lojalność mas
przede wszystkim poprzez działania redystrybutywne, które są owej lojalności
niezbędnym warunkiem, ale które zagrażają wzrostowi gospodarczemu. Zdaniem
niemieckiego uczonego, państwo tak długo pozostanie w kryzysie uprawomocnienia
dopóki nie będzie w stanie doprowadzić do uprawomocnienia zmiany swoich
własnych funkcji.
C. Modernizm – niedokończony projekt. Habermas w swoim słynnym tekście
„Nowoczesność – niedokończony projekt” przeciwstawia się tezie o wyczerpywaniu
się potencjału nowoczesności, tezie popularyzowanej w drugiej połowie XX wieku
przez wielu tzw. piewców ponowoczesności. Pisze natomiast o zaniechaniu i
zniekształceniu idei nowoczesności, co przejawia się w swoistej „konserwatywnej
reakcji” ze strony ogółu postmodernistycznych tendencji w sztuce, życiu społecznym
i myśli filozoficznej. Na gruncie estetyki dochodzi do wyrodzenia się pierwotnej,
kantowskiej idei autonomizacji sądów estetycznych wobec sądów etycznych i sądów
poznawczych w patologiczną formę „sztuki dla sztuki”, w której to formie sztuka
rezygnuje z emancypacyjnych ideałów oraz odniesień wobec świata życia i przestaje
odsyłać do czegokolwiek poza samą sobą.
5. Krytyka koncepcji Habermasa.
A. Imponujący system teoretyczny: systematyczność, erudycyjność i drobiazgowość
wykładu, precyzja wywodów, odkrywczość interpretacji, ogromna skala
przedsięwzięcia.
B. Urok ideologiczny i jednostronność spojrzenia. Koncepcje Habermasa mają
niewątpliwy urok ideologiczny z uwagi na ich generalny optymizm co do osiągania
porozumienia oraz akceptację postępu technicznego. Z drugiej strony trącą
naiwnością. To właśnie ów gloryfikowany przez Habermasa Lebenswelt jest źródłem
przesądów i uprzedzeń, które stanowią poważną barierę dla porozumienia.
C. Zdaniem krytyków Habermas nie dostrzega, lub marginalizuje fakt, że interakcja
komunikacyjna jest procesem otwartym umożliwiającym aktorom realizację zarówno
intencji zorientowanych na porozumienie jak i uniknięcie porozumienia (Giddens).
D. Dokonując wyraźnego rozgraniczenia pomiędzy sferą dominacji rozumu
instrumentalnego od sfery rozumu praktycznego, Habermas nie dostrzega
konsekwencji rozwoju technologicznego dla sfery komunikacji (wpływ internetu na
poszerzenie sfery wolności komunikacyjnej).
Literatura zalecana do wykładu:
J. Turner, „Struktura teorii socjologicznej”, Warszawa 2006, s. 629-664.
J. Szacki, „Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe”, Warszawa 2002, s. 921-934.
Literatura uzupełniająca do wykładu (oprócz lektur zadanych na ćwiczenia):
J.Habermas: Aspekty racjonalności działania, [w:] Wokół teorii krytycznej J.Habermasa,
Kolegium Otryckie, Warszawa 1987, s. 109-139.
A.Szahaj: O komunikacyjnym zwrocie w teorii krytycznej J. Habermasa, [w:] Dyskursy
rozumu: między przemocą a emancypacją, Toruń 1990. s. 133-149
Inne źródła wykorzystane w przygotowaniu wykładu:
P. Baert, „Social Theory in the Twentieth Century”, Cambridge 1998, s. 153-172.
M. Waters, “Modern Sociological Theory”, London 1994, s. 56-91.