Własność jest nietykalna i wynika z praw

I
pytanie
1. Sofiści 9
Protagoras





Poglądy znane z krytycznych relacji Platona
Uważali się za nauczycieli, sprzedawali wiedzę za pieniądze;
Wychowaniu arystokratycznemu przeciwstawiali wychowanie wszechstronne i praktyczne;
chcieli uczyć sztuk, retoryki, dialektyki;
Mistrzowie demagogii; wola by najsłabsze przemówienie uczynić najsilniejszym i przekonać
zgromadzenie
Przedstawiciele – Hippiasz z Elidy, Antyfon











Protagoras – twórca szkoły;
Protagoras – twórca relatywizmu – metoda uzależniająca opinię od konkretnych układów
odniesienia;
„Człowiek jest miarą wszechrzeczy; tych które są, że są, i tych, których nie ma, że nie ma”;
szacunek dla prawa i urządzeń społecznych; ogólne uznanie obywateli o tym co sprawiedliwe
powstaje na zgromadzeniu;
O biegu rzeczy decyduje porozumienie między ludźmi, a nie natura;
Według Protagorasa ludzie długo żyli w izolacji, a kiedy niedogodności takiego życia stały się
uciążliwe, zaczęli łączyć się w hordy; hordy jako szkoła kultury politycznej
Protagoras – o początkach państwa zadecydowała wola większości i mądrość; państwo ma
służyć ludności; takie poglądy umożliwiały zaaprobowanie demokracji;
Przestrzeganie prawa natury jest cnotą
Gorgiasz – ważniejsze od przestrzegania sformalizowanych i zinstytucjonalizowanych reguł
społecznych jest uzależnienie postępowania od konkretnych okoliczności; głosił pluralizm
moralności; argumenty prawidłowe są nad literalną wiernością ustawie;
Niektórzy sofiści rozważali nad dualizmem prawa – prawem natury i prawem pochodzącym od
państwa – człowieka wiąże jedno i drugie. Prawo państwowe jest nietrwałe;
Antyfon –większość praw jest wroga naturze; prawo natury jest związane z zasadą równości ludi
Hippiasz – prawo tyranizuje ludzi
a) Sofistyka.
Sofiści stworzyli szkole o silnym podkładzie w tradycyjnej filozofii ( zwłaszcza
Jończyków filozofii przyrody Jończyków ). Nie udzielali oni jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jaka forma
rządów jest dobra a jaka zła. W ich poglądach mieściły się wyrazy zdecydowanej aprobaty dla demokracji, nie
brak było jednak i wątków służących uzasadnieniu rządów arystokratycznych.
Dokonali wielkiego dzieła zlaicyzowania podstawowych pojęć politycznych;
programowo odrzucili rozważania nad istnieniem i istotą bogów. Państwo – według sofistów – nie jest tworem
sił pozaziemskich; powstało ono z woli ludzi, jego zadania są doczesne. Odrzucając dawną mitologię społeczną
odzierali z uzasadnień religijnych również pozostałe instytucje, takie jak prawo, sądy, idea sprawiedliwości.
Argumenty ze sfery sakralnej zastąpili postawą nacechowaną racjonalizmem i sceptyzmem.
Sofistyka wydała kilka pokoleń wybitnych przedstawicieli. Twórcą szkoły był Pitagoras z Abdery w V
przed Chr. Do bardziej znanych należeli ponadto: Gorgiasz, Antyfon, Hipiasz, Kallikles, Krytiasz i Trazymach.
Pitagoras, ojciec sofistów, był twórcą relatywizmu społecznego. Głosił, że Człowiek jest miarą
wszystkich rzeczy: tych, które są, że są, tych, których nie ma, że nie ma. Znaczyło to, że człowiek – obywatel
jest jedyną miarą instytucji społecznych. Wartości społeczne są wspólnym dobrem ludzi; to porozumienie ludzi,
a nie natura decyduje o biegu rzeczy. Nie zawsze tak było. Początkowo ludzie egzystowali we wzajemnej
izolacji. Dopiero po długim czasie, kiedy niebezpieczeństwa życia w odosobnieniu stały się zbyt nieznośne
ludzie – coraz mądrzejsi – zaczęli się łączyć w hordy. Hordy były szkoła nabywania kultury osobistej. To
przesądziło, że ludzie w pewnym momencie porozumieli się, co do powołania do życia organizacji wyższego
rzędu – państwa. Państwo pojawiło się jako produkt cywilizacji. Otrzymujemy tu – w zalążkowej postaci –
głośną w późniejszych epokach ideę umowy społecznej. Z faktu, że państwo powstał z woli ludzi, wyciągnął
Pitagoras nie tylko wniosek, że ma ono człowiekowi służyć. Dowodził też, że w kołysce państwa tkwiła wola
większości, a zatem państwo współczesne ma służyć większości. Stwarzało to możliwości zaaprobowania
demokracji jako ustroju najbardziej naturalnego, a zatem i zasadnego. Oczywiście ta ostatnia teza nie była
uznawana przez wszystkich przedstawicieli sofistyki.
Relatywizm sofistów miał podstawowe znaczenie dla wysokiej oceny instytucji społecznych i
politycznych. Podważał tezę o niezmienności natury ludzkiej, prowadził do przekonania, że konwencje
społeczne, które ludzi wiążą, są zależne od okoliczności miejsca i czasu. Otwierał tym samym drogę do
poznawania i przyuczania się przyjętych konwenansów, był też pochwałą samego zawodu nauczycielskiego,
który uprawiali przedstawiciele szkoły. Relatywizm oznaczał jednak niekiedy formuły skrajne,
okazjonalistyczne. Goriasz miał np. twierdził, że znacznie ważniejsze od przestrzegania sformalizowanych i
zinstytucjonalizowanych reguł społecznych jest uzależnienie dobrego czy złego zachowania się od konkretnych
okoliczności. Głosił pluralizm moralności.
Sofiści wnieśli pionierski wkład do ideologii prawa natury, przenoszą ją z nauk przyrodniczych na grunt
nauki o społeczeństwie. Duże zasługi położyli tu m.in. Antyfon i Hipiasz z Elidy. W sferze stosunków
społecznych człowiek podlega dwom prawom – państwowemu i natury. Przestrzeganie praw pochodzących od
państwa jest cnotą m.in. dlatego, że państwo jest na wspólnotą ludzką. Ale prawa państwa są kruche, zmienne i
nie zawsze sprawiedliwe. Antyfon twierdził, że większość praw jest wroga naturze. Hipiasz dodawał, że prawo
tyranizuje ludzi i w wielu przypadkach zadaje gwałt naturze. Trazymach był najbardziej skrajny, głosząc, że
każdy rząd ustanawia prawa dla własnego interesu. Mimo to lepiej przestrzegać praw natury, ich naruszanie
godzi w prawdę i w konsekwencji przynosi człowiekowi straty nieporównywalnie większe aniżeli
nieprzestrzegania praw ludzkich. Koncepcja prawa natury była u sofistów zaledwie zamarkowana
2. Stoicy rzymscy 5
Stoicyzm.
Najbardziej popularną doktryną hellenistyczną był stoicyzm. Uchodził za oficjalną
filozofię hellenistyczną, przeniknął na grunt rzymski, był jednym z głównych źródeł ideologii wczesnego
chrześcijaństwa. Tajemnica stoickich sukcesów tkwiła w racjonalistycznej dostosowanej do potrzeb epoki
filozofii, operującej kategoriami uniwersalnymi, ponadczasowymi, niesłychanie przy tym elastycznymi.
Stoicyzm był rozwijany przez pisarzy wielu pokoleń. W starej Stoi byli : Zenon z Kation, Chrypy z
Cylicji oraz Kleantes z Azji Mniejszej. Następcy także w republikańskim i cesarskim Rzymie - Panecjusz,
Polibiussz, Cycero, Seneka oraz Marek Aureliusz.
Stoicy podjęli trud przewartościowania podstawowych kategorii filozoficznych i politycznych. Stoicki
świat jest rozumnym ładem i harmonią. „Świat jest rządzony przez rozum, rozum ogarnia i przenika każdą jego
część”. Ten naturalny porządek kosmosu jest oparty na determinizmie, wszystkim rządziło przeznaczenie, los,
natura, twórczy duch (synonimy). Rozum, jak dusza w człowieku, przenika, choć w rozmaitym stopniu,
wszystkie jego części, co sprawia, że świat to twór ożywiony. Spośród czterech natur zamieszkujących kosmos –
roślin, zwierząt, ludzi i bogów, najściślejsze są związki ludzi z bogami. Łączą ich bowiem rozum, rożni zaś to,
że bogowie rozumni są z natury, zaś ludzie osiągają rozum dopiero własnym wysiłkiem. Kosmos jest zatem
ojczyzną przede wszystkim bogów i ludzi, w której wszyscy mają swoje określone przez rozum miejsce. Stąd
jednak nie wynika, że każdy może być mędrcem. Rzecz bowiem w tym, że to co jest potencjalną szansą,
człowiek musi własnym wysiłkiem w sobie dopiero rozbudzić przede wszystkim przez praktykowanie cnoty.
Cnota to wartość absolutna i niepodzielna, jednakowa u mężczyzny i kobiety, człowieka i boga,
niewolnika i wolnego. Człowiek jest z natury dobry; skłonnośc do czynienia zła jest wprowadzana z zewnątrz.
Podział między tych, którzy swym rozumem wypraktykowali cnotę, a tych którzy pozostawali głupcami, jest
ostry: albo się jest mędrcem, albo głupcem, nie wyklucza, że głupiec może wskrzesić w sobie bożą iskrę
rozumną i przejść do kategorii mędrców.
Mądrość jest identyczna z wolnością, gdyż tylko człowiek mądry jest zarazem wolny; tylko on akceptuje
oparty na rozumie porządek świata i nie usiłuje go zmienić. Poznawanie znaczy aprobowanie tego, co jest
uznane za rozumne. Ten pogląd prowadził do fatalizmu, nakazywał poddawać się nakazom boskiego ładu i
przyjmować „ze stoickim spokojem” największe nawet przeciwności losu.
Fatalizm sprawia, że w każdym tkwi ta sama iskra, która pozwala mu posiąść mądrość; każdy ma szansę
być mądrym i tym samym wolnym, ale nie każdy nim się staje. Wolność jest kategorią ducha, stanem
wewnętrznym, który może pozostawać bez pokrycia w przymiarce do realnych stosunków społecznych.
Kategorią wewnętrzną jest też stan niewoli. Człowiek mądry może żyć zakuty w kajdany, podobnie jak
formalnie wolny faktycznie może być niewolnikiem.
Stoicyzm był więc daleki od kwestionowania współczesnej sobie rzeczywistości. Aprobował prywatną
własność i społeczną nierówność. W etyce stoickiej nie brakowało słów zachęty do ludzkiego traktowania
niewolników. Nawoływanie do przekształcenia niewolnictwa w dożywotni najem.
Z wielkiego dystansu spoglądał stoicki mędrzec na państwo i jego aparatu. Zasadą była współpraca z
władzą. Najstarsi przedstawiciele szkoły z oddaniem służyli monarchii hellenistycznej; pisarze średniej Stoi byli
apologetami rzymskiej republiki; ostatnie pokolenia nie miały żadnych trudności we współpracy z rzymskimi
imperatorami. Stoicy chętnie przenikali do grup rządzących, pełnili funkcje doradców na dworach władców, byli
wychowankami elit społecznych.
Ze wszystkich szkół hellenistycznej epoki stoicyzm był najbliższych polityce; widział w niej narzędzie
realizacji swej filozofii kosmosu, którym rządzi rozum – i w konsekwencji – mędrzec. A zatem stoik aprobował
współpracę z państwem tylko wtedy, gdy uznawał je za twór rozumny. Kiedy odmawiał mu tego przymiotu,
mógł odwrócić się od niego i zamknąć się w sferze własnej duchownej autonomii. Polibiusz chwalił Rzym za
rozumny, bo mieszany ustrój polityczny, który umożliwiał wewnętrzną stabilizację i sukcesy w walce z
wrogiem. Cyceron – dostrzegał przejaw najwyższego rozumu w polityce zgody stanów. Stosunek do państwa
był więc uzależniony od mędrca. Jeśli uznał państwo za twór pozbawiony rozumu, mógł popełnić samobójstwo.
Stanowisko stoików wobec państwa podkreślało dodatkowo to, iż unikali oni wszelkich systematyk i
klasyfikacji ustrojów państwowych. Żadnej nie uznawali za idealną, żadnej nie dyskwalifikowali. Kosmiczny
porządek i jego prawa mogą być wytyczną działalności władcy w każdym ustroju, podobnie jak każdy władca
może być zły – gdy lekceważy rozumne podstawy kosmicznego i społecznego ładu.
Mądrość stoika polega na przestrzeganiu prawa natury, gdyż rządząc kosmosem, wieczne i jednakowe
dla wszystkich ludzi zgodnie z naturą świata i naturą człowieka. Mędrzec stoicki nie jest – jak epikurejczyk –
egoistą; ludzie z natury są jednostkami społecznymi i prawa natury w swej treści też mają charakter norm
społecznych. Prawo państwowe powinno być zgodne z najwyższym prawem rozumu, ale nawet wtenczas, gdy
jest inaczej, mędrzec nie traci swej wolności. Wolność jest przecież niezależna od tego, co o niej ludzie myślą, a
polega na zrozumieniu naturalnych , nieuchronnych, fatalistycznie zdeterminowanych konieczności.
Stoicy w Rzymie: Cyceron.
Rzymianie nie wykazywali właściwej Grekom pasji do rozważań filozoficznych i teoretycznej refleksji.
Interesowała ich praktyczna strona polityki. Dopiero podbicie basenu śródziemnomorskiego, które zbiegło się w
czasie z konfliktami wewnętrznymi i niepowodzeniem odgórnych reform, dało początek teoretycznej refleksji
nad stanem państwa. Szczególne uznanie – stoicyzm.
Cyceron – 106-43 - traktaty: O państwie; O prawach; O powinnościach. Pozostawał pod urokiem Platona i
stoików. W kwestiach politycznych łączył wątki greckie i hellenistyczne z kultem tradycji rzymskiej, sięgającej
czasów przedgrakchańskich, które były dlań złotym okresem w dziejach Rzymu. Cycero ujmował rzymską
rzeczywistość przez pryzmat filozofii politycznej, która odwoływała się do pojęć uniwersalnych. Państwo to
wytwór naturalnych skłonności ludzi do życia w zbiorowości. Tworzący państwo lud to wspólnota złączona
więzami prawa i interesów. Oczekiwał od państwa sprawiedliwości. Sprawiedliwość polega na przestrzeganiu
prawa natury jako prawa rozumu. Jeśli rządzący stanowią złe prawa (złe – bo niezgodne z prawem natury), to
nie są one właściwie prawem, a i państwo nie jest już wtedy właściwie państwem. Nie można sprawiedliwości
oddzielić od polityki. Oparte na sprawiedliwości organizacje państwowe mają na celu głównie to, by każdy mógł
w spokoju zażywać swej własności.
Cyceron opowiadał się za ustrojem mieszanym, który miał zespolić monarchię, arystokrację i demokrację, mimo
to wykazywał wiele sympatii dla rządów arystokracji. Był wrogiem pospólstwa i krytykował grakchańską ideę
zrównania dóbr. Bał się rewolucji biedoty i nienawidził demokracji, którą utożsamiał z rządami motłochu. W
państwie musi panować zgoda stanów – pojednanie wszystkich cnotliwych w obliczu rewolucji tłuszczy – było
wezwaniem do solidarności arystokracji i ekwitów, czyli szczytów warstw posiadających przeciwko pospólstwu.
Taki sojusz jest w stanie utrzymać bezpieczeństwo wewnętrzne. Przez zastosowanie idei ustroju mieszanego
chciał uratować przywileje możnych i bogatych a przy okazji załatwić także osobiste porachunki ze swymi
przeciwnikami ze starej arystokracji, dla której jako homo novus wciąż pozostawał intruzem. Cyceron wiedział,
że jego proarystokratyczny model nie ma szans w państwie pełnym konfliktów wewnętrznych. Rozważał
możliwość powierzenia steru rządów wybitnej jednostce.
Jego myśli były przyjmowane chętnie w XVI w. – w epoce, która nie kryła zafascynowania jego koncepcją
solidaryzmu elit w czasie kryzysu.
3. Arystoteles 8
Synteza myśli helleńskiej: Arystoteles ( uczeń Platona ).
Urodzony 384 przed n.e. ; młodość w Atenach – jako cudzoziemiec nie miał pełni praw; wychowawca
Aleksandra; gdy Aleksander wyruszył na podbój Azji, Arystoteles wrócił do Aten i założył Liceum; Etyka
Nikomachejska – od imienia syna Nikomacha; Polityka;
a) Metoda badawcza.
Mieściła się w tych słowach krytyka apriorycznych założeń i pochopnych uogólnień szkoły platońskiej.
Metoda Arystotelesa była daleka od aprioryzmu. Twierdzenie generalne – twierdził autor – musi mieć pokrycie
w zgromadzonych faktach, uporządkowanych i przeanalizowanych. Analiza musi poprzedzać oceny.


Realizm - ograniczenie zakresu rozważań do społeczeństwa wolnych; przeświadczenie o doskonałości
miasta – państwa; teza o ludzkości podzielonej na Greków i Barbarzyńców
Relatywizm – odrzucenie wizji Platona idealnej polis, niezmiennej, odpornej na okoliczności, dobrej na
wszystkie okazje.
b) Państwo.
To synteza mniejszych wspólnot, rodzinnych i wiejskich; jest ono jednak od tamtych „doskonalsze”, bo
oznacza się samowystarczalnością. Państwo należy do tworów natury – człowiek jest stworzony do życia w
państwie; poza państwem z natury żyją nędznicy lub nadludzkie istoty. Celem państwa jest zapewnienie
wszechstronnego rozwoju materialnych i duchowych potrzeb człowieka. Arystoteles ostro krytykował
współczesnych sobie cyników za ich pogardę dla dóbr materialnych; poddawał też w wątpliwość pochodzącą od
sofistów wersję państwa jako płodu ludzkich konwencji.
Kształt ustroju zależy od wielu czynników. Dlatego ustrój dobry w jednych warunkach, może okazać się
zły w innych. Generalnie można oczywiście mówić o państwach dobrych i słych. Zależnie od tego, kto rządzi –
jednostka, grupa, czy ogół – dobrymi formami są monarchia, arystokracja i politea, złymi zaś odpowiednio
tyrania, oligarchia i demokracja. Kryterium stanowi odpowiedź na pytanie, czy rządy sprawowane są w interesie
ogółu ( te są dobre ), czy tylko dla własnej korzyści rządzących ( te są złe ). Ale taki podział jest tylko punktem
wyjścia. Nie uwzględnia on praw obowiązujących w społeczeństwie, społeczeństwie przede wszystkim
zróżnicowania majątkowego. Z tego punktu widzenia zasadniczy jest podział na oligarchię i demokrację, które
są najczęściej spotykanymi ustrojami. Tak więc oligarchia to rządy bogaczy, nawet gdyby stanowili oni
większość, większość demokracja – to rządy biednych, nawet gdyby ci stanowili mniejszość. Forma rządów
pozostaje bowiem w ścisłej relacji do rezultatów walk biednych i bogatych. Kiedy górą są ci pierwsi, państwo
przybiera postać demokracji, kiedy zaś zwyciężają bogaci – nadają oni państwu formę oligarchiczną. Trzecim
ustrojem jest forma pośrednia – jest urzeczywistnienie zależy od siły stanu średniego. Gdyby stan średni
przeważał nad innymi grupami – najlepszą formą politea. Forma ta ujmowana była przez Arystotelesa jako
swoista mieszanina oligarchii i demokracji, w której jednak przewagę uzyskują elementy demokratyczne.
Bardzo chwalił sobie Arystoteles ten ustrój, widząc w nim harmonijne połączenie ideałów wolności i porządku
(tzn. hierarchii ) – złoty środek.
c) Społeczeństwo i prawo.
Nauka Arystotelesa o społeczeństwie to osobliwe połączenie realizmu z mistyfikowaniem sytuacji społecznych.
Zasadniczym podziałem społeczeństwa jest podział na znakomitych i lud. Kryteriów wyodrębnienia
znakomitych jest co niemiara – bogactwo, szlachectwo, cnota, wykształcenie i inne tego rodzaju zalety.
Najczęściej jednak takim kryterium jest majątek. Znakomici – to posiadacze, żyjący z cudzej pracy. Lud –
rzemieślnicy, kupcy, żeglarze. Czyli lud to biedni zatrudnieni w produkcji, żyjący z pracy własnych rąk.
Pomiędzy tymi dwiema zasadniczymi grupami pojawia się stan średni; to ci, którzy są na tyle bogaci, że
niezależni od najbogatszych i na tyle biedni, że nie skupiają na sobie zawiści biedoty. Arystoteles wysoko
oceniał – jak się wydaje – obywatelskie cnoty średnich. Nie są oni tak zdemoralizowani bogactwem jak
znakomici, obca im też pazerność i frustracja ludu. Cnotami średnich są umiarkowanie, rozsądek, kroczenie po
środku drogi. Dysponują oni czasem, nieodzownym w służbie publicznej. Politeja może najbardziej skutecznie
chronić struktury państwa przed wstrząsami. Arystoteles zdaje sobie sprawę z kruchości państw-miast.
Niespójne były wypowiedzi Arystotelesa na temat niewoli i niewolnictwa. Pewni ludzie są stworzeni do niewoli,
sami nie posiadają rozumu, mają siłę fizyczną; niewola dla nich pożyteczna i sprawiedliwa. Nie mają cnoty
bycia jednostkami politycznymi; pozostają poza społeczeństwem i poza państwem (państwo ich nie chroni),
stanowią czyjąś własność. Arystoteles pisał o tym, żę niewola wynika z praw natury – nie pasowało to do
popadania w niewolę na mocy prawa wojennego – przyznał więc, że nie wszyscy osobnicy, którzy są
niewolnikami są nimi z natury.
Prawo natury nie jest tylko prawidłowością przyrodniczą (jak u sofistów); znajduje ono zastosowanie w
społecznych instytucjach, koniecznych z natury, górujących nad ludzkimi ustaleniami. Natura występuje tu jako
stróż powszechnego ładu, twórca harmonii świata. Poznaje się ją, jak u Platona, nie przez rozważania nad
mistycznym światem idei, lecz przez badanie przyrodniczej i społecznej rzeczywistości. Prawo natury było u
Arystotelesa zsynchronizowane z zasadą nierówności, a także z taką ideą sprawiedliwości, która z jednej strony
odzwierciedla zasadę równości arytmetycznej, nakazującej np. płacić za towar cenę równą jego rynkowej
wartości ( sprawiedliwość wyrównawcza, komutatywna) a z drugiej zaś łączy równość z zasadą proporcji,
nakazującą oddawać każdemu to co mu się należy, i tym samym wyrażając szacunek dla hierarchii społecznej
(sprawiedliwość proporcjonalna, dystrybutywna).
Doktryna odkrywana przez św. Tomasza z Akwinu; Machiavellego, Monteskiusza i innych.
4. Platon 7
Krytyka demokracji. Platon ( 427 – 347 ).




Zasady demokracji ateńskiej przetrwały do drugiej polowy IV w.p.n.e., ostatnim ich apologetą był
Demostenes;
Zasady demokracji upadły pod naporem agresji Macedończyków oraz krytyki w samych Atenach. Główni
krytycy: Sokrates, Ksenofont, Arystofanes, Isokrates;
Krytykowano wszystkie składniki demokracji: wolność – prowadzi do demoralizacji i anarchii – zaburza
hierarchię; rozbudza nadzieje niewolnych i metojków; równość – ludzie są z natury nierówni, rządzenie jest
trudne (za trudne dla prostaków i ignorantów), demokracja to despotyzm biednych – losowanie urzędników i
wypłacanie diet najubżoszym to pochwała nieróbstwa; praworządność – prawo w demokracji jest stronnicze,
kruche i nietrwałe; rządy cynicznych demagogów tego dowodzą.
Największym krytykiem demokracji ateńskiej był Platon. Najlepsze są rządy „stróżów doskonałych” –
mędrców.
Najwybitniejszy idealista obiektywny oraz teoretyk państwa idealnego antyku pochodził z
arystokratycznej. Brutalne walki o władzę, w których poniósł śmierć m.in. jego mistrz, Sokrates, pogłębiły
pesymizm Platona, utwierdzając go w przekonaniu, że ewolucja państwa zmierza ku złemu, że formy rządów
ulegają systematycznej degeneracji. Uformowały też jego przeświadczenie o tym, że zło nie przestanie ludzi
nękać dopóty, dopóki rządów nie obejmą filozofowie albo też rządzący nie zaczną praktykować prawdziwej,
idealistycznej filozofii. W Państwie, jednym z ważniejszych traktatów filozoficzno – politycznych, Platon
stwierdzał: Dopóki bądź filozofowie królewscy nie będą dzierżyli rządów w państwie, bądź, którzy teraz
nazywają się królami i możnowładcami, uczciwie i gruntownie nie wezmą się do filozofii i dopóki w jedną nie
zespolą się całość, oba czynniki, tj. władza państwowa i filozofia, i dopóki to mnóstwo teraźniejszych
geniuszów, co to wyłącznie do jednego z obu celów dążą, nie zostanie wykluczona od rządów, dopóty (… ),
przewidzieć nie można końca nieszczęść dla państwa, ani w ogóle, jak mniemam, dla rozwoju ludzkiego.
Ale sama mądrość nie wystarcza dla połączenia filozofii z polityką, potrzeba do tego siły. Wyjeżdżał
więc Platon na Sycylię w zamiarze wychowania władców syrakuzańskich na filozofów i stworzenia tam
idealnego państwa. Gdy próba ta całkowicie zawiodła Platon został sprzedany przez rozgniewanego Dionizosa
za mieszanie się do polityki; wykupili go przyjaciele, utworzył w ateńskich ogrodach Akademosa tzw.
Akademię. Widział w niej szkołę cnoty dla elity – przyszłych rządców w idealnym państwie; akademia
przetrwała upadek świata antycznego i istniała aż do VI w. po Chr. W ogniu akademickich dyskusji ostatecznie
ukształtowały się poglądy filozoficzne i polityczne Platona; tam też powstały jego liczne traktaty, a wśród nich
najwybitniejsze dzieła: Państwo i Prawa.
Jak filozof był Platon ojcem idealizmu obiektywnego. Punktem wyjścia był jego pogląd, że istnieją dwa
światy: świat idei i świat odbijający te idee. Pierwszy z nich – doskonały – jest identyczny z bóstwem bądź też
stanowi jego twór, drugi zaś jest niedoskonałym odbiciem pierwszego. Świat idei jest absolutny; jego prawa są
niezmienne i trwałe; są oparte na zasadach hierarchii. Jedynie mędrzec może przenikać jego tajemnice, jedynie
on może wznosić duszę do świata myśli. Tylko on też może zbliżyć państwo do idealnego wzorca, tworząc
organizację doskonałą, odpowiadającą ideom dobra, sprawiedliwości, piękna i prawdy. Jaskinia Platona –
zdolności poznawcze i rozum zwykłych ludzi – widzą odbicie świata idei – zniekształcone. Platon odrzucał stary
pogląd, głosząc, że filozof nie powinien tolerować państwa, podobnie jak państwo powinno się strzec filozofa.
Doskonały rządca – filozof twierdził Platon – ma możliwość powstrzymania procesu degenerowania się ustroju;
jego polis jest odporna na działanie czasu i okoliczności.
Państwo stworzył człowiek: Państwo powstaje wówczas, gdy nikt z nas nie zdoła dbać w dostateczny
sposób o zaspokojenie swych potrzeb, lecz na wielu zdany jest pomoc, państwo tworzy wzajemna nasza
potrzeba. Naczelną zasadą realnych tworów państwowych jest odwaga – timokracja; pazerność – oligarchia;
anarchia – demokracja; strach i zbrodnia – tyrania; a nie rozum kontemplujący ideę dobra.
Platon był twórcą pierwszej w historii myśli politycznej, oryginalnej filozofii dziejów. Cechą tej filozofii
była – zdaniem autora – postępująca naprzód degeneracja ustroju. Timokracja, rządy odważnych, były jeszcze
stosunkowo najlepsze, ale wadę tego ustroju stanowiła mała stabilność. Ambitni wojownicy w miarę upływu
czasu coraz bardziej stawali się amatorami luksusu i wygody; żądza chciwości wytrąciła im więc ster władzy; do
głosu doszli bogacze. Symbolem oligarchii było sknerstwo rządzących. Bogaci chcieli być jeszcze bogatszymi i
dlatego popadali w konflikt z ludem. Tak powstały demokracje. Demokracja to ustrój bardziej chwiejny, lud nie
potrafi zrobić właściwego użytku wolności – korzysta z niej aż do rozpasania – anarchia. Demokracja to brak
kompetencji i niewiedza. Zręczny demagog nie ma trudności w zapanowaniu nad motłochem. Diety i losowanie
to pochwała nieróbstwa. I tak historyczny rozwój nieomylnie prowadzi do tyranii. Tyrania jest najgorsza; racją
stanu jest tu interes osobisty despoty karierowicza.
Kres tej niepożądanej ewolucji może położyć tylko ustanowienie rządu „stróżów doskonałych”. Obraz
idealnego państwa miasta stanowi osobliwe pomieszanie elementów antydemokratycznych z elementami
„komunistycznymi” na szczeblu rządzącej elity. Idealna polis jest rygorystycznie zhierarchizowana.
Społeczeństwo bowiem i państwo zbudowane są w niej na podobieństwo duszy człowieka. Podobnie jak dusza
składa się z nierównych, odlanych z różnych kruszców części, z których jednak charakteryzuje się inteligencją,
druga odwagą, trzecia zaś zaspokajaniem potrzeb całego organizmu, tak w społeczeństwie istnieją trzy wyraźne
wyodrębnione od siebie grupy społeczne. Na szczycie uplasowani są ci, którzy wyróżniają się inteligencją,
mądrością – oni rządzą, poniżej stoją wojownicy „strażnicy” – oni bronią społeczeństwo przed wrogiem; na dole
zaś żyją ci, którzy powołani są do zaspokojenia potrzeb materialnych ogółu (tych powinno być 5040). Żadna z
grup nie osiąga doskonałości z osobna, żadna bowiem nie funkcjonuje bez związku z pozostałymi i dopiero
wszystkie razem tworzą harmonijną, bo składają się nierównych części całości. Jest to koncepcja
antyindywidualistyczna. Państwo staje tu ponad jednostkę; jednostka to część składowa całości. W idei rzeczy
mniejszej odbija się podobieństwo większej, pisał Platon w Państwie. Platon nie zwracał większej uwagi na
niewolników, rzemieślników, kupców. Mają oni zaspokajać potrzeby wyższych grup. Praca była podstawa ich
egzystencji. Platon przeciwstawia się nadmiernemu bogaceniu. W idealnej polis – zakaz prywatnego posiadanie
szlachetnych kruszców.
Uwaga Platona skupiała się na grupach wierzchołka drabiny społecznej, kierujących sprawami państwa
idealnego, na wojownikach i filozofach. Granica między tymi dwiema grupami nie jest nieprzekraczalna.
Wojownicy są pomocnikami mędrców; ci ostatni piastują najwyższą władzę, ale dobór ich następuje na zasadzie
uzdolnienia, nie omijając kandydatów spośród odważnych wojowników. Obie grupy objęte są wspólnym
systemem wychowania obywatelskiego. System to nader rygorystyczny. Młodym adeptom wiedzy i odwagi
należy wpajać poczucie honoru, męstwa, cnoty. Od 17 do 20 – WF. Gorsi – wojsko; lepsi – 10 lat studiów
ogólnych; od 30 – studia filozoficzne; 35-50 – zdobywanie doświadczeń na arenie politycznej; od 50 – stróż
doskonały. Wszystkie dary muz powinno się wprząc do pielęgnacji ducha i ciała.
Hierarchia społeczna została więc przez Platona oparta na hierarchii wiedzy. Mędrcy dochodzą do pełnej
prawdy ; wojownicy poznają tylko część prawdy, prostacy zaś zaledwie jej strzępy. Ale hierarchia platońska nie
przemyka się ponad różnicami majątkowymi dzielącymi ludzi. Filozof jest człowiekiem mądrym; mądrość to
jego cnota, cnota jednak ma wsparcie w dobrym urodzeniu, to zaś idzie w parze z posiadaniem. Platon dostrzegł
też fakt, że podział bogactw nie pokrywa się z ambicjami wielkich właścicieli latyfundiów, dlatego oglądał się
za możliwościami pomnożenia ich siły. Znajdował je w idei solidaryzmu elity, w programie swoistego
komunizmu w łonie „stróżów doskonałych”. Grupy rządzące żyją we wspólnocie rodzinnej i majątkowej;
związki kobiet i mężczyzn wyznacza losowanie, wychowanie dzieci jest wspólne i odbywa się na koszt państwa
( rodzice bowiem nie powinni znać swojego potomstwa ). Elita nie zna też własności prywatnej. Platon był
zdania , że dopiero wyzwolenie od pokus osobistych, rodzinnych i majątkowych pozwala na dystans wobec
polityki, a tym samym na właściwe, szczęśliwe rządzenie.
Filozofowie sprawują najwyższą władzę i rządzą, kierując się zasadami rozumu; nie są oni skrępowani
sztywnym systemem norm prawnych. Życie jest bowiem bogatsze aniżeli najlepsze nawet prawo; sytuacje
społeczne są niepowtarzalne. Prawo – pisał Platon w Polityku – nie może być nigdy ściśle stosowane do
wszystkich dających się pomyśleć przypadków i w ten sposób określić najwłaściwsze postępowanie.
Nierówności bowiem istniejące między ludźmi i ich dziełami oraz niemal nie znająca wyjątków i wieczna
niestałość ludzkich rzeczy nie pozwalają, by jakakolwiek sztuka tworzyła w jakiejkolwiek dziedzinie zasady
proste i trwałe, dające się zastosować do wszystkich przypadków i w każdym czasie.
Platon zdawał się jednak rozumieć, że jego wizja państwa idealnego to utopia. Określił inne państwo
mianem drugiego co do dobroci ( możliwie najlepszego, mniej ambitnego, za to łatwiej osiągalnego ). Jest to
państwo, w którym rządzą wielcy właściciele ziemscy ( ale już bez wspólnoty rodzinnej i majątkowej). Trwałość
tego niewielkiego państwa mają zapewnić: zakaz wyjeżdżania za granicę i rozbudowany system donosicielski, a
dalej – surowa reglamentacja życia obywateli, wychowanie oraz kult religii. Wszyscy znosiciele nowinek oraz
bezbożnicy mają podlegać surowym sankcjom. Jego myśl inspirowała św. Augustyna, doktryny elitarne i
antyegalitarne.
5. Marsyliusz z Padwy Marsyliusz z Padwy ( około 1275 – 1343 )
Słusznie uchodził za najbardziej oryginalny umysł swojego stulecia. Był lekarzem z profesji, z
zamiłowania zaś filozofem i pisarzem politycznym. Rektor uniwerku w Paryżu. Po ogłoszeniu swego
fundamentalnego dzieła Defensor pacis ( Obrońca pokoju ) został przez kościół uznany za heretyka ( 1309 ) i
znalazł schronienie na dworze Ludwika Bawarskiego.
Pozostawał pod wpływem awerroistów i Arystotelesa. Od pierwszych zaczerpnął swój sceptycyzm i
radykalizm w sprawach wiary. Spraw życia doczesnego nie można rozpatrywać w kategoriach właściwych
nauce. Od nich pochodzi też jego antyindywidualizm – interesy i dążenia jednostek nie mogą być sprzeczne z
interesami i dążeniami zbiorowści. Najwyższa zbiorowość – państwo. Państwo jako płód ludzi woli, ma komplet
środków by zaspokoić potrzeby obywateli. Jest strażnikiem pokoju i bezpieczeństwa. Podstawową treścią
państwa jest władza – rząd. Rząd musi być monolityczny, musi skupiać wszelkie środki przymusu – również
sądownictwo. Silny rząd nie może doprowadzić do tyranii, bo prawo do stanowienia praw, które jest substancją
suwerenności – należy do całego ludu. Zasada suwerenności ludu – najlepiej sprawdza się w ustroju
demokratycznym. Ludzie chętnie słuchają praw, które sami ustanowili, lud też lepiej niż jednostka rozpoznaje
swoje dobro i go pragnie. Autor dopuszcza pomoc ekspertów przy spisywaniu ustaw; nie wykluczał
przejściowego przekazania prerogatywy stanowienia praw rządowi czy innemu węższemu organowi – była to
możliwość do kompromisów.
Zasada suwerenności ludu również w innych aspektach. Odrzucał teorię dualizmu prawa ludzkiego i
wyższego prawa Boga lub natury. Prawo boże będzie normą sensu stricto dopiero w życiu niebieskim, tam
będzie dopiero opatrzone sankcją. W życiu doczesnym stanowi doktrynę – zbiór niewiążących zaleceń, których
ocena należy do ludu. Prawo ludzkie nie jest konkretyzacją prawa naturalnego. Prawem naturalnym są w istocie
te normy prawa ludzkiego, które cieszą się powszechną aprobatą w społeczności świata. Prawo – normy
pochodzące od uprawnionego ustawodawcy – ludu (lub delegaci); nie musi być dobre/sprawiedliwe; ważne jest
pochodzenie – od ludu.
Kościół nie ma charakteru korporacji; to wspólnota wiernych na zasadach dobrowolności. Kościół może
rozwijać formy zorganizowane, zaspokajające potrzeby wiernych, ale bez nadmiernej przesady. Stosunek
Kościół – państwo – jak część do całości. Zakwestionowanie świeckiej misji Kościoła; powinien być państwu
podporządkowany.
6. Tomasz z Akwinu 6
a) Synteza teologii politycznej epoki
Syntezę tę stworzył Tomasz z Akwinu ( 1225 – 1274 ), dominikanin z profesji,
arystokrata z pochodzenia. Rektor uniwersytetu w Sorbonie, toczył spory z awerroistami. Uznany świętym w
1323 r. – Jan XXII; Summa teologiczna, Summa przeciw poganom, komentarze do Polityki Arystotelesa.
Rozumiał, że konieczne jest pewne złagodzenie katolickiej tezy o nadrzędności papiestwa nad władzą świecką.
Rozumiał też, że podstawą papieskiego dominatu muszą być tezy elastyczne, nie lekceważące wyzwań czasu.
Toteż doktryna Tomasza charakteryzowała się dużym realizmem w wyciąganiu wniosków z analizy
rzeczywistości.
Celem Tomasza – wyzwolenie teologii politycznej od niebezpieczeństw, jakie zagrażały prymatowi władzy
duchownej nad świecką. Tomasz zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństw racjonalistycznej interpretacji dzieł
Arystotelesa. Jego zdaniem między prawdami nauki a wiary nie powinno być sprzeczności. Nauka interesuje się
przede wszystkim tym co służy umacnianiu wiary. Jedynie teologia jest nauką o dogmatach objawionych przez
Boga – stąd też jej aspiracje do roli nauki nauk, jako jedynej zdolnej do odkrywania praw absolutnych. Jeśli
rezultat badań empirycznych jest sprzeczny z prawdą objawioną – ważniejsza jest ta ostatnia.
Racjonalizacja poglądów na państwo. Władza państwowa pochodzi tylko pośrednio od Stwórcy – boska jest
tylko sama zasada władzy, konkretny ustrój tworzą ludzie. Państwo powinno mieć swój udział w prowadzeniu
ludzi ku wiecznej szczęśliwości, powinno tworzyć warunki potrzebne do zbawienia: pax – pokój; porządek –
ordo; czyli hierarchiczna struktura społeczeństwa oparta na nierówności. Nierówność istnieje wszędzie (np.
anioły); w każdej doskonałej całości. Odrzucenie podziału na broniących, modlących się i żywiących. Zastąpł
kryterium różnic prawnych zróżnicowaniem wedle majątku – optimates (najwięksi feudałowie duchowni i
świeccy), populus honorabilis ( Ci, którzy nie są magnatami ale mają majątek pozwalający im żyć z cudzej
pracy), villis populus (nie posiadając majątku).
Własność – pokój i porządek wymaga, by ten kto jest właścicielem rzeczy pozostał nim na stałe.
Własność prywatna jest niezbędna i zgodna z prawem natury. Bóg dał władzę nad tworami, także nad
przywłaszczaniem ich sobie. Stosunek własności – posiadanie – posługiwanie się i korzystanie a także –
użytkowanie danej rzeczy. Właściciel powinien dzielić dobra z ubogimi – połączeni argumentacji Arystotelesa
z „komunistycznymi” ideami zaczerpniętymi z Pisma Świętego oraz z duchem egalitaryzmu. Można osiągać
zysk z handlu, byle ten był społecznie pożyteczny. Dopuszczał pobieranie odsetek od kapitału.
Człowiek ma dwie natury i dąży do dwóch celów – jako istota ziemska i cząstka społeczeństwa
zorganizowanego w państwo podlega władzy świeckiej. Powinien być lojalny. Jednak człowiek ma też
nieśmiertelną duszę; podlega Bogu a bezpośrednio władzy duchowej. Cele duchowe są wyższe od doczesnych.
Ten kto prowadzi do celu dalszego, musi czuwac nad drogą, którą zmierza do celu bliższego. Tomasz
powoływał się na Grzegorza VII, przypominał darowiznę Konstantyna.
Opowiadał się za rządem monarchicznym; ma jednak inklinacje do degenerowanie się. Trzeba więc
ustalić dyrektywy na przypadek rządów tyrana. Tyran – ten kto nielegalne władzę zdobył, ale także ten kto jej
źle używa (czyli albo narusza prawo boże i naturalne albo konstytucję państwa pochodząca od ludu – w
pierwszym przypadku obowiązek wypowiedzenia posłuszeństwa; w drugim – różnie – tyran może być karą
bożą; trzeba mieć pewność, że nie leżało to w planach bożych. Rozstrzygnięcie tego dylematy leży w
kompetencji duchowieństwa; do niej należy też inicjatywa).
Papież może kontrolować władzę świecką, łączy władzę doczesną z duchowną. Jednak papież powinien
zachować wstrzemięźliwość i rzadko wkraczać w sprawy państwa.
Państwo stwarza warunki do zbawienia, powinno więc walczyć z tymi, którzy się temu sprzeciwiają –
heretycy i wolnomyśliciele. Tomasz uzasadniał działanie inkwizycji i politykę bicza bożego. Dosłownie
interpretował augustiańską formułę – cogite intrare. Państwo ma więc wywierać nacisk na ludzi, by właściwie
myśleli, a nie tylko czuwać by nie czynili zła.
Hierarchia w prawie; najwyższe prawo wieczne – lec aeterna; wyrażając ją reguły wedle których Bóg
rządzi światem. Prawo wieczne jest wszechobecne. Jego odbiciem w umyśle ludzkim jest prawo natury (lex
naturalis) – wyraz współudziału rozumnego człowieka w bożej mądrości; rozumny człowiek jest w stanie pojąć
co jest dobre a co złe. Podstawowe zasady prawa natury – nakazy etyczne – należy dążyć do dobrego, unikać
złego, miłować bliźniego jak siebie samego, każdemu oddawać co mu się należy itp. Tomistyczna teoria prawa
naturalnego – założenie, że człowiekowi właściwe jest naturalne dążenie do dobra. Prawo natury daje jednak
tylko bardzo ogólne reguły postępowania, a poza tym naturalne skłonności do czynienia dobra nie wystarczając,
by doprowadzić go do doskonałości; potrzebna jest dyscyplina, która strachem i siłą powstrzymuje go od zła.
Uprawnieni ustawodawcy szczegółowo ustalają, jak należy nakazy i zakazy prawa naturalnego stosować w
praktyce. Tak powstaje prawo ludzie – lex humana. Prawo ludzie (stanowione) jest szersze od prawa natury,
obejmuje większy krąg spraw i nie może go naruszać. Prawo ludzie sprzeczne z nakazami praw natury nie jest
prawem i zwalnia poddanych od obowiązku jego przestrzegania. Jednak człowiek jest istotą ułomną –
zachowanie człowieka określa także boskie prawo pozytywne - Pismo Święte i nauczenie Kościoła – bez tego
człowiek nie osiągnie celu.
Tomizm – jedno z największych osiągnięć Kościoła – synteza dorobku i realistycznych ocen w XIII w.
7. Św. Augustyn
Napisał wielki traktat De civitate Dei ( O państwie Bożym )- po złupieniu Rzymu przez wodza Hunów
Alaryka; Aurelisz Augustyn ( 354 – 430 ) , biskup Hippony w północnej Afryce.
Punktem wyjścia św. Augustyna jest filozofia katastrofizmu. Panorama doczesności jest skrajnie
pesymistyczna: ogromna większość ludzi jest zła; ludzie są chwili i tym samym żadni zaszczytów i władzy;
uciskają się oni wzajemnie i połykają jak ryby, większy zjada mniejszego. Nieprawda ( tłumaczył Augustyn
) – jakoby upadek Rzymu zwiastował rodzajowi ludzkiemu klęskę. Państwa ziemskie przemijają. Prawda,
że każda władza dana została od Boga; ale Bóg stworzył państwo z powodu grzechu; gdyby nie upadek
ludzi, państwa by nie było. Tylko Bóg wie, jaka będzie przyszłość. Augustyn przewidywał, że jedynie
państwo boże trwać będzie wiecznie. Pouczał, że całe dotychczasowe dzieje ludzkości są nieustającą walką
państwa bożego z państwem szatana. Z tego stanowiska upadek Rzymu był nic nie znaczącym epizodem.
Państwem bożym jest niewidzialny kościół z Chrystusem jako jego głową. Prawdziwą ojczyzną
obywateli tego państwa jest niebo, na ziemi są oni tylko pielgrzymami; tworzą mniejszość, wybraną przez
samego Boga aktem jego łaski. Obywatelami państwa ziemskiego ( civitas terrena) są wszyscy źli, grzeszni,
którzy nie zaznali łaski.
Civitas terrena nie jest u Augustyna identyczna z jakimikolwiek konkretnie istniejącym tworem
państwowym. Stwierdzał on, że w każdym realnym państwie współżyją ze sobą obywatele civitas Dei i
civitas terrena, tyle że po stronie tych ostatnich jest znaczna przewaga liczebna. Państwo stanowi
organizację niepewną, podatną na pokusy podsuwane przez diabła, niezdolną do poprawienia ludzkiej
natury. Państwo może jedynie przyczyniać się do tego, by ludzie jeszcze bardziej nie pogrążali się w
grzechu. Jest potrzebne gdyż stwarza warunki zewnętrznego pokoju i bezpieczeństwa. To zaś nie wymaga
specjalnie dobrych władców. Bóg daje władzę dobrym i złym. Kiedy chce ludzkość doświadczyć, dostarcza
nawet tyranów, także bowiem poprzez ludzi złych Bóg realizuje swe plany. Chrześcijanie powinni nawet
wtedy władzę tolerować. Oczywiście, istnieją nieprzekraczalne granice posłuchu; ludzie mają prawo do
oporu ( oporu biernego, spokojnego ), wtenczas, kiedy normy prawa ludzkiego, państwowego, naruszają
prawo boże. Gdy tego naruszenia nie ma, cóż za różnica – pod czyją władzą żyje śmiertelny człowiek pisze
Augustyn. Nawet najmądrzejszy władca nie może sprawić, by obywatel stał się cnotliwy; może on tylko na
zewnątrz ograniczyć jego złe czyny, może być biczem bożym. Teza o państwie potrzebnym do mitygowania
grzeszników prowadziła Augustyna do akceptacji represji wobec heretyków. Formuła – cogite intrare –
zmuście ich by weszli do jednego Kościoła – strach jest najlepszym lekarstwem przeciwko kacerstwu; już
samo wyznawanie błędu uzasadnia interwencję państwa. Państwo to boski instrument do karana – którego
nie potrzebują jedynie nieliczni sprawiedliwi – obdarzenie Pańską łaską (podstawa ideologii papieskiego
uniwersalizmu). Myśla Augustyna stała się teoretyczną podstawą politycznych idei Lutra i Kalwina.
8. Dante Alighieri( 1265 – 1321 )
Krytyk średniowiecznego uniwersalizmu; działał politycznie we Florencji.
Pozostawał pod wpływem awerroistów i odkrytego przez nich Arystotelesa. Przejął od nich realizm w
ocenie sytuacji politycznych i filozofię podwójnej prawdy. Traktat – „O monarchii”; praca – „Boska
komedia”. Dante pesymistycznie oceniał rzeczywistość – światem rządza głupcy, gnuśni i występni.
Włochy przypominają statek bez sternika podczas wielkiej burzy, ojczysta Florencja to nowy Babilon.
Wielką nierządnicą jest kuria papieska; nie lepsi są lokalni książęta i panowie. Istnieje tylko jedna droga ku
odrodzeniu; wiedzie ona przez restaurację światowej, uniwersalnej monarchii kierowanej przez cesarza
rzymskiego.
Monarchia Dantego to świat pokoju. Tylko cesarz, władca ucywilizowanego świata, może utrzymać
pokój między podległymi sobie ludami i monarchiami. Dante odrzucał pogląd, że państwo to tylko element
w boskim planie zbawienia. Celem państwa jest zaspokojenie materialnych i duchowych potrzeb człowieka
i w konsekwencji doczesna szczęśliwość rodzaju ludzkiego. Cesarz ma pełnię działania, lecz jest też sługą
swojego ludu (czyli niewiele wspólnego z cesarstwem niemieckim). Prawdziwym hegemonem – lud
rzymski. Rzymianie zapanowali nad światem dzięki cnotom i patrzności, a Rzym to w końcu kolebka
chrześcijaństwa. Italia miała grać w cesarstwie główną rolę.
Odrzucał tezę Tomasza o nadrzędności celów wiecznych jako ostatecznych nad doczesnymi. Przyjął
równorzędność tych celów, a także środków prowadzących do ich urzeczywistnienia. Przyjmował
awerroistyczny pogląd o niezależności filozofii od teologii, jednak obie nauki ostatecznie wiodą do Boga.
Kościół powinien współpracować z państwem, gdyż obie instytucje w równym stopniu wyrażają wolę
Boga. Jednak Kościół nie może mieszać się do polityki, nie może interweniować w ustalenia filozofii, która
jest nauką o zadaniach na wskroś doczesnych. Zasady wiary Chrystusowej zawiera tylko Pismo Święte.
Krytykował teorię darowizny Konstantyna.
Dante miał jednak niejednoznaczne poglądy; był prekursorem myśli Odrodzenia.
9. Polityka wczesnego chrześcijaństwa 2
a) Źródła ideowe.
Jedną z inspiracji był żydowski mesjanizm i obce rządy w Palestynie. Dzieło planowej hellenizacji
Żydów – władcy imperium Seleukidów a następnie przez Heroda Wielkiego; niedoskonałość formuł starych
żydowskich ksiąg świętych. Faryzeusze oczekiwali przyjścia Mesjasza, lecz sami nie działali politycznie.
Bogaci Saduceusze odrzucali tradycję narosła wokół Pisma Świętego i aprobowali wpływy hellenizmu. Skrajni
nacjonaliści – zeloci – wyobrażali sobie Mesjasza nie jako bożego wysłannika, ale jako wodza wyzwoleńczej
wojny, w której chcieli wziąć udział. Esseńczycy – stojący na gruncie przestrzegania Zakonu – nawiązywali do
mesjanizmu, propagowali ideę nowego przymierza ludu wybranego z Bogiem.
Chrześcijaństwo przeciwstawiało tym tęsknotą ideę bliskiego królestwa bożego – uniwersalnego, dostępnego nie
tylko dla Żyda, ale również dla Greka, w którym zostaną urzeczywistnione zasady doskonałości moralnej i
miłości bliźniego. Większość Żydów skupiała się w ośrodkach poza-palestyńskich: w Azji Mniejszej, Grecji,
Syrii, Egipcie. Ta tzw. diaspora przyczyniła się do nadania chrześcijaństwu charakteru religii świtowej,
umożliwiając jego nasiąkanie wpływami hellenistycznymi, zwłaszcza ideologią stoicyzmu. Synkretyzm
ideologii paleochrześcijańskiej nie wyjaśnia jednak wszystkiego. Nieprzeciętna indywidualność twórców i
przywódców tego ruchu – Jezusa i Pawła. Hasła i ideały elastyczne, gotowe do kompromisów i odwrotów.
b) Ideologia Nowego Testamentu.
Paweł z Tarsu, autor pierwszych tekstów chrześcijańskich i moralista. Na początku prześladowca chrześcijan.
Odbywał podróże po południowej Europie i Azji Mniejszej zakładając gminy chrześcijański – apostoł narodów.
Został ścięty mieczem. Do założonych gmin pisał listy – część Nowego testamentu.
Myśl Pawła nawiązywała do soteriologicznych doktryn religijnych Bliskiego Wschodu, widoczna stoicka
filozofia moralna. Jako pierwszy uznał misję ziemską Chrystusa za akt wybawienia całej ludzkości a nie tylko
tylu wybranego. Wątki etyczne sąsiadowały u niego z elementami myśli społeczno-politycznej. Pragnął
chrześcijaństwa zinstytucjonalizowanego, skazanego na koegzystencję z doczesnością, dostrzegał iż oczekiwany
w gminach rychły koniec tej doczesności, poprzedzony starciem Chrystusa z antychrystem daje na siebie czekać.
Cesarstwo powstrzymuje pojawienie się antychrysta. Władza świecka jest bożym sługą, nawet jeżeli osoby ją
piastujące są poganami. Wobec cesarza i jego urzędników obowiązuje lojalność – kto się temu sprzeciwia,
sprzeciwia się Bożym postanowieniom. Należy płacić podatki, spełniać powinności także ze względu na
sumienie. Państwo ma boże zadania do spełnienia. Doskonały chrześcijanin – człowiek łagodny, przyjazny
ludziom, lojalny wobec przełożonych, prowadzący żywot spokojny i cichy. Paweł wydawał się świadom, że
walory jakimi władza świecka dysponuje są kruche, niepewne i przejściowe. W oczekiwaniu na ponowne
przyjście Chrystusa należy jednak zachować spokój. Apel o posłuszeństwo (niekoniecznie bezwarunkową
współpracę) był wyrazem uznania wyższego posłuszeństwa Bogu – Chrystus jest prawdziwym cesarzem i
najwyższym władcą.
Pozostałe teksty Nowego Testamentu poświęcały sprawom politycznym mało miejsca. W swego zarania
chrześcijaństwo było doktryną moralnego przeobrażenia świata – fundatorzy ruchu pochodzili z warstw ubogich
lub średniozamożnych; nastroje chiliastyczne – nie warto reformować instytucji świata i tak skazanego na
zagładę. Jezus zachowywał wobec swych zwierzchników postawę pełną wzgardy i wyniosłej obojętności.
Wstrzymywał się przed potępieniem represji rzymskiego okupanta. Królestwo Boże jest z innego świata; jego
urzeczywistnienie będzie kresem rzeczy doczesnych.
Teksty Nowego testamentu – pochwała ubóstwa, współczucie dla biedoty, królestwo boże ma być wspólnotą
ubogich i łaknących sprawiedliwości. Wobec Boga wszyscy są równi. Chrystus przyszedł dać ludziom coś
cenniejszego od dóbr ziemskich. Przestroga przeciwko złym bogaczom; apele o dobre traktowanie poddanych
oraz wzywanie do bratania się z niewolnikami nie szły w parze z wezwaniem do buntu – nie akceptowano
radykalnych form wyzwolenia; człowiek jest niewolnikiem Boga, niewolny chrześcijanin jest bożym
wyzwoleńcem, wolny zaś – niewolnikiem Chrystusowym. Paweł podkreślał, że każdy ma pozostawać w swoim
stanie; niewolni powinni być posłuszni panom; równość obowiązuje tylko przed Bogiem; wolność wewnętrzna
jest ważniejsza od doczesnej.
Rozwój doktryny
Zaostrzenie konfliktu z cesarstwem, poszerzanie wpływów; spory ideowe; na gruncie tradycji Pawłowej –
biskup Ireneusz – autor dzieła „Przeciw poganom” – bronił się przed współpracą z imperium. Państwo pochodzi
od Boga i jest niezbędne do poskramiania zła. Państwo ma prawo żądać posłuchu, płacenia podatków; jednak
jest ono tworem dla pogan, co wyklucza dialog i wszelką współpracę z nim. Chrześcijaninowi państwo jest
potrzebne, ale on sam stroni od polityki i wiedząc o tym, że Bóg ześle karę na władzę bezbożną, cierpliwie
poddaje się nawet prześladowaniom.
U schyłki II w. chrześcijańscy pisarze coraz częściej zabiegali o przychylność „dobrego” princepsa. Wywali go
do karania fałszywych wiernych, nie żyjących według bożych przykazań (Justyn Męczennik), odwoływali się do
jego pomocy i poczucia sprawiedliwości, przytaczali argumenty mające chronić chrystianizm przed zarzutem
uprawiania rozpusty i podżegania do buntu. Coraz cześciej próby rehabilitowania filozofii antycznej – w
szczególności stoicyzmu. Rehabilitacja w szkole aleksandryjskiej – Klemens, Orygenes. Klemens – obrońca
filozofii greckiej; wskazywał na zbieżność jej założeń etycznych z nauką chrześcijańską. Poddawał krytyce kult
pogańskich cesarzy, występował przeciw prześladowaniom chrześcijan, wysoko oceniał walory instytucji
publicznych. Orygenes – dzieło „Przeciw Celsjuszowi” – miłośnik filozofii Platońskiej; odróżniał „diabelskie
imperium” od pogańskiego cesarstwa. Cesarstwo jest pogańskie, ale chrześcijańskie są jego cele – jego
ogólnoświatowy zasięg pozwala urzeczywistnić najważniejszy z nich – misję szerzenia wiary. W tym zakresie
cesarstwo jest darem bożym, dlatego chrześcijanie powinni słuchać dobrych praw władzy. Złą władzę należy
traktować jako bożą karę. Opór jest możliwy jedynie wobec prawa ewidentnie sprzecznego z wolą Boga.
Przełom II i III w. – Tertulian – ideolog Kościoła północno-afrykańskiego. Krytykował kulturę pogańską,
obrzucał inwektywami Rzym i jego urzędników, a nawołując do modłów za cesarzy zastrzegał, iż jest to nakaz
boży modlić się za nieprzyjaciół. Wykluczał optymistyczną wersję Orygenesa chrystianizacji cesarstwa –
cesarze nie mogą być chrześcijanami, a chrześcijanie cesarzami. Odrzucał obowiązek służby wojskowej –
chrześcijanin sam nie może przelewać krwi, broni cywilizacji modlitwą. Jednak Tertulian podziwiał również
rzymski aparat władzy, zezwalał na uczestniczenie w pogańskich ceremoniach, nie wykluczał możliwości
sprawowania przez wiernych państwowych urzędów. Trwania imperium dzieli ludzkość od końca świata (za
Pawłem). Uważał za nieodzwoną akomodację chrystianizmu do ustroju pogańskiego cesarstwa. U Tertuliana –
zakończony proces kształtowania się wczesnochrześcijańskiej doktryny dualizmu prawa ludzkiego i bożego –
bezwzględny prymat norm bożych. Prawo ludzkie czerpie swoją moc ze zgodności z prawem bożym.
313 r. – edykt mediolański – Konstantyn – oficjalna doktryna państwa. Twórcami ideologii imperialnej byli w
IV w. Euzebiusz z Cezarei; św. Augustyn – patrz wyżej.
10.
Cezaropapizm (doktryna imperialna Bizancjum) 3
Wczesne średniowiecze
Cezaropapizm – doktryna imperialna Bizancjum; po upadku cesarstwa zachodniego nie upadło
przekonanie o jedności światowego imperium; Bizancjum pretendentem do władztwa światowego; teza o
rzymskości wschodniego cesarstwa; cesarz bizantyjski nosił tytuł władcy Rzymian; uznawał się za sukcesora
władzy Oktawiana i Konstamtyna. Konstantynopol ochrzczony Nowym Rzymem. Bizancjum – różnorodne
kulturowo i etnicznie wymagało integracji; dawała ją absolutna władza cesarza i ideologia – cezaropapizm,
bizantyjska doktryna imperialna; łączył tradycje rzymskie z elementami chrześcijańskimi a wpływy
hellenistyczne z wątkami orientalnymi; stanowił wschodnioeuropejską odmianę procesów etatyzacyjnych
chrześcijaństwa. Kodyfikacja Justyniana z VI w. – cesarz ma pełnię władzy; twórca i najwyższy wykonawca
prawa; wódz. Boże namiestnictwo cesarza – jeden jest Bóg na niebie i jeden cesarz na ziemi; zastępca Boga do
spraw doczesnych; Chrystus występował z insygniami cesarskimi, Matka Boża ubrana w diadem i szaty
cesarzowej; niedziela palmowa na wzór wjazdu Chrystusa do Jerozolimy; w Wielkie Czwartki mył nogi
starcom; podwójny tron – w dni uroczyste cesarz po lewej stronie prawą zostawiając dla Chrystusa; cesarz
koronowany przez Chrystusa; były też symbole zaczerpnięte z pogańskiej tradycji wschodu – obowiązek
adoracji cesarza w pozycji leżącej oraz insygnia władzy cesarskiej – orzeł (ptak Jowisza), kula ziemska ( dziś –
jabłko monarsze), aureola – symbol tarczy słonecznej.
Cesarz jest wszechobecny – na monetach, obrazach, w urzędach, władza cesarska obejmowała cały
świat; Cesarz Bizancjum stoi na czele wielkiej rodziny monarchów i książąt. Najwięksi z nich np. cesarze
Francji i Niemiec (Frankonii) – młodsi bracia; inni – synowie, krewni, przyjaciele. Wspólnota państwowa
tożsama ze wspólnotą chrześcijan. Cesarz pełni rolę głowy kościoła. Formalnie – pięciu patriarchów; faktycznie
to cesarz im przewodniczył. Władza cesarska przetrwała do podboju Turków. Cesarz nie był traktowany jak
despota. Połączenie idei samowładztwa z ideą cesarskich obowiązków – miał dbać o dobro poddanych,
gwarantować sprawiedliwość. Był władcą elekcyjnym – nie naruszało to jednak zasady boskości jego urzędu.
Jeśli cesarz ginął w przewrocie – widocznie Bóg się od niego odwrócił. Wybierając następcę senat, lud i wojsko
działali pod bożą inspiracją
Kształtowanie się ideologii władzy w państwach „barbarzyńskich”
Na gruzach imperium oznaki regresu kulturowego; kruche struktury polityczne; władzy państw germańskich
wywodzili swą władze od Boga, przyznawali sobie magiczną moc zwyciężania; kontakty z dawną cywilizacją
nie zaniknęły zupełnie. Król różnił się od śmiertelników. Zgromadzenie powołujące monarchów jako instytucje
sakralne. Władcy germańscy przejmowali chrystianizm, a Kościół chrystianizował poglądy o nadludzkiej,
magicznej prerogatywie monarchy. Od Vi stulecia większość rządzi już w łaski bożej. Król stawał się
pomazańcem Bożym. Pojawiły się jednak pytania – jak reagować przeciwko królowi z łaski bożej, gdy ten
błądzi? Biskup Sewilli Izydor – król, który grzeszy traci królestwo, granicą lojalności wobec władzy jest
przestrzeganie przez nią prawa bożego. Później można używać prawa do oporu.
11.
Uniwersalizm papieski 3
Papiestwo i państwo u Grzegorza VII
Grzegorz VII - wybrany z naruszeniem dekretu z 1059r. o wybieraniu papieża przez kardynałów; starał się
zcentralizować Kościół i wyrwać go spod władzy świeckiej. Program – Dictatus papae – 1075r. Głosił, że
państwo to twór z istoty swej zły. Władza państwowa zrodziła się z podszeptu szatana, z pychy i żądzy władzy.
Państwo jest więc w swej istocie tworem grzesznym, niedoskonałym. Ma ono rację bytu tylko wtedy, gdy
realizuje postulaty sprawiedliwości bożej. Znaczy to, że tylko państwo pobłogosławione przez kościół może być
organizacją pożyteczną, miłą Bogu. Na czele tego kościoła stoi papież, namiestnik Boga na ziemi, jedyny władca
uniwersalny, głowa wszystkich panujących. On jeden jest prawdziwym cesarzem, on i tylko on ma prawo do
noszenia insygniów władzy najwyższej. Papież jest najwyższym odpowiedzialnym bezpośrednio przed Bogiem
sędzią i może usuwać władców z tronu, a ludność poddaną złym panom – zwalniać z obowiązku posłuszeństwa.
Grzegorz VII zamierzał odbierać cesarstwa, królestwa itd. i nadawać je według zasług. U podstaw tej
prerogatywy tkwiła idea o nieomylności papieża.
a) Idea krzyżowa. Wyprawy krzyżowe.
Wygrana w sporze o inwestyturę; dzięki temu i idei krzyżowej umacniał się absolutyzm papieski. Idea
krzyżowa – święta wojna z Saracenami, krucjaty jako dzieło boskiej inspiracji, urzeczywistnienie biblijnego
marszu ku ziemi obiecanej. Wykorzystywanie legendy o Konstantynie Wielkim i jego wizji zwycięskiego
krzyża. Śmierć krzyżowca z rąk poganina – pewne zbawienie. Dowodziło to potęgi papiestwa. Cel – także na
kontynencie europejskim.
Rozkwit teorii papalizmu w XIII w.
Apogeum teorii papalizmu przypadło na stulecie XIII. Za pontyfikatu
Innocentego III (1198-1216) – zakończono dzieło centralizacji Kościoła - (Teoretycznie wspierały papalizm
nader liczne i wymyślne konstrukcje, a wśród nich następujące):
1) Teoria jedności świata. Świat zbudowany jest na podobieństwo organizmu człowieczego (stąd
nazwa: organiczna) i nie może mieć dwóch głów: świeckiej i duchownej. Głową w tym świecie jest papież.
2) Teoria kościoła- duszy i władzy świeckiej- ciała. Istnieje hierarchia bytów; bytem najwyższym jest
byt najbardziej uduchowiony = papież.
3) Teoria wyższych zadań papiestwa i niższych celów państwa; papież wskazuje ostateczne cele.
4) Teoria kościoła jako instytucji doskonałej i państwa jako tworu obarczonego grzechem. Papież może
uchylić „grzeszne” postanowienie władcy świeckiego, świeckiego nawet usunąć samego cesarza, kiedy
pozostaje on głuchy na głos nieomylnego papieża.
5) Teoria wikariatu, głosząca, że po śmierci cesarza władza wraca do papieża – wikariusza
Chrystusowego.
6) Teoria dwóch mieczy, tłumacząca wyższość papieża argumentami genetycznymi, „historycznym”:
Bóg dał Piotrowi dwa miecze- jeden symbolizujący władzę duchową, drugi władzę świecką. Pierwszy dobywa
Kościół, drugiego dobywa się dla Kościoła.
7) Teoria darowizny Konstantyna.
8) Teoria papieża jako reprezentanta ludu rzymskiego.
Hierokratyzm
Druga połowa XIII w. – pogląd, że papież może wykonywać władzę świecką bezpośrednio, z pominięciem
organów państwowych. Wedle hierokratów papież jest źródłem wszelkich władz państwowych, jest zwyczajnym
sędzią wszystkich. Władzę jako substancję ma papież, cesarz jest „administratorem”. Nie ma żadnego dualizmu
władzy.
W buli Unam Sanctiam (1302), (wydanej przez papieża) Bonifacego VIII (w roku jego sporu z królem
Francji Filipem Pięknym, papież) podniósł swą uniwersalną władzę do godności dogmatu wiary. Ego sum papa ego sum imperator – Jestem papieżem, a więc jestem cesarzem.
Prawo kanoniczne i rzymskie w służbie papieskiej.
Absolutyzm papieża znajdował teoretyczny podkład w prawie kanonicznym oraz w dualistycznej
koncepcji prawa bożego i ludzkiego. Prawo kanoniczne – materiał biblijny, patrystyka, ustawodawstwo
soborowe (zjazdy biskupów), prawo papieskie – dekrety. Kanonista Gracjan – wyższość ustaw papieskich nad
patrystyką i ustawodawstwem soborowym. W 1234 r. papież Grzegorz IX dokonał oficjalnej kodyfikacji
dekretałów, co oznaczało zakończenie procesu przystosowywania prawa kościelnego do teorii wszechwładzy
papieskiej i do uprzywilejowanej pozycji kościoła wobec państwa. Dzięki rozwojowi uniwersyteckiej teologii,
prawo kanoniczne rozpowszechniło się szybko na kraje Europy i stało się ważnym składnikiem kultury
prawniczej epoki.
Podobne funkcje spełniał średniowieczny dualizm prawa natury i prawa ludzkiego. Treści rzymskie były
w tej koncepcji ledwo widoczne. Natura to Bóg; jej nakazy i zakazy odbijają się w ludzkim rozumie z bożej
woli. Umożliwiało to utożsamienie prawa natury z objawieniem. Gracjan – prawo natury to prawo boże, zawarte
w Piśmie Świętym. Tak pojęte prawo natury jest wyższe od niedoskonałych norm prawa świeckiego; jedynym
interpretatorem prawa boskiego może być władza duchowna.
12.
Papalizm (patrz wyżej)
II pytanie
1. Machiavelli 6
Odrodzenie – Humanizm
Wykład politycznego realizmu – Machiavelli
Związany z Florencją, szlacheckie pochodzenie, mistrz realistycznej refeksji o naturze ludzkiej i władzy,
prawnik, dyplomata, świadek stracenia dominikanina Savonaroli, przywódcy antypapieskiej rewolty. Wygnany
po dojściu do władzy we Florencji Medyceuszy. Dzieła – O sztuce wojennej, Rozważania nad pierwszymi
dziesięcioma księgami Tytusa Liwiusza, Książę.
Podstawą wnioskowania – doświadczenie. Kontemplowanie abstrakcyjnej idei dobra jest niepotrzebne.
Liczy się to co ludzie faktycznie czynią. Indukcja to gwarancja realizmu, naga rzeczywistość stanowi punkt
wyjścia.
Wszechświat jest wieczną harmonią, dobro i zło równoważą się oraz przemieszczają. Państwo stacza się
na dno, by potem się wybić – nie należy tracić wiary w narodową potęgę.
Zachowanie się człowieka poddane jest zawsze dwóm zasadom fortunie i virtu. Fortuna to los,
przeznaczenie. Fortuna przesądza tylko część ludzkich zachowań. Inne zależą od virtu – przedsiębiorczości
człowieka, jego zdolności rozumowania i przewidywania, aktywności i energii. Fortuna zarzuca swe sidła na
słabych, więc aktywni mogą ograniczyć jej działanie. Ludzie urodzili się chciwi, są zmienni, niewdzięczni,
obłudni, do uszlachetnienia człowieka potrzebna jest presja – głód uczy pracowitości, prawo – dobrego
postępowania.
Historia to cykliczny proces budowania i umacniania nowego ustroju. Machiavellego interesowały
państwa, które dopiero się kształtują. Marzył o silnych Włochach, jednak sam oceniał negatywnie naród Włochy jako kraj powszechnego rozkładu, upadku obyczajów. Virtu ustąpiła miejsca chaosowi.
Potrzebna jest twarda władza absolutna, władza jednostki i wyjątkowe środki. Nowy ustrój musi
rozprawić się ze swoimi wrogami bez względu na reguły moralne. Polityka nie jest ani moralna, ani niemoralne,
w polityce liczy się skuteczność. Historia nigdy nie ocenia krytycznie tych, którzy zwyciężyli, sukces w polityce
usprawiedliwia te czyny, które z punktu widzenia moralności jawią się jako złe. Autor zbrodnie nazywał
zbrodnią, ale twierdził że w określonych sytuacjach takie czyny przynoszą lepszy rezultat niż przynosiłoby
działanie podporządkowane kanonom moralności. Nie można być moralnym, gdy epoka jest niemoralna.
Najlepiej by było, gdyby władza był łagodny i hojny – jednak wtedy traktowany byłby jako osobnik słaby.
Księcia należy się bać a okrucieństwo jest w pewnych sytuacjach cnotą. Władca powinien zachować pozory
łaskawości. Szczególnie szpetne czyny należy zlecać pomocnikom. Siłę i terror należy łączyć z podstępem i
zdradą.
Przywódca nie mże być perfekcjonistą, musi być realistą, wiedzieć co wykonalne, co nie, musi
przewidywać, wykorzystywać okazję, szczególnie te ważne.
Książę Machiavellego nie popełnia błędów, jest bezwzględny, ale tępi tylko tych, co spiskuję przeciwko
władzy, unika totalnego terroru. Ochrania władność, lud, stara się zachować równowagę sił społecznych,
przeciwstawia się warcholstwu i awanturnictwu. Poddani muszą potrzebować władcy, wtedy będą mu wierni.
Autor odrzuca chrystianizm jako zbyt bierny, papiestwo współwinne rozbiciu kraju. Religia bywa
pożyteczna, jeśli uczy służby dla władcy i państwa. Jednak musi być religią państwową, obywatelską – na
dawny wzór rzymski, musi być wsparta autorytetem władzy.
Tylko dyktatura księcia mogła dźwignąć Włochy z upadku, jednak dyktatura to model przejściowy. Po
ustabilizowaniu się nowego, silnego, narodowego państwa powinien zostać zastąpiony modelem państwa
trwałego – republiką. Najlepsza republika – jeśli łączy elementy rządów monarchistycznych, arystokratycznych i
demokratycznych. Autor nawiązywał do ustroju antycznej republiki Rzymu. Władza ludu nie oznaczała jednak
sympatii dla ludowładztwa – autor gardził „cuchnącym plebsem” , przez lud rozumiał bogate i średnie
mieszczaństwo. Gwarancją trwałości – prawo i silna armia. Ustawodawcą jest państwo, ale na straży i tak musi
stać siła. Autor krytykuje system wojsk najemnych, najlepsza jest armia narodowa.
Machiavelli dał wykład techniki rządzenia, pokazywał faktyczne motywy władców, inspirował
radykałów. Cenili go wodzowie państw autorytarnych, ganili konserwatyści i Kościół. Chwalony przez
Rousseau, Robespierre’a.
2. Jean Bodin 5
Doktryna suwerenności władzy państwowej. Bodin.
Jean Bodin – twórca teorii suwerenności władzy państwowej, prawnik, adwokat, deputowany stanu trzeciego w
Stanach Generalnych. Odbywał wiele rozmów z hetmanem wielkim koronnym Janem Zamoyskim o ustroju
młodej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Najważniejsze dzieło – Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej – prezentuje
własny model absolutyzmu króla, zawiera krytykę monarchomachów.
Dysponował nowoczesnym warsztatem badawczym, nie poddawał się autorytetom, odrzucił Biblię jako
źródło dowodzenia, punktem wyjścia – doświadczenie. Pierwszy zastosował metodę historyczną w badaniach
nad prawem, jego teza o suwerenności władzy państwowej wpłynęła na umocnienie się doktryny absolutyzmu
królewskiego.
Państwo to sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami nad tym, co jest dla nich wspólne, z władzą
suwerenną na czele. Na miano państwa zasługuje tylko rząd sprawiedliwy, respektujący prawo boże i naturalne.
Państwo wznosi się ponad podstawową i pierwotna komórkę społeczną – rodzinę. Najważniejszą cechą państwa
– to, że na czele stoi suwerenny władca.
Suwerenność – główne znamię państwa, absolutna i nieustająca jego władza. Suwerenność jest
konstytutywną cechą władzy państwowej. Zapewnia jej niezależność. Suwerenność jest niepodzielna, należy
odrzucić mieszane formy rządu. Władzę może sprawować grupa obywateli, jednak monarchia jest najlepsza
„monarchia jest najpewniejszą rzecząpospolitą”. By mówić o państwie jako w pełni suwerennym władza
państwowa musi mieć wyłączność prawodawczą (bez względu na formę rządów). Prawo jest rozkazem
suwerena, podstawą tego, że wiąże ludzi jest jego pochodzenie od suwerennej władzy. Prawo jednak powinno
być sprawiedliwe, zgodne z prawem bożym i naturalnym. Jednak naruszenie przez władcę tych wyższych praw
nie uchyla prawa pozytywnego. Poddani nie mogą przeciw władcy wystąpić. Monarcha jako wizerunek Boga
lepiej zna prawo boże i nie ma podstaw do przypuszczania by chciał je naruszać.
Własność jest nietykalna i wynika z praw wyższych i gwarantuje porządek. Rzeczypospolitej trzeba
oddawać to co publiczne a każdemu to co jego własne. Władca nie powinien sięgać do pieniędzy ludu, lecz
pokrywać wydatki z królewskiej kieszeni. Król powinien stwarzać atmosferę bezpieczeństwa obrotu. Bodin
wierzył w stabilność sojuszu francuskiego mieszczaństwa z monarchą.
Wszyscy są naturalnymi poddanymi, gdyż wszyscy jednakowo są winni królowi posłuszeństwo.
Przywileje różnicują ludzi, lecz przywileje są w ręku suwerena, który może je cofnąć. Obowiązek posłuszeństwa
wobec monarchy nie zna granic – można jedynie stawiać bierny opór np. podać się do dymisji.
Suwerenność monarchy jest niepodzielna i zupełna także na zewnątrz państwa. Papież nie może być
zwierzchnikiem monarchy. Jednak Kościół krajowy może być pożyteczny przez np. kształtowanie miłości i
szacunku do suwerena. Zakres obowiązków Kościoła miał ustalać sam monarcha.
3. Myśl polityczno-prawna polskiego Odrodzenia, ideologia złotej wolności 5
Polska myśl polityczna „złotego wieku”:
Na progu polskiego Odrodzenia:





Odrodzenie było złotym wiekiem polskiej myśli politycznej i prawnej.
Polscy pisarze cieszyli się uznaniem za granicą, ich teksty były wydawane w zachodnich oficynach.
Polska myśl w niejednym inspirowała najwybitniejszych humanistów tej epoki, przyczyniając się do
wzbogacenia klimatu szesnastowiecznej dyskusji politycznej.
Polska doktryna polityczna ukształtowała się jako naturalne następstwo przezwyciężenia rozdrobnienia
feudalnego i powstania zjednoczonej monarchii stanowej.
Duży wpływ na rozwój polskiej świadomości narodowej miał ruch husycki oraz zwycięskie zmagania z
zakonem krzyżackim.






Duma narodowa tworzyła punkt wyjścia dla nowych wyobrażeń o integralności terytorialnej i
suwerenności państwa.
Na początku XV wieku powstały głębokie teoretycznie i przeniknione duchem patriotyzmu traktaty
Stanisława ze Skarbimierza oraz Pawła Włodkowica – była w nich zawarta pochwała polityki północnej
Jagiellonów.
Krzyżacy zostali nazwani obłudnikami gorszymi od heretyków, a wojna z nimi jako wojna
sprawiedliwa.
Prawo każdego narodu do decydowania o swoim losie.
Król polski miał prawo posłużyć się w wojnie obronnej, nie tylko pomocą pogan, ale nawet heretyków –
heretyk ma prawo do życia i pomocy, a chrześcijanin nie może mu tej pomocy odmówić.
Od połowy XV stulecia datuje się bujny rozwój doktryny politycznej – wzrost znaczenia szlachty
średniej i polityka Kazimierza Jagiellończyka.
Ideologia wzmocnienia władzy królewskiej:


Program wzmocnienia władzy króla głosił Jan Ostroróg – wybitny humanista, autor Memoriału o
poprawie Rzeczypospolitej (1474 – 1477).
 Ostroróg, wojewoda poznański, przedstawiciel tzw. młodej magnaterii, widział w sojuszu
silnego króla ze szlachtą średnią możliwość osłabienia pozycji starych rodów, skupionych
wokół kardynała Zbigniewa Oleśnickiego.
 Ostroróg traktował króla jako twórcę prawa, żądał współpracy sejmu z monarchą, podkreślał
suwerenność króla w polityce zagranicznej.
 Występował przeciw utrzymywaniu zależności od papiestwa, sprzeciwiał się wysłaniu annat do
Rzymu, domagał się zniesienia prawa apelacji do kurii od wyroków sądów duchownych,
zobowiązywał polskie duchowieństwo do ponoszenia kosztów utrzymania państwa.
Filip Buonaccorsi, zwany Kallimachem – emigrant włoski, pełniący na dworze polskim funkcję
królewskiego sekretarza, był sympatykiem dla silnej pozycji króla.
 W Radach dla Jana Olbrachta domagał się zniesienia przywilejów szlacheckich i kościelnych,
rozbudowy skarbu królewskiego oraz silnego rządu z królem w roli głównej.
 Monarcha miał załatwiać ważne sprawy państwowe tylko wespół z tajną radą.
 Proponował usunięcie biskupów z senatu oraz roztoczenie kontroli nad klerem.
 Skarbce miast jako mocne wsparcie dla absolutystycznego władcy.


 Poglądy Kallimacha z biegiem lat stały się symbolem wrogości wobec demokracji szlacheckiej.
Biernat z Lublina i Petrycy Sebastian z Pilzna – przedstawiciele mieszczaństwa, to spod ich pióra
wyrażano przejawy prokrólewskich sympatii, jednakże nie miały one szans na urzeczywistnienie i
popularność.
Szlachta nie życzyła sobie praw politycznych dla mieszczan.
Program egzekucji praw:














Średnioszlachecki program z połowy XVI wieku.
Program ten był konserwatywny, głosił wyegzekwowanie praw i obyczajów, które znajdują się w
konstytucjach i są dobre, tyle że nie respektowane.
Program zakładał istotne zmiany polityczne i ustrojowe w państwie, a nie tylko idea obrony status quo.
Program polityczny obozu egzekucyjnego łączył w całość dwa hasła: nihili novi („nic nowego bez nas”,
czyli udział w stanowieniu praw) z hasłem silnego rządu.
Zasada silnego rządu nie jest identyczna z zasadą silnego króla.
Król nie jest już zwierzchnikiem państwa – jest głową w ciele Królestwa.
Król nie może niczego stanowić bez stanów sejmowych, tj. bez senatorów i posłów – dopiero trzy stany
łącznie reprezentują Rzeczpospolitą.
Mieszany ustrój państwa, gdzie król uosabia monarchię, senat – arystokrację, a izba poselska –
demokrację.
Izba poselska to najważniejszy stan w sejmie – skupia posiadającą szlachtę, gra rolę pośrednika między
królem a senatorami, ma pełną legitymację do trzymania pełni władzy.
Program egzekucyjny był programem zarówno antykrólewskim jaki i antymagnackim.
Traktował możnych jako główną przeszkodę na drodze do usprawnienia państwa.
W celu osłabienia magnackiej przewagi ekonomicznej domagano się egzekucji dóbr, tj. odebrania jej
przedstawicielom nieprawnie otrzymanych królewszczyzn – dobra te miały wrócić do skarbu państwa i
przynieść ulgi w podatkach nakładanych na dobra dziedziczne szlachty.
Żądano kodyfikacji praw, zabezpieczenia szlacheckiego handlu zbożem.
Opowiadano się za unowocześnieniem procedury sądowej i ograniczeniem praw obcych oraz domagano
się reformy urzędów, przypominając zasadę incompatibilitas i obowiązek poddania urzędników kontroli
sejmujących stanów.







W programie zawarte były także treści antyklerykalne – żądano opodatkowania duchowieństwa,
sekularyzacji dóbr kościelnych oraz ograniczenia właściwości sądów duchownych.
Zasada niezależności od papiestwa i poddanie kleru władzy państwowej.
Żądanie zaostrzenia reżimu poddaństwa chłopów i prawna dyskryminacja mieszczaństwa.
Program egzekucjonistów dowodził wysokiego poziomu kultury politycznej i prawnej średniej szlachty.
Program ten miał gorących orędowników w wybitnych przywódcach – Michał Sienicki, wydał
wybornych prawników – Jakub Przyłuski
Program ten proponował państwo silne i praworządne, zdolne poskramiać oligarchię i zapobiegać
anarchii – oparte na idei faktycznej i przez prawo chronionej demokracji szlacheckiej.
Program nie został jednak zrealizowany ani nawet podtrzymany w doktrynie – ewolucja ustroju i
ideologii politycznej poszła w innym kierunku.
Andrzej Frycz Modrzewski (1503 – 1572):











Najwybitniejsza postać polskiego i europejskiego Odrodzenia.
Fundamentalne dzieło z 1551 r.: O poprawie Rzeczypospolitej, składające się z pięciu ksiąg, wydane
zostało w Bazylei i doczekało się kilku przekładów.
Nie cieszył się sympatią duchowieństwa, bo współpracował z ruchem egzekucyjnym.
Jego program, inspirowany przez klasyków starożytności i wielkich humanistów współczesności daleko
wykraczał poza postulaty egzekucjonistów.
Skonstruowanie idei złagodzenia przedziałów stanowych i wysunięcie propozycji pewnej
demokratyzacji ustroju państwa, a także reformy Kościoła polskiego.
Jego program był mocno osadzony w politycznej rzeczywistości i nie pozbawiony możliwości realizacji.
Przeprowadził ostrą i wnikliwą krytykę stosunków społecznych w kraju.
Wziął w obronę chłopa – protestował przeciwko nadmiernej pańszczyźnie i kwestionował celowość
utrzymania poddaństwa.
Domagał się ochrony prawnej dla chłopa – opiekę nad nimi chciał powierzyć państwu.
Bronił chłopskiego posiadania i żądał zrównania główszczyzny chłopskiej z karą za mężobójstwo
wyznaczoną na szlachcica.
Wystąpił też w obronie mieszczan, w szczególności mieszczańskich posesjonatów – domagał się
zapewnienia im udziału w apelacyjnym trybunale państwowym, równouprawnienia wyznaniowego oraz
miejsce w sejmie.












Proponował wzmocnienie władzy króla – monarcha miał stać na czele państwa, miał być jego
sternikiem, jego władza miała być „największa”.
Król miał być arbitrem w sporach między stanami, twórcą obywatelskiej zgody i strażnikiem politycznej
równowagi.
Do króla miał należeć decydujący udział w tworzeniu prawa.
Ograniczenie roli izby senatorskiej – król miał wysłuchiwać wotów członków senatu.
Domagał się kodyfikacji praw – żądał praw jasnych i humanitarnych, które zrównywałby wszystkich w
sferze ochrony i odpowiedzialności karnej.
Podstawą skodyfikowanego prawa polskiego miało być prawo rzymskie.
Demokratyzacja Kościoła – wypełnienie jego działalności treściami narodowymi.
Chciał wybieralności biskupów i dopuszczenia nie – szlachty do dostojeństw kościelnych.
Pełna niezależność Polski w stosunkach międzynarodowych.
Potępienie wojny jako zbrodni przeciwko ludzkości.
Twórczość Modrzewskiego zyskała wielu zwolenników w szeregu reformatorów polskiego renesansu –
Sebastian Petrycy z Pilna czy Aleksander Aaron Olizarowski.
Postulaty i poglądy odkryte ponownie w oświeceniu – służyły racjonalizmowi, relatywizmowi oraz idei
politycznej reformy państwa.
Nurt regalistyczno – senacki:


Program wzmocnienia władzy królewskiej głosił Krzysztof Warszewicki w traktacie z 1598 r. O
najlepszym ustroju wolności.
 Potępił sejmowładztwo, optował za przywróceniem świetności miastom.
 Wyobrażał sobie rządy silnego, dziedzicznego monarchy, który ma wsparcie w senatorach,
zwłaszcza w dostojnikach kościelnych.
 Marzył o absolutyzmie w wersji hiszpańsko – habsburskiej, opartej na sojuszu króla z możnymi.
Podobny program przedstawił Piotr Powęski (Skarga, bliski współpracownik Zygmunta III, autor
Kazań sejmowych, 1619 r.)
 Potępił nadmiar wolności szlachty jako źródło anarchii w państwie i główną przyczynę licznych
niepowodzeń w polityce zagranicznej.
 Przejmujący obraz warcholstwa i swawoli w życiu publicznym.
 Nawoływał do reform w duchu centralizmu i absolutyzmu.
 Chciał znieść izbę poselską w sejmie.
 Władzę zwierzchnią powierzał królowi, który miał ją dzielić z dostojnikami zasiadającymi w
senacie.
 Oczekiwał od Zygmunta III Wazy zgniecenie reformacji i zaostrzenia nietolerancji religijnej.
 Po fiasku królewskich planów wzmocnienia władzy stał się apologetą ideologii złotej wolności.
Ideologia demokracji szlacheckiej – Stanisław Orzechowski (1513 – 1566):














Jeden z najbardziej popularnych pisarzy politycznych u schyłku Odrodzenia w Polsce.
Popularność zawdzięczał zarówno talentowi oratorskiemu i pisarskiemu, jak i tematom, jakie poruszał w
swych utworach.
Pisał z temperamentem, napastliwie, zmieniając poglądy i przeciwników.
W szerokiej opinii szlacheckiej zwrócił na siebie uwagę opublikowanymi w 1543 i 1544 r. mowami,
zwanymi turcykami, w których wzywał naród do walki z Turcją w obronie chrześcijańskiej Europy.
Rozprawa pt. Fricius sive Maiestatis Sedis Apostolicae z 1562 r., która była skierowana przeciw
Andrzejowi Frycz Modrzewskiemu,
Napisał także paszkwil zwrócony przeciwko arianom pt. Chimera – był często cytowany na soborze w
Trydencie.
W 1543 r. skierował do zgromadzonych w sejmie stanów Rzeczypospolitej wykaz egzorbitancji w
państwie, a w 1549 r. zaprezentował krytyczne stanowisko w sprawie małżeństwa Zygmunta Augusta z
Barbarą Radziwiłłówną.
Najważniejsze rozprawy Orzechowskiego, w ramach obrad sejmów egzekucyjnych, podejmujące
sprawy ustroju państwa i stosunków między stanami politycznymi: Rozmowy albo dialog około
egzekucji Korony Polskiej (1563), Quincunx, to jest wzór Korony Polskiej na cynku wystawionej (1564)
oraz Policja Królestwa Polskiego (1565).
Wykazywał gotowość do ideowych metamorfoz i wikłał się w interpretacji.
Rzeczpospolita to rycerstwo polskie z radą koronną – Polska jest domeną szlachty.
Nie – szlachta to słudzy państwa.
Władza pozostaje w wyłącznej gestii stanu szlacheckiego.
Król jest stróżem przywilejów.
Władza stanu szlacheckiego nie jest identyczna z władzą suwerenną.





Zwierzchnikiem jest najwyższy kapłan, czyli prymas, który pełni funkcję szafarza godności monarszej,
w skali zewnętrznej papież jako kurator Rzeczypospolitej.
Państwo polskie powstało dla umocnienia i obrony katolicyzmu, stąd przewodnia w nim rola kleru.
Bezkompromisowa walka różnowiercom.
Władcę tyrana – bezbożnika Kościół może pozbawić Korony.
Ideologia szlacheckiej dyktatury wraz z restauracją doktryny papalnej oznaczała rezygnację z
oryginalnych i śmiałych haseł polskiego złotego wieku.
Ideologia złotej wolności w Polsce:


Pojęcie wolności było najtrwalszym spoiwem trwania dawnej Rzeczypospolitej.
 W okresie kryzysu, który rozpoczął się w połowie XVII w. wolność stawała się najważniejszym
podmiotem integrującym pogrążoną w upadku społeczność w państwie.
 Wolność uważano za synonim szczęścia i cnoty; wyrażała ona potęgę braterstwa i poszanowanie
dla praw jednostki, uosabiała równość i sprawiedliwość, była darem Opatrzności,
ukoronowaniem chwalebnej przeszłości.
 Wolność przydawała RP znamion unikalności; Polska nie musi szukać wzorów u obcych, bo
sama stanowi przykład optymalnych rozwiązań w świecie.
Składnikami ideologii złotej wolności były:
1) Zasada komitywy w stanie szlacheckim:


Stanowiła świadectwo dobrego urodzenia, była przez długi czas zobowiązaniem do pełnienia
służby publicznej, powodem do dumy, pochwałą szlachectwa i rycersko – rustykalnego etosu.
Prawie do końca XVIII wieku rygorystycznie przestrzegano, aby możnowładztwo nie wyszło z
komitywy tworząc odrębny stan i zażarcie broniono dróg jakie prowadziły do szlachectwa.
2) Teoria mieszanej formy rządu z kultem zasad jednomyślności, pospolitego ruszenia i wolnej
elekcji:

Przez cały wiek XVII teoria ustroju mieszanego była oficjalną doktryna państwa, w której
koegzystowały kult wolności i zasady demokracji szlacheckiej.


Przez długi czas kult instytucji pospolitego ruszenia i wolnej elekcji, a także kult zasady
jednomyślności nie był jeszcze akceptacją dla bezrządu; przeciwnie znaczył
współodpowiedzialność za losy państwa, umacniał pluralizm wyznań i tolerancję religijną.
Dopiero głęboki kryzys struktur państwa połączony z upadkiem kultury politycznej w drugiej
połowie stulecia ujawnił przewagę woluntaryzmu.
3) Idea praworządności:




Ruchoma konstrukcja mieszanej formy rządu umożliwiała walkę polityczną w majestacie
prawa, stąd rządy prawa szlachta uważała za zabezpieczenie jej uprzywilejowanej pozycji.
Wolność to swoboda działań w granicach prawa, wszakże szlacheckie przywileje miały moc
prawa i były przez prawo chronione.
Szlachta dobrze tez prawo znała, trzymała w domach dostępne kompendia, była obyta ze
zwyczajem prawnym i czyniła z niego praktyczny użytek.
Pogarda dla prawa przyszła później, wraz z zapaścią gospodarczą i kryzysem społecznym.
4) Pochwała równości i własności:



Obowiązywało rozumowanie kto nie jest właścicielem musi komuś służyć, kto służy traci
wolność, kto stracił wolność nie może przejmować odpowiedzialności za losy ojczyzny.
Wolność, traktowana jako sól wolności, była natomiast nakazem odnotowywanym w
konstytucjach sejmowych i laudach, dawała o sobie znać w postaci „koła” w jakim rządzili
wojskowi, w braterskim pozdrawianiu się, w tytulaturze dworskiej itp.
Obsesyjny kult równości uniemożliwiał odsunięcie gołoty od sejmików.
5) Nakaz obrony katolicyzmu i imperatyw integralności terytorialnej kraju:

Doktryna religijna szlachty spajała, zarówno wtedy, gdy połączona z ideą tolerancji wyznań
wskazywała na Polskę jako kraj otwarty na zewnątrz, przyciągający do siebie prześladowanych,
jak i później, kiedy w dobie kontrreformacji kokietowała ostentacyjnym katolicyzmem.








Katolicyzm był miarą wolności w takiej samej mierze jak pozostałe cztery zasady.
Po zwycięstwie kontrreformacji dobrze wpisywała się w ideologię sarmackiej RP jako kraju
cieszącego się szczególną protekcją Opatrzności, co sprawiło, że kult wolności uzyskał wymiar
sakralny i co za tym idzie irracjonalny.
Przyczyniły się do tego m.in. wojny jakie Polska prowadziła z niekatolickimi sąsiadami czy
wzrost ksenofobii.
Formalnie doktryna złotej wolności była to doktryną demokratyczną, gdyż demokratyczne były
poszczególne jej składniki, ale w warunkach antydemokratycznej struktury społecznej i politycznej
doskonale służyła pogłębianiu tendencji antydemokratycznych, stwarzając w konsekwencji
nieograniczone możliwości utrwalania przewagi oligarchii rządów magnackich klik.
Stanowiła ideową fasadę solidarności, uzasadniała słabość monarchii.
Głęboki konserwatyzm tej ideologii był ewidentny.
Dominacja doktryny złotej wolności wiązała się ściśle z upadkiem kultury, w szczególności politycznej.
Upadek ten dał o sobie znać w dziedzinie oświaty i nauki, w dalszym zaostrzaniu nietolerancji i
fanatyzmu.
4. Absolutyzm klasyczny 2
Idee klasycznego absolutyzmu – Richelieu i Ludwik XIV:




Ojczyzną absolutyzmu była Francja.
Twórcami tej doktryny byli ci, którzy arbitralne, autorytarne rządy urzeczywistniali w praktyce, albo
przynajmniej – jako bliscy współpracownicy monarchów - na praktykę tę mieli duży wpływ.
Trzej najbardziej znani i cenieni teoretycy francuskiego absolutyzmu to: kardynał Armand du Plessis
Richelieu 1585-1642), autor Testament polityczny, 1688, dalej sam kroi Ludwik XIV (1638-1715),
autor Rozważań nad rzemiosłem królewskim, biskup Jacąues Benigne Bossuet (1627-1724), autor
dzieła Polityka wywiedziona z Pisma Świętego, 1709.
Armand Richelieu (1585-1642), urodzony w średniozamożnej rodzinie szlacheckiej, już w wieku 20
lat został biskupem, jako przedstawiciela kleru wybrano go do Stanów Generalnych, w 1662 został






kardynałem, dwa lata później pierwszym ministrem w Radzie Królewskiej. Autor Testamentu
Politycznego, Racji Stanu, Potrzeb Państwa, Prawa Państwa, Zasad Państwa, zaciekły wróg
antykrólewskiej i hugenockiej opozycji.
Pojęciem nadrzędnym w koncepcji politycznej Richelieu było państwo.
 Przymioty państwa, jego interes i wielkość były filarami polityki etatyzmu, rozumianego jako
silny rząd wielkiej Francji.
 Etatyzm ułatwiał likwidowanie solidarności rodzinnych, feudalnych, klasowych, protestanckich.
 Cieszył się szerokim poparciem, rozpalał narodową ambicję, nie znał litości dla wrogów tronu,
szczególnie surowy był dla ludu.
Poglądy Richelieu przygotowały grunt pod absolutyzm klasyczny, który trwał w Anglii w pierwszej
połowie XVII w. (Jakub I, Robert Filmer) i który osiągnął swe apogeum we Francji za panowania
Ludwika XIV.
 Jego głównym rzecznikiem był sam Ludwik XIV oraz biskup Jacąues Benigne Bossuet.
Wszyscy oni opowiadali się za pełnią władzy monarszej, niczym nieograniczonej – ani przez prawo, ani
przez Kościół, ani przez stany.
 Byli zaciekłymi wrogami zgromadzeń przedstawicielskich i tępili wszelkie idee, które mogłyby
się stać zarodkiem opozycji.
 Przyznawali królowi prawo do dysponowania życiem poddanych, prawo do reglamentowania
ich sumień, a także ich mienia. Stworzyli nowożytny ideał despoty.
Absolutyzm XVII w. różnił się od absolutyzmu epoki odrodzenia, inne były jego doktrynalne
uzasadnienia – obok argumentów religijnych oraz mistycznych, pojawiły się treści racjonalistyczne, a
także laickie.
 Argumenty religijne: monarcha nadal jest Dei gratia; boski charakter nadano także samej
zasadzie następstwa tronu (ten, kto rodzi się przez następstwo tronu, wie że Bóg powierzył mu
tę godność bezpośrednio, bez interwencji ludzkiej).
 Argumenty racjonalistyczne: król jest symbolem rozumu; rozum jest mu dostępny w stopniu
nieporównywalnie wyższym aniżeli jego poddanym.
Władza monarchy jest podległa tylko Bogu i rozumowi.
 Tylko władca wie, co jest zgodne z interesem ogółu i jego dobrem.
 Buntownicze poglądy poddanych zasługują więc potępienie.
Król jest identyczny z państwem (Ludwik XIV: państwo to ja), on i tylko on rozstrzyga o tym, co jest
racją stanu, a co nie.




 Racja stanu czyni godziwymi rzeczy, które w innych sytuacjach były godne potępienia.
 Celem państwa jest m.in. szczęście poddanych; rozkazy władcy powinny być więc słodkie i
umiarkowane, ale pomyślność ludzi może być tylko rezultatem faktycznej pomyślności władcy,
stanowi jej funkcję, państwo bowiem przypomina organizm chorego, którego jedynym lekarzem
może być tylko król; przypomina ono budynek, którego kształt nadawany jest przez architekta –
króla.
Monarcha absolutny nie jest związany prawem.
 Stoi ponad nim; jest jego symbolicznym twórcą. \
 Jednak nawet to prawo, które stworzył nie może go wiązać, nie istnieje bowiem żadna siła, która
mogłaby go zmusić do czegokolwiek.
Monarcha rządzi wedle własnego rozumu, słucha tylko własnego sumienia i tylko przed obliczem Boga
zdaje sprawę ze swego postępowania.
Władca nie jest praktycznie do niczego zobowiązany skoro o tym co słuszne, decyduje on sam i tylko
on.
 Jedyną sankcją i jedynym hamulcem jest tu sankcja religijna, sprowadzająca się do
odpowiedzialności wyłącznie przed Bogiem.
Problem praw jednostki nie przedstawiał się jasno w tej doktrynie.
 Nie ulega wątpliwości, że jednostka pozbawiona jest praw, gdy w grę wchodzi kolizja z władzą i
wolą monarchy.
 Do króla bowiem należała – pełna i całkowita dyspozycja dobrami.
 Król uznawał się za pana wszystkiego, co się znajduje na terenie królestwa.
Wentylem bezpieczeństwa zapewniającym egzekucję praw królewskich było po pierwsze rozbudowanie teorii
policji, wyrażającej konieczność łączenia rządów osobistych króla z działaniem sprawnego aparatu
państwowego, a po drugie liturgiczny kult (adoracja) monarchy stanowiąca zewnętrzny wyraz potęgi
absolutnego króla.
5. John Locke – umowa społeczna 6
Liberalizm polityczny – John Locke (1632 – 1704):



John Locke (1632 – 1704), filozof, pisarz polityczny, jeden z ojców liberalizmu i teoretyk utylitaryzmu;
studiował w Oksfordzie medycynę i nauki przyrodnicze, należał do opozycji przeciwko Stuartom i jakiś
czas spędził na emigracji w Holandii.
 Po „chwalebnej rewolucji” z 1688 r., która definitywnie położyła kres absolutyzmowi
królewskiemu w Anglii stał się rzecznikiem nowego porządku – umiarkowanej monarchii
Wilhelma Orańskiego.
 John Locke był autorem dzieł List o tolerancji, Dwa traktaty o rządzie.
Na koncepcji Locke’a zaważyły dwie przesłanki:
 Pierwszą była jego filozofia i wysnuta z niej metoda badawcza.
 Cechą tej metody był empiryzm, głoszący, że wiedza o świecie oparta jest na doświadczeniu.
 Konsekwencją empiryzmu, były racjonalizm i utylitaryzm.
 Drugą przesłanką było to, że Locke, przez długie lata związany z działalności wigów, podobnie
jak oni wyrażał pogląd, że władzę królewską określa umowa z obywatelami, jako wyraz
regulacji prawnonaturalnej.
 Dlatego punktem wyjścia w koncepcji politycznej Locke’ a była analiza przedpaństwowego
stanu naturalnego.
 Podobnie jak Hobbes szukał on motywów dla swych wniosków w apriorycznych rozważaniach
na temat „prawidłowego”(naturalnie) myślącego człowieka.
Obraz stanu przedpaństwowego był jednak u Locke’a inny aniżeli u Hobbesa:
 Nie był to okres wojny, nędzy czy strachu.
 Przeciwnie była to pomyślna epoka, w której ludzie żyli w wolności i równości.
 Ludzie nie byli jeszcze zdemoralizowani, nie byli niewolnikami własnych namiętności.
 Pierwotny człowiek był istotą rozumną i chętnie podporządkowywał się prawu natury.
 Dzięki rozumowi poznawał to prawo, doskonale zdając sobie sprawę z tego, że obowiązuje ono
wszystkich w jednakowej mierze.
 Prawo natury było związane z naturą człowieka; człowiek rodził się z nim: otrzymywał je od
natury w postaci praw podmiotowych.
 Były one jego własnością i nikt nie mógł mu ich odebrać.
 Miał więc człowiek już w chwili urodzenia naturalną władzę zachowania swej własności, tj.
swego życia, wolności i mienia przeciwko krzywdom i napaściom innego człowieka.
 Miał też prawo sądzić oraz karać tych, którzy ją naruszali.
 Stan natury nie był więc tak zły, jak to przyjmował Hobbes.

 Panował w nim odwieczny system moralny, który chronił jednostkę przed złem.
 Jeżeli jednak pomimo to ludzie zdecydowali się na utworzenie rządu, to przede wszystkim
dlatego, że stan natury był niepewny.
 Nakazywała to indywidualna natura człowieka i jego potrzeby.
 Konieczność karania przestępców była zatem dla Locke’a najważniejszą przesłanką
ustanowienia władzy państwowej.
Teoria umowy społecznej:
 Konstrukcja umowy społecznej ustanawiającej państwo była przeciwstawna hobbesowskiej.
 Hobbes – jak wiadomo – widział w umowie akt powstania władzy, ale zarazem i początek
społeczeństwa.
 U Locke’a umowa społeczna składa się z dwóch aktów.
 Najpierw umawiają się ze sobą jednostki powołując społeczeństwo, a dopiero potem umowa
społeczeństwa z władzą tworzy rząd, czyli państwo.
 W rezultacie ewentualne zerwanie umowy z władzą nie niweczy samego społeczeństwa, które
jest starsze aniżeli państwo, podobnie jak starsza od państwa i społeczeństwa jest jednostka.
 Przesłanką umowy były elementy utylitaryzmu.
 Ustanowienie władzy państwowej nie mogło prowadzić do rezygnacji jednostki z jej
naturalnych i tym samym niezbywalnych praw.
 Celem umowy było ich umocnienie.
 Ludzie rezygnują ze stanu natury i łączą się w społeczność, celem wzajemnego zachowania
swych praw do życia, wolności i mienia.
 A zatem podstawowe prawa natury; prawo do życia, własności i wolności były prawami
jednostki już w stanie natury, a podstawowe cele państwa sprowadzają się do ochrony tego co
istniało już wcześniej.
 Państwo nie oznacza zmiany tych praw.
 W umowie ludzie oddali władzy państwowej tylko jedno swe uprawnienie – do karania
gwałcicieli praw naturalnych.
 W tym zakresie władza państwowa jest monopolistą i tu właśnie tkwi dobrodziejstwo umowy.
 Dzięki państwu powstają lepsze gwarancje skutecznego chronienia najważniejszego z praw
natury: prawa do własności.
 Z tego tytułu państwo zyskało prawo do stanowienia praw pozytywnych oraz ich
egzekwowania.


 Dla wymuszenia egzekucji praw dopuszczalna jest a nawet nieodzowna siła przymusu, w którą
powinien być wyposażony aparat państwowy, ale państwo nie może tworzyć takich norm, które
by naruszały podmiotowe prawa jednostek.
 Państwo – stróż naturalnych praw podmiotowych jednostek musi zatem pozostawiać
jednostkom swobodę działalności gospodarczej, a także politycznej i kulturalnej.
 W tym sensie jest ono „neutralne”.
 Chroni bezpieczeństwo osobiste obywateli, strzeże ich własność, choć w zasadzie nie wtrąca się
do sfery indywidualnej wolności osobistej i ekonomicznej.
Mieszczański utylitaryzm prowadził Locke’a do sformułowania podstawowej idei liberalizmu: a
mianowicie zasady indywidualizmu i leseferyzmu, czyli wolności jednostki od państwa. Locke
ograniczał rolę państwa do zabezpieczenia życia i własności obywateli; zakazywał państwu wkraczać w
sfery produkcji i wymiany, do życia religijnego, kulturalnego i społecznego.
 Wszelkie partie i stowarzyszenia, korporacje czy spółki i przedsiębiorstwa cieszyły się u niego
pełną autonomią.
 Autor należał do żarliwych obrońców własności prywatnej.
 Własność to podstawowe prawo naturalne; jest ona święta i absolutnie nietykalna.
 Własność jest symbolem pracowitości, źródłem bogactw, kryterium oceny jednostki. Locke
doskonale rozumiał, że manipulowanie kapitałem mnoży go i stąd gorąco protestował przeciwko
bezużytecznemu marnowaniu jakichś dóbr.
Locke formułował ideę szacunku dla władz państwowej, reprezentującej interes bogatych. Niechętnie
pisał o władzy, która nadużyła zaufania społeczeństwa, naruszając prawa naturalne ludzi.
 W sposób oględny dopuszczał możliwość oporu; nie wykluczał go, ale też traktował jako zło
ostateczne.
 Znając doświadczenia rewolucji 1648 r. przestrzegał przed pochopnym ryzykiem i perspektywą
zamętu.
 Najlepiej tak zorganizować rząd, by do minimum zredukować niebezpieczeństwo tyranii.
 Wzorem dobrego rządu byli dla Locke’a umiarkowana monarchia, w której władza byłaby
podzielona.
 Najrozsądniej, by trzem dziedzinom aktywności państwa (prawodawstwo, wykonywanie ustaw i
obrona państwa od zewnątrz) mogły odpowiadać trzy władze: władza ustawodawcza,
wykonawcza (rządzenie i sądownictwo) oraz federacyjna, obejmująca politykę zagraniczną.
 Najważniejsze, by nie łączyć w jednym organie władzy ustawodawczej z wykonawczą.

 Nie może być bowiem tak, aby ten, co wykonuje prawo, mógł je także stanowić: wtedy nie
byłoby żadnych gwarancji i hamulców chroniących przed absolutyzmem.
 Władzą najwyższą jest władza ustawodawcza, ale tylko w tym znaczeniu, że wszystkie inne
władze w swych członkach lub w częściach społeczeństwa pochodzą od niej i są jej podległe.
 Władza ustawodawcza nie jest suwerenna w stosunku do jednostki, wyposażonej w niezbywalne
prawa naturalne. Istotne jest – stwierdzał Locke – by parlament reprezentował jak najszersze
kręgi obywateli.
 Instytucjonalne zabezpieczenie tego postulatu dawać miało wybory i formy podejmowania
decyzji w organie ustawodawczym.
 Wybory do parlamentu wyobrażał sobie autor jako akt oparty na cenzusie majątkowym.
 Zasada demokracji bezpośredniej czy powszechność udziału w rządzeniu na mają z prawem
naturalnym nic wspólnego.
 Parlament miał podejmować decyzje większością głosów.
 To niezbędne: bo gdyby mniejszość nie była związana wolą większości, prawo natury nie
miałoby ochrony silniejszej niż w stanie pierwotnym, przedpaństwowym; stan taki podważałby
sens umowy społecznej.
Dbał też Locke o równowagę polityczną w państwie: dwuizbowy parlament (Izba Parów oraz Izba
Gmin) reprezentował interes dwóch czołowych sił nowego społeczeństwa angielskiego – burżuazji i
kapitalistycznego ziemiaństwa oraz arystokracji i szlachty.
 W związaniu parlamentu prawami podmiotowymi jednostek widział on najistotniejszy element
w systemie konstrukcyjnych gwarancji, chroniących szczyty mieszczańsko – feudalnego
społeczeństwa Anglii.
Liberalizm Locke’a wyrażał więc teoretyczne poparcie dla podstawowych aktów porewolucyjnych: Habeas
Corpus z 1679 r. oraz Bill of Rights z 1689 r. i miał ogromne znaczenie dla ugruntowania monarchii
konstytucyjnej i rozwoju liberalizmu.
6. Hobbes – umowa społeczna 16
Epigon doktryny absolutyzmu – Thomas Hobbes (1588 – 1679):








Thomas Hobbes (1588 – 1679 ); wybitny filozof i teoretyk prawa, żył i tworzył w czasach rewolucji
angielskiej.
Autor dzieł: Lewiatan (1651) – ostatnia w mieszczańskiej literaturze pochwała absolutyzmu, Podstawy
prawa naturalnego i polityki, O obywatelu, O ciele, O człowieku.
System filozoficzny Hobbesa był racjonalistyczny, opierał się na przekonaniu, że świat jest
przyrodniczym mechanizmem, którego podstawowym elementem jest człowiek.
Punktem wyjścia systemu politycznego Hobbesa było pesymistyczne założenie, iż człowiek to istota
rządzona przez namiętności.
Człowiek jest z natury egoistą.
Ludzie nie chcą się pogodzić z równością; każdy chce mieć więcej dóbr, i więcej władzy i więcej
szacunku od innych.
 Tak było już u zarania ludzkich dziejów kiedy trwała wojna wszystkich ze wszystkimi (taka,
jak gdyby każdy był w wojnie z każdym innym).
 Niekoniecznie nawet musiały to być orężne zmagania pierwotnych ludzi; wystarczyło, że
istniała nieustanna groźba konfliktu zbrojnego.
 Przecież nawet dziś, gdy istnieją prawa i prężni przedstawiciele władzy, człowiek uzbraja się,
gdy udaje się w podróż, zamyka szczelnie drzwi, gdy idzie spać, nawet pozostając w domu
zamyka swe skrzynie.
 Kiedyś z pewnością było jeszcze gorzej. Hobbes nie był pewien, czy taki stan natury
rzeczywiście wszędzie istniał i czy zawsze poprzedzał utworzenie władzy państwowej,
powściągającej naturalne, egoistyczne popędy ludzkie.
Człowiek jest jednak nie tylko niewolnikiem własnych namiętności.
 Zawsze był istotą rozumną; to go różni od zwierząt.
 Przejawem rozumu tkwiącego w każdym człowieku jest jego instynkt samozachowawczy.
 Nakazuje on człowiekowi dążyć do pokoju, rezygnować z naturalnej swobody na rzecz praw
innych ludzi, dotrzymywać umów, tłumić odruchy zemsty.
 Tyle, że kierowanie się tymi zasadami było niemożliwe, dopóki trwał stan wojny, a zasadą
postępowania ludzi była subiektywna wolność naturalna, która w imię samozachowania dawała
człowiekowi prawo do każdej rzeczy, nawet do ciała drugiego człowieka.
Prawo natury nie mogło się rozwinąć tak długo, jak długo nie było władzy, która wymuszałaby jego
respektowanie za pomocą sankcji.



Bez suwerena zasady prawnonaturalne były tylko pewną sentencją tkwiącą w umyśle człowieka,
zespołem cech, które usposabiały ludzi do pokoju i posłuszeństwa, ale nie były prawami, bo nie stał za
nimi przymus.
W stanie natury nie mogło być pokoju, bo nie było władzy, która by stanęła na jego straży; rozum nie
mógł wziąć góry nad namiętnościami.
Powstanie państwa:
 Ludzie odnieśli w końcu zwycięstwo nad swymi namiętnościami przez czynny akt woli, czyli
przez zawarcie umowy społecznej.
 Nie była to, jak u Grocjusza, umowa z władcą, nie stanowiła też, jak u Spinozy, aktu
wyrzeczenia się praw przez jednostki na rzecz ogółu.
 Była to umowa każdego z każdym.
 Ludzie umówili się co do przekazania prawa rządzenia nad sobą pewnej jednostce lub ciału
zbiorowemu pod warunkiem, że wszyscy postąpią tak samo.
 Tak powstało państwo, wielkie ciało na kształt biblijnego potwora Lewiatana, wchłaniające w
siebie poszczególne jednostki.
 Wraz z powstaniem państwa ustała naturalna wolność ludzi, rozpoczęli oni życie społeczne;
pojawiły się prawo, własność, a także nowe reguły ochrony życia i aktywności ludzkiej.
 Państwo jest absolutnym władcą jednostek, bowiem jest to logiczne następstwo umowy
społecznej.
 Umowa była porozumieniem się jednostek; suweren nie był jej stroną, z nikim się o nic nie
umawiał, otrzymał pełnię władzy jak gdyby w darze od ludzi – a zatem nikt nie może być
zwolniony z poddaństwa pod pretekstem, że suweren nie dochował umowy.
 Poddani nie mogą zmienić warunków umowy, zrzekli się bowiem naturalnej wolności w całości
i nieodwołalnie.
 Poddani nie mogą też skarżyć suwerena o niesprawiedliwość, bo przecież źródłem jego władzy
jest zgodna wola jednostek i każdy ma swój udział w działaniu suwerena.
 Od poddanych suweren nie może być zależny, bo nie ma bowiem dwóch sił w państwie –
suwerena i społeczeństwa.
 Jego prawa są niepodzielne, nie może on ich tracić, ani nawet komukolwiek przekazywać.
 Tylko władca, on i tylko on decyduje o polityce; tylko on rozstrzyga o tym, jakich doktryn
należy uczyć poddanych, tylko on może przesądzić o sprawach własności i sprawować
najwyższy wymiar sprawiedliwości.













 Tylko władca – suweren może reprezentować swoich poddanych; wszelkie korporacje, z
parlamentem włącznie, są mu całkowicie podległe.
 Skoro państwo to wielość ludzi zjednoczonych w jedną osobę, zrozumiałe, że suweren rozciąga
swą absolutną władzę również na Kościół i jego urzędników.
 Religia jest potrzebna bo uczy pokory i posłuszeństwa, ale jej zwierzchnikiem nie może być nikt
inny jako suweren.
 Podobnie nie ma żadnego uzasadnienia dla istnienia partii politycznych czy – tym bardziej –
tajnych związków.
Absolutyzm jest wyrazem woli ludu i wynika z przesłanek racjonalnych.
Prawdą, że jest on surowy dla poddanych i nie obdarza ich nadmiarem łask, ale i tak stanowi
dobrodziejstwo w porównaniu ze straszliwymi konsekwencjami, jakie zawsze rodziła anarchia.
Tylko absolutny władca może skutecznie rządzić ludźmi, którzy są egoistami i mają skłonności do
stawiania interesu osobistego nad ogólnym.
Każde osłabienie władzy sprowadza na państwo chorobę, która może zakończyć się śmiertelnie (bo
powrotem do stanu naturalnego a więc dzikości i anarchii).
Hobbes nie upierał się przy absolutyzmie królewskim.
Absolutyzm daje się przecież pogodzić także z pełnią władzy jakiegoś zgromadzenia lub nawet całego
ludu.
Kontrakt społeczny nie wykluczał takich możliwości, tyle że byłyby one trudne do urzeczywistnienia.
Hobbes był utylitarystą i widział w absolutyzmie realne korzyści dla jednostek.
Absolutne państwo miało gwarantować ład i bezpieczeństwo, albowiem tylko w warunkach pełnego
bezpieczeństwa i pokoju może racjonalnie rozwijać się ekonomika.
Absolutne państwo miało być stróżem własności i gwarantem gospodarczego obrotu.
Silne państwo, które skutecznie powściąga gwałty, zamieszki i wojny domowe oraz spory religijny,
umożliwia jednostkom zaspokajanie ich najbardziej elementarnych potrzeb i ambicji.
 Dlatego też mądry władca nie będzie nigdy tyranem; on zawsze zostawi swym poddanym
pewien margines swobody, pozwoli im bogacić się, organizować życie rodzinne, umożliwi
zdobywanie wiedzy oraz poprze pożyteczną aktywność w służbie państwowej.
Wszystko to oczywiście w granicach posłuszeństwa i lojalności wobec suwerena.
Hobbes znał tylko jedną granicę, za którą obowiązek bezwzględnej podległości wobec władcy ustaje.


Posłuszeństwo mianowicie kończy się w tym momencie, w którym władca przestaje być zdolny do
realizacji podstawowego celu, dla którego została zawarta umowa, czyli zapewnienia bezpieczeństwa
swym poddanym.
Dzieło Hobbesa spotkało się jednak z ostrą krytyką.
 Burżuazja widziała w nim zagorzałego rojalistę.
 Zwolennicy Stuartów mieli doń pretensję o zerwanie z mitem monarchy Dei gratia.
 Duchowieństwo nie mogło mu darować jego koncepcji kościoła państwowego.
W trzy lata po śmierci pisarza jego macierzysty uniwersytet w Oksfordzie oficjalnie potępił głoszone przez
Hobbesa poglądy.
7. Reformacja – treści polityczne 2
Polityczne idee reformacji:







Reformacja była rezultatem zawiłych interesów społecznych i narodowych.
Wyrażała protest przeciwko materialnej i politycznej potędze Kościoła.
Podejmowała krytykę fiskalnej eksploatacji, uprawianej przez kurię rzymską, przeciwstawiała się
rozmiarom dóbr martwej ręki i przywilejom kleru.
Reformacja była świadectwem sprzeciwu wobec zdzierstw papieskich legatów i kolektorów danin.
Wyzwalała przeświadczenie, że zawiłość dogmatów, wymagająca ich zawodowej interpretacji przez
księży jest wybiegiem, który w istocie legitymuje uprzywilejowany status kleru.
Reformacja była kontynuacją późnośredniowiecznych herezji , a ponadto wspomagała państwo w walce
z uniwersalnymi potęgami.
Największymi postaciami i ideologiami reformacji byli Marcin Luter i Kalwin.
8. Rousseau – umowa społeczna 7
Ideolog nowożytnej demokracji: Rousseau (1712-1778), filozof, pisarz polityczny, współredaktor „Wielkiej
encyklopedii francuskiej”, autor rozpraw „Czy odrodzenie nauk i sztuk przyczyniło się do odnowienia
obyczajów?” (1749) , „Rozprawy o pochodzeniu nierówności między ludźmi” (1753), „Umowa społeczna”
(1762), „Uwagi o rządzie polskim” (1771)
* badanie człowieka nie spaczonego przez cywilizację,
* stan natury jako stan pokoju i harmonii, pozbawiony pychy wikłającej pierwotnego człowieka w konflikty i
wojny,
* państwo rezultatem paktu zawartego z inicjatywy bogatych  jego pierwszym etapem pakt poddańczy, w
wyniku którego powstała społeczność polityczna; drugim etapem powołanie do życia władzy wykonawczej,
której działanie skierowane było na umocnienie nierówności między ludźmi; efektem – upadek ludzkości, która
osiągnęła najwyższy stopień nierówności pomiędzy ludźmi – niewolnictwo i najbardziej niesprawiedliwy ustrój
– despocję,
* nie ma możliwości odwrócenia negatywnych skutków cywilizacji, można je jednak zminimalizować,
wprowadzając dobry ustrój,
* aby uniknąć negatywnych skutków cywilizacji, ludzkość powinna była zawrzeć umowę społeczną,
* poszukiwanie takiej formy umowy, która byłaby zgodna z ludzkim poczuciem sprawiedliwości (szukam
prawa i rozumu i nie dyskutuję o faktach), która by to umowa mogła stać się podstawą prawdziwej wolności,
* krytyka przedstawicieli szkoły prawa natury,
* wg Rousseau nonsensem jest podejrzewać lud, że dobrowolnie zrzekłby się swych praw na rzecz jednostki lub
jakiegoś innego ciała zbiorowego, ponieważ ani lud, ani jednostka nie mogą zrzec się swojego człowieka i
przypisanym jej przymiotom,
* treścią umowy społecznej jest zupełne oddanie się człowieka ze wszystkimi jego uprawnieniami całej
społeczności; kiedy bowiem każdy oddaje się całkowicie, to wszyscy mają równą sytuację,
* istotą umowy – wolność wszystkich ludzi jako podstawa wszelkiej wolności,
* umowa przetworzyła naturalna wolność w wolność cywilizowaną,
* człowiek oddał wszystkie soje przywileje i dobra, ale otrzymał wolność z powrotem w postaci chronionej
przez prawo,
* państwo nie jest złą instytucją, a jednostka może zachować w nim swoją wolność,
* zasada suwerenności ludu:
- zwierzchnictwo ludu jako wykonywanie woli powszechnej i nieodzowny warunek jej realizacji,
- wolność jest niezbywalna,
- suwerenności nie można oddać ani królowi, ani posłom w parlamencie,
- suwerenność ludu jest niepodzielna – odrzucenie zasadę podziału władz,
- gwarancją realizowania woli powszechnej postulat, że każda ustawa powinna traktować obywateli jako
członków całości,
- rozdział funkcji nie jest tym samym, co podział władzy,
- władza wykonawcza pozostaje zawsze w zależności od suwerennego ludu, tworzącego ustawy przez
wyrażanie woli powszechnej (jako symbolu interesu powszechnego),
- wolę powszechną niekoniecznie musi wyrażać jednomyślność – jej wyrazicielem może być mniejszość
lub nawet jednostka,
- wyłączność prawodawcza przysługująca suwerennemu ludowi – ustawy wyrażają wolę powszechną i
tracą ważność, kiedy nie ustanowił ich lud we własnej osobie,
- lud zachowuje wolność tylko kiedy słucha samego siebie,
- prawo winno uwzględniać okoliczności, w jakich żyje lud,
- kontrolowanie rządu (o postaci monarchicznej, arystokratycznej lub demokratycznej, dobrej w
zależności od warunków),
- rząd demokratyczny: zaleta: wszyscy winni nie tylko tworzyć prawo, ale i je wykonywać; wada:
ryzyko chaosu (rząd bez rządu); demokrację ciężko poddać rygorom, a utopią jest zasada równości
ekonomicznej, stąd prawdziwej demokracji nigdy nie było i być nie może,
- rząd monarchiczny: najbardziej krytykowany; ustrój nie do pogodzenia z zasadą zwierzchności ludu,
skazywanie ludu na rządy głupców przy zasadzie dziedziczności tronu; taki rząd może być odpowiedni dla
krajów bogatych ze względu na wysokie podatki,
- rząd arystokratyczny: jako ‘arystokrację’ Rousseau nie rozumiał dziedzicznej szlachty, a ludzi
najmądrzejszych wybieranych przez lud,
- brak jasnego programu ustroju państwa, ponieważ każda władza ma być urzędnikiem ludu, a
ustanowienie rządu nie ma charakteru umowy, która związywałaby lud trwale,
* problemem fakt dużego zróżnicowania majątkowego ludu,
* postulat redystrybucji własności, ingerencji w sferę wielkiej własności,
* poparcie rozwoju rolnictwa, progresywnych podatków, wysokich taks za artykuły luksusowe,
* program Rousseau programem upowszechnienia własności, społeczeństwa obywatelskiego wychowanego w
patriotyzmie i duchu służby publicznej.
9. Grocjusz 4
Racjonalistyczna szkoła prawa natury – Hugo Grotius, zwany Grocjuszem (1583 – 1645):









Koncepcje prawa natury zrodziły się w starożytności (sofiści, Arystoteles, szkoła starej Stoi), znało je
średniowiecze (np. Tomasz z Akwinu), a później wiek XVI ( nurty reformacji, monarchomachowie).
Zawsze stanowiły one odbicie ogólnego klimatu intelektualnego swojego czasu, dlatego też w treść
prawa natury wpisywano różne zasady.
Cechą szkoły prawa natury XVII w. był jej racjonalizm.
Kształtowała się ona pod presją postępu nauki, zwłaszcza wiedzy ścisłej i wyrażała w przekonaniu, że
człowiek zdolny jest ogarnąć swym rozumem tajemnice natury, której sam stanowi cząstkę i
wykorzystać je dla swoich potrzeb.
Wielu pisarzy epoki było szczerze przekonanych o tym, że zasady prawa natury dadzą się wyprowadzić
poza nawias czasu, że są one w pełni racjonalne i dadzą się rozumowo poznać i skatalogować.
Szkoła prawa natury była dużym krokiem naprzód w procesie kształtowania się nowoczesnej nauki
prawa, przede wszystkim dlatego, że w znacznym stopniu oczyściła ją z nawarstwień religijnych,
mitologii i zasad objawionych.
Najczęściej wyrażała ona interesy i programy siedemnastowiecznego mieszczaństwa, choć nie
brakowało i takich konstrukcji, które prowadziły do akceptacji ustroju feudalnego i przywilejów
stanowych.
Najgłośniejszymi przedstawicielami szkoły prawa natury byli: Hugo Grocjusz oraz Samuel Pufendorf.
Grocjusz:
 Holenderski prawnik, dyplomata i filozof, pochodził z bogatej kupieckiej rodziny, zasiadał w
Stanach Generalnych, był doradcą dworu francuskiego.
 Autor prac: Wolność mórz 1609, O prawie wojny i pokoju 1625.
 Poglądy Grocjusza ukształtowały się w ścisłym związku z walką, jaką holenderskie
mieszczaństwo prowadziło o prawa gospodarcze i polityczne.
 Grocjusz wyobrażał sobie, że mogą oni je osiągnąć pod patronatem silnego władcy.
 Myśl Grocjusz wiodła ku „religii naturalnej”, która przez postawienie rozumu ponad waśnie
wyznaniowe miała zbliżać do siebie różnowierców.
 Miała tez prowadzić do wniosku, że zracjonalizowane, uwolnione od teologii prawo natury
może dobrze służyć interesom mieszczaństwa.
 Prawo natury jest – wedle Grocjusza – nakazem prawego rozumu, wskazującym, że pewien
czyn wskutek samej zgodności z naturą rozumną ma cechę konieczności.
 Znaczy to, że jest ono w pełni zracjonalizowane i związane z niezmienną naturą człowieka.
 Nakazy i zakazy prawa natury wynikają stąd, że pewne działania są dobre lub złe same przez
się, a nie dlatego, że za takie ogłosił je Bóg w swoim objawieniu.
 W związku z tym do poznania zasad prawa natury można dojść tylko przez badanie społecznej
natury człowieka.
 Cechą niezmienionej natury ludzkiej jest przede wszystkim popęd społeczny.
 Człowiek ma naturalny pociąg do łączenia się z innymi ludźmi, celem rozumnego z zgodnego
współżycia.
 Co więcej człowiek obok ślepego instynktu towarzyskiego ma rozeznanie wartości społecznych,
a to pozwala mu ocenić jakie działania zgadzają się lub nie zgadzają z jego społeczną naturą i w
związku z tym, jakie powinien działania popierać, a jakie potępiać.
 Prawa natury to wartości samoistne, autonomiczne: podobnie jak prawa matematyki są one
uniwersalne i ponadczasowe.
 Grocjusz wymieniał cztery zasady prawa natury:
1) Obowiązek nie naruszania cudzej własności,
2) Obowiązek wynagradzania szkód (dokonanie zwrotu, jeśli mamy coś cudzego, wraz z
zyskiem, który osiągnęliśmy),
3) Obowiązek dotrzymywania umów (pacta sunt servanda) oraz
4) Obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa.
Wartości te są uniwersalne i samoistne, aczkolwiek nie mają charakteru
ponadformacyjnego, ponadczasowego.
 Promieszczański charakter zasad prawa natury potwierdzało rozciągnięcie go na dziedzinę
stosunków międzynarodowych.
 W dziele Wolność mórz Grocjusz z naciskiem podkreślał, że wszystkim państwom przysługuje
równe prawo do korzystania z morza.
 Twierdził, że wojnę można sprawiedliwie prowadzić tylko w obronie zagrożonych praw natury.
 Wojna ma być zawsze ostatecznym środkiem.
 Ponadto opowiadał się za humanizacją wojny głosząc konieczność ludzkiego traktowania
przeciwników, oszczędzania kobiet i dzieci.
 Równocześnie jednak godził się z istnieniem niewolnictwa i kategorycznie protestował
przeciwko zasadzie równouprawnienia na arenie międzynarodowej.
 Widział w państwie dzieło kontraktu.
 Wybór ustroju należy do ludu, ale nie może to oznaczać, że do ludu zawsze i na trwałe należy
suwerenność.
 Lud może bowiem jej się zrzec: zwierzchność polityczna podobnie jak własność może być
przedmiotem obrotu.
 Jeżeli lud w umowie przekazał pełnię władzy jednostce, to absolutyzm jest formą legalną, a lud
zobowiązany jest dotrzymać warunków umowy (pacta sunt servanda) nawet gdyby żałował, że
zrzekł się suwerenności.
 Władzę można nabyć także w drodze podboju.
 Wystąpić przeciwko władzy można tylko w przypadku łamania przezeń warunków umowy.
 Obrona absolutystycznej formy rządów nie była u Grocjusza – jak widać – totalna.
 Grocjusz dokonał podziału praw podmiotowych: na te, które dają władzę w stosunku do siebie
(tzw. wolności), na te, które są władzą w stosunku do innych i na takie, które sprowadzają się do
władztwa nad rzeczami.
 Koncepcja Grocjusza była indywidualistyczna, wyrażała światopogląd siedemnastowiecznego
mieszczaństwa, domagającego się ochrony swego stanu posiadania, gwarancji dla swobody
handlu i produkcji oraz zniesienia nierówności politycznych.
III pytanie
1. John Stuart Mill 3
Demoliberalizm
 Jonhn Stuart Mill był dziedzicem długiej tradycji liberalizmu brytyjskiego. Jego poglądy wyrastają
utylitaryzmu. Jego najważniejszym dziełem jest ,,utylitaryzm” z 1863 roku. Podobnie jak Bentham
uważał że przyjemność jest właściwa człowiekowi, chociaż nie był tak konsekwentny jak Bentham. Mill
różnicuje przyjemności nadając im walor moralny i nie przeprowadzając prostego znaku równości
pomiędzy przyjemnością a szczęściem, uważał też że nie każde działanie mające na celu użyteczność
realizuje automatycznie cele moralne.
 Ponadto wprowadzał Mill do swoich rozważań o utylitaryzmie nieobecne u Benthama pojęcie
sprawiedliwości, stanowiące najistotniejszy element moralności. Jednostka zdaniem Milla, dąży do
szczęścia ponieważ jego osiągnięcie może stanowić wynik różnorakich działań podejmowanych w celu






osiągnięcia innych niż szczęście takich jak praca, twórczość etc. które pozostając same w sobie celem
dają szczęście.
Mill swoją doktrynę opiera o indywidualność. Fundamentalne uwagi na ten temat zawarł on w eseju ,,
O wolności’’ W tej pracy kontynuuje on rozważania Hunboldta dotyczące znaczenia rozwoju
osobowości jednostki jako celu jej istnienia, jak i podziela obawy Tocqueville’a na temat zagrożeń jakie
dla rozwoju stanowi tyrania większości.
Sytuacja liberalizacji prawa i wolności doprowadza do tego że nie zagraża już ucisk ze strony instytucji
politycznych dlatego główny ucisk należy położyć na liberalizację obyczajów. Według Milla ludzie nie
są podobni do siebie w odczuwaniu przyjemności i przykrości. Na straży realizacji szczęścia i wolności
powinno stać prawo które ma chronić spokój i porządek. Natomiast ani prawo ani nic innego nie może
ingerować w autonomiczne działania dorosłej jednostki dotyczące jej samej i od tej zasady nie powinno
być wyjątków, gdyż może to rodzić niebezpieczeństwo zatarcia granic wolności indywidualnej. Jedynie
można interweniować dla dobra jednostki w sytuacji gdy bezpośrednio nie zostaną naruszone jej prawa
autonomicznego wyboru.
Autora tego cechował realizm, nie zamierzał on tworzyć abstrakcyjnej teorii wolnego człowiekajednostki jako takiej. Był przekonany że człowiek powinien życ w społeczeństwie i znosić z tego tytułu
określone ograniczenia. Uważał że ludzie nie powinni być obojętni wobec innych ludzi. Mill twierdził
że narody które nie nauczył się jeszcze żyć zgodnie z regułami wolności. Dla tych krajów wskazanym
ustrojem byłaby władza autorytarna.
Połączył on demokracje z liberalizmem co stworzyło skrót – demoliberalizm.
W ,, O rządzie reprezentacyjnym” z 1861 roku Mill pisał o tworzeniu instytucji państwowych jako o
procesie przemyślanym, celowym i racjonalnym, wiążącym człowieka węzłem odpowiedzialności z
instytucjami których jest twórcą. Postulował on żeby przy tworzeniu rządu możliwość mieli wszyscy
członkowie suwerennego ludu którzy realizują swą suwerenność w akcie wyboru. W państwie Milla
wybory miały być jawne, obowiązywać miał cenzus wyborczy- cenzus wykształcenia.
Według Milla w państwie demokratycznym można rozróżnić kilka pół aktywności. Pierwszy stanowią
działania konieczne, sprowadzające się w ogólności do zapewnienia bezpieczeństwa i sprawnego
funkcjonowania państwa. Drugie pole aktywności stanowią działania państwa które niekoniecznie bądź
takie które muszą być uzależnione od zgody obywateli, bo są formułowane jako zakazy lub nakazy,
bądź takie , które tej zgody nie wymagają, bo polegają na podejmowaniu tych samych działań, które
realizują jednostki.
2. Niemiecka szkoła historyczna 2

Prawo jako wytwór historii – Friedrich Carl von Savigny (1779 – 1861)
o dzieło: O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa (1815) – praca przeciwko
przeniesieniu na grunt niemiecki Kodeksu Napoleona , który eliminował jego zdaniem czynnik
historyczny z prawa
o prawo kształtuje się w procesie historycznym, który jest irracjonalny, prawo zgodne być musi z
Volksgeist (duch narodu), podobnie kształtuje się państwo, jego ustrój, język, obyczaje
o antyindywidualizm: zachowania jednostek także wynikają z ducha narodu
o prawo nie może być uniwersalne, prawo kształtuje się jak naród, przechodzi stadia młodości,
dojrzałości, starości i obumierania
o pierwotnym stanem jest obyczaj, z którego powstaje prawo zwyczajowe, dalej wykształca się nauka
prawa i pojawia się dwoistość: prawo jest w świadomości narodu oraz jako Juristenrecht (prawo
prawników), które jest nauką porządkującą, odkrywającą prawo zwyczajowe, jest jemu
podporządkowane (zakaz tworzenia prawa niezgodnego ze zwyczajem i duchem narodu).
o Savigny prowadził studia nad historią prawa
o Savigny, Gustaw von Hugo (1764-1844) i Georg Friedrich Puchta (1798-1846) – profesorowie
prawa, wspólne poglądy
o Hugo: w przypadku kolizji prawa zwyczajowego i pisanego – pierwszeństwo ma zwyczajowe jako
zgodne z duchem narodu
o Puchta:
 prawo powiązane z religią – jest częścią boskiego porządku świata
 rodzaje prawa: oprócz zwyczajowego wyróżnia ustawodawstwo państwa i naukę prawa
 prawo ustawowe obowiązuje posiłkowo wobec zwyczajowego
 nauka prawa zajmuje się wykładnią – porządkuje i ożywia świadomość prawną społeczeństwa
 znacząca rola państwa w procesie prawotwórczym (odwrotnie niż u Savigny’ego)
o przedstawiciele tej szkoły łączyli historyczne korzenie prawa niemieckiego z prawem
rzymskim
o na ziemiach polskich przedstawicielem szkoły historycznej był Wacław Aleksander Maciejowski.
o opozycyjna szkoła germańska – Georg Beseler – źródłem prawa niemieckiego jest odrębne prawo
germańskie (nastęnie skażone wpływami rzymskimi)
3. Utylitaryzm Jeremiego Benthama, koncepcja wolności 2
Radykalizm polityczny i filozoficzny: Jeremy Bentham (1748 – 1832)









niektórzy nie zaliczają go do liberałów; filozofia określana jako radykalizm polityczny
autor projektów konstytucji i kodeksów m.in. dla Rosji, Wenezueli, Meksyku
doprowadził założenia liberalnego utylitaryzmu i indywidualizmu do ostatecznych logicznych
konsekwencji, ukazując przez to ich słabości
podstawą swego systemu uczynił szczęście jednostki, a nie jej wolność
blisko współpracował z Jamesem Millem (1773 – 1836) – uznawali nieuchronność demokracji i akceptację
ustroju demokratycznego
Bentham uznał demokrację dzięki konsekwencjom głoszonej przez siebie teorii etycznej
teoria etyczna: oparta na założeniach sensualizmu, hedonizmu i utylitaryzmu
o sensualizm: wszystkie wiadomości docierają za pomocą zmysłów; ogólne pojęcia powstają dzięki
kojarzeniu doznanych drogą zmysłową wrażeń (asocjacjonizm). Przyjemność i przykrość są
równoznaczne z pojęciami dobra i zła, każda w ogólnym rozrachunku liczy się tak samo – stąd
zasada powszechnego szczęścia ludzkości, którą stanowi największa ilość szczęścia największej
ilości ludzi. Nie ma sprzeczności między interesem jednostkowym, a społecznym, a istotą
przyjemności nie jest ograniczony egoizm: również działanie na rzecz innych; jest ona także
rozłożona w czasie, na konsekwencje działania;
zwolennik pełnej autonomiczności jednostki – poznawczej, moralnej, gospodarczej (wyznawca
atomizmu społecznego – społeczeństwo jest rzekomym ciałem złożonym z indywidualnych osób), za
logiczne uzupełnienie tych założeń uważał autonomię polityczną w demokratycznej formie państwa
poglądy na zadania i ustrój państwa:
o istnienie i działanie organów państwa opiera się, tak samo jak w przypadku jednostek, na dążeniu
do osiągnięcia korzyści
o aby uniknąć sprzeczności między interesami jednostek i organów państwa konieczna jest
tożsamość jednostek i władzy, a więc demokracja
o działanie państwa powinno być oparte na odczuciach przyjemności i przykrości doznawanych
przez obywateli
o istnienie i działanie organów państwa powinno być wyznaczane względami utylitarnymi
rząd to instytucja świadcząca usługi w kwestiach przerastających możliwości obywateli i
organizująca system wzajemnych usług świadczonych sobie przez jednostki
o z wzajemnych usług powstają zobowiązania i uprawnienia – polegają one jednak na osiąganiu lub
dostarczaniu przyjemności
prawo państwa rozciąga się także na podejmowanie działań zmierzających do ochrony życia i mienia
obywateli oraz do likwidacji dysproporcji majątkowych – z tego powodu Bentham uznawany jest za
prekursora państwa opiekuńczego
zwolennik pozytywizmu prawniczego - prawo pisane jest warunkiem stabilności państwa, brak akceptacji
dla stanu praw naturalnych i umowy społecznej (zerwanie z tradycją Locke’a). Nie uznawał oparcia praw
na tradycji, głosił potrzebę dostosowania praw do konkretnych podmiotów (negacja uniwersalistycznego
charakteru praw naturalnych). Zamiast tego występował u niego utylitaryzm.
Bentham opowiadał się przeciw tradycji Monteskiusza i Blackstone’a – check and ballance – było to wg
niego systemy archaiczne, z przestarzałymi instytucjami, nie uwzględniały realiów ustrojowych systemu
partyjnego.
imperialne ambicje Wielkiej Brytanii uważał za archaiczne, pomyślność kraju widział w rozwoju
nowoczesnego przemysłu
postulował rozszerzenie praw wyborczych i objęcie nimi także kobiet
prawo (utylitarne) realizuje zadania wychowawcze, prewencyjne, powinno oddziaływać na motywację
ludzkich czynów i ich racjonalizację
istotny jest wpływ opinii publicznej (prasy) na działalność ustawodawczą państwa – powinno to ułatwiać
realizację postulatu przejrzystości i jawności systemu prawnego
współpracowali z nim także ekonomiści – David Ricardo i Thomas Malthus:
o zwolennicy wolnego rynku
o zaniepokojeni przyrostem naturalnym – Malthus: następuje on w postępie geometrycznym, zaś
produkcja żywności w postępie arytmetycznym – w efekcie spodziewać się należy ogólnego
zubożenia kraju, aż do klęsk głodu. Dlatego sformułował zalecenia: ograniczenie liczby
posiadanych dzieci. Rezygnował z podwyższania poziomu materialnego ludzi ubogich, bo
prowadziłoby to jego zdaniem do wzrostu liczby potomstwa i wtórnego zubożenia.
o David Ricardo: teoria renty gruntowej – konieczność zniesienia ceł zbożowych, z których korzyści
czerpią tylko właściciele ziemscy, a tracą na nich farmerzy i przemysłowcy.
Radykałowie, szczególnie Mill, dopominali się o wstęp warstw ludowych do powszechnej oświaty.
Przekonani byli, że możliwość zmian społecznych zależy wyłącznie od racjonalnych decyzji.
o









Upowszechnienie czytania i pisania to pierwszy krok do świadomych i racjonalnych wyborów
dokonywanych przez jak najszersze kręgi społeczeństwa.
4. Karol Marks – materializm historyczny, filozofia dziejów, alienacja pracy 6
Podstawowe założenia Marksizmu
 Zdaniem Marska człowiek posiada zmienną naturę uwarunkowaną historycznie na którą wpływ ma
praca. Jednak praca wykonywana w warunkach w których istnienie prywatnej własności sprawia że ogół
pracowników najemnych traktowanych jest przedmiotowo, jako narzędzie wykorzystywane w celu
otrzymywania coraz większego zysku. Prowadzi to do alienacji pracy która jest odhumanizowana
prowadząca do wyalienowanej świadomości, poprzez którą pracownicy postrzegają świat. Traktują oni
pracę nie jako istotę człowieczeństwa lecz jako towar. Państwo, dobra materialne, instytucje, to wytwory
człowieka które nie są zależne od człowieka, jest wręcz przeciwnie. Jedynym sposobem zmienienia tego
jest zniesienie własności prywatnej i podziału pracy.
 Kolejnym istotnym rozważaniem Marksa jest ustalenie relacji między bytem a świadomością jednostki
co doprowadziło do rozważań dotyczących ,,bazy” i ,,nadbudowy”. Marks głosił ,, Nie świadomość
ludzi określa ich byt, lecz przeciwnie, ich byt społeczny określa ich świadomość” ,,Wraz ze zmianą
podłoża ekonomicznego odbywa się mniej lub bardziej szybko przewrót w całej olbrzymiej
nadbudowie” Cytaty te uznawane są za zasady marksowskiego historyzmu. Wynika z niego że proces
historyczny kształtuje się w zależności od stopnia rozwoju stosunków produkcji, a wiec od zjawisk
ekonomicznych. One tworzą materialną bazę życia człowieka które jako zjawisko wtórne pojawia się
jako nadbudowa, a w skład jej wchodzą wytwory życia duchowego i intelektualnego, w tym również
religia, moralność, filozofia, państwo i prawo. W nadbudowie również jest miejsce dla świadomości
ludzkiej. Nadbudowa rozwija się w zależności od zmian zachodzących w bazie. Czyni to z opóźnieniem
co powoduje że ludzka świadomość i instytucje stworzone przez człowieka rozwijają się wolniej niż
stosunki produkcji. Skupiając się na rozwoju środków produkcji i towarzyszącego im czynnika
dynamicznego sił wytwórczych jako na głównych czynnikach determinujących rozwój historyczny i
decydujących o charakterze stosunków produkcji wyróżnić możemy pięć tak zwanych formacji
społeczno ekonomicznych. Są to:
1. Wspólnota pierwotna
2. Niewolnictwo
3. Feudalizm
4. Kapitalizm
5. Socjalizm




W każdej z tych formacji odmienny jest sposób produkcji, inne siły wytwórcze, inną mają też
nadbudowę. Nadbudowa ta ochrona i utrwala istniejące stosunki. Ochrona ta dotyczy danej klasy
społecznej która w danej chwili zajmuje pozycję dominującą. Zarówno niewolnictwo jak i feudalizm i
kapitalizm są formacjami w których społeczeństwo podzielone jest na klasy. Definicja klasy społecznej
w systemie marksistwowskim nie jest jednoznaczna, jednak najwłaściwsze wydaje się przyjęcie ze o
przynależności do danej klasy decyduje dostęp do środków produkcji. Podział ten decyduje o istnieniu
konfliktu, który przybierając niejednokrotnie drastyczne formy i przyczyniający się do cierpień
członków klasy niższej jest konieczny jako że dzięki niemu dokonuje się dialektyczny postęp ludzkości.
Postęp ten przebiega w triadzie: teza, antyteza, synteza. Natomiast prawami rządzącymi rozwojem
dialektycznym są:
o Prawo przechodzenia ilości w jakość
o Prawo walki przeciwieństw
o Prawo negacji negacji.
Według zasad tego rozwoju należy przyjąć że w każdym pojmowaniu formy dokonanej zawiera się
rozumienie jej negacji, jej nieuniknionego upadku. W ciągłej walce ścieraniu się przeciwieństw
dochodzi do zmian jakościowym teza- forma dokonania przeradza się w swoje przeciwieństwo- antytezę
a następnie łączą się wzajemnie w syntezę, która w dynamicznym toku historii natychmiast przeradza się
w kolejną formę dokonaną – tezę kolejnej triady. O ile dotychczasowej historii zmiany w produkcji
wyprzedzały świadomość ludzką to rewolucja proletariacka miała to zmienić.
Rewolucja socjalistyczna ma jedynie szanse powodzenia w krajach o rozwiniętych stosunkach
kapitalistycznych, a takie pozostają w mniejszości. Po zwycięstwie w jednym kraju rewolucja miała
wybuchnąć w innych. Głównym hasłem Marksistów było ,, Proletariusza wszystkich krajów łączcie się”
Proces dochodzenia porewolucyjnego społeczeństwa do socjalizmu miało być rozciągnięte w czasie i
wymaga stanu przejściowego rozumianego jako okres w którym całkowitemu przeobrażeniu i
dostosowaniu do nowej sytuacji ulegnie świadomość wszystkich członków społeczeństwa. Okres ten to
dyktatura proletariatu. Okres ten ma doprowadzić do komunizmu gdzie jak powiedział Engels ,,
proletariat sam siebie zlikwiduje jako klasę”
5. Pozytywizm prawniczy w XIX wieku 3

Pozytywizm prawniczy nie czerpał inspiracji bezpośrednio z nauki Comte’a. Jednak zbieżność nazw
tych kierunków nie jest przypadkowa. Oba kierunki odrzucają:
- konstrukcje nawiązujące do woli boskiej
-prawa naturalnego
-tradycji czy zwyczaju
Obie kładą nacisk na:
- ustalenie co to jest prawo
- twierdzenie że prawo nie powinno być wartościowane
- łączenie prawa z państwem nie uznając żadnych innych jego form aniżeli te powstałe w państwie
Poglądy tej szkoły pozostają w związku z faktem ze w XIX wieku prawo było prawem pisanym a rozwój
przemysłu sprawiał że zakres normowania się zwiększał o różne dziedziny
Jurysprudencja analityczna - Austin

John Austin był czołowym przedstawicielem angielskiego pozytywizmu prawniczego, dość
wyjątkowego ze względu na występowanie w Anglii systemu common law. Do najważniejszych tez
Austina należała teza, że przedmiotem nauki prawa jest prawo pozytywne, a nie prawo naturalne, prawo
boże czy inne przedmioty, nazywane prawem. Prawo pozytywne definiował jako rozkaz suwerena
poparty, sankcją. Prawo to wola suwerena. Dla Austina suwerenem była osoba (grupa osób) niezależna
politycznie, który cieszy się posłuchem. Nawet jeśli nie respektuje on norm moralnych czy norm
sprawiedliwości nie można odmówić posłuchu jego normom. Austin przewidywał jednak że suweren
będzie kierował się racjonalnym rozumiem nie lekceważąc społeczeństwa.

Głównym mankamentem jego definicji jest to że ciężko traktować normy prawa cywilnego w kategorii
nakazu czy zakazu, dotyczy to w szczególności zobowiązań, ponieważ nie można de facto określić
suwerena. Dużą role przypisywał on orzecznictwu. Jurysprudencja analityczna której zasady rozwinął
Austin wprowadzała do działalności orzeczniczej zasady analizy semantycznej i reguły wnioskowania
oparte na logice formalnej. Rozwinął on ponadto filozofie pozytywistyczną.
Inhering





Jego głównym dziełem jest ,, Cel w prawie’’ Według niego dociekania prawnicze możemy
zhierarchizować, wyodrębniając trzy szczeble.
Pierwszy, najniższy stanowi analiza, mająca na celu posegregowanie materiału i wyodrębnienie ze zdań
prawnych kwestii ogólnych i szczególnych.
Kolejny szczebel to koncentracja, polegająca na formułowaniu zasad prawnych, systematyzujących
porządek prawny stanowiący podstawę określania logicznych zasad konstrukcji prawa a nade wszystko
jego celu. Był zwolennikiem teologicznej koncepcji prawa i stąd zasadnicza dla niego role odgrywa
wykładnia celowościowa.
Hierarchię wieńczy szczebel konstrukcji w której dochodzi do syntezy dwóch poprzednich etapów i
powstaje system prawny który jest wewnętrznie niesprzeczny, nienaganny, odpowiadający wymogom
rzeczywistości.
Wyznawał on pogląd określany jako formalizm prawniczy co wynikało z uznania ze rygorystyczne
zachowanie formy prawa sprzyja wolności rozumianej jako porządek społeczny. Nie istnieje coś takiego
jak prawo naturalne, prawo jest zmienne. Każde prawo jest negowane napotyka opór dlatego
wprowadzenie prawa w życie wymaga siły lub kompromisu. Ważny jest nie tylko rozkaz ale i cel
rozkazu.
Jellinek



Prawem są według niego normy, które:
1. Zajmują się zewnętrznymi zrachowaniami człowieka
2. Pochodzą od uznanego autorytetu zewnętrznego
3. Ich obowiązywanie gwarantuje siła zewnętrzna.
Cechy te różnią normy prawne od norm religijnych/moralnych.
Normy prawa mają dawać ludziom pewność że treść norm prawnych może zostać przekształcona w
konkretne działania. Podstawową gwarancję tego stanowi ustrój państwa oparty na podziale władzy,
rozumiany jako wszelki podział kompetencji. Jellinek przekonany był o konieczności
uwzględniania psychologicznych źródeł prawa, głosił tez teorię o normatywnym działaniu


rzeczywistości, według niej fakty społeczne, wartościowane w świadomości człowieka, stają się dla
niego wyznacznikiem norm postepowania, częstsze występowanie tego faktu może stać się
podstawą prawa. Decydująca w tej teorii jest świadomość ludzka. Prawo jest związane z państwem
które definiował je jako jedność złożoną z terytorium, społeczeństwa i władzy. Władza suwerenna
określana była przez niego, jako taka która nie a nad sobą żadnej władzy wyżej, która swoje
panowanie nadaje sobie sama i sama kształtuje prawo według którego działa.
Nie jest jednak suwerenność cechą konieczną istnienia państwa. Wyraźnie w teorii Jellinka
podkreślona zostaje rola jaką pełnią czynniki psychologiczne - świadomość i wola, które odgrywają
pierwszorzędną rolę zarówno w odniesieniu do państwa jak i do prawa.
Jellinek był zwolennikiem ograniczonych funkcji państwa które nie powinny ingerować w sfery
religii, moralności, pozostawiając autonomie sztuce i nauce, ograniczyć wpływ na gospodarkę
rezygnując z wytwarzania dóbr. Głównymi obowiązkami państwa jest obrona ludności i
zamieszkałego przez nią terytorium, dbałość o pozycję państwa jest obrona ludności i zamieszkałego
przez nią terytorium, dbałość o pozycję państwa na zewnątrz, działalność prawotwórcza.
6. Konserwatyści w XX wieku
Konserwatyzm po drugiej wojnie światowej
Stowarzyszenie obywatelskie: Michael Oakeshott (1901-1990)







Koncepcja stowarzyszenia obywatelskiego, oparta jest o szacunek dla tradycji i zwyczaju, przesądu i
autorytetu oraz historii.
Tworzone przez historię
Społeczeństwo obywatelskie to więź o charakterze raczej osobistym o wspólnym sposobie życia, który jest
już sprawdzony i znany.
Rozwój i zmiany powolne, zgodne z tradycjami zachowania, które muszą polegać na współpracy,
dostosowywaniu i stabilizacji.
Uznanie dla common law i poszanowanie własności prywatnej.
Wolność jednostki uwarunkowana tradycją wspólnoty.
Krytyka racjonalizmu jako poszukiwanie rozwiązań technicznych, a co za tym idzie doktryn opartych na
analizie naukowej, głównie ekonomicznej.





Krytyka tych, co w polityce chcę realizować cele religii, ignorując jednak wole boską.
Życia wspólnotowego nie można poddawać wpływom uniwersalnych prawd nauki czy wzorów doskonałego
życia.
Społeczeństwo kształtuje się historycznie, nauki prawne mają na celu odkrycie reguł owego rozwoju, a nie
jego projektowanie i kontrolowanie.
Konserwatyzm to nie gotowe rozwiązania, lecz rozwiązania w odniesieniu do konkretnej sytuacji (praktyka,
doświadczenie, porównanie).
Ostrzeżenie przed zbytnim wybiciem się państwa, które nie uwzględnia różnorodności i posługuje się
metodami planistycznymi (elementy liberalny).
Ład historii: Vogelin, Kirk
Eric Vogelin (1901-1985)




Tradycyjne struktury społeczne uległy zniszczeniu w XVIII w., co było źródłem obecnego świata i
powstaniem wiary doskonałego świata – liberałowie, socjaliści, komuniści i faszyści.
Tradycja jest uniwersalna i globalna, która jest boskim porządkiem świata nie w pełni przez człowieka
poznawalnym.
Badania kulturo i religioznawcze badają tradycję, aby pomóc w odczytaniu symboli interpretujących absolut
w różnych czasach, które to pośrednio kształtowały stosunki polityczne i społeczne.
Stawiał wymóg dopatrzenia się ładu w historii i odkrycia przyczyn kryzysów społecznych.
Russel Kirk (1918-1994)
-
Nadwiązywał do E. Burke’a, Vogelina i Straussa

Istnieje ład, który jest tworem Boga.
Życie społeczne i polityczne posiada nierozerwalny związek z moralnością, z dobrem i złem.
Ład świata zakłada różnorodność, hierarchiczność, poszanowanie prawa natury i tradycji.
W tym ładzie nie ma w nim miejsca dla indywidualizmu, utylitaryzmu, egalitaryzmu i kolektywizmu (są to
idee sprzeczne z chrześcijaństwem).
Akceptacja nierówności społecznej.




Własność prywatna w formie zdecentralizowanej.
Gospodarka oparta na rodzinnych przedsiębiorstwach, fundamencie społeczeństwa. Miało to zmniejszyć
klasę robotniczą, która jest wykorzeniona, nie ma dla niej miejsca w organicznej strukturze społeczeństwa.
Musi być elita, która weźmie na siebie ciężar zmian społecznych
Krytyka USA. Określał społeczeństwo USA mianem kolektywnej demokracji masowej. Krytyczny stosunek
do wychowania młodzieży. W amerykańskim społeczeństwie dopatrzył się upadku moralnego i postulował
przywrócenie tradycyjnych wartości, znaczenia autorytetom, moralności i tradycji




Neokonserwatyzm

w USA
Spór pomiędzy klasycznym konserwatyzmem a liberalizmem – istota neokonserwatyzmu
Neokonserwatyzm można określić jako intelektualny konserwatyzm.
Brak akceptacji dla kultury masowej i problemów masowych wynikających z życia w wielkich miastach
(narkotyki, problemy rasowe, przestępczość zorganizowana).
Społeczeństwo powinno być zbudowane na solidnych stabilnych zasadach.
Wrogość do komunizmu.
Obecne wątki chrześcijańskie.
Reprezentanci tego nurt przede wszystkim koncentrowali się na działalności publicystycznej.
Kristol: trzeźwo podchodził do rzeczywistości, od której nie można się odwracać. Należy utrzymać
mechanizmy wolnorynkowe, lecz optuje także za państwem zabezpieczenia socjalnego. Zagrożeniem świata
jest biurokracja. Wspólnoty ludzkie powinny bazować na tradycji, rodzinie, religii.








7. Liberalizm i liberałowie w XIX wieku, ujęcie państwa 4
Doktryna wolności

rewolucja stanowiła cenne doświadczenie dla konserwatystów, jak i liberałów. Ci ostatni byli głównymi
autorami wielu idei rewolucyjnych, które umieszczono w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela.

wiek XIX – nowe wyzwania dla liberałów – należało zastosować głoszone wcześniej idee w praktyce

koncepcje Locke’a, Smitha, Monteskiusza sprzed rewolucji stały się źródłem kształtowania szkół
liberalnych XIX wieku. Różnorodność spotęgowała się w XXw.

Generalne założenia liberalizmu:
o 1. racjonalizm, nieograniczony w możliwościach rozum jest motorem postępu, człowiek to
twórca państwa i określa granice jego władzy
o 2. indywidualizm, rozum przynależny jest jednostce, więc jej korzyść zajmuje najważniejsze
miejsce w ocenie ustroju państwa, także utylitaryzm i aktywizm jednostki jako czynniki
decydujące o postępie
o 3. wolność – osobista, polityczna i gospodarcza (leseferyzm), pozytywna (swoboda działania) i
negatywna (pozwala na uchylenie się od pewnych działań), realizowana do granic wolności
innych jednostek, tolerancja, zgoda wolności z równością szans i równością wobec prawa, ale
nie w pełni z równością społeczną
o 4. własność, jej nienaruszalność bądź maksymalne ograniczenie ingerencji państwowej,
pozostaje w ścisłym związku z wolnością (ustrój szanujący wolność możliwy tylko, gdy szanuje
własność)
o 5. państwo – działa w granicach i na podstawie prawa, ze ściśle ograniczoną władzą,
wykonujące swe zadania stanowczo i perfekcyjnie.

podziały liberalizmu:
o nurt anglosaski i kontynentalny
o nurt szkoły liberalnej sięgającej do tradycji prawa naturalnego Locke’a i szkoły, dla której
podstawą jest umiarkowamy historyzm Monteskiusza

cezura w myśli liberalnej XIX w. to doktryna Johna Stuarta Milla – demoliberalizm, która wyznaczała
nową jakość myśli liberalnej, uwzględniała wzrastające znaczenie państwa i udział szerszych mas
społeczeństwa w rządzeniu. Mill uważany jest też za współtwórcę pozytywizmu.
Liberalizm katolicki

Konieczność politycznej obecności kościoła: Félicité de Lamennais (1782 – 1854)
o
o
o
o
o
o
o

ultramontanin w stosunku do papieża, potępiany przez kościół (za deklarację „Liberalizm ma
rację, to wolność ocali świat” i założone pismo Avenir), opuścił stan kapłański
przekonania liberalne dotyczące kościoła miały na celu włączenie go w życie społeczne,
pozbawienie papieża władzy świeckiej w Państwie Kościelnym podniosłoby jego autorytet
głosił związek polityki z religią – polityka wynika z religii, która jest gwarancją ładu
społecznego – brak kościoła w społeczeństwie grozi destrukcją
interpretował religię chrześcijańską jako propagatorkę wolności, wola ludu jest prawdziwą
wiarą, zawsze zgodną z wolą Boga
proponował wyposażyć samorządy w pełną autonomię; zgadzał się z oddzieleniem kościoła od
państwa, polityczną wolnością dla katolików
jednak wolny rynek i indywidualizm są sprzeczne z duchem katolicyzmu, który jest z zasady
społeczny
optował za wolnością prasy, zgromadzeń i zrzeszania się, wolnością sumienia i uwolnieniem
treści nauczania od wpływów religii
Charles de Monatalembert (1810 – 1870)
o
o
o
o
o
o
podobnie chciał oprzeć politykę na fundamencie religii;
szkolnictwo konfesyjne powinno przygotowywać do życia społecznego
był zwolennikiem demokracji, rozdziału kościoła od państwa (Wolny Kościół w wolnym
państwie), wolności poglądów
lud był pierwotnym suwerenem, demokracja gwarantuje zaporę przed absolutyzmem i wolność
kościoła;
poseł w parlamencie francuskim – popierał reformy społeczne np. ograniczenie zatrudnienia
nieletnich, umożliwienie robotnikom niedzielnego odpoczynku, chciał zniesienia niewolnictwa
w koloniach
zainicjował ruch katolików liberalnych – „szkoła z Angeres” , która 20 lat po jego śmieci
przedstawiła swe założenia w deklaracji, przeciwstawiając się poglądom katolików społecznych,
głosząc hasła prymatu wolności, decentralizacji, własności, subsydiaryzmu, korporacjonizmu i
solidaryzmu społecznego

Wolność jako idea chrześcijańska: John Emerich Acton (1834 – 1902) - angielski historyk i polityk
o
o
o
o
o
o
wolność jest najważniejszą kategorią, prześledził jej rozwój od teokracji żydowskiej –
chrześcijaństwo pozwoliło zrealizować ją w pełni
historia to dzieje zmagań między wolnością a władzą państwową
istotą wolności w religii jest autonomia w dociekaniu prawdy, która jest jedna i poznawalna;
wolność, liberalizm zawsze pozostają w stałym związku z chrześcijaństwem, Kościół ma też w
tym swój udział;
absolutyzm jest najbardziej niebezpiecznym zjawiskiem i dla państwa, i dla kościoła
zwolennik systemu przedstawicielskiego i ciał pośredniczących, decentralizacji, nie utożsamiał
demokracji z równością, przed którą przestrzegał (także przed nacjonalizmem).
Obrona indywidualności: Karl Wilhelm von Humboldt (1767 – 1835), aktywny polityk pruski i minister
spraw wewnętrznych , przedstawiciel neohumanizmu, liberalizmu arystokratycznego, współzałożyciel
uniwersytetu w Berlinie





zwolennik monarchii i leseferyzmu, równości wobec prawa i pełni wolności, zniesienia poddaństwa
chłopów, ograniczenia biurokracji
państwo jest organizatorem wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa, realizuje interesy jednostek,
czyli pełnię wolności (gwarantowanej, tak jak własność); państwo działa poprzez prawo, które powinno
być proste i powszechnie zrozumiałe
proponował rezygnację z cenzury prewencyjnej a także ostrożne stosowanie innych środków prewencji,
zniesienie surowych i drastycznych kar, zagwarantowanie zasady domniemania niewinności, generalnie
jak najmniejszy stopień ograniczenia wolności obywateli
ograniczenia, nawet uzasadniane dobrem jednostek, hamują rozwój państwa i osobowości obywateli
postulował wolność wypowiedzi i prasy – państwo powinno je zapewniać aby chronić przed absolutyzacją
monarchii. Podkreślał także konieczność zagwarantowania własności



kumulujące się osiągnięcia niepowtarzalnych jednostek tworzą ciąg historii, wszystkie działania w efekcie
służoą celom wyższym i idealnym. Wyraźne podkreślał rolę narodu jako podmiotu obdarzonego własną
osobowością , co stanowi bliskość do niemieckich nurtów konserwatywnych
wprowadzał do swej doktryny także pojęcie racji stanu – dopuszczała ona podejmowanie przez państwo
działań ograniczających wystąpienia o charakterze antypaństwowym
specyfika niemieckiego liberalizmu tłumaczona jest dążnością do zjednoczenia Niemiec, która była
nadrzędnym imperatywem epoki.
Wolność współczesnych: Benjamin Constant – (1767 – 1830) – liberalizm francuski z I poł. XIX w. –
myśliciel, pisarz i polityk





dzieła: O monarchii konstytucyjnej i rękojmi władz publicznych (1814), Wykład polityki konstytucyjnej
(1817-1819), O wolności starożytnych i nowożytnych
zróżnicowane podejście do rewolucji – popierał hasła dot. wolności ekonomicznej i politycznej, ale
krytykował praktykę rządów rewolucyjnej dyktatury, która wg niego była zaprzeczeniem tych haseł
krytyka koncepcji suwerenności i woli powszechnej Rousseau, uznawał je za nierealne i abstrakcyjne,
władza nie ma bowiem możliwości ograniczania wolności indywidualnej jednostek;
dostrzegał historyczny aspekt pojęcia wolności, jej kolektywizm w przeszłości wyrażany w prawach
politycznych, pozytywnych, uzupełniony współcześnie o aspekt negatywny, indywidualny; taki stan jest
zdeterminowany przez ustrój społeczny i gospodarczy
rozróżniał 6 rodzajów władzy, funkcjonujących w państwie według spełnianych funkcji: reprezentacyjnej
trwałej, reprezentacyjnej opinii, wykonawczej, sądowej, królewskiej i municypalnej.Kompetencje
poszczególnych władz:
o ustawodawcza – dwuizbowa, ale każda władza ma inne funkcje – izba niższa (władza opinii,
pochodząca z censusowych wyborów) – wprowadzała do procesu ustawodawczego element
nowości, niepokoju, pragnienia odmiany ; izba wyższa (władza trwała, pozostająca domeną
dziedzicznej arystokracji, nominowanej do izby przez króla) – była ostoją rozsądku, rozwagi i
doświadczenia
o królewska – określana jako władza neutralna. Monarcha pozbawiony większości konkretnych
uprawnień zachowuje pozycję niezależnego arbitra, rozstrzygającego ewentualne spory,



szczególnie między egzekutywą a legislatywą. Jego decyzje muszą być kontrasygnowane przez
ministrów. Niezależność króla gwarantuje dziedziczny ustrój monarchii i jej autorytet. Król może
odwoływać ministrów, rozwiązywać izby parlamentu, unieważniać wyroki sądów (prawo łaski) –
co stanowi korygowanie bezprawia.
o municypalna – miejska – to władza lokalna, samorządowa. Powoływana jest z konieczności –
ograniczenie możliwości odrodzenia się absolutyzmu władzy państwowej i dążenie do aktywizacji
jak najszerszych kręgów społeczeństwa. Patriotyzm lokalny to jedyna autentyczna forma
patriotyzmu, może on stanowić gwarancję rzeczywistego zaangażowania szerokich kręgów
obywateli w rozwiązywanie problemów lokalnych.
zwracał uwagę na prawo współczesnego człowieka do przyjemności i szczęścia – nie mogą być
zlekceważone, bo często stanowią motyw skłaniający do podjęcia publicznych działań. Gwarancja
przyjemności upatrywana jest w wolności
inne wolności świata współczesnego: wolność ekonomiczna i uznanie własności prywatnej za jedno z
podstawowych praw człowieka
za najważniejszy element uznał wolność wypowiedzi, prawo do popełniania błędów w dążeniu do prawdy;
podstawowe wolności powinny być wyjęte spod regulacji prawem;
„Doktrynerzy”






to m.in. Pierre Paul Royer-Collard (1763 – 1845) i Francois Guizot (1787 – 1874) – premier Francji po
rewolucji lipcowej
liberałowie, którzy nie stanowią opozycji wobec panującego systemu, nie głoszą haseł jego odmiany, ale są
przedstawicielami grupy rządzącej i starają się nadać praktyczny wymiar zasadom, które do tej pory były
koncepcjami apriorycznymi
połączenie poglądów liberalnych i konserwatywnych, często podkreślali znaczenie wspólnoty, przyznawali
szerszy niż liberałowie zakres kompetencji władzy państwowej
negowali ideę suwerenności jako sprzeczną z postulatem wolności jednostki
Guizot uznawał arystokrację pieniądza (bogate mieszczaństwo) za warstwę dominującą, co wiązało się z
postulatem wysokiego cenzusu majątkowego przy wyborach do parlamentu. Hasło „Bogaćcie się!” miało
wymiar troski o pozycję jednostek, które własnym staraniem powinny zasłużyć na awans społeczny.
„doktrynerzy” dopuszczali ograniczenia wolności słowa (konkretnie prasy)





dziedzictwo rewolucji stanowiło dla nich kolejny etap rozwoju społecznego, stanowiący fakt dokonany, z
którym powinna liczyć się władza, szczególnie w procesie prawodawczym – kierowali się przy tym
rozumowaniu względami praktycznymi
wspólnota jest czynnikiem określającym pozycję jednostki
popierali angielski model ustrojowy, w którym ciała pośredniczące (samorządy lokalne, zawodowe,
Kościoły i stowarzyszenia) chroniły wolnośći ograniczały władzę centralną.
Owe ciała pośredniczące skojarzone z zasadą podziału włądzy miały zapobiegać nadmiernej
demokratyzacji państwa. Royer-Collard obawiał się bowiem zarówno absolutyzmu, jak i demokracji,
antydemokratyzm łączył zaś z negacją suwerenności ludu. Był on zwolennikiem systemu
przedstawicielskiego, który nie realizuje interesów narodu jako całości, lecz interesy poszczególnych jego
warstw.
Guizot: zwolennik koncepcji ciągłości pokoleń i zależności jednostki od kształtującej ją wspólnoty.
Rezygnował z rozważań o „człowieku jako takim”, preferował analizę historycznych form kształtowania
się społeczności ludzkich. Wg niego jednostka jest częścią wspólnoty tak samo jak władza państwowa.
Państwo nie ogranicza się do funkcji negatywnych – zapewnienia bezpieczeństwa jednostkom, ale ma
także uprawnienia pozytywne, które jednak nie zagrażają wolności indywidualnej.
o Wolność indywidualna kształtowana jest przez wpływa rodziny i religii – jako szkół moralności
prywatnej i społecznej oraz „duch polityczny”, nakazujący działać na rzecz społeczności.
o Konstytucja to narzędzie rozgraniczające zakres wolności jednostki i uprawnień władzy.
8. Rasizm
Gobineau
 Za twórcę doktryny rasizmu uważa się Artura hrabię de Gobineu. Jego dzieło ,,Esej o nierówności ras
ludzkich” był wynikiem jego podroży na Daleki Wschód. Dzielił on rasy według koloru skóry na:
1. Białą
2. Czarną
3. Żółtą
I każdej przypisywał określone cechy





Rasa biała to rasa z natury przeznaczona do przywództwa, obdarzona zdolnością przewidywania i
chłodnej kalkulacji zmysłem organizacyjnym. Nie jest ona jednolita wewnętrznie
Rasa czarna zwana kobiecą odznaczała się zmysłowością i poczuciem estetyki
Rasa żółta to rasa ludzni konkretnych i praktycznych – rasa kupców
Gobineau stworzył teorię ewolucji według której historia to dzieje degenerowania się ludzkości w
związku z procesem mieszania się ras. Mieszanie się ras uważał za szkodliwe zarówno w wymiarze
jednostkowym i społecznym. Zawsze powoduje to degeneracje kultury, chaos społeczny, załamanie się
barier klasowych, demokratyzację polityczną ( był on zwolennikiem artysokracji) Rasa biała według
niego uległa degeneracji, najbardziej zdegenerowani są Słowianie. W toku historii procesowi mieszania
się ras towarzyszy kształtowanie się podziału na klasy. Klasę rządzącą reprezentują biali , najniższa
warstwa to ludność miejscowa, pośrednią zaś stanowi mieszanina rasy wyżej i niższej będąca kupcami.
Teorie rasistowskie przedstawiane były jako naukowe, nie ograniczały się tylko do opisu lecz również
wartościowały.. Obecnie każde z badań tego typu budzi krytykę i wątpliwości dlatego nie są one
popularne.
Uzasadnienie niewolnictwa. Rasizm w Ameryce Północnej
Zazwyczaj argumenty rasistowskie skierowane są przeciwko rasie, która:
 uznana zostaje za niższą kulturowo, niezdolną do samodzielnego bytowania, słabszą intelektualnie.
 stanowi zagrożenie na saklę cywilizacji -> argumentacja taka dotyczyła najczęściej żydów


Powyższe dowody uznawane były za przyczynę niewolnictwa dlatego posługiwano się nimi w USA w
przededniu wojny secesyjnej.
Argumenty za niewolnictwem można sklasyfikować :
o Argumenty Religijne
Thomas R. Dew podkreślał że niewolnictwo jest instytucją obecną i uznana w Starym
Testamencie, podobnych doszukiwano się w Nowym Testamencie gdzie Chrystus i apostołowie
zalecali niewolnikom posłuszeństwo.
o Argumenty o charakterze cywilizacyjnym
Dew twierdził, że w Rzymie i w Atenach niewolnictwo było gwarancją ,,ducha
republikańskiego” ponieważ niweluje nierówności wśród białych.
John C Colhoun podkreślał że niewolnictwo służy podniesieniu poziomu moralnego i
intelektualnego murzynów.
o
o
Argumenty o charakterze antropologicznym autor - Josiah Nott
Argumenty o charakterze ekonomicznym
Wiliam J Grayson podnosił, że niewolnictwo przynosi pożytki ekonomiczne niewolnikom.
Podobną argumentację stosowano do żydów
W XX wieku powstały ruchy, które miały charakter samoobrony, łącząc niejednokrotnie z tym skrajny
radykalizm np. Czarne Pantery, Czarni Muzułmanie.
Początki antysemityzmu rasistowskiego: Chamberlain.
Do myśli rasistowskiej XIX wieku antysemityzm wprowadził Huston Stewart Chamberlain. Jego dzieło było
poświęcone pochwale rasy Teutońskiej jako najdoskonalszej w dziejach cywilizacji europejskiej. Teutoni
przejęli wszystko co najwartościowsze ze wszystkich cywilizacji, zaczęli dominować w Europie. Do tej rasy
należeli wszyscy najwybitniejsi przedstawiciele polityki kultury i nauki. Walczyli oni o przetrwanie z innymi
kulturami np. z Arabami czy Mongołami. Chamberlain nie cenił wysoko kultury greckiej czy rzymskiej.
Obwiniał je o niski stopień rozwoju moralności i słabośc która zmusiła ich do ustąpienia kulturze Teutonów.
Szczególne miejsce przyznawał w historii Żydom, ich żywioł uznawał za silny i niebezpieczny i to oni byli
głównymi przeciwnikami Teutonów . Chamberlain potępiał: chrześcijaństwo i jego odmiany laickie, dziedzictwo
Wielkiej Rewolucji Francuskiej 1789r, wszelkie przejawy demokratyzacji.
9. Eduard Bernstein 2
Rewizjonizm
Rewizjonizm był zwrotem używanym do określenia ideowych przeciwników leninowskiej linii myśli Karola
Marksa i Fryderyka Engelsa.
Ruch jest wszystkim Bernestein ( Rewizjonizm)
Eduard Bernstein ( 1850- 1932) był niemieckim socjologiem który zakwestionował fundamentalne założenia
teorii Marksa i Engelsa sprzeciwiając się poglądom że:
- konieczna jest rewolucja
- konieczna jest dyktatura proletariatu.
Zaproponował on w miejsce rewolucji prowadzenie działalności reformatorskiej, program realizacji reform
socjalnych , mających na celu polepszenie pozycji klasy robotniczej. Opierał on swoje twierdzenia na analizie
rzeczywistości historycznej. Jego zdaniem rozwój kapitalizmu przyczynił się do ogólnej poprawy jakości
warunków życia, także robotników. Klasa robotnicza coraz liczniejsza i bardziej wykształcona, stanowi zaczęła
realną siłę i coraz częściej mogła dyktować swoje żądania kapitalistom. Powiększał się więc systematycznie
stopień demokratyzacji ustroju, umożliwiając robotnikom uczestniczenie w grze parlamentarnej. Głoś
robotników zaczął odgrywać coraz większą rolę w systemie parlamentarnym. Właściciele środków produkcji
pod siłą nacisku zmuszeni byli do ustępstw i sukcesywnego podnoszenia wynagrodzenia.
Zdaniem Bernsteina o przynależności do klasy świadczy wysokość realnego dochodu a nie posiadanie środków
produkcji. W ten sposób robotnicy doczekać się mogą że ich prawa zostanie wynagrodzona w pełnej wysokości.
Odpowiadającej w pełni wytworzonej przez nich wartości.
Bernstein nie postrzegał państwa jako narzędzia ucisku i sojusznika klasy panującej, przeciwnie dopuszczał
współpracę robotników z państwem, także biorąc pod uwagę politykę kolonialną. Państwo miało wspierać
robotników w rozwoju państwowych środków produkcji. Również w opozycji do Marksa Berstein stwierdził że
klasa robotnicza posiada uczucia patriotyczne.
Bernstein nie proponował całkowitej likwidacji własności prywatnej, nacisk kładł on na kontrolę nad własnością
niż faktycznie posiadanie. Chciał zniesienia pieniądza i wprowadzenia wymiany towarowej w celu bezpłatnego
użytkowania potrzebnych dóbr.
Rozwój związków zawodowych miał doprowadzić do wprowadzenia socjalizmu. Bernstein uważał dialektyczne
postrzeganie rzeczywistości przez Marksa za błędne. Po dokonaniu przejścia do socjalizmu, nie odrzucał on
istnienia państwa i prawa. Proces dochodzenia do socjalizmu powinien być oparty o przewidywanie doraźnych
celów ,, To co nazywamy pospolicie ostatecznym celem jest dla mnie niczym, ruch jest wszystkim” Oznaczało
to że wizja rzeczywistości porewolucyjnych jest zbyt nieokreślona i nie stanowi wystarczającego motywu do
podejmowania działań. Wezwanie Bernsteina skierowane do partii lewicowych do współpracy z rządami
burżuazyjnymi było jego zdaniem celowe i gdyż odsuwało ryzyko kontrrewolucji. Bernstein podkreślał
genetyczny związek liberalizmu z socjalizmem który nie jest jego opozycją lecz naturalną konsekwencją.
10.
Edmund Burke 2
Konserwatyzm

Konserwatywna definicja narodu: Edmund Burke (1729 – 1797) – brytyjski polityk
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
protoplasta współczesnych konserwatystów
początkowo wig, w opozycji do Jerzego III, postulował wolność kolonii amerykańskich,
niezależność Irlandii, pełne prawa dla katolików, zakaz handlu niewolnikami i tolerancję dla
homoseksualizmu;
pod wpływem Rewolucji zmienił swoje przekonania – Rozważania o Rewolucji we Francji –
człowiek jest zakorzeniony w historii i kulturze (religii), błędna jest absolutyzacja racjonalizmu,
utylitaryzm nie musi mieć pozytywnych konsekwencji;
człowiek jest kształtowany przez środowisko, naród (związek pokoleń), które są nośnikiem
zbiorowego doświadczenia; istnieje duże zróżnicowanie tych wspólnot, więc nie ma uniwersalnego
ustroju; rozwoju społeczeństw nie można zakłócać zewnętrzną ingerencją; tworzą się one w wyniku
pierwotnej umowy człowieka z Bogiem, by później podlegać historii; władca kształtując prawo
powinien odwołać się do preskrypcji – odwiecznej zbiorowej mądrości; polityka, wiedza o
reformach jest nauką empiryczną, nie można stosować teorii apriorycznych, abstrakcyjnych
koncepcji, wymaga wielkiej ostrożności; prawa głoszone w Deklaracji… są właśnie abstrakcyjne,
oderwane od rzeczywistości; osobiste cele człowieka możliwe są do zrealizowania tylko w oparciu o
wspólnotę; Rewolucja niszczy organiczną tkankę narodu, dopuszcza do rządów ludzi
nieprzygotowanych;
Burke widzi potrzebę posługiwania się rozumem przy interpretowaniu historii i zasad społecznych,
taką umiejętność posiada tylko elita
Burke był zwolennikiem systemu partyjnego, parlamentaryzmu i monarchii konstytucyjnej z
równowagą parlamentu i króla,
wg niego Chwalebna Rewolucja (Anglia, 1688 r.) była zachowawcza, podtrzymująca tradycję
ustroju mieszanego
przeciwnik egalitaryzmu, wyborów powszechnych, zróżnicowanie wewnątrz wspólnoty pozytywnie
wpływa na jej rozwój
władza, w imieniu Boga, jest zewnętrzna wobec poddanych, a więc niezależna i arbitralna
zwolennik liberalizmu ekonomicznego w wydaniu Adama Smitha, nienaruszalności własności
prywatnej, przekonania te nie przeczą konserwatyzmowi, bo wg Burke’a powstanie wolnorynkowej
gospodarki jest wynikiem ewolucji
11.
Leninizm
Marksizm w rewolucji rosyjskiej Lenin
Pierwszym i na długi czas jednym krajem, w którym wybuchła rewolucja proletariacka była Rosja. Istotną
cechą poglądów Lenina było podkreślenie że duchowym jego ojcem jest Karol Marks. Nauki Lenina były tylko
rozwinięciem poglądów marksizmu. Nauka Lenina poddawała rewizji koncepcje Marksa. Lenin w sposób
zasadniczy głosił że model marksistowskiej filozofii historiozofii ma walor uniwersalny, a teoria formacji
spoleczno-ekonomicznych i ich dialektycznego rozwoju dotyczy całego świata. Ignorowano więc naukę Marksa
dotyczącą tak zwanego azjatyckiego procesu produkcji właściwego Indiom i Chinom gdzie warunki
geograficzne wymagają silnej, despotycznej władzy. Rosja sama w sobie nie pasowała to założeń Marka bowiem
była krajem we wczesnym etapie kapitalizmu. Dlatego Lenin wysunął teorię ,, najsłabszego ogniwa w łańcuchu
imperializmu” Powstanie państwa imperialistycznego odmieniło zasadniczo oblicze kapitalizmu, czego Marks
nie mógł przewidzieć za życia. Rewolucja w kraju będącym najsłabszym ogniwem wypełniać miała dwojakie
zadanie.
- realizować zadanie właściwej rewolucji proletariackiej i rewolucji burzuazyjno demokratycznej. Lenin dążył
do przekazania losów partii w ręce awangardy partyjnej, złożonej w przeważającej liczbie z warstw
nieproletariackich. Z biegiem czasu marksowskie hasło dyktatury proletariatu zaczęło przybierać postać
dyktatury partii komunistyczni co zostało połączone z hasłem centralizmu demokratycznego.
Kolejnym odstępstwem Lenina było utworzenie socjalizmu w ramach jednego państwa które uległo centralizacji,
hierarchizacji i biurokratyzacji. Państwo musiało istnieć by nie zostało zniszczone przez państwa
kapitalistyczne i póki w świadomości ludzi pozostają pozostałości burżuazyjne.
12.
Anarchizm, doktryna, odmiany, przedstawiciele 3
Anarchizm jest zespołem poglądów wykluczających potrzebę istnienia państwa. Z reguły wrogo nastawieni byli
anarchiści również do instytucji własności prywatnej. Anarchiści traktowali państwo jako aparat przemocy i
ucisku. Funkcje porządkowe i dyscyplinarne podejmowane przez państwo uważali za zbędne, gdyż prezentowali
głębokie przekonanie o tym, że to władza generuje konflikty rodzące przemoc. Sami ludzie są natomiast
pozbawieni dążenia do konfrontacji.
A. Pierwotna wersja anarchizmu: William Godwin (1756-1836)
a) Stworzył pierwotną wersję anarchizmu, związanego blisko z zasadami liberalnymi takimi jak:
 Naturalne prawa człowieka,
 Koncepcja stanu przedspołecznego ludzkości jako stanu pełnej równości ludzi,
 Teoria umowy społecznej.
b) Widział konieczność zawarcia umowy powtórnej, która utrwali naturalną wolność i równość, a nade
wszystko sprawiedliwość,
c) Godwin był także wyznawcą utylitaryzmu, a jego projekt lądu społecznego oparty był na przesłankach
racjonalnych,
d) Postulował więc:
 likwidacje wojen,
 równość majątkową,
 zniesienie instytucji małżeństwa,
 likwidacje kary śmierci i zastąpienie wszelkich kar środkami wychowawczymi,
e) Godwin nie postulował natychmiastowego i całkowitego zniesienia państwa, przeciwny był raczej
centralizacji władzy , a przede wszystkim stosowanemu w państwie przymusowi
f) Nie wykluczał zniesienia państwa w przyszłości , jednak uzależniał to od poziomu moralnego
społeczeństwa.
B. Anarchoindywidualizm Pierre Joseph Proudhon (1809-1865)
a) Był pierwszym myślicielem, który określał się jako anarchista. Książka - „Filozofia nędzy polemiką”.
b) Będąc przeciwnikiem własności w jej kapitalistycznym wydaniu, nie proponował, aby zastąpił ją reżim
wspólnej własności w komunizmie
c) Komunizm budził przeciw Proudhona, uważał, że
 Nie da się go pogodzić z postulatem likwidacji instytucji państwa, z tej przyczyny, że wymaga
on istnienia władzy centralnej,
 Obiera jednostką wolność i uzależnia je od siebie,
 Jest to system wymierzony przeciw rodzinie i godności jednostki
d) Krytyką swa objął także instytucje demokratyczne w państwie, takie jak parlament, atakując głównie
system większościowy i nie przyznając organom przedstawicielskim prawa do reprezentowania
suwerennego ludu.
e) Mutualizm – była to jego koncepcja ekonomiczna. Jednostki –indywidualni wytwórcy, zdobywają
prawo do wytworzonych przez siebie produktów, dokonywałyby ich wymiany. Proudhon nie proponuje
zniesienia własności w ogóle, lecz jedynie zniesienie własności, która nie pochodzi bezpośrednio z pracy
lub nie jest proporcjonalna do wykonanej pracy. Proudhon proponował zniesienie pieniądza, który w
tym systemie wymiany tracił przydatność. Gospodarkę pieniężną zastąpić miał bank wymiany
produktów, udzielający również bezprocentowych kredytów rzeczowych.
f) Proudhon planował przejście do społeczeństwa bezpaństwowego, federacyjnego, w drodze reform.
g) Wiara Proudhona w powodzenie reformy opierała się na swoistej koncepcji dialektyki, która
zainspirowana myślą Hegla, była jednak jej przeciwna. Syntezę pojmował Proudhon jako równowagę
pomiędzy sprzecznościami tkwiącymi w każdej instytucji, reprezentującymi interesy różnych sił
społecznych. Postęp będący dziełem ludzi miał polegać na poszukiwaniu równowagi.
h) Proudhon zakładał także istnienie naturalnych praw człowieka do wolności, równości i godności, które
staną się w przyszłości podstawą budowy naturalnego porządku społecznego, opartej na idei moralnej,
tożsamej ze sprawiedliwością.
i) Według niego wolność jednostki, nie jest pojmowana egoistycznie, przeciwnie , pozwala jej stać się
członkiem społeczności, bez groźby utraty własnej tożsamości.
C. Anarchizm gminny: Michaił Bakunin (1814-1877)
a) W myśli Bakunina dominowały doraźne plany zorganizowania rewolucji. Rewolucji tej mieli dokonać
zawodowi rewolucjoniści, którzy poderwali by lud do wystąpienia przeciw władzy i w rezultacie do jej
obalenia. Wskazane było sięganie do wszelkich środków przybliżających wybuch rewolucji.
b) Zakładał, że lud należy doprowadzić do ostateczności, kiedy to nędza i brak wolności nie pozostawią mu
innej drogi wyjścia niż podjęcie buntu, z którego narodzi się rewolucja.
c) Zarzucano mu wyznawanie zasady „im gorzej, tym lepiej”
d) W swojej koncepcji rewolucji odbiegał zasadniczo od Marksa, z którym pozostawał w konflikcie
przebywając na emigracji w Londynie dokąd uciekł z syberyjskiego zesłania.
e) Konflikt Bakunin- Marks doprowadził do rozłamu w I Międzynarodówce. Anarchista zarzucał
Marksowi, że jego koncepcja porewolucyjnej dyktatury proletariatu jest kolejnym wcieleniem
autorytarnego państwa.
f) Głównym powodem krytyki był projekt oddania własności w ręce państwa. Istnienie państwa, także
socjalistycznego, nie wyeliminuje rywalizacji między państwami, nie znikną wojny.
g) Szczególnie niekonsekwentna w myśli Bakunina była wiara w istnienie zjawiska charakteru
narodowego, który proponował, by w przyszłości miejsce nie tylko państwa, lecz i narodu, zajęła,
uniwersalnie pojmowana, ludzkość.
h) Krytykę ze strony Bakunina wywołali również zwolennicy nurtu reformistycznego (Lassalle), jako że
powierzyli oni państwu dokonywanie reform o charakterze socjalnym.
i) Negatywnie odnosił się także do nauki, która jego zdaniem, ogranicza w sposób istotny wymogi życia,
spontaniczność procesu historycznego i absolutyzuje swoją rolę we współczesnym świecie.
j) Z jego inspiracji powstał w Rosji ruch określany jako „buntarstwo”. Zwolennicy Bakunina wychodzili
„w lud”, aby w tym środowisku rozprzestrzenić plotki i snuć intrygi, które pobudziłyby ludność do
buntu. Bunt ten miał być wykorzystany przez rewolucjonistów jako sygnał do wybuchu rewolucji.
k) Jak wielu myślicieli rosyjskich, Bakunin był przekonany, że w ludzie rosyjskim, a w szczególności w
instytucji wspólnoty gminnej, tkwią korzenie kolektywizmu i samorządności; głosił przekonanie, że
narody słowiańskie pozbawione są instynktu państwowego.
l) Kluczowym pojęciem teorii Bakunina jest pojęcie wolności. Uważał, że drogą do osiągnięcia wolności
jest zniesienie państwa i własności środków produkcji, zaś w pierwszym rzędzie zniesienie
dziedziczenia.
m) Własność indywidualna może jedynie dotyczyć dóbr konsumpcyjnych. Państwo natomiast jako twór
scentralizowany i zbiurokratyzowany, zastąpić miała luźna federacja stowarzyszeń pracy. Istniałaby w
takim społeczeństwie jakaś forma kontroli rynku, służąca eliminowaniu groźby kryzysów
ekonomicznych.
n) Uznając państwo za instytucję szkodliwą i wymierzoną przeciwko wolności, łączył Bakunin sprzeciw
wobec niego z krytyką religijną. Istnienie Boga wykluczało według niego wolność jednostki.
o) Negował potrzebę istnienia prawa, które ściśle związane z instytucją panstwa, także zginie
p) Hasłem Bakunina były ANARCHIZM, KOLEKTYWIZM, ATEIZM.
q) Optymistyczną wizję prorewulucyjnego ładu społecznego i wiarę w jego bezkonfliktowy charakter
opierał Bakunin na przekonaniu, że społeczeństwo jest tworem natury – w odróżnieniu od państwa,
tworu konwencjonalnego, powołanego do życia przez człowieka. Ludzi zaś cechuje naturalna
solidarność i chęć współpracy.
D. Anarchokomunizm: Piotr Kropotkin (1842-1921)
a) Był przedstawicielem anarchizmu, wykluczającym użycie przemocy.
b) Jego wizja społeczeństwa zaprzeczała poglądom darwinizmu społecznego, negując pogląd głoszony, że
rozwój ludzkości dokonuje się dzięki walce o byt.
c) Uważał, że ludzie w społeczności powszechnie kierują się zasadą, wyrażoną w tytule jego dzieła
„Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju”. To właśnie pomoc, świadczona sobie spontanicznie przez
jednostki jest motorem przetrwania i rozwoju społeczności i kształtuje w nim postawy solidarystyczne.
d) Kropotkin, podobnie jak Bakunin, łączy z krytyką państwa, krytykę prawa. Obu anarchistów cechuje
także krytyczny stosunek do myśli Marksa.
e) Uważał, że państwa się nie da reformować, należy je po prostu zlikwidować, gdyż jego wady są wadami
immanentnymi.
f) Kropotkin jak i Bakunin zaprzeczali teorii Hobbesa o stanie przedpaństwowym jako arenie walki
każdego z każdym
g) Ludzkość w historii przechodziła:
 Od dzikości (ustrój klanowo-rodowy)
 Do barbarzyństwa (wspólnota wiejska)
 I kolejno do powstania gmin miejskich
h) Okres upadku zdaniem Kropotkina zapoczątkował wiek XVI, w którym rozpoczął się proces
centralizacji władzy, rządów prawa i zwiększonych wpływów duchowieństwa. Procesu tego nie
zahamowała nawet rewolucja burżuazyjna, wzmogła ona bowiem jeszcze bardziej znaczenie
sformalizowanego prawa i na nim oparła ustrój państwa.
i) Istnieje jednak wg. Kropotkina instynkt wzajemnej pomocy w ludziach i jest ona nadal gotów odmienić
świat.
j) Program Kropotkina przybrał formę utopii komunistycznej. Podział dób powinien zaspokajać wszelkie
potrzeby ludzi, niezależnie od wkładu pracy w wytwarzanie tych dóbr.
k) Dużą wagę przywiązywał Kropotkin do estetycznych aspektów nowej rzeczywistości, w której praca
stanie się twórczością a świat wypełni piękno.
l) Przejście do tego ustroju nastąpić powinno w drodze rewolucji, jednak Kropotkin wierzył, że przemoc
towarzyszyć będzie jedynie pierwszym jego aktom, po nich nastąpi spontaniczny proces dzielenia dóbr i
przejmowania własności.
m) Miał założenie, że rewolucja dokonać się może w niewielkiej, terytorialnej strefie, np. w Paryżu i
okolicach które staną się autonomiczne względem reszty Francji.
E. Anarchosyndykalizm: Georges Sorel (1847-1922)
a) Głównym pojęciem swojej doktryny uczynił on, przemoc, twierdząc, że jest ona obecna w całej historii
społeczeństw ludzkich.
b) Dzieło „Rozważania o przemocy”.
c) Przemocą posługują się: religia, prawo i wszelkie instytucje życia społecznego.
d) Klasie robotniczej, walczącej z instytucjami państwa kapitalistycznego zalecał walkę w formie strajku
generalnego. Sorel nadawał strajkowi postać mitu, mit przeciwstawiał z kolei utopii. O ile mit był dla
niego sposobem na wywołanie pożądanych zmian w przyszłości, o tle utopia była jedynie planem
przemian społecznych, bez szans na realizacje, stanowiła ucieczkę od realiów przyszłości.
e) Sorel krytykował Marksowski determinizm. Uważał, że przyszłość nie jest zapisana w logice rozwoju
historycznego, lecz wymaga do swego zaistnienia poważnego wysiłku ludzkiej woli.
f) Uważał, że mit ma potężną siłę oddziaływania na ludzi, że skupiają się wokół niego i doprowadzają do
jego realizacji. Niczym innym, niż mitem jest wiara chrześcijan w spełnienie się proroctw Apokalipsy.
g) Idea mitu nie musi porywać mas ponieważ jego realizacja jest aktem woli, wolę taką mogą prezentować
jednostki, stanowiące swoistą elitę, która działać będzie w imieniu mas. Taka forma elitaryzmu,
wykorzystana została przez włoski faszyzm Mussoliniego.
h) Z Marksem Sorel łączył poglądy o nieskuteczności reform społecznych, rozumianych jako ustępstwa
burżuazji na rzecz robotników.
i) Nie uznawał także drogi przemian opartych o wykorzystanie drogi tkwiącej w demokracji
parlamentarnej. Uważał, że cała siła mitu należy obecnie do miłej i silnej klasy robotniczej
j) Sorel zajmował postawę antyinteligencka.
k) Szczególne znaczenie dla Sorela mają te strony życia społecznego, które z trudem poddają się
racjonalizacji.
l) Zwycięstwo rewolucji oznacza dla Sorela likwidację instytucji państwowych, co jest równoznaczne z
likwidacją przymusu
m) W wyniku rewolucji powstanie społeczność oparta na syndykatach, czyli związkach zawodowych.
13.
Socjalizm utopijny 2
Nawiązując do klasycznego artystotelowskiego podziału sprawiedliwości na wyrównawcza i rozdzielczą
wybitny przedstawiciel współczesnego liberalizmu, Friedrich von Hayek określił kraje zwane socjalistycznymi,
pozostające przez większą część drugiej połowy XX w orbicie wpływów Związku Radzieckiego jakie kraje w
których dominuje reżim sprawiedliwości rozdzielczej. Państwa te realizują podział dóbr w arbitralny sposób.
Mówiąc o podziale powinniśmy jeszcze określić jaki podmiot jest władny go dokonywać, nie zawsze bowiem w
państwach zwanych socjalistycznymi jest to państwo. Wynika to z samej nazwy ideologii i odniesieni do
społeczności. Problemem jest też kwestia jaki model społeczeństwa odpowiada ideałowi socjalistycznemu a jaki
nie. Innym problemem jest wybór drogi prowadzący do podziału dóbr. Powyższe problemy rozwiązywane są
przez teoretyków w różny sposób. Wspólnym jednak celem jest osiągniecie społeczeństwa socjalistycznego w
prawdziwym końcu dziejów gdzie ludzkość wyzbędzie się wszelkich skłonności do eksperymentu, wszelkich
ambicji indywidualnych na rzecz unormowanej egzystencji odpowiadającej powszechnemu poczuciu
sprawiedliwości.
Ustrój industrialny- Saint-Simon
Pierwotnie wyznawała on poglądy liberalne, zafascynowany parlamentaryzmem Wielkiej Brytanii chciał
zjednoczenia Europy i poddania jej kontynentalnemu rządowi ,, O reorganizacji społeczności europejskiej” W
późniejszym okresie odszedł od liberalizmu opierając swoje poglądy o zasady sprawiedliwości społecznej,
przekonaniu stałego i koniecznego postępu ludzkości, wierze w pozytywne znaczenie społeczne wiedzy i
rozumu i na odrzuceniu wszelkich koncepcji prawno-naturalnych oraz na historiozofii.
Wyróżnia on w dziejach historiozofii epoki
- teologiczną
- metafizyczna
- pozytywna
Ponadto według niego następują w historii epoki ,,krytyczne” i epoki ,, organiczne”
Okres krytyczny to czas atrofii więzi, indywidualizmu, ścierania się poglądów i walk jednostek, zaś okres
organiczny spaja i porządkuje ludzkie działania w drodze do wspólnego celu.
W koncepcji Saint-Simona kluczowym problemem stały się problemy ekonomiczne. Starał się on odnaleźć
prawidłowości w oparciu o ustalenie zależności między rozwojem narzędzi wytwarzania dóbr a rozwiązaniami
politycznymi. Doprowadziło to go do przekonania konieczności planowania produkcji i zarządzania nią przez
samych wytwórców w interesie ogółu. Nie proponuje on zniesienia własności prywatnej, lecz nadanie mu
funkcji społecznej. Według Saint Simona konieczne jest zniesienie zasad dziedziczenia doprowadzić ma to do
powiązania własności nie z pochodzeniem lecz organizacją produkcji. Ludzie przydatni w procesie produkcji
stają się właścicielami według zasady ,, każdy korzysta z wyników pracy proporcjonalnie do swoich
umiejętności i do swego wkład. Saint Simon twierdził że konflikt klasowy przebiega pomiędzy wytwórcami a
klasą pasożytów ( biurokratów) będącymi u władzy. Po pozbawieniu ,,pasożytów” nastąpi likwidacja ustroju
kapitalistycznego i powstanie ustroju industrialnego. Ustrój ten oparty miał być o organiczną wspólnotę, w
której hierarchia społeczna zbudowana będzie według stopnia użyteczności danej jednostki w społeczeństwie,
ze szczególnym uwzględnieniem procesu produkcji.
Hierarchia miała wyglądać tak że na czele staliby bankierzy i uczeni. Jako odbicie tej hierarchii władza
państwowa podzielona została na trzy izby
1. Izbę Twórczą ( inżynierowie, artyści)
2. Izbę Ocen ( uczeni)
3. Izbę Wykonawczą ( organizacja procesu produkcji, która zastąpi adminsitrację, rządy nad ludźmi zastąpi
podporządkowanie sobie rzeczy
Przejście do tego ustroju miało mięc charakter pokojowy, parlamentarny.
Saint Simon w ,,Nowe Chrześcijaństwo” proponował stworzenie nowej religii właściwie zapoczątkowania
nowego etapu chrześcijaństwa, w którym prawdziwie zrealizowanazostanie zasada miłości bliźniego. Po jego
śmierci pod wpływem jego teoria religijna doprowadziła do tego że grupa jego uczniów utworzyła sektę
religijną.
Pieniądz pracy: Owen
Rober Owen będąc anglikiem zaobserwował wielki rozwój przemysłu, pracował na stanowiskach kierowniczych
gdzie próbował eksperymentów przy organizacji produkcji i życia społeczności pracowników fabryk, niestety
bez powodzenia. W dalszej części życia przeniósł się do Stanów Zjednoczonych gdzie założył kolonię New
Harmony oparta o zasadach komunistycznych i spółdzielczych, która jednak po kilku latach zbankrutowała.
Potępiał on kościół, wierzył w elastyczność ludzkiej natury, wierzył w moc wiedzy której brak ma decydujący
wpływ na mankamenty życia społecznego. Twierdził że człowiek jest ograniczony jest w swych poczynaniach
przez wpływ środowiska, które pogłębia w nim fałszywe mniemania, zabobony, niewiedzę. Głosił on jak
Bentham poglądy utylitarystyczne i wiarę w prawo człowieka do szczęścia. Charakterystyczną cechą koncepcji
Owena było skoncentrowanie na kwestiach ekonomicznych. Był on przeciwny walce politycznej, dopuszczał
jedynie wpływanie drogą przekonywania i petycji na proces ustawodawczy i opowiadał się przeciw wszelkim
formom przemocy. Jego reformy koncentrowały się na
- ograniczeniu czasu pracy robotnika
- ograniczeniu pijaństwa
- zakaz pracy dzieci
- ograniczeniu kradzieży wśród robotników
- wprowadzeniu zasad higieny pracy
Reformy te wprowadzone w zakładach Owena odniosły sukces i przyniosły natychmiastowe efekty zwiększenia
efektywności pracy i podniesienia jakości wyrobów. Życie codzienne robotnik stopione było z ich praca, proces
wymiany dóbr i usług odbywał się bezpośrednio pomiędzy producentami i usługodawcami, bez użycia
pieniądza. System walutowy uważał Owen za niesprawiedliwy.
W osiedlach zakładanych przez Owena obecne były instytucje socjalne, działaly szkoły, przychodnie, szpitale.
Owen nie postulował zniesienia własności.
Droga do harmonii Fourier
Charles Fourier jest autorem falansterów, form życia zbiorowego. Szczegółowe opisy życia w falansterach
przypominają renesansowe wizje Campanelli. Przykładami pomysłów Fouriera dotyczących prywatnego życia
człowieka jest pozbawienie go od dziecka rodziców. Dziecko to byłoby wychowywane przez wszystkich
dorosłych przechodząc z rąk do rąk w zależności od przynależności do chóru: oseków, tłuścioszków, psotników,
malców, cherunibków, uczniaków, gimnazjalistów a w końcu młodzieńców i dzieweczek. Najbardziej
bulwersujące były hasła wolnej miłości i plany realizacji tych haseł w przyszłym sprawiedliwym społeczeństwie
pod nadzorem szczególnie szanowanych bachantów i bachantekm których społeczeństwo stawia na piedestale za
osiągnięcie mistrzostwa w sztuce erotyzmu. Urządzenie idealnego zdaniem Fouriera układu społeczno
gospodarczego jakim był falanster grupujący ponad tysiąc pięćset zrównanych w prawach i obowiązkach osób
obojga płci, odpowiadać miało niezmiennej naturze człowieka. Stąd możliwe było wyeliminowanie wszelkiego
przymusu, także państwowego. Nie zanika tam własność prywatna ani też nierówność między ludźmi.Filozof ten
znalazł wielu wyznawców i kontynuatorów, którzy próbowali wprowadzić w życie hasła mistrza. Popularność
Fourierowi przyniosły wstrząsacie opisy między panującej w środowiskach robotników fabrycznych i na wsiach
, oskarżenie wielkiej własności i eskalatorskiej roli handlu, bezwzględnej wyniszczającej walki konkurencyjnej,
zarzuty skierowane przeciw tradycyjnym instytucjom społecznym, w tym i rodzinie, hipokryzji
monogamicznego małżeństwa, zakłamanemu życiu erotycznemu.
Teoria Fouriera była polemiczna w stosunku do rozwiązań typowych dla Oświecenia i wczesnej myśli liberalnej,
choć jednocześnie wynikła z podobnych założeń, a mianowicie z przekonania o niezmienności natury ludzkiej i
możliwości zbudowania w oparciu o nią i o równie niezmienne prawa naturalne uniwersalnego porządku
społecznego, który zapewni szczęście całej ludzkości. W świecie według Fouriera materia jest bierna zaś zło
wywołane działalnością ludzką wpłynęło na skażenie natury, która stała się wroga człowiekowi- odrodzi się ona
i zacznie służyć człowiekowi po likwidacji obecnego porządku społecznego. W odróżnieniu od niego istnieje
bowiem naturalny porządek świata, a jedność wszechświata gwarantuje Bóg jako siła sprawcza, odwieczna i
aktywna. Nieszczęścia mają więc być ignorowaniu przez człowieka ludzkich planów. Droga ludzkości prowadzi
przez wyzwolenie 13 namiętności których współczesna cywilizacja nie pozwala człowiekowi rozwinąć. W
nowym świecie zdaniem Fouriera zapanuje braterstwo, znikną granice, ludzi połączy wspólny język, będzie to
okres panowania powszechnej harmonii. Z połączenia trzynastu ludzkich namiętności Fourier wyprowadził 810
rodzajów ludzkich charakterów.
Fourier zbudował plan przejścia w ten okres w oparciu o historiozofie. Zakładał on stały postęp ludzkości, który
realizuje się w ośmiu stadiach, zaś przejście pomiędzy nimi dokonuje się przez aktywność wybitnej jednostki.
Zdaniem filozofa w jego czasy odpowiaday piątemu etapowi cywilizacji. Trwa on już od 2 tysięcy lat.
Epokę cywilizacji Fourier dzielił na stadia:
-Feaudalizmu szlachecko- teokratycznego
-Anarchii demokratycznej
-Anarchii przemysłowo-handlowej
- Monopolu przemysłowo-handlowego
Dwa pierwsze są okresem rozwoju, dwa ostatnie okresem upadku.
Każdy kolejne stadium ma większą asocjację
14.
Benjamin Constant 4 + Isiah Berlin (wolność pozytywna i negatywna)
Wolność współczesnych: Benjamin Constant – (1767 – 1830) – liberalizm francuski z I poł. XIX w. –
myśliciel, pisarz i polityk






dzieła: O monarchii konstytucyjnej i rękojmi władz publicznych (1814), Wykład polityki konstytucyjnej
(1817-1819), O wolności starożytnych i nowożytnych
zróżnicowane podejście do rewolucji – popierał hasła dot. wolności ekonomicznej i politycznej, ale
krytykował praktykę rządów rewolucyjnej dyktatury, która wg niego była zaprzeczeniem tych haseł
krytyka koncepcji suwerenności i woli powszechnej Rousseau, uznawał je za nierealne i abstrakcyjne,
władza nie ma bowiem możliwości ograniczania wolności indywidualnej jednostek;
dostrzegał historyczny aspekt pojęcia wolności, jej kolektywizm w przeszłości wyrażany w prawach
politycznych, pozytywnych, uzupełniony współcześnie o aspekt negatywny, indywidualny; taki stan jest
zdeterminowany przez ustrój społeczny i gospodarczy
rozróżniał 6 rodzajów władzy, funkcjonujących w państwie według spełnianych funkcji: reprezentacyjnej
trwałej, reprezentacyjnej opinii, wykonawczej, sądowej, królewskiej i municypalnej.Kompetencje
poszczególnych władz:
o ustawodawcza – dwuizbowa, ale każda władza ma inne funkcje – izba niższa (władza opinii,
pochodząca z censusowych wyborów) – wprowadzała do procesu ustawodawczego element
nowości, niepokoju, pragnienia odmiany ; izba wyższa (władza trwała, pozostająca domeną
dziedzicznej arystokracji, nominowanej do izby przez króla) – była ostoją rozsądku, rozwagi i
doświadczenia
o królewska – określana jako władza neutralna. Monarcha pozbawiony większości konkretnych
uprawnień zachowuje pozycję niezależnego arbitra, rozstrzygającego ewentualne spory,
szczególnie między egzekutywą a legislatywą. Jego decyzje muszą być kontrasygnowane przez
ministrów. Niezależność króla gwarantuje dziedziczny ustrój monarchii i jej autorytet. Król może
odwoływać ministrów, rozwiązywać izby parlamentu, unieważniać wyroki sądów (prawo łaski) –
co stanowi korygowanie bezprawia.
o municypalna – miejska – to władza lokalna, samorządowa. Powoływana jest z konieczności –
ograniczenie możliwości odrodzenia się absolutyzmu władzy państwowej i dążenie do aktywizacji
jak najszerszych kręgów społeczeństwa. Patriotyzm lokalny to jedyna autentyczna forma
patriotyzmu, może on stanowić gwarancję rzeczywistego zaangażowania szerokich kręgów
obywateli w rozwiązywanie problemów lokalnych.
zwracał uwagę na prawo współczesnego człowieka do przyjemności i szczęścia – nie mogą być
zlekceważone, bo często stanowią motyw skłaniający do podjęcia publicznych działań. Gwarancja
przyjemności upatrywana jest w wolności

inne wolności świata współczesnego: wolność ekonomiczna i uznanie własności prywatnej za jedno z
podstawowych praw człowieka
za najważniejszy element uznał wolność wypowiedzi, prawo do popełniania błędów w dążeniu do prawdy;
podstawowe wolności powinny być wyjęte spod regulacji prawem;

Dwie koncepcje wolności : Isaiah Berlin (1909-1997)
a) Swoje rozważania koncentrował na problematyce wolności, stawianej w opozycji do determinizmu.
b) Kluczowym słowem dla doktryny Berlina był pluralizm.
c) Wolność powinna być definiowana w oderwaniu od warunków społecznych, w jakich realizowana
ona jest w praktyce.
d) Wyróżniał 2 rodzaje wolności: wolność pozytywną (wolność „do”), wolność negatywną (wolność
„od”):
o
o
Wolność pozytywna – kieruje naszym postępowaniem zmierzającym do realizacji określonego
celu i do samorealizacji jednostki na drodze do osiągnięcia tego celu.
Wolność negatywna – wyznacza ona obszar pozostawania przez jednostkę poza zakresem
jakiejkolwiek władzy, dając jej możliwość podejmowania swobodnych decyzji. Berlin był
zwolennikiem tej koncepcji wolności. Uważał, że bez niej nie jest możliwa wolność pozytywna.
e) Główną odmiennością poglądów Berlina, od większości pozostałych myślicieli liberalnych, było jego
głębokie przekonanie o znaczeniu więzi narodowej, traktowanej przez niego jako poczucie
przynależności i odróżnienie od negatywnie ocenianego nacjonalizmu.
15.
Niemiecki romantyzm polityczny
Romantyzm polityczny





doktryny romantyzmu zakwalifikowane być mogą do konserwatywnych pomimo słynnych „wątków
postępowych” tej epoki, które jakoby miały stanowić opowiedzenie się za zjednoczeniem i wyzwoleniem
narodowym lub zwrócenie uwagi na wartości kultury ludowej. Opcje te pochodzą jednak z szacunku dla
historii, tradycji i chęci odnalezienia korzeni bytu wspólnotowego – co stanowi źródła konserwatyzmu
polifoniczność romantycznego światopoglądu: Roger Scruton – „Dzięki Rousseau romantyzm miał
przetworzyć XVIII – wieczną koncepcję umowy społecznej w gloryfikację stanu natury, dzięki Herderowi
zyskał przełożenie na filozofię nacjonalizmu, w osobie Hegla usiłował pogodzić ideę najwyższej wartości
jednostki i samorealizacji z filozofią instytucji, poprzez Coleridge’a położył fundamenty pod
konserwatyzm kulturowy, a dzięki Shelleyowi wydał najwspanialszą w całej historii literatury poetycką
inwokację socjalizmu utopijnego.” – maksymalnie szerokie rozumienie pojęcia „romantyzm” – nie należy
tak szeroko ujmować zagadnienia (groźba zatarcia konstytutywnych elementów koncepcji)
Korzenie romantyzmu politycznego – Niemcy: pisarze – Johann Goethe (twórca Oświecenia i klasycyzmu)
, Fryderyk Schiller.
Rys romantyczny wywodzący się z twórczości w/w pisarzy – połączenie przekonania o znaczeniu silnych
więzów łączących ludzi we wspólnotę narodową/państwową z podkreśleniem znaczenia indywidualności
wybitnej jednostki (wyrastającej ponad wspólnotę).
Idea odrodzenia państwa i narodu. Romantyzm niemiecki
o Joseph Görres – część poglądów zgodnych z liberalnymi – zwolennik federalizmu Niemiec, w
teorii państwa – elementy umowy suwerena z poddanymi
o krytyka niemieckiej rzeczywistości i akcentowanie roli jednostki w państwie– F.Schlegel,
Schleiermacher
o niemiecka szkoła historyczna – osobny nurt konserwatyzmu niemieckiego – szukano źródeł
pochodzenia i obowiązywania prawa
o rozwój romantyzmu politycznego – pod wpływem rewolucji francuskiej 1789 r. i wojny z
Napoleonem (okupacja krajów niemieckich)
o początkowa fascynacja rewolucją – Johann Gotfried von Herder (1744 – 1803), Friedrich von
Hardenberg (Novalis) (1772 – 1801) – później: krytyka
o forma krytyki: przedstawianie racji w tonie emocjonalnym, np. esej Novalisa (1798) – Wiara i
miłość, czyli król i królowa
o Novalis:

o
o
o
o
o
żadna racjonalna analiza nie zastąpi możliwości emocjonalnych; poza miłością
najważniejszym spoiwem państwa jest wiara (Chrześcijaństwo czyli Europa, 1826)
 wiara to uczucie łączące wspólnotę – odwołanie do kulturowej roli chrześcijaństwa i
jednoczącej roli kościoła Katolickiego, który zapewnia także rozwój indywidualności przy
zachowaniu jedności i hierarchii
 prawo jest wyrazem woli ukochanej, godnej szacunku osoby
 tylko rechrystianizacja może zapewnić poprawę stosunków społecznych w Europie
Novalis i Ludwig von Arnim zw. Achim (1781 – 1831):
 należy ograniczyć powszechną edukację, ponieważ zacofany lud jest skarbnicą
autentycznych tradycji narodowych (edukacja może prowadzić do kosmopolityzacji)
 idealizacja średniowiecznego Cesarstwa NiemieckiegoL niemieckość w nim zawarta była
najdoskonalszym produktem historii, państwo to było oparte na strukturze stanowej
Görres – przywrócenie stanowości na bazie podziałów Platona
Novalis i Friedrich Schlegel (1772 – 1829) – rozwijanie koncepcji stanowości – brak mobilności
społecznej zapewnić miał porządek, panowanie autorytetu władzy, kościoła i wiary i tradycji
przodków
Schlegel:
 nacisk na organiczny model państwa, spojonego językiem i kulturą
 jedyny właściwy ustrój: monarchia - król panujący z woli Boga
 największe zbliżenie do teokratycznych koncepcji
Adam Müller (1779 – 1829) – teoria organicznego państwa stanowego z dominującą rolą szlachty
 sprzeciw wobec koncepcji stanu naturalnego, umowy społecznej i podziału władzy
 krytyka koncepcji ekonomicznych Adama Smitha – zarzuca mu lekceważenie duchowych
aspektów kontaktów międzyludzkich, pozbawienie własności funkcji społecznych
 dominująca rola państa możliwa jest dzięki spójności narodu, który ma wspólnego ducha,
a trwałość spaja ze sobą pokolenia
 suweren: przeszłe oraz teraźniejsze pokolenia
 wolność jest czymś naturalnym
 dominująca rola szlachty, ich podejście do własności opiera się na poczuciu zobowiązania
wobec wspólnoty
 idea prawa – poznawana przez ludzi we wzajemnych relacjach między sobą oraz z władzą





stosowanie prawa – należy do władcy, który rozstrzyga indywidualne przypadki kierując
się wspólnym interesem stron – sędzia zastępuje ustawodawcę
państwo narodowe nie może pozwalać na żywiołowy rozwój nauki i sztuki, religia także
powinna być podporządkowana państwu – korzenie protestanckie
brak akceptacji dla rozwoju techniki – niszczy on solidarność stanów, sprzyja walce klas
wojna jest czynnikiem spajającym ludzi w służbie państwu
prezentował najbardziej nacjonalistyczną postawę wśród romantyków, inaczej Herder czy
Franz von Baader (1765 – 1841) – równorzędność kultur, jedność narodów w duchu
chrześcijańskim
IV pytanie
1. Pozytywizm prawniczy, Austin 7 – patrz wyżej
2. Normatywizm Kelsena 2 –więcej: patrz wykłady z filozofii prawa
-Hans Kelsen – twórca normatywizmu. Był za rezygnacją łączenia prawa z moralnością, a także za rozdziałem
rzeczywistości z powinnością. Prawo to normy jako wypowiedzi hipotetyczne, według których w określonych
okolicznościach ma towarzyszyć określone zachowanie. Normy te są częścią hierarchicznego systemu. Na
samym szczycie stoi norma podstawowa, która jest najwyższa w systemie prawa. Norma ta wykracza poza
najwyższe prawo, jakim jest konstytucja.
3. Rawls – teoria sprawiedliwości 6
Sprawiedliwość jako bezstronność: John Rawls (1921-2002)



Zaliczany do liberałów, ale teoria jego stawia przed sobą stworzenie systemu sprawiedliwości społecznej
Teoria jego dotyczy zagadnienia sprawiedliwego i racjonalnego rozdziału dóbr w społeczeństwie
Opiera się na podziale sprawiedliwości Arystotelesa (wyrównawcza i rozdzielcza), rozwiązaniach
liberalnych, koncepcji umowy społecznej, racjonalizmu, indywidualizmu, zasady równości szans i gwarancji
wolności
 Określa ją hasło sprawiedliwość jako bezstronność.
 Ludzie dokonujący ustaleń co jest a co nie jest sprawiedliwe, pozostają za zasłoną niewiedzy (znają tylko
główne informacje na temat społeczności – jest to konstrukcja jedynie hipotetyczna).
 Jednostka będąc taką tabula rasa w imieniu wszystkich, bez uprzedzeń, wybiera zasady sprawiedliwości.
 Postępując zgodnie z tym zasadami ludzie tacy dążą do zdobycia pierwotnych dóbr pierwotnych
(podstawowe prawa i wolności).
 Owe zasady sprawiedliwości społecznej powinny szanować wolności jednostki (niesprzeczne z wolnością
innych ludzi - wolność może być ograniczona jedynie w imię wolności), ale powinny uwzględniać także
nierówności społeczne i ekonomiczne.
 Nierówności społeczne i ekonomiczne powinny być takie, aby istniały korzyści dla najbardziej
upośledzonych oraz urzędy i stanowiska były dostępne dla wszystkich.
 Przyjęte zasady sprawiedliwości muszą pozostać niezmienione.
 Po częściowym uchyleniu zasłony niewiedzy ludzie pozyskują wiadomości na temat otaczającej ich
rzeczywistości i podejmą decyzję o związaniu konstytucji względami sprawiedliwości.
 Następnie powierzą państwu rolę dystrybutora dóbr (wybierają więc model państwa opiekuńczego)
To wszystko gwarantuje powstanie ustroju stabilnego, demokratycznego i akceptowanego przez obywateli.
4. Fuller 2 – więcej: patrz wykłady z filozofii prawa
- Luvois Fuller – warunki jakie powinien spełniać system prawa: 1) ogólność, uniwralność 2) ogłoszenie,
publikacja 3) lex retro non agit 4) brak sprzeczności 5) zrozumiałość 6) możliwość spełnienia 7) trwałość 8)
zgodność prawa stanowionego z urzeczywistnianym. Reguły te muszą być spełnione łącznie. Dopiero wtedy da
się zinterpretować cel ustawodawcy.
5. Subsydiarna koncepcja kościoła 2
???
6. Autorytaryzm 2
Rozróżnienie pomiędzy totalitaryzmem a autorytaryzmem dokonane zostały przez hiszpańskiego politologa
Juana Linza.
a) Jako pierwszy z wyróżników totalitaryzmu przyjmuje się zazwyczaj istnienie monopolistycznej
ideologii, która swoją prawomocność opiera, na podstawowych naukach: antropologizmie rasistowskim
w nazizmie czy materializmie historycznym w stalinowskiej wersji marksizmu. Autorytaryzm nie
kładzie tak silnego nacisku na ideologię. Zastępuje ją, zgodnie ze swą nazwą ,autorytetem. Chodzi
tu o autorytet przywódczy, budowanie do niego zaufania w oparciu o przekonanie o jego
wyjątkowych talentach politycznych, nienagannej sylwetce moralnej, mądrości i niezłomnej woli
działania na rzecz ogółu. Gdy władzę w państwie obejmuje podmiot zbiorowy (junta wojskowa),
autorytetem staje się warstwa społeczna bądź profesja, jaką reprezentuje ta grupa.
b) W autorytaryzmie nie jest również konieczne istnienie jednej partii. Dopuszczalny jest, najczęściej
wprawdzie ograniczony pluralizm. Wprawdzie jeżeli dopuszcza się istnienie więcej niż jednej partii,
zawsze istnieje partia dominująca.
c) W reżimach autorytarnych partia jako siła kierownicza, kontrolna i stabilizująca władzę, zastępowana
była często przez wojsko.
d) Kolejną różnica między totalitaryzmem a autorytaryzmem polega na stopniu aktywnego zaangażowania
obywateli. Rządy autorytarne tolerują postawy bierne. Represją podlegają jedynie czynni i aktywni
przeciwnicy władzy, ci zaś, którzy nie uzewnętrzniają swojej opozycyjnej postawy, żyć mogą w miarę
spokojnie.
e) Autorytaryzm zdecydowanie unika konfliktu zbrojnego, nie posługuje się wojenną retoryką, a w razie
wybuchu konfliktu stara się zachować postawę neutralną.
7. Totalitaryzm i jego analitycy, H. Arendt 5
Korzenie totalitaryzmu: Hannah Arendt (1906-1975)
a) Dzieło - „Korzenie totalitaryzmu”
b) Autor dokonał w tej książce oceny źródeł totalitaryzmu, poszukując ich początków w odległej historii.
c) Zdaniem Arendt prywatność i subiektywność, w jakiej zaczął egzystować człowiek, pozbawiła go
uczestnictwa w sferze publicznej. Życie w sferze publicznej pozytywnie wpływa na poczucie
tożsamości jednostki, wzbogaca ją.
d) Podobnie jak u Poppera epoka starożytna przedstawiona została przez Arendt pozytywnie, w
Oświeceniu natomiast autorka odnajdywała początki degeneracji człowieka, sprowadzania go do pozycji
egoistycznej i zadufanego w sobie wytwórcy dóbr materialnych. Oświecenie wyzwoliło człowieka od
pewnych ograniczeń.
e) Arendt w odróżnieniu od Poppera, bliska była koncepcji Platona. , który redukował sferę prywatności do
spełnienia przez jednostkę określonej funkcji w państwie, poprzez realizowanie określonych zadań w
hierarchicznej strukturze społecznej.
f) Model życia politycznego oparty na aktywności jednostek skonfrontowanych został przez Arendt z jego
całkowitym zaprzeczeniem, jakie stanowi system totalitarny. Twórcza aktywność człowieka została w
nim podporządkowana realizacji utopijnej wizji.
8. Libertarianizm






Amerykański, skrajny liberalizm (określany nawet mianem liberalizmu anarchistycznego).
Wrogiem libertarian jest każda instytucja, nawet rodzina, ograniczająca wolność jednostki.
Działalność jednostki nie powinna podlegać kontroli.
Całkowity leseferyzm w ekonomii (wolny rynek).
Pochwała spontaniczności (opozycja do planowania).
Pochwała egoizmu jako obrona przed przeciętnością.
9. II sobór watykański 3
Kościół soborowy
Radość i nadzieja. Dokumenty II Soboru Watykańskiego.
- Zwołując II Sobór Watykański Jan XXIII chciał przede wszystkim doprowadzić do odnowy Kościoła i
zaangażować do tego dzieła biskupów z całego świata, czyniąc ich współodpowiedzialnymi za podjęte decyzje.
- Obrady zainaugurowano w 1962 r. trwały 4 lata i zgromadziły aż 2500 uczestników.
- Sobór przyjął postawę aktywną, nacechowaną optymizmem.
- Uchwalono wiele dokumentów, encyklike – Gaudium et spes, deklaracje na temat stosunku do Żydów, a z
liturgii usunięto treść obwiniającą Żydów za śmierć Chrystusa.
- Uchwalona encyklika Gaudium et spes (Radość i nadzieja) nie sięga do historii, ale odwołuje się m.in. do Piusa
XII i Jana XXIII.
- Pierwszy raz poddano analizie zagadnienie ateizmu, który może być wynikiem uznania naukowego poznania
świata, chęci absolutyzacji roli człowieka w świecie, błędnego lub powierzchownego pojmowania istoty Boga,
braku wewnętrznej potrzeby zwracania się ku sprawom wiecznym, przyjęcia za absolut innej niż Bóg wartości.
- Poruszono zjawisko tzw. kryzysu wzrostu, które przejawia się w zaostrzeniu różnic pomiędzy poszczególnymi
grupami ludności i różnymi krajami, lecz także w powiększaniu się dystansu między rozwojem materialnym a
duchowym. W świecie tym są różnego rodzaju dyskryminacje, które kościół krytykuje.
- Opowiedziano się także za edukacją obywatelską młodzieży np. płacenie podatków itp.
- Poruszono temat rozwodów, wolnych związków i kontroli urodzeń. Podkreślono, że posiadanie potomstwa to
nie jedyny cel związku.
- Poświęcono uwagę pracy ludzkiej, w której dalej jest wyzysk i dyskryminacja. Pracę uznano ze czynnik
postępu materialnego i duchowego.
10.





Komunitaryzm
Obrona porządku społecznego przed libertarianizmem.
Człowiek zakotwiczony jest we wspólnocie i nie jest w stanie się od niej oderwać.
Nie przyznają wagi autorytetowi, hierarchii.
Postulat tolerancji dla odmienności.
Wyznają starą, liberalną konstrukcję społeczeństwa obywatelskiego.
11.
Darwinizm społeczny 2
Ewolucjonizm Spencer.
Darwinizm jest jedną ze szkół, które wyłoniły się z myśli pozytywistycznej. Stawiał sobie za zasadnie
wyjaśnienie stosunków społecznych przy założeniu że istnieje analogia między życiem społecznym a
biologicznym. Dociekania te przebiegały zgodnie z teoria Charlesa Darwina. System Darwina koncentrował się
wokół prawa doboru naturalnego jako motoru rozwoju gatunkowego i prawa walki o byt jako czynnika
selekcjonującego. Darwinizm zakłada ewolucjonizm. Społeczeństwo podlega nieustannym zmianą. Teoria ta
uzasadnia nierówność i dominację jedne grupy społeczeństwa nad inną. Spencer w socjologii traktowany jest
jako ewolucjonista, w polityce był zwolennikiem liberalizmu. Jego dzieła to ,, Zasady biologii” ,, Zasady
psychologii” ,,Zasady socjologii” ,,Zasady etyki” ,, Program systemu filozofii syntetycznej”. Jedną z głównych
zasług spencera jest wprowadzenie do nauki terminu ,,ewolucja”. Głównym założeniem Spencera było to że
ewolucja dotyczy całego wszechświata, dokonuje się ona stopniowo, w jednym kierunku i opierając się na
działaniu jednego prawa. W wyniku ewolucji następuje zróżnicowanie danej całości na części. Części te są w
rozmaitych związkach tak samo jest w społeczeństwie pomiędzy grupami, klasami. Równowagę części
zapewnia walka o byt.
Konflikt powoduje powstanie walki o byt, która powoduje strach, który z kolei daje początek władzy. Wraz z
władzą pojawia się podział pracy. Powstaje ustrój zorganizowany przez władzę państwową i religię który
Spencer nazywa ,,militaryzm” Klasą rządzącą są wojownicy natomiast reszta ludności to niewolnicy. Istota
władzy jest działalność reglamentacyjna, przenosząca na ogół życia społecznego reguły organizacji wojskowej.
Prawo służy utrwalaniu tak zorganizowanego państwa i jego porządku, nie bierze natomiast pod uwagę
interesów indywidualnych. Wpływa na życie w zagrożeniu i strachu każąc łączyć się w grupy co daje początek
procesowi integracji. Co tworzy społeczeństwo indywidualistyczne. Etap militarny zmienia się w etap
industrialny. Władza ulega decentralizacji. Nie przeszkadza to jednak walce o byt która przybiera postać walki o
sukces, majątek, szczęście i przebiega w warunkach wolnej konkurencji.
Spencer był przeciwny gwałtownym zmianom społecznym. Jego teoria jest rzadkim przypadkiem połączenia
poglądów organicystycznych z liberalnym indywidualizmem. Spencer był przeciwny socjalizmowi. Postulował
życie zgodne z prawami przyrody. Utożsamiał się z moralnością hedonistyczną
12.
Myśl polityczna, program społeczny Leona XIII 4
A. Kwestia robotnicza: Leon XIII (pontyfikat 1878-1903)
a) Rozpoczął on nową dziedzinę nauczania Kościoła, nauczanie społeczne. Wyraża w nim przekonanie, że
jedynym sposobem na uniknięcie zła społecznego jest powrót do zasad głoszonych przez Kościół w
imieniu Chrystusa (rechrystianizacja świata)
b) „O kwestii robotniczej – Rerum novarum” – jego najbardziej znana encyklika z 1891 r.
c) Leon XIII uczynił podstawą swego nauczania neotomizm. Hierarchiczna nauka św. Tomasza, pozwoliła
sformułować papieżowi w I części encykliki argumenty krytyczne wymierzone przeciw doktrynom:
 Socjalistycznym,
 Komunistycznym,
 Zjawisku ruchu robotniczego.
d) Papież ostrzegał przed kłamliwością socjalistów, którzy łudzą robotników hasłem równości. Jest to hasło
niemożliwe do zrealizowania, albowiem ludzie nie są sobie równi i społeczeństwo egalitarne nigdy i
nigdzie nie istniało, ani nie zaistnieje w przyszłości.
e) Jedyny skutek, jaki osiąga agitacja socjalistyczna polega na wywołaniu wzajemnej wrogości w
społeczeństwie .Robotnicy obwiniają swoich pracodawców o brak równości, co doprowadza do coraz
ostrzejszej walki klas. Jest ona zgubna, albowiem ani praca bez kapitału, ani kapitał bez pracy istnieć
nie może.
f) Leon XIII protestował przeciwko proponowanej przez socjalistów przebudowy ustroju społecznego
drodze likwidacji własności prywatnej. Skutki takiego posunięcia byłyby fatalne:
 Po pierwsze własność pozbawiona zostałaby indywidualnego posiadacza, a to oznaczałoby, że
nikt nie jest za nią odpowiedzialny.
 Po drugi na własności społecznej wsparta jest hierarchia społeczna, a w szczególności autorytet,
który gwarantuje przestrzeganie tej hierarchii.
g) Leon XIII w Rerum novarum nadał własności prywatnej rangę prawa naturalnego. Naturalnoprawny
charakter własności uzasadniał papież z powołaniem się na X przykazanie co jednak uznano za
argument chybiony. Dowodzi papież także, że własność jest naturalnym prawem człowieka, jako że w
odróżnieniu od zwierząt, człowiek ma zdolność perspektywicznego wykorzystania własności. Ostatnie
sformułowanie doprowadziło papieże do sformułowania programu tzw. upowszechniania własności.
h) Własność jako prawo naturalne, nie daje podstawy do roszczeń. Leon XIII zaproponował inną drogę ich
pozyskiwania. Stworzył on plan, który nosił nazwę płacy rodzinnej. Polegał on na tym, że właściciele
środków produkcji powinni wypłacać pracownikowi płacę w wysokości, która umożliwiłaby im godne
utrzymanie siebie i swojej rodziny.
i) Plan upowszechniania własności miał na celu realizacje praw naturalnych:
 Prawa do życia,
 Prawa do założenia rodziny,
 Prawa do utrzymania potomstwa,
 Prawa do posiadania własności.
j) Plan ten miał realizować również wizje społeczeństwa, przeciwną modelowi walki klas, a opartą na
solidaryzmie .
k) Najbliższe rozwiązaniom liberalnym były poglądy papieża na rolę i zadania państwa; państwo ma być
subsydiarne czyli pomocnicze. Państwo powinno służyć jednostce pomocą w sytuacji, gdy wyczerpie
ona wszelkie możliwości własne i nie będą jej problemów w stanie rozwiązać także naturalne wspólnoty
w jakich ona żyje.
l) Leon XIII uznał prawo robotników do zakładania związków zawodowych i uznał je również za prawo
naturalne łączenia się ludzi w prywatne stowarzyszenia. Związki te powinny koncentrować swoją
działalność na działaniach samopomocowych, tworzeniu klas pomocy wzajemnej w sytuacji, gdy nie
istniały jeszcze systemy ubezpieczeń społecznych Ich zadaniem było także:
 Negocjowanie układów zbiorowych pracy,
 Działanie na rzecz przekształcenia ustawodawstwa pracy w kierunku ochrony pracowników
(kobiet i dzieci),
 Zmniejszenie czasu pracy,
 Zagwarantowanie prawa do wypoczynku.
m) Papież uznawał również, że związki zawodowe powinny mieć charakter katolicki.
13.
Liberalizm po II WŚ
Odrodzenie klasycznego liberalizmu
A. Konstytucja wolności: Friedrich August von Hayek (1899-1992)
a) Dzieła „Konstytucja wolności” z roku 1960, „Droga do zniewolenia” – książka ta zawierała krytykę
totalitaryzmu.
b) W swoim dziele udziela odpowiedzi na pytanie dlaczego nie jest konserwatystą.
c) Według niego konserwatyzm nie formułuje programu pozytywnego, hamuje rozwój pewnych tendencji,
ale nawet w sytuacji gdy są one rzeczywiście niepożądane nie jest w stanie zaproponować dla nich
alternatywy.
d) Konserwatyzm w imię wyższego autorytetu potrafi, nawet wykorzystując siłę rządu, zapobiegać
zmianom, bowiem boi się ich i nie ufa niekontrolowanym siłom społecznym.
e) Podobieństwo między socjalizmem i konserwatyzmem to tendencja do narzucania swoich idei,
zmuszania do ich przyjęcia.
f) Uważał, że konserwatyści i socjaliści są nastawieni nacjonalistycznie i popierają w większości
imperialistyczny charakter swych rządów, ich kolonialną politykę, w imię niesienia ludom zależnym
wyższych wartości cywilizacyjnych.
g) Najwłaściwsze uznawał nazywanie siebie wigiem, w tej bowiem angielskiej tradycji, upatruje
prawdziwych zasad partii wolności.
h) Nawiązywał do koncepcji myślicieli szkockiego Oświecenia : Adama Smitha czy Dawida Hume’a.
i) Hayek powracał do koncepcji niewidzialnej ręki rynku Adama Smitha. Rynek tworzy więzi między
ludźmi, z obserwacji popytu i z analizy cen możemy uzyskać najwięcej informacji na temat
preferencji, potrzeb i stylu życia ludzi.
j) Pozytywizmowi prawniczemu przeciwstawiał Hayek spontaniczny proces kształtowania się angielskiego
systemu prawa –common law.
k) Uważał, że głównym zadaniem konstytucji jest gwarancja wolności.
l) Proponował zorganizowanie władzy ustawodawczej całkowicie oddzielonej od funkcji wykonawczej.
m) Hayek, zwolennik indywidualizmu, dawał człowiekowi pełną autonomię w tworzeniu otaczającej go
rzeczywistości.
B. Kult wolnego rynku : Mises, Friedman
Ludwig von Mises (1881-1973)
a) Był nauczyciele Hayeka, z którym to krytykował wszelkie formy planowania gospodarki. Obaj byli
przekonani o absolutnej przewadze wolnego rynku.
b) Mises zajmował skrajnie indywidualistyczne stanowisko. Dawało ono jednostce najdalej posuniętą
wolność w dziedzinie kształtowania swego życia.
c) Postawił generalną tezę, że planowanie jest w ogóle niemożliwe z uwagi na to, że w socjalizmie brak
wolnego rynku nie pozwala na obiektywną ocenę stanu i potrzeb gospodarki, tym samym więc
uniemożliwia tworzenie jakichkolwiek racjonalnych planów.
d) Mises był zdania, że wolny rynek i spontaniczne działania ludzi są jedynymi, które chronią wolność
ludzką w ujęciu jednostkowym, a także wolność jako najwyższe dobro ludzkości.
e) Poglądy Misesa były bardziej radykalne niż Hayeka. Nie dopuszczał on żadnych odstępstw od
liberalnego myślenia.
f) Wykluczał możliwości realizowania przez rząd działalności socjalnej, albowiem zakładałoby to
wprowadzenie wysokich podatków.
g) Był przeciwnikiem funkcjonowania w państwem ubezpieczeń społecznych.
h) Sprzeciwił się działalności związków zawodowych.
Milton Friedman (1912-2006)
Jego koncepcja jest w zasadzie czysto ekonomiczna. Jej podstawą jest utylitaryzm.
Był przeciwny instytucjom państwa dobrobytu.
Państwo było konieczne do tylko dla utrzymania bezpieczeństwa i porządku.
Formułował tradycyjne, liberalne sądy na temat wolności jako najwyższego dobra i zasad wolnego
rynku.
e) Wolność o jakiej mówił Friedman była wolnością negatywną, kładącą nacisk na tolerancję, pojmowana
pluralistycznie i dopuszczająca różne systemy wartości.
f) Ciekawym rozwiązanie proponowanym przez Friedmana było rozciągnięcie zasad wolnego rynku
na wymianę idei. Dzięki wolnej wymianie idei dokonuje się kształtowanie opinii demokratycznego
społeczeństwa.
a)
b)
c)
d)
C. Dwie koncepcje wolności : Isaiah Berlin (1909-1997)
f) Swoje rozważania koncentrował na problematyce wolności, stawianej w opozycji do determinizmu.
g) Kluczowym słowem dla doktryny Berlina był pluralizm.
h) Wolność powinna być definiowana w oderwaniu od warunków społecznych, w jakich realizowana
ona jest w praktyce.
i)
Wyróżniał 2 rodzaje wolności: wolność pozytywną (wolność „do”), wolność negatywną (wolność
„od”):
o
o
j)
Wolność pozytywna – kieruje naszym postępowaniem zmierzającym do realizacji określonego
celu i do samorealizacji jednostki na drodze do osiągnięcia tego celu.
Wolność negatywna – wyznacza ona obszar pozostawania przez jednostkę poza zakresem
jakiejkolwiek władzy, dając jej możliwość podejmowania swobodnych decyzji. Berlin był
zwolennikiem tej koncepcji wolności. Uważał, że bez niej nie jest możliwa wolność pozytywna.
Główną odmiennością poglądów Berlina, od większości pozostałych myślicieli liberalnych, było jego
głębokie przekonanie o znaczeniu więzi narodowej, traktowanej przez niego jako poczucie
przynależności i odróżnienie od negatywnie ocenianego nacjonalizmu.
D. Zmierzch ery ideologii: Raymond Aron (1905-1983)
a) Reprezentant liberalizmu francuskiego, dzieła : „Opium dla intelektualistów”
z 1955 r., „Esej o wolności” z 1965 r.
b) Koncentrował swe dociekania na problemie wolności jednostki.
c) Wolność łączył z odpowiedzialnością i z postulatem odrodzenia w powojennych społeczeństwach
Zachodu cnót obywatelskich.
d) Przypisywał duże znaczenie pojęciu zbiorowości, wolności jednostki funkcjonującej w jej ramach i
odpowiedzialności za wspólny los.
e) Gwarancje wolności widział w instytucjonalnych zaporach przeciw koncentracji władzy w rękach
jednostki, przede wszystkim w zasadzie podziału władzy.
f) Był krytykiem rzeczywistości komunistycznej.
g) Nowością w pracach Arona był zdecydowany atak na przedstawicieli intelektualnej elity państw
zachodnich, którzy ulegali fascynacji ideami marksistowskimi.
h) Nie aprobował koncepcji konwergencji jako uznających możliwość połączenia tak odmiennych
rzeczywistości społecznych, jakie istniały w państwach zachodu i krajach bloku komunistycznego
i) W „Eseju o wolności” wyróżnił cały szereg wolności. Oprócz tych klasycznych, które zostały
wprowadzone do kanonu myśli liberalnej już w XVIII czy nawet XVII w., znaleźć swoje miejsce w
liberalizmie powinny także wolności właściwe epoce współczesnej, demokracji itd.
E. Polityka regulowanego konfliktu : Ralf Dahrendorf (1929 – 2009)
a) Teoretyk pozostający pod wpływem myśl Raymonda Arona.
b) Jego teoria opiera się na założeniu, że współcześnie konieczna jest polityka regulowanego konfliktu
i ekonomika społeczna maksymalizacji indywidualnych szans życiowych.
c) Jego zdaniem bezsensowne jest dalsze rozwijanie produkcji dóbr, właściwa zaś drogą byłoby
podnoszenia jakości życia, co stanie się możliwe dzięki rozwojowi oświaty.
d) Na przeszkodzie temu stoi sztywny podział pracy.
e) Postulat wprowadzenia polityki regulowanego konfliktu wynikał z jego założenia o istnieniu
konfliktowego modelu społeczeństw, w którym dokonują się ciągłe procesy zmian, istnieje
przymus, konflikt i niezmienne dążenie do dezintegracji.
f) Zaporę przeciwko konfliktowi może stanowić jedynie pluralizm funkcjonujących w oparciu o
powszechną akceptację zasad liberalnych i demokratycznych.
14.
Hayek
F. Konstytucja wolności: Friedrich August von Hayek (1899-1992)
n) Dzieła „Konstytucja wolności” z roku 1960, „Droga do zniewolenia” – książka ta zawierała krytykę
totalitaryzmu.
o) W swoim dziele udziela odpowiedzi na pytanie dlaczego nie jest konserwatystą.
p) Według niego konserwatyzm nie formułuje programu pozytywnego, hamuje rozwój pewnych tendencji,
ale nawet w sytuacji gdy są one rzeczywiście niepożądane nie jest w stanie zaproponować dla nich
alternatywy.
q) Konserwatyzm w imię wyższego autorytetu potrafi, nawet wykorzystując siłę rządu, zapobiegać
zmianom, bowiem boi się ich i nie ufa niekontrolowanym siłom społecznym.
r) Podobieństwo między socjalizmem i konserwatyzmem to tendencja do narzucania swoich idei,
zmuszania do ich przyjęcia.
s) Uważał, że konserwatyści i socjaliści są nastawieni nacjonalistycznie i popierają w większości
imperialistyczny charakter swych rządów, ich kolonialną politykę, w imię niesienia ludom zależnym
wyższych wartości cywilizacyjnych.
t) Najwłaściwsze uznawał nazywanie siebie wigiem, w tej bowiem angielskiej tradycji, upatruje
prawdziwych zasad partii wolności.
u) Nawiązywał do koncepcji myślicieli szkockiego Oświecenia : Adama Smitha czy Dawida Hume’a.
v) Hayek powracał do koncepcji niewidzialnej ręki rynku Adama Smitha. Rynek tworzy więzi między
ludźmi, z obserwacji popytu i z analizy cen możemy uzyskać najwięcej informacji na temat
preferencji, potrzeb i stylu życia ludzi.
w) Pozytywizmowi prawniczemu przeciwstawiał Hayek spontaniczny proces kształtowania się angielskiego
systemu prawa –common law.
x) Uważał, że głównym zadaniem konstytucji jest gwarancja wolności.
y) Proponował zorganizowanie władzy ustawodawczej całkowicie oddzielonej od funkcji wykonawczej.
z) Hayek, zwolennik indywidualizmu, dawał człowiekowi pełną autonomię w tworzeniu otaczającej go
rzeczywistości.
15.
16.
Faszyzm włoski – ideologiczne korzenie i
Nazizm i jego korzenie
Określenie faszyzmu odnosi się do ustroju Włoch, wprowadzonego w tym kraju przez Benito Mussoliniego
(1883-1945), po jego objęciu władzy w roku 1922.
Faszyzm z łać. Fasces – wiązki rózg z wetkniętym w środek toporem, stanowiące w starożytnym Rzymie
wyrazisty symbol, z jednej strony jedności i silnego związku, czego wyrazem były rózgi, z drugiej zaś strony
dominującej władzy, na co wskazywać miał topór.
Obecnie termin faszyzm stosowany jest również do Niemiec Hitlera. Reżimy faszystowskie przejmowały włdzę
w państwach Europy Środkowej i Południowej – Chorwacji, Rumunii, Słowacji i na Węgrzech. Mówi się także o
ruchach faszystowskich, które występowały m.in.:

W Wielkiej Brytanii – „Czarne Koszule”

We Francji – „Ognisty Krzyż”
Z kolei narodowy socjalizm (nazizm), jest określeniem odnoszącym się do Rzeszy Niemieckiej od roku 1933,
czyli od czasów objęcia rządów przez kanclerza Adolfa Hitlera.
Przyczyn powstania faszyzmu i nazizmu:



nade wszystko źródeł powszechnego poparcia doszukiwano się przede wszystkim w
czynnikach ekonomicznych i politycznych,
fakt, że Niemcy i Włochy niedawno przeszły proces zjednoczenia i stąd odczuwały silną
potrzebę dorównania tradycyjnym europejskim potęgom,
wiele wybitnych umysłów uznało faszyzm i nazizm za remedium przeciw komunizmowi,
czy wręcz bolszewizmowi.
Pod względem doktrynalnym zarówno faszyzm, jak i nazizm określane są jako doktryny eklektyczne,
stanowiące zlepek wątków należących do innych systemów, często wzajemnie sprzecznych i powyrywanych z
kontekstu.
a) Faszyzm włoski – w nawiązaniu do Sorela, propagował model społeczeństwa korporacyjnego. W
prawie faszystowskim korporacje miały mieć charakter przymusowy i być podporządkowane państwu.
Podstawy teoretyczne faszyzmu włoskiego sformułował w roku 1932 sam Mussolini w haśle „Doktryna
faszyzmu” napisanym do Encyklopedii włoskiej. W faszyzmie poszukiwano głównie uzasadnień dla
odbudowy potęgi państwa i narodu na wzór Imperium Romanum. Włosi odwoływali się do elementów
kulturowych, akceptacji poczucia więzi i tradycji
b) Nazizm – nie posiadał konkretnych koncepcji ustrojowych, bazował na krytyce ustrojów istniejących,
zawartych w dwóch opracowaniach „Mein Kampf”” Hitlera i „Mit XX wieku” Alfreda Rosenberga. W
nazizmie hasłem wywoławczym była budowa Tysiącletniej Rzeszy niemieckiej, projekt zakładający
podbój przez Niemców świata i uczynienie z wszystkich nie –Germanów lub nie –Aryjczyków
niewolników. Model ten wyraźnie nawiązywał do średniowiecznego Cesarstwa Rzymskiego Narodu
Niemieckiego. Niemcy za główny wyznacznik przyszłości uznali rasę i jej panowanie nad światem
stanowiło nadrzędny cel nazistów. W nazizmie silne były wątki antychrześcijańskie. Kontynuując w
pewnym zakresie teorie elitarystyczne i wątki nietzscheańskie Niemcy w całej rasie germańskiej
widzieli rasę panów, nadludzi, którzy powinni przejąć władanie nad światem i mają prawo podjąć walkę
z wrogiem o swoją przestrzeń życiową.
Obydwa kierunki głosiły hasła antykomunistyczne i antyliberalne. Krytykowano demokrację, parlamentaryzm,
zasadę rządów prawa.
Zgodnie z przedstawionymi wyżej założeniami totalitaryzmu w Niemczech i we Włoszech dopuszczalna była
jedyna słuszna ideologia, głoszona przez jedną partię. Odstępstwo od ideologii uzasadniało konieczność
stosowania terroru, a profilaktycznie, aby do owych odstępstw nie dopuścić, stosowano powszechną inwigilację
obywateli.
Ideologia wymagała od swych wyznawców nieustannej aktywności , ciągłego publicznego i entuzjastycznego
akcentowania swego przywiązania do jej pryncypiów.
Występując przeciw demokracji i liberalizmowi faszyści i naziści nie uznawali również wypracowanej przez
nie koncepcji prawa i jego roli w życiu państwa. O treści prawodawstwa decydowała wola wodza,
identyfikowana automatycznie z wolą i interesem narodu.
17.
Feminizm
- 1791 r. – Deklaracja praw kobiety i obywatelski (autorka stracona na szafocie)
- W XIX w różnych doktrynach, przede wszystkim liberalnych, poruszano problematykę praw kobiet. J.S. Mill
postulował o nadanie kobietom praw wyborczych. Oprócz tego poruszano jeszcze problematykę w sferze
małżeństwa i spraw ekonomicznych kobiet.
- Na przełomie XIX i XX w. pojawił się nowy nurt sufrażyzmu, który głosił postulat równouprawnienia kobiet.
- Obecnie feminizm jako ruch polityczny koncentruje się na żądaniach równego dostępu kobiet do stanowisk
zawodowych i politycznych, równych praw cywilnych, równej płacy, a także ochrony kobiet przed
dyskryminacją i wykorzystywaniem.
- Zaś jako nauka i ideologia zwraca uwagę, że same rozstrzygnięcia polityczne nie zagwarantują faktycznej
równości kobiet i mężczyzn, dlatego skłania się ku przebudowie rzeczywistości. Postuluje rewizje historii i
uwzględnienia roli kobiet. Krytykuje stereotypową role kobiety oraz zależność pomiędzy cechami biologicznymi
kobiet a ich pozycją kulturową.
- Lata 70. to „druga fala” feminizmu, która operuje pojęciami płci biologicznej (dana przez naturę) i płci
społecznej (zespół powinności i postaw narzuconych przez otoczenie zewnętrzne). Płeć społeczna powinna być
wynikiem świadomego zaakceptowania bądź odrzucenia, a nie narzucenia. Obie płci powinny mieć swobodny
wybór między rolą, jaką chcą pełnić. Owe feministki dążą także do wolnego dysponowania swoim ciałem, co
sprowadza się do powszechnej edukacji seksualnej i wolnego dostępu do środków kontroli urodzeń.
- Feminizm sprzeciwia się seksizmowi, który przyznaje dominującą rolę mężczyzną, traktując kobiety
instrumentalnie.
- Istotnym założeniem feminizmu jest dążenie do przełamania tradycyjnego podziału na „sferę publiczną” i
„sferę prywatną”, który to zamyka kobiety w sferze prywatnej. Podział na te sfery jest sztuczny, a ich wzajemna
zależność niewątpliwa.
18.
Kaynesizm (John Maynard Keynes)
A. Teoria państwa dobrobytu
Była to doktryna „państwa dobrobytu”, określana także jako doktryna welfare state, social state, państwa
opiekuńczego, państwa socjalnego, czy wręcz liberalizmu socjalnego.
Pojęcie to rozumiane było jako bezpieczeństwo socjalne, a rola państwa głównie polegała na budowie systemu
tego właśnie rodzaju zabezpieczeń.
Korzenie doktryny państwa dobrobytu sięgają lat przedwojennych. Z teorią państw dobrobytu wiążą się przede
wszystkim nazwiska trzech wybitnych teoretyków, a są nimi: John Keynes, John Galbraith i Gunnar Myrdal.
John Keynes (1883-1946)
a) Dzieło „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza” ,
b) Na jego treść wpłynęły problemy związane z globalnym kryzysem ekonomicznym,
c) Główny cel, jaki stawiał sobie Keynes, stanowił problem bezrobocia, natomiast rozwiązanie, jakie
zaproponował, sprowadzało się do wskazania sposobów stymulacji popytu.
d) Jednocześnie ostrzegał, że całkowita likwidacja bezrobocia może spowodować zjawisko zwane
ponadoptymalnym zatrudnieniem, którego rezultatem będzie nadmiernie wzmożony popyt i w końcu
inflacja.
e) Zapewnienie spadku bezrobocia i utrzymanie go na odpowiednim poziomie to zdanie przewidziane dla
państwa.
f) Keynes był zwolennikiem modelu gospodarki mieszanej, łączącej przedsiębiorczość prywatną i
państwową.
g) Teoria Keynesa związana była z polityka zwaną New Deal, jaka w USA prowadził w latach 1933- 1939
Franklin Roosevelt.
Dodatkowo:
1. Filozofia wczesnego średniowiecza
patrz cezaropapizm +
Idea cesarska i postępy doktryny kościelnej
800r. – Karol Wielki – wskrzeszenie idei imperialnej; uznał się za obrońcę religii chrześcijańskiej, także za
zwierzchnika; mianował i usuwał biskupów, rozstrzygał spory o czystość wiary. Kościół miał korzyści z takiego
sojuszu – niezależność od Bizancjum, swoboda manewru w Italii po upadku państwa Longobardów; wzrost
aspiracji Kościoła po rozpadzie państwa Franków. Teoria tzw. darowizny Konstantyna – odstąpienie władzy w
Rzymie, Italii i zachodnich prowincjach cesarstwa za wyleczenie z trądu; podstawa do zwierzchnictwa nad
wszystkimi kościołami chrześcijańskimi ( falsyfikat);
W X w. idea prymatu papieskiego jeszcze słaba; odnowienie cesarstwa zachodniego w 962r. utrudniła
zadanie papieżowi, jednak systematycznie wzrastało uzależnienie hierarchii w różnych państwach od kurii
rzymskiej, ugruntowywał się absolutyzm papieski w państwie kościelnym. Dobrze przygotowane w drugiej
połowie XI w .
2. Chrześcijanizm w cesarstwie rzymskim
??
3. Doktryny reformacji
Absolutyzm władzy – Martin Luter (1483 – 1546):


Syn chłopa i zakonnik augustiański, od 1508 r. profesor dialektyki, etyki i egzegezy na uniwersytecie w
Wittenberdze, od 1512 r. doktor teologii.
 31 października 1517 r. Luter ogłosił 95 tez przeciwko sprzedaży odpustów dla tych, którzy
materialnie pomogą we wznoszeniu bazyliki św. Piotra w Rzymie – dał tym sygnał do
rozpoczęcia reformacji, luterańskiej teologii, która odrzucała tradycję kościelną w imię
„wolności chrześcijańskiej”.
 Popularność Lutra wzrosła, kiedy w 1520 r. publicznie spalił potępiając go bullę papieską Leona
X, a na sejmie wormackim 1521 r. odważnie odmówił odwołania swych poglądów i wydał
szereg pism polemicznych przeciw papieżowi i Kościołowi katolickiemu.
 Klątwa papieska i skazanie go na banicję sprawiły, że Luter ukrył się na zamku elektora
saskiego Fryderyka II Mądrego Wettina w Wartburgu, gdzie opracował niemiecki przekład
Biblii i wydał nowe pisma polemiczne.
 Zrzucił habit zakonny i ożenił się w 1524 r. z była zakonnicą Katarzyną von Bora.
Doktryna teologiczno – moralna Lutra, luteranizm, z czasem wspólna wszystkim Kościołom
ewangelicko – augsburskim, łączyła rewizjonizm religijny z daleko posuniętym konserwatyzmem
społecznym.
 Luter nawiązywał do augustianizmu.
 Przejął od św. Augustyna tezę o całkowitym upadku natury ludzkiej, według której na skutek
grzechu pierworodnego człowiek stał się niewolnikiem diabła i ani chrzest, ani spowiedź, ani
dobre uczynki nie mogą uczynić go dobrym.
 W ludzkiej woli wszystko jest złem, w ludzkim intelekcie wszystko jest grzechem.
 Człowiek może zbliżyć się do Boga tylko przez wiarę, czyli przez zdanie się na jego łaskę i
uświadomienie sobie własnej nicości – wierny nie potrzebuje do tego ani księdza, ani papieża,
ani innych pośredników.
 Nawrót do pierwotnego chrześcijaństwa, wolnego od takich autorytetów, jakimi stały się
tradycja, nauki ojców Kościoła, orzeczenia papieży i soborów.
 Potępiał celibat księży, a z sakramentów uznawał tylko chrzest i komunię.
 W liturgii odrzucał wszelkie widziane przejawy kultu, takie jak czczenie obrazów, relikwii,
procesje, pielgrzymki i kult świętych.
 Chóralne śpiewy zastępował dźwiękami organów, łacinę – językiem narodowym.
 Do uniwersytetów i rozbudowanych szkół podstawowych wprowadził naukę katechizmu.
 Głosił, że głos Boga tkwi w Piśmie Świętym, Biblii, zawierającej czyste słowo Boże, czyli
autentyczne prawdy wiary.
 Luter, który pierwszy dokonał przekładu Biblii na język niemiecki, nie uważał jednak, że
człowiek ma możność interpretowania Pisma Świętego we własnym zakresie – to prawo Luter
zastrzegł sobie.
 Arbitralność Lutra wywodziła się z przekonania o własnej nieomylności: tylko jego wykładnia
jest zgodna z nauką Boga.
 Autorytet Kościoła zastępował więc Luter autorytetem własnej osoby.
 Od św. Augustyna pochodziła druga teza, którą głosił Luter – o kościele jako niewidzialnym
związku wiernych.
 Członkami Kościoła są wszyscy wierzący, a jego głową jest sam Chrystus.
 W Kościele tym wszyscy są wolni i równi, wszyscy pełnią funkcję kapłańskie.
 Luter był przeciwny demokratyzacji Kościoła – zbliżył swój Kościół do państwa, uznał pełną
suwerenność władzy państwowej.
 Państwo nie może niczego zrobić dla zbawienia człowieka, ma jednak niemałe możliwości, by
ludzi powstrzymać od dalszego upadku.
 Państwo kontroluje postępki ludzi i choć nie ma wpływu na wiarę swych poddanych i na ich
sumienia, włada przecież ich ciałami.
 Aby państwo mogło przykładnie karać występnych poddanych, konieczne jest wyposażenie
władcy w pełnię praw do nieskrępowanego działania.
 W czasach powszechnego zepsucia potrzebne jest państwo surowe wobec poddanych, w którym
władca rządzi absolutystycznie.
 Zdeprawowana natura człowieka niedobrze znosi ustrój demokratyczny – lud jest opętany przez
szatana, władca powinien więc krnąbrnych poddanych uciskać, bić, rżnąć, wieszać, palić, ścinać
głowy, bić kołem – aby wzbudzać zbawienny strach.
 Przeciwko tyranowi nie przysługuje prawo oporu – obowiązek posłuszeństwa u Lutra jest
totalny.
 Teza o pełnej suwerenności księcia rozstrzygała wszelkie problemy na linii państwo – Kościół.




 Religia opiera się na miłości Boga, Kościół stanowi zaledwie związek sumień wiernych, stąd
wszędzie, gdzie zachodzi potrzeba odwołania się do przymusu, państwo występuje jako rzecznik
niewidzialnego Kościoła – czuwa ono, aby w sprawach wiary nie było rozbieżności i
zamieszania, karze publicznie głosicieli zgubnych doktryn, jest oficjalnym interpretatorem
Pisma Świętego.
 Państwo kontroluje kazania, nauczanie zasad wiary, reguluje liturgię i ceremoniał, czuwa nad
kształceniem kadry pastorów i ustanawia ich w funkcjach.
 Książe jest faktycznym dysponentem władzy w sprawach wiary.
Luterańska reformacja wzmocniła siłę książąt niemieckich, utrudniając zjednoczenie kraju.
Reformacja utwierdziła rolę religii jako podstawy sił państwa, przyczyniając się do wzmocnienia
niemieckiego lojalizmu wobec władzy państwowej.
Służyła przede wszystkim absolutyzmowi władców terytorialnych.
Wyrastała ze słusznych narodowych i patriotycznych przesłanek, ale faktycznie wspierała tendencje
konserwatywne.
Absolutyzm Boga – Jean Kalwin (1509 – 1564):


Prawnik z wykształcenia i teolog, opowiedział się po stronie ruchu reformacyjnego pod wpływem
lektury pism Lutra.
 Związany był w swej działalności ze Szwajcarią, do której zbiegł przed prześladowaniami
zwolenników reformacji we Francji.
 Zasady swej doktryny (kalwinizmu) zawarł w 1536 roku w traktacie pt. Urządzenia wiary
chrześcijańskiej.
W teologii politycznej Kalwina sąsiadowały ze sobą i wzajemnie się uzupełniały wątki zaczerpnięte z
augustianizmu, z nauki Lutra oraz republikańskich tez głośnego ideologa reformacji zurychskiej –
Ulryka Zwingliego.
 Od Lutra pochodziło przeświadczenie, że natura człowieka jest z natury zła, a pozbawiona
wolnej woli jednostka nie może postępować inaczej niż źle i stąd ma trudności w wypełnianiu
prawa bożego.
 Kalwin luterańską tezę zaostrzył, wprowadzając do swej nauki rygorystycznie pojmowaną
doktrynę predestynacji.
 Wedle niego Bóg, przeznaczając ludzi z góry do zbawienia lub potępienia obdarzył ich
stosowanie do tego łaską wiary lub im jej odmówił.
 Człowiek zdany jest na łaskę i bez reszty podporządkowany Bogu, który jest jedynym
suwerenem i osobiście prowadzi rękę rządzącym.
 Bóg jest obecny przy podejmowaniu państwowych decyzji, kierowani przez Boga rządzący są
otoczeni bożym majestatem – absolutyzm władcy jest absolutyzmem Boga.
 Państwo jest boskie – absolutna jest władza jego sterników, którzy wykonują tylko boskie
rozkazy.
 Władza w państwie nie stanowi osobistego przywileju monarchy czy prawa rządzącej ekipy, nie
pochodzi też od ludu, ale należy bezpośrednio do samego Stwórcy.
 Bóg upodabnia się do absolutnego antycznego imperatora
 Władca rządzi, by słuchać go bez zastrzeżeń – absolutyzm i boskość to jedno i to samo.
 Rewolta jest niemożliwa, nie można bowiem stawiać oporu władzy, nie stawiając równocześnie
oporu Bogu.
 Opór staje się dopuszczalny, jeżeli w państwie istnieją organy wyraźnie powołane do stawiania
oporu złej władzy – i tylko wtedy, gdy w braku takich organów Bóg ześle natchnioną przez
siebie osobę, która przeciw tyranowi zjednoczy lud.
 Lojalność wobec władzy musi ustać, gdyż rezygnując z oporu, upoważnione przez Boga organy
oporu czy też natchnienie przezeń przywódcy zdradziliby wolność ludu, której są protektorami z
woli Boga.
 Kalwin niechętny był monarchicznej strukturze państwa – z upływem lat elementy
antymonarchistyczne były w jego wystąpieniach coraz bardziej widoczne.
 Nie wypada, aby jednowładcy zbyt dosłownie imitowali Boga.
 Od czasów króla Dawida nie widać monarchów, którzy byliby godni nosić tytuł imago Dei: Nie
mamy dziś ziemskiego króla, który byłby wizerunkiem Chrystusa.
 Stary Testament głosił prawdę, gdy powiada, iż najlepszym ustrojem dla państwa jest republika
arystokratyczna.
 Lud powinien kierować się prawami i być posłuszny władzy.
 Kościół to samoistna, zdolna zarówno do wykonywania zadań duszpasterskich, jak i do
sprawowania władzy doczesnej.
 Kalwiński Kościół jest widziany – jest organicznie powiązany z aparatem władzy.
 Prawowierny pastor łączy w sobie godność duchowną i świecką.


 Kalwin podporządkował władzę świecką Kościołowi.
 Państwo utrzymywało wiarę chrześcijańską przez dobre prawa, statuty i kary, pilnowało
czystości wiary, tępiło katolickie „bałwochwalstwo”, badało (wraz z konsystorzem) czy
obywatele chodzą na nabożeństwa, dochowują małżeńskiej wierności, wychowują w duchu
wiary swoje potomstwo, pilnowało też surowości obyczajów.
 Wykroczenia przeciwko dekalogowi pociągały za sobą kary kościelne, ale i surowe sankcje
prawne, do kary śmierci włącznie.
 Kalwinizm reprezentował postępowe wartości obok głęboko konserwatywnych treści,
wynikających z przyjęcia koncepcji rządów teokratycznych.
 Etyka tej doktryny przyczyniła się do powstania nowego typu cywilizacji, surowej i purytańskiej
– uznając aktywne życie religijne za obowiązek wybranych, zaliczył do niego również wszelką
działalność handlową, bankierską i rzemieślniczą.
 Rehabilitował pracę i zysk z kapitału, bronił kredytu i zasad pewności obrotu pieniężnego.
 Bogactwo jest przejawem łaski bożej, podczas gdy ubóstwo to zapowiedź potępienia.
Wpływ kalwinizmu obejmował prawie całą Europę jako nurt przyjazny mieszczaństwo, tworzył
przesłanki dla rozwoju kapitalizmu.
Miał wielu zwolenników w Polsce – wywarł wpływ na doktrynę religijną i prawną Jana Łaskiego i na
dyskusje toczące się w obozie egzekucyjnym.
4. Monteskiusz
3. Liberalizm arystokratyczny – Monteskiusz:
* postrzeganie monarchii absolutnej jako hamulca politycznych aspiracji szlachty,
* przekonanie o konieczności ustąpienia monarchii absolutnej rządom arystokratów,
* postulat respektowania praw fundamentalnych królestwa (arcybiskup François Fénelon), podziału władz
między monarchę i parów Francji (książę Louis de Saint-Simon), ludowej rewolty przeciw despotyzmowi
(hrabia Henri Boulainvilliers),
* Monteskiusz (1689-1755) – główne dzieła: „Listy perskie” (1720), „Rozważania o przyczynach wielkości i
upadku Rzymian” (1734) i „O duchu praw” (1748),
* punktem wyjścia relatywizm, wyrażany w przekonaniu, że życie społeczne powinien przenikać duch praw
(który jest różny u różnych narodów),
* życie narodów jest tak zróżnicowane, że nie można ustanowić jednego uniwersalnego modelu prawa dla
wszystkich państw,
* podejście historyczne to zabieg nieodzowny do zbadania całości życia ludzi i zdobycia danych o duchu ich
praw,
* historyczna zmienność zjawisk, wzajemne współzależności między nimi,
* relatywność zjawisk wyklucza ustroje idealne, rzekomo odpowiadające rozumnemu prawu natury; istnieje ono,
nakazując życie w społeczeństwie , ale należy je ujmować w zgodzie z ogółem warunków w jakich żył i żyje
naród,
* istotą państwa musi być polityczna wolność obywateli, która polega na czynieniu tego, co powinno się chcieć,
* wolność to prawo czynienia wszystkiego, na co ustawy pozwalają,
* wolnym jest ten, którego chroni prawo,
* prawo, które służy wolności jest prawem dobrym, a jest nim takie prawo, które uwzględnia ustrój polityczny
kraju, jego wielkość, obyczaje mieszkańców, realia gospodarki i układ sił społecznych,
* prawo powinno być wypełnione duchem umiarkowania – niepotrzebny jest system prawny, który by totalnie
objął wszystkie sfery ludzkiej aktywności, niewskazany jest nadmiar formalizmu, należy się wystrzegać
równych praw,
* zasada umiarkowania powinna także przenikać system polityczny w państwie – interes wolności i
praworządności wymaga ustanowienia takich środków przeciwwagi w ustroju, by dysponujący władzą nie mógł
jej nadużywać nawet, gdyby chciał,
* monteskiuszowski podział ustrojów politycznych według kryterium natury rządu (tego, co określa istotę
państwa) oraz jego zasady (tego, co określa jego działania) i wyróżnienie na jego podstawie trzech ustrojów:
republikańskiego, monarchicznego i despotycznego,
* krytyka absolutyzmu jako tyrania,
* republika jako ustrój, gdzie władza należy do ludu (demokracja) lub do jego części (arystokracja),
* demokracja jako struktura mało realna, ze względu na rzadkość cnoty i skromności będących jej podstawą;
gdzie zakłada się równość praw, która nie jest możliwa ze względu na konieczność ustanowienia cenzusu
majątkowego (dopuszczenie biedaków do władzy byłoby lekkomyślne i nieroztropne),
* republika arystokratyczna jako struktura oparta na zasadzie umiarkowania, co najlepiej sprawdza się w
warunkach, gdy część ludu nie posiadająca władzy jest tak niewielka, że rządzący nie mają żadnego interesu w
tym, by ją uciskać, co jest jednak mało realne i możliwe tylko w państwach małych; ponadto wymagany jest od
arystokracji wysoki poziom moralny, co w czasach Monteskiusza nie było realne,
* monarchia jako struktura, której naturą są rządy zgodne z prawem, a zasadą – honor,
* despocja jako struktura, której naturą są arbitralne rządy jednostki, cechą – wola suwerena jest prawem, a
zasadą działania państwa – strach; jest ona skażona, ponieważ ustrój ten lekceważy prawa i czyni cnotę z lęku
poddanych; despocji cnota i honor są niepotrzebne, w związku z czym godzi on w wolność i taki ustrój należy
zwalczać,
* monarchia jako ustrój najlepszy, oparty na umiarkowaniu, wolności i praworządności, gdzie jedna władza
powściąga drugą oraz strzeże się interesów narodowych,
* tamą dla despotyzmu jest podział władzy:
- w każdym państwie istnieją 3 pola aktywności, którym odpowiadają władze: prawodawcza,
wykonawcza i sądowa,
- w państwie, gdzie ma być zapewniona polityczna wolność, władze te powinny być rozdzielone,
ponieważ nie ma wolności, jeżeli dwie z nich są skupione w jednym ręku,
- władza prawodawcza winna być powierzona parlamentowi jako przedstawicielstwu społeczeństwa, ma
on wyręczać lud w stanowieniu prawa,
- władza wykonawcza winna należeć do monarchy, który stosuje prawo przy pomocy mianowanych
przez siebie ministrów,
- władza sądowa winna być sprawowana przez wybierane na krótkie kadencje trybunały,
- stosunki między tymi władzami nie mają nic wspólnego z separacją ich działań, ponieważ mają one ten
sam cel: polityczną wolność, a zatem istota tych stosunków polegałaby na wzajemnym uzupełnianiu się,
kontrolowaniu i hamowaniu (także wewnętrznie),
- wewnętrznym hamulcem dla władzy ustawodawczej: dwuizbowość; pierwsza izba (ludowa) wybierana
miała być w wyborach cenzusowych przez wszystkich, natomiast druga izba, wyższa miała być dziedziczna i
reprezentować ludzi wyróżniających się rodem, cnotami i bogactwem; przeświadczenie, że walka w obrębie
zgromadzenia ustawodawczego wykluczy możliwość jego przekształcenia w organ podległy monarsze,
- zewnętrznym hamulcem dla władzy ustawodawczej: przyznanie monarsze prawa zwoływania i
odraczania posiedzeń parlamentu, a także możliwość odmowy zatwierdzenia przez króla ustawy godzącej we
władzę wykonawczą,
- zewnętrznym hamulcem dla władzy wykonawczej: odsunięcie monarchy od prawodawstwa,
- wewnętrznym hamulcem dla władzy wykonawczej: odpowiedzialność ministrów przed parlamentem
(król nie ponosi odpowiedzialności),
- wewnętrznym hamulcem dla władzy sądowej: związanie sędziów ustawą i wymóg rotacji kadr
wymiaru sprawiedliwości (sądy jako usta, które wygłaszają brzmienie ustaw),
- zewnętrznym hamulcem dla władzy sądowej: przekazanie egzekucji wyroków władzy wykonawczej.
* monteskiuszowska teoria podziału władzy stała się jedną z klasycznych formuł ideologii kapitalizmu, która
znalazła wyraz w Deklaracji Człowieka i Obywatela (1789) i konstytucji francuskiej (1791),
* w umiarkowanej monarchii Monteskiusz przewidywał przywileje, rangi, szlachectwo rodowe, bez których
niemożliwa by była sama monarchia,
* „ludzie rodzą się wprawdzie w równości, ale nie mogą w niej trwać”,
* waga doktryny Monteskiusza jako waloru ogólnoludzkiego, nieprzemijającego.
5. Herbert Spencer – patrz darwinizm społeczny (wyżej)
6. Ludwik Gumplowicz
Teoria podboju: Gumplwoicz
Podstawą teorii Gumplowicza było założenie o istnieniu konfliktu pomiędzy rasami. Mianem tym określał grupy
ludzi różniące się pomiędzy sobą obyczajami, religia, prawem, językiem a wiec wyznacznikami o charakterze
kulturowym a nie antropologicznym. Zwycięstwo w walce należy do rasy która oznacza się wyższym stopniem
organizacji. Pokonanie jednej rasy przez inna nie kończy konfliktu, trwa on nadal w innej postaci. Gumplowicz
twierdził że jednostka nie ma wpływu na losy zbiorowości.
Teoria powstania pastwa Gumplowicza zwana jest ,,teorią podboju” Pierwotna formą zrzeszania ludności była
horda gdzie własność była wspólna a ludzie byli spokrewnieni. W procesie sygnalizacji więzi osobiste
zastępowała powoli rodząca się świadomość wspólnoty. Powstawał szczep gdzie już było rozwarstwienie
majątkowe i podział na panów i niewolników. Szczepy prowadziły walkę i wzajemnie się łączyły, wyniszczały
osiedlając się na danym terytorium. W ten sposób powstało państwo. Każde państwo łączy w sobie zwycięzców
i ludność podbitą, nie istnieje państwo etnicznie jednolite. Po tym etapie konflikt nadal nie zanika, trwa on w
postaci konfliktu miedzy rządzącymi a poddanymi. Niemniej jednak konflikty są słabsze ze względu na więź
narodową. Powstanie narodu wiąże się z procesem ujednolicania tradycji, obyczaju i prawa. Pojawiać zaczęły się
też warstwy pośrednie łagodzące konflikt. Ostatecznie rozwój kultury doprowadził do powstania nowoczesnego
państwa. Rewolucja jego zdaniem jest wynikiem ambicji stanu średniego do stania się elitą.
7. E. Fromm
A. Ucieczka od wolności: Erich Fromm (1900-1980)
a) Psycholog z wykształcenia,
b) Dzieła – „Ucieczka od wolności”, „Mieć czy być”.
c) Diagnoza totalitaryzmu sformułowana przez Fromma sięga do źródeł o charakterze
psychologicznym.
d) Punkt wyjścia stanowiło dla Fromma (korzystając z dorobku psychoanalizy Freuda) przekonanie, że
w społeczeństwie niemieckim przed pojawieniem się Hitlera znaczna cześć społeczeństwa posiadała
osobowość autorytarną, którą Fromm określał jako sadomasochistyczną.
e) Łączyło się w niej masochistycznie pragnienie poddania się silnej władzy i sadystyczne dążenie
do dominacji. Elementy te występowały łącznie z takimi cechami jak:
 Infantylizm,
 Skłonność do wiary w mity,
 Podatność na manipulację,
 Nieodpowiedzialność,
 Strach.
f) Proces alienacji i atomizacji społecznej, który najpełniej rozwinął się w okresie dojścia Hitlera do
władzy, nie był zjawiskiem swoistym dla Niemiec XX w. Jest on właściwy dla powstania złożonych
form społeczeństwa.
g) W dziele „Mieć czy być’ – Fromm objął swoją analizą wszelkie współczesne zbiurokratyzowane
społeczeństwa, od liberalnych i konserwatywnych po komunistyczne. We wszystkich odnajdywał
podobne symptomy alienacji, upadku wartości etycznych, dominacji wartości materialnych,
kultu władzy i pieniądza, hedonizmu i mitu fałszywego sukcesu, fałszywego, bo odchodzącego
od budowy własnej osobowości – być, na rzecz mieć.
h) Fromm zawarł też w swoich dziełach wizję przyszłej odbudowy tożsamości człowieka i nowego
społeczeństwa zbliżoną do umiarkowanych poglądów socjalistycznych utopistów.
8. Gustaw Radbruch
- Gustaw Radbruch – prawo powinno realizować określony cel. Na prawem ustanowionym powinno istnieć
prawo ponadustawowe, które jest prawem naturalnym. Twierdził, że kluczowa jest równowaga między prawem
pozytywistycznym (bezpieczeństwo prawa) a prawem naturalnym (sprawiedliwość i dobro). Prawo jest czymś
więcej niż zbiorem praw pozytywnych, co znalazło odbicie w Konstytucji niemieckiej z 1949.
9. Nauczanie społeczne kościoła
???
10.
Teokraci francuscy
2. Teokraci francuscy
 teokracja (gr.) – najważniejsze jej założenie to posiadanie i sprawowanie suwerennej władzy przez Boga.
 różnice między poszczególnymi wcieleniami teokracji: komu powierzyć władzę namiestnika kierująceo
bieżącymi sprawami państwa w imieniu lub zastępstwie Boga.
 Józef Flawiusz – pierwszy raz użył terminu teokracja, było to w starożytności, a określenie to dotyczyło
ustroju panującego w społeczności żydowskiej kierującej się nakazami Tory.
 inne ustroje teokratyczne: cesarstwo bizantyjskie, a także ustrój zaprowadzony przez dominikanina
Girolamo Savonarolę we Florencji w latach 1494-98 (czasy Machiavellego), poza Europą – znacznie
więcej

Maistre – Bóg suwerenem
o hrabia Joseph de Maistre (1754-1821) – poglądy:
o tworzenie konstytucji państwa w oparciu o racjonalne rozstrzygnięcia – to błąd popełniany przez
liberałów
o przyczynami ówczesnych przeobrażeń (postrzeganych przez niego negatywnie) są:
absolutyzowanie znaczenia jednostki ludzkiej i jej rozumu jako siły poznawczej i źródła
apriorycznych konstrukcji antropologicznych i społecznych.
o ślepe zaufanie do rozumu – kształtowane przez filozofię (już od racjonalizmu w staroż. Grecji)
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
szczególna wina – protestantyzm – domena fałszywej wiary, niszcząca hierarchię i autorytet
kościoła, głosząca zasadę bezpośredniej łączności człowieka z Bogiem
Konstytucja (zasady ustroju państwa) – nie jest tworzona, ale odkrywana, ponieważ jej istotnym
autorem jest Bóg-prawodawca.
Wypełnienie powinności obywatelskich nie jest możliwe bez posłuszeństwa wobec Boga ani też
bez poddania się nakazom religii (poddanie to należy egzekwować siłą)
dzieło: „Wieczory Petersburskie” (1921) – „instytucja kata jest w społeczeństwie niezbędna i nie
ma bez niej mowy o majestacie władzy
krytyka francuskich rewolucjonistów i Ojców Założycieli amerykańskiej demokracji – podjęte
przez nich działania prawodawcze nie miały racji bytu, jako konstrukcje sztuczne, nie posiadające
oparcia w porządku boskim ani w tradycji.
ponadczasowy ład – znacznie ważniejszy w poglądach Maistre’a niż tradycja
rewolucja – godna potępienia moralnego, bo oszukiwała ludzi, głosząc nierealne hasła wolności;
rozbudziła najgorsze instynkty ludzkie. Skoro jednak dokonała się – należy ją rozumieć jako boską
karę za grzechy, która prowadzi do odkupienia (dzieło: Uwagi o rewolucji francuskiej, 1797)
natura ludzka jest zła (tu powołanie na św. Augustyna i Hobbesa) – łączył to z piętnem grzechu
pierworodnego, które ciąży na rodzie ludzkim. Przez naturę ludzką Francja sprzeniewierzyła się
swojej misji „najstarszej córy Kościoła” i zasłużyła na gniew boży.
jedyną siłą, która może ocalić cywilizację chrześcijańską jest władza papieża. Stąd konieczność
silnej, scentralizowanej władzy, wspartej boskim autorytetem i hierarhicznej budowy
społeczeństwa. Papiestwo wzorem dla władzy państwowej
Ultramontanizm – absolutna władza papieża w Kościele, która posiada realny wymiar polityczny.
Dzieło „O Papieżu” – władza papieska powinna być jedyną ponadpaństwową;
Ingerencja Boga (wola boska) w prawa nie jest totalna, ich forma jest zależna od ludzi, powinni
oni uwzględniać w tworzeniu praw charakter narodu (echo poglądów św. Tomasza – boska jest
sama idea władzy, formy władzy zależą od ludzi)
prawa mają w najwyższym stopniu uwzględniać charakter narodowy i wszelkie inne czynniki
różnicujące społeczności ludzkie – jest to element wymierzony w oświeceniową koncepcję
„człowieka jako takiego” (z chwilą urodzenia wyposażonego w pełnię naturalnych praw)
„człowiek jako taki” nie istnieje, de Maistre widzi ludzi tylko poprzez historię i narodowość, one
decydują o tożsamości jednostki
różne ustroje są dopuszczalne, jednak najwięcej korzyści przynosi monarchia
o
o
o
o

prawdziwa władza jest wszędzie jednolita, absolutna, niepodzielna i nieusuwalna
Istota suwerenności: pilnowanie odwiecznego porządku, narażonego na zburzenie przez
działalność jednostek i grup
Model władzy jednolitej, absolutnej, optymalnej dla danej społeczności i posiadającej związki z
absolutem – jako przeciwstawny dla koncepcji podziału władzy Monteskiusza
zmiany we Francji powinny iść w kierunku odnowy moralnej, powrotu do państwa katolickiego
Bonald – Hierarchia
o Luis de Bonald (1754 – 1840) – poglądy:
o podstawą tradycji jest język (związany z naturą społeczną), dany przez Boga by człowiek mógł
głosić prawdy objawione;
o człowiek ma naturę społeczną (za Arystotelesem i św. Tomaszem) – dzięki językowi możliwe jest
wyrażanie idei przenoszonych na kolejne pokolenia i składających się na tradycję danej wspólnoty.
o Idee powstają, gdy rozum dosięgnie prawd objawionych
o Gdy sam umysł próbuje niezależnie od nich działać – zawsze musi błądzić, co cała społeczność
odczuwa
o poglądy odróżniające od de Maistre’a: społeczność istnieje i stanowi funkcjonalną całość; de
Maistre: relacje pomiędzy jednostkami skłonne są do chaosu(który może być opanowany tylko
przez absolutnego władcę – twórcę i strażnika porządku społecznego)
o wykluczenie roli człowieka w budowaniu bytu społecznego (podobnie jak we wszystkich
doktrynach podkreślających znaczenie tradycji dla życia polit. i społ.) – niezależnie czy rola ta
przejawiała się w rewolucji (opiera się na przymusie, który nie może być podstawą tworzenia
państwa) czy w umowie społecznej (oddaje powstanie państwa w ręce ludzi, którzy mogą najwyżej
ulepszać a nie tworzyć formy życia wspólnotowego)
o konstrukcja państwa powinna opierać się na hierarchii, władzy i prawie
o hierarchia – triada: na szczycie stoi władza (Bóg, król, ojciec), potem wykonawcy (kler,
arystokracja, matka) i poddani (wierni, naród, dzieci)
o de Maistre i Bonald – demonstracja silnego przywiązania do tradycji i historii, jednak najsilniejszy
nacisk – na wolę Boga i stworzony przez niego porządek (objawiony człowiekowi)
o tylko obecność religii i kościoła katolickiego w życiu społecznym gwarantuje zgodność ustroju
społecznego z wolą boską
o Rola kościoła – wyznaczana przez bliskość do Boga i ideał wspólnoty jaką tworzy kościół
o
o
o
Pańśtwo, poza prawem, powinno realizować katolickie ideały moralne na każdym polu
działalności – także w praktyce ustrojowej organów
przenikanie państwa i kościoła – państwo oparte o religię, a osoby duchowne winny być
podporządkowane państwu
monarcha jest tym kim papież w kościele, działą w oparciu o ten sam system wartości, panuje nad
wszystkimi w sposób absolutny