zró*nicowanie regionalne. teorie rozwoju regionalnego
advertisement
ZRÓŻNICOWANIE REGIONALNE. TEORIE ROZWOJU REGIONALNEGO dr Anna Golejewska, KEIE, UG 1 PRZYCZYNY ZRÓŻNICOWANIA REGIONALNEGO UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE I GEOGRAFICZNE LIBERALIZACJA 2 POJĘCIE KONWERGENCJI REGIONÓW KONWERGENCJA JAKO PROCES WYRÓWNYWANIA POZIOMU ROZWOJU REGIONÓW konwergencja może występować gdy: 1. dyspersja (rozrzut) produktów (dochodów) per capita między krajami (regionami) w badanej grupie zmniejsza się z czasem; 2. biedniejsze kraje (regiony) charakteryzują się wyższą stopą wzrostu gospodarczego niż kraje (regiony) bogate; 3. różnice poziomów produktu per capita między gospodarkami z badanej grupy maleją w długim okresie; różnice poziomów produktu per capita między poszczególnymi gospodarkami a przeciętnym poziomem produktu per capita w badanej próbie lub poziomem 3 produktu per capita lidera maleją z czasem. TYPY KONWERGENCJI konwergencja jako proces zakładający osiągnięcie identycznego poziomu dochodów w przypadku państw/regionów posiadających takie same fundamenty swoich gospodarek, tj. stopę oszczędności, potencjał demograficzny i jego zmiany, dekapitalizację majątku, poziom rozwoju technologicznego, podobną funkcję produkcji. (przy założeniu różnic w wyposażeniu w kapitał) – konwergencja absolutna; konwergencja jako zjawisko, w którym bogatsze gospodarki będą rozwijały się szybciej niż biedniejsze, bo różnica między punktem wyjścia obu jest bardzo znaczna – konwergencja warunkowa; 4 TYPY KONWERGENCJI konwergencja jako proces początkowo szybszego, w stosunku do silnych, wzrostu słabych gospodarek co prowadzi do wyrównania dochodów na osobę - ßkonwergencja; σ konwergencja (konwergencja sigma) opisuje zmniejszanie się rozproszenia dochodów per capita w czasie. Jeżeli dyspersja PKB się zmniejsza i następuje konwergencja sigma, to dzieje się tak w wyniku szybszego rozwoju państw biedniejszych i występowania konwergencji typu beta. 5 TYPY KONWERGENCJI konwergencja jako proces, w którym bogatsze gospodarki/regiony wykazują zbieżność do wysokiego poziomu dochodów, a biedniejsze gospodarki/regiony do niższego poziomu dochodów – konwergencja klubowa. 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 POSTRZEGANIE PROBLEMÓW REGIONALNYCH AUSTRIA, DANIA, LUKSEMBURG, HOLANDIA BELGIA, FRANCJA, IRLANDIA, WIELKA BRYTANIA FINLANDIA, SZWECJA 17 POSTRZEGANIE PROBLEMÓW REGIONALNYCH NIEMCY, WŁOCHY GRECJA, PORTUGALIA, HISZPANIA pozostałe kraje UE 18 KONKURENCYJNOŚĆ REGIONU ZDOLNOŚĆ DO: UZYSKIWANIA STALE ROSNĄCEGO POZIOMU ŻYCIA KONKUROWANIA POŚREDNIEGO BEZPOŚREDNIEGO 19 DETERMINANTY PRZEWAGI KONKURENCYJNEJ NA POZIOMIE MAKROEKONOMICZNYM: ROMB PORTERA 20 KONKURENCYJNOŚĆ REGIONU zdolność do generowania wysokiego poziomu zatrudnienia, zdolność do wzrostu poziomu wydajności pracy, zdolność do trwałego wzrostu poziomu życia w regionie, zdolność do osiągania sukcesu w rywalizacji gospodarczej podmiotów działających w regionie, zdolność do przystosowania się do zmieniającego się otoczenia, zdolność do bycia innowacyjnym – innowacyjność regionu, zdolność do generowania i wykorzystywania zasobów strategicznych regionu 21 KONKURENCYJNOŚĆ REGIONALNA „zdolność do produkcji dóbr i usług, które znajdują nabywców na rynku międzynarodowym przy jednoczesnym wysokim i stabilnym poziomie dochodów albo inaczej zdolność do generowania relatywnie wysokich dochodów i wysokiego poziomu zatrudnienia w warunkach trwałego poddawania się konkurencji międzynarodowej” (Sixth Periodical Report on the Regions) 22 23 TEORIE ROZWOJU REGIONALNEGO 24 ROZWÓJ REGIONALNY jako proces ekonomiczny: transformacja czynników i zasobów w dobra i usługi; jako proces społeczny: zmiany w sposobie, jakości i poziomie życia mieszkańców regionu; jako postęp technologiczny: cel – pełniejsze i racjonalne wykorzystanie czynników i zasobów regionu; jako rozwój ekologiczny. 25 WSPÓŁCZESNE CZYNNIKI ROZWOJU REGIONALNEGO CZYNNIKI EKONOMICZNE CZYNNIKI SPOŁECZNO-KULTUROWE CZYNNIKI TECHNICZNE I TECHNOLOGICZNE CZYNNIKI EKOLOGICZNE CZYNNIKI PRZESTRZENNE 26 Sustainable development trwały i zrównoważony, samopodtrzymujący się rozwój, (ekorozwój); brak jednoznacznej definicji; większość definicji podkreśla zachowanie równowagi między społecznymi, ekologicznymi i ekonomicznymi wymiarami rozwoju; zasada zrównoważonego rozwoju wprowadzona została Traktatem Amsterdamskim, jako zasada powszechnie obowiązująca w UE. Sustainable development CZYNNIKI ROZWOJU REGIONALNEGO WEWNĘTRZNE (ENDOGENICZNE) ZEWNĘTRZNE (EGZOGENICZNE) 29 TEORIE ROZWOJU REGIONALNEGO – pierwotne czynniki przestrzennej lokalizacji działalności gospodarczej PYTANIA: CO DECYDUJE O WYBORZE LOKALIZACJI DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ? DLACZEGO TEN A NIE INNY REGION? TEORIE LOKALIZACJI TRADYCYJNE TEORIE LOKALIZACJI, WPŁYW AGLOMERACJI NA LOKALIZACJĘ (KORZYŚCI I KOSZTY AGLOMERACJI, EFEKTY ROZPRZESTRZENIANIA I PRZESĄCZANIA) 30 TRADYCYJNE TEORIE LOKALIZACJI Weber (1909): jeżeli koszty pracy są takie same, to o wyborze miejsca produkcji decydują najniższe nakłady na transport, Loesch (1954): wprowadził rozważania dotyczące popytu. O lokalizacji decydują: rozmieszczenie środków produkcji, konkurentów oraz rynków zbytu, odległość od sąsiednich ośrodków konsumpcji oraz rozmieszczenie dostawców Podsumowanie: Regiony, w których ze względu na dogodne warunki naturalne i transportowe została zlokalizowana produkcja rozwijają się szczególnie dynamicznie. Na ich obszarze powstają często wielkie aglomeracje, które stanowią centra wzrostu, zdolne do aktywizowania działalności całego otoczenia. 31 WPŁYW AGLOMERACJI NA LOKALIZACJĘ (KORZYŚCI I KOSZTY AGLOMERACJI) Koncentracja firm na niewielkim obszarze stwarza zyski, określane korzyściami aglomeracji lub korzyściami zewnętrznymi. Korzyści aglomeracji związane są z: dużą skala produkcji, lepszymi możliwościami sprzedaży, obecnością tańszej, dobrze wykwalifikowanej siły roboczej, istnieniem dużego, zróżnicowanego rynku zbytu. Duża liczba przedsiębiorstw prowadzi do specjalizacji i kooperacji i sprzyja rozwojowi postępu technicznego. Cechą korzyści zewnętrznych jest możliwość ich rozprzestrzeniania (spill-over) na inne gałęzie. W pewnym punkcie nakłady związane z funkcjonowaniem aglomeracji mogą przewyższyć zyski (wzrost kosztów pracy, transportu, problemy środowiskowe), Hoover, 1962 32 WPŁYW AGLOMERACJI NA LOKALIZACJĘ (EFEKTY ROZPRZESTRZENIANIA I PRZESĄCZANIA) Rozpoznanie dwóch efektów: polaryzacji (zasysania, wiru) i rozprzestrzeniania (przesączania). (Hirschman, Myrdal, 1957) Przyczyny efektu polaryzacji: wzrost konkurencji, który prowadzi do spadku tempa produkcji i eksportu innego regionu, migracja wysoko wyspecjalizowanych pracowników, dopóki utrzymują się różnice w płacach wynikające z wyższej produktywności pracy i niedostatku siły roboczej w lepiej rozwiniętych regionach i niższej produktywności oraz gorszych warunków pracy w regionach słabiej rozwiniętych, - - - Przyczyny efektu rozprzestrzeniania: wzrost popytu na import w regionie lepiej rozwiniętym, tzw. centrum, następstwo dyfuzji technologii do obszarów słabiej rozwiniętych, 33 TEORIE ROZWOJU REGIONALNEGO – czynniki wpływające na powstawanie i wzrost ośrodków w przestrzeni PYTANIA: CZY MIEJSCA WYBORU LOKALIZACJI CHARAKTERYZUJĄ SIĘ WIĘKSZYMI MOŻLIWOŚCIAMI ROZWOJU? CZY PRZEWAGA TYCH REGIONÓW ZWIĄKSZA SIĘ W STOSUNKU DO POZOSTAŁYCH? CZU PO OKRESIE PROSPERITY POJAWIAJĄ SIĘ OZNAKI STAGNACJI, A FUNKCJE WIODĄCE PRZEJMOWANE SA PRZEZ INNE REGIONY? TEORIE BIEGUNÓW WZROSTU, TEORIE GRAWITACJI, TEORIE DOTYCZĄCE INNOWACJI I INNOWACYJNOŚCI, ROLA EKSPORTU WE WZROŚCIE REGIONALNYM 34 TEORIE BIEGUNÓW WZROSTU Perroux (1950, 1955): wzrost regionów nie następuje wszędzie w tym samym czasie, pojawia się w pewnych punktach (biegunach) i z odmienną intensywnością. Dominujące (napędowe) dziedziny przemysłu (duże przedsiębiorstwa-liderzy postępu) tworzą aglomeracje, w których zlokalizowane są bieguny wzrostu. Przyczyną polaryzacji rozwoju jest powstawanie wiązek przemysłów skoncentrowanych w biegunach wzrostu. Ekspansja jednej gałęzi kompleksu przemysłowego powoduje rozwój całego kompleksu. Tinbergen (1967): przewagę uzyskują centra, w których zlokalizowany został przemysł o największym znaczeniu dla wszystkich ośrodków. 35 TEORIE GRAWITACJI (WZAJEMNEGO ODDZIAŁYWANIA, CIĄŻENIA), REGIONALNA ATRAKCYJNOŚĆ INWESTYCYJNA - - - Mechanizm siły grawitacji przyciąga inwestycje do silnych centrów, zwiększając poziom nierówności regionalnych. Mimo, że inwestycje bezpośrednie przyczyniają się do rozwoju ekonomicznego regionu, ich napływ może sprzyjać polaryzacji, a nie konwergencji (Ozawa 1992), Przyczyna: jakość inwestycji uzależniona od fazy rozwoju: pierwszy etap (kierowany przez zasoby): napływ inwestycji w celu poszukiwania tanich źródeł zaopatrzenia w surowce i mniej kosztownych pracowników, a więc wybór mniej rozwiniętych regionów, drugi etap (kierowany przez inwestycje): przepływ kapitału w kierunku regionów, w których dobrze rozwinięte są kapitałochłonne gałęzie przemysłu (surowcowego lub pracochłonnego), trzeci i czwarty etap (kierowany innowacjami i etap dobrobytu): inwestorzy poszukują miejsc lokalizacji, które posiadają przewagę technologiczną i które dysponują wysoko kwalifikowanymi kadrami. 36 TEORIE DOTYCZĄCE INNOWACJI I INNOWACYJNOŚCI - - - Lausen podkreślał związek wzrostu gospodarczego z urbanizacją. Wprowadził pojęcie skupiska (cluster), wyjaśniając, że innowacje występują w formie skupisk, tworząc regionalne lub sektorowe bieguny wzrostu. Dzięki powiązaniu podmiotów gospodarczych działających w biegunach wzrostu, rozwój gospodarczy ulega dyfuzji na peryferie. Friedmann (1969): centrum rozwoju (obszar zurbanizowany) to obszar charakteryzujący się dużą koncentracja innowacji, pozostałe obszary to peryferie, które kopiują innowacje i nie mogą tworzyć własnych czynników wzrostu. Model Friedmanna pokazuje następujące tendencje: przepływ środków z centrum do peryferii (efekt dominacji), zwiększająca się liczba innowacji w centrum (efekt informacji), indukowanie jednych inwestycji przez inne w centrum (reakcja łańcuchowa), zmniejszające się ryzyko działania centrum w stosunku do peryferii. 37 ROLA EKSPORTU WE WZROŚCIE REGIONALNYM Kaldor i jego proces tzw. kumulatywnej przyczynowości: wzrost popytu wewnętrznego i zagranicy wzrost produkcji regionalnej spadek płac efektywnych wzrost konkurencyjności regionu wzrost popytu wewnętrznego i zagranicznego na produkcję regionu Korzyści płynące z wymiany, mogą w długim okresie prowadzić do polaryzacji regionów. 38 TEORIE ROZWOJU REGIONALNEGO – wzrost gospodarczy a procesy konwergencji i polaryzacji regionalnej PYTANIE: CZY RÓŻNICE W DYNAMICE WZROSTU GOSPODARCZEGO MOGĄ PRZYCZYNIAĆ SIĘ DO NIWELOWANIA LUB POWIĘKSZANIA NIERÓWNOŚCI W POZIOMIE ROZWOJU SPOŁECZNEGO I GOSPODARCZEGO REGIONÓW? NEOKLASYCZNY MODEL WZROSTU I KONWERGENCJI SOLOWA, NOWE TEORIE WZROSTU 39 NEOKLASYCZNY MODEL WZROSTU I KONWERGENCJI SOLOWA (1957) - model zakłada konwergencję, która wynika z: malejących przychodów od kapitału w regionach bogatszych i zwiększenia akumulacji kapitału w regionach biedniejszych Wraz z kurczeniem się luki rozwojowej pojawiają się symptomy spowolnienia tempa wzrostu w regionie słabszym, co spowodowane jest zwiększeniem wyposażenie pracy w kapitał stały, przypadający na jednego zatrudnionego. Mankiw, Romer i Weil (1992) rozszerzyli model Solowa o kapitał ludzki. W modelu wzrostu endogenicznego zaproponowanym w 1998 roku przez R. Lucasa akumulacja kapitału ludzkiego jest 40 głównym motorem wzrostu. NOWE TEORIE WZROSTU nurt badań, w którym uznano, że podstawowym czynnikiem wpływającym na wzrost gospodarczy jest endogeniczny postęp techniczny (Barro, Xavier Sala-i-Martin, 1991), postęp endogeniczny jako rezultat inwestycji przedsiębiorstw w prace B&R, innowacje i kapitał ludzki, zakładają możliwość oddziaływania na wzrost gospodarczy dzięki występowaniu pozytywnych efektów zewnętrznych podlegających „rozlewaniu się” (spillover), Czy technologiczne spillover jest możliwe w każdej sytuacji? Według koncepcji optymalnej luki technologicznej (Findlay), gdy różnica technologiczna między regionami jest zbyt duża, transfer technologii maleje, ponieważ jej przyswajanie nie jest możliwe. Dyfuzja technologii wymaga określonego minimum poziomu zaawansowania technologicznego, infrastruktury oraz kapitału fizycznego i ludzkiego. 41 Powstawanie biegunów wzrostu Działanie efektu grawitacji Handel (eksport) Sektor przemysłu wiodącego Korzyści aglomeracji Innowacja i innowacyjność Dalsza koncentracja działalności gospodarczej w przestrzeni Malejące przychody z kapitału Niekorzyści aglomeracji Dyfuzja postępu technicznego KONWERGENCJA Źródło: Gawlikowska-Hueckel K., 2002 Brak dyfuzji postępu technicznego Efekt wiru Rosnące (stałe) przychody od kapitału Efekty przesączania POLARYZACJA 42 Nowy regionalizm regiony „uczące się” klastry innowacyjne regionalne systemy innowacji środowisko innowacyjne Regiony uczące się (Storper, Florida, Aydalot, Morgan) Koncepcja wywodząca się z teorii systemów innowacji i teorii klastrów. Oznaczają miejsca, w których dochodzi do interakcji stymulujących procesy zbiorowego (kolektywnego) uczenia się. Towarzyszą im procesy innowacji. Koncepcja regionu uczącego się krytykowana jest z kilku powodów. Do najważniejszych należą: brak wyraźnych założeń; normatywność (region uczący się jako jedyny wzorzec „regionu sukcesu”); podobieństwo do koncepcji regionalnych systemów innowacji i środowiska innowacyjnego oraz umiejscowienie koncepcji regionu uczącego się między narodowym systemem innowacji (krajowa polityka badawczo-rozwojowa) i globalnymi sieciami powiązań (transnarodowe systemy innowacji) 44 KLASTRY: definicja W literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji klastrów (gron, wiązek przemysłowych, z fr., lokalnych systemów produkcyjnych). Zgodnie z definicją Portera (1998) klastry oznaczają „geograficzną koncentrację wzajemnie powiązanych specjalistycznych firm wytwórczych, dostawców usług i zaopatrzenia, kooperantów oraz instytucji otoczenia biznesu (uniwersytetów, agencji, organizacji handlowych), które ze sobą jednocześnie konkurują i kooperują”. Funkcjonowanie klastra wiąże wewnętrznych i zewnętrznych się z występowaniem efektów KLASTRY: uwarunkowania powstania Przyczyn powstawania zlokalizowanych i in. 2001): - - klastra należy efektów upatrywać w zewnętrznych występowaniu (Fujita przestrzennie ograniczonego rozlewania się wiedzy, przewagi kreowanej przez lokalny rynek pracy koncentrujący osoby o odpowiednich umiejętnościach, sieci wstępujących i zstępujących powiązań w ramach dużych rynków regionalnych - wykształcenia się bazy lokalnych poddostawców i podwykonawców. KLASTRY: typologia 1. klasyczne włoskie dystrykty przemysłowe – koncentracje firm o zbliżonym potencjale gospodarczym, tworzące w miarę spójną sieć, 2. klastry typu hub-and-spoke – koncentracje zdominowane przez jeden lub kilka dużych podmiotów, oraz 3. klastry satelitarne – z dominującym udziałem przedsiębiorstw sektora MSP, uzależnionych od przedsiębiorstw zewnętrznych. MAPA KLASTRÓW W POLSCE (PARP 2015) 48 Klastry innowacyjne (Porter) Klaster innowacyjny (badawczy, oparty na wiedzy) od klasycznej formy współpracy odróżnia: - branża, w których funkcjonują, najczęściej wysokich technologii (klastry mogą jednak powstawać w sektorach uznawanych powszechnie za nisko innowacyjne typu przemysł spożywczy, czy budownictwo), - struktura podmiotów, w której pierwszoplanową rolę odgrywa sektor naukowo badawczy wspierany przez instytucje otoczenia biznesu, - cel działania klastra zorientowany na generowanie innowacji i transfer technologii. 49 Regionalne systemy innowacji (Cooke) Regionalny system innowacji (RSI) można najprościej określić jako sieć współpracy pomiędzy organizacjami i instytucjami działającymi w regionie (centra transferu technologii, inkubatory przedsiębiorczości, banki, fundusze venture capital, ośrodki szkoleniowo-doradcze, uniwersytety, organy samorządu terytorialnego itd.), których celem jest wspieranie potencjału innowacyjnego przedsiębiorstw (Cooke 1992, 2001). W ramach RSI podejmowane są przede wszystkim inicjatywy z zakresu transferu technologii, organizacyjnego i finansowego wspierania przedsięwzięć innowacyjnych, inicjowania powiązań sieciowych pomiędzy firmami i administracją, poprawy jakości zasobów ludzkich oraz tworzenia elastycznych systemów wytwórczych w postaci dystryktów przemysłowych i klastrów. 50 Kompletny regionalny system innowacji infrastruktura animatorzy reguły formalne (krajowe i lokalne) infrastruktura fizyczna kapitał społeczny firmy komplementarne publiczne wsparcie finansowe specjalizacja i koncentracja firm oraz wiedzy w klastrze firmy wspierające infrastruktura techniczna venture capital infrastruktura wiedzy instytucje zachęty Środowiska innowacyjne – GREMi (Aydalot, Maillat, Camagni) Oznacza ono „zbiór (sieć) w przeważającej mierze nieformalnych relacji społecznych w ramach ograniczonego geograficznie obszaru, warunkujący jego wizerunek zewnętrzny oraz wewnętrzne poczucie przynależności, który skutkuje poprawą lokalnych zdolności innowacyjnych w wyniku procesu kolektywnego uczenia się”. Składają się na nie trzy elementy: -sieci powiązań nieformalnych kontaktów społecznych na gruncie profesjonalnym i prywatnym, które wzmacniają wzajemne zaufanie lokalnych aktorów i umożliwiają wymianę wiedzy milczącej (tacit knowledge), - bliskość przestrzenna, istotna z punktu widzenia kapitału ludzkiego, bardziej mobilnego wewnątrz niż między regionami i ułatwiająca transfer wiedzy oraz proces uczenia się, - wizerunek zewnętrzny i wewnętrzne poczucie przynależności, skutkujące koordynacją sposobu zachowania lokalnych aktorów, np. poprzez wspólne reguły 52 postępowania, czy systemy wartości.
