Ogólna charakterystyka osób upośledzonych umysłowo
advertisement
CHARAKTERYSTYKA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE W STOPNIU LEKKIM Definicja i klasyfikacja upośledzenia umysłowego „W literaturze dla określenia upośledzenia umysłowego istnieje wiele terminów używanych zamiennie, takich jak: - niedorozwój umysłowy, - opóźnienie rozwoju umysłowego, - obniżenie sprawności umysłowej, - oligofrenia, - niepełnosprawność intelektualna. W ostatnich latach osoby upośledzone umysłowo w Polsce próbuje się określać poprzez wprowadzenie neologizmów typu: niepełnosprawni lub sprawni inaczej. Wynika to stąd, iż pojęcie upośledzenie wskazuje na pewien brak, niedostatek, ujmę, a wprowadzane pojęcia nie mają tak negatywnego skojarzenia.”1 Chcąc zdefiniować upośledzenie umysłowe, nie można opierać się na pojedynczych kryteriach. W literaturze psychologicznej znane były definicje, które ujmowały upośledzenie umysłowe jako stan, w którym człowiek nie potrafi przystosować się do otoczenia i prowadzić samodzielnej egzystencji. Zwolennikiem takiego poglądu, czyli kryterium społecznego, był A. F. Tredgold (1952r. ).2 Kolejnym sposobem definiowania upośledzenia umysłowego było posługiwanie się jedynie wynikami uzyskanymi w znormalizowanych testach inteligencji. Prowadziło to do wielu nieścisłości, gdyż nawet najdoskonalsze testy nie są wolne od błędów, a iloraz inteligencji nie jest zawsze stały.3 Amerykański uczony, Edgar Doll, wyróżnił sześć równie istotnych kryteriów w orzekaniu o niedorozwoju umysłowym. Są one następujące: 1 2 3 Kott J. Wychowanie pozalekcyjne dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, WSiP, W-wa 1999 A.M.Clarke, A.D.B.Clarke, Upośledzenie umysłowe. Nowe poglądy, PWN, W-wa 1971, s.57 Tamże, s.64-65 1 1) niedojrzałość społeczna, 2) spowodowana przez niską sprawność umysłową, 3) o charakterze rozwojowym, 4) nie przemijającą w miarę dojrzewania, 5) pochodzenia konstytucjonalnego, 6) nieodwracalna. 4 „Wyjaśnia on tę definicję jako: 1) brak umiejętności utrzymania siebie bez uciekania się do pomocy środowiska, 2) niski stopień rozwoju umysłowego, 3) zahamowanie sprawności intelektualnych trwałe i będące konsekwencją choroby lub urazu, 4) nie zmienia się, chociaż organizm dojrzewa pod względem fizycznym, 5) ujawnia dziedziny, stan zahamowania rozwoju, 6) stan ten jest nieodwracalny.”5 „Problematyka kryteriów przystosowania i nieprzystosowania społecznego zazębia się ściśle z zagadnieniem umysłowego upośledzenia. Istnieje (...) bardzo silny nacisk na diagnozowanie upośledzenia umysłowego nie tylko na podstawie ilorazu inteligencji, ale i wskaźników przystosowania społecznego.”6 Aby uporządkować definicje upośledzenia umysłowego, Amerykańskie Towarzystwo do Badań nad Upośledzeniem Umysłowym powołało komitet ekspertów do badania problematyki i wysuwania wniosków. Opublikowaną wówczas ( Heber, 1959r. ) definicję, zrewidował i poprawił J. Grossman w 1973 roku. Brzmi ona następująco: „Niedorozwój umysłowy to istotnie niższy niż przeciętny ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się, powstały w okresie rozwojowym. ”7 „Przez istotnie niższy niż przeciętny ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego określa się poziom niższy o dwa odchylenia standardowe. (...) Za górną granicę okresu rozwojowego przyjęto wiek 18 lat.”8 4 5 6 7 Tamże, s.66 J.Wyczesany, Oligofrenopedagogika, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1998, s.19-20 M.Kościelska, Upośledzenie umysłowe a rozwój społeczny, PWN, W-wa 1984, s.31 J. Kostrzewski, Poglądy na upośledzenie umysłowe (W:) K.Kirejczyk (red.) Upośledzenie umysłowe-Pedagogika, PWN, W-wa 1981, 58 2 Wprowadzono również czterostopniową klasyfikację upośledzenia umysłowego, którą od 1 stycznia 1968 r. Światowa Organizacja Zdrowia uznała za obowiązującą. Klasyfikacja ta umożliwia porównanie wyników testów inteligencji uzyskanych różnymi metodami badawczymi. Od 1 stycznia 1980 roku obowiązuje IX rewizja Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób Urazów i Przyczyn Zgonów. Wyeliminowano wówczas termin „pogranicze umysłowe”, które zastąpiono określeniem „rozwój niższy niż przeciętny”.9 Opisaną klasyfikację przedstawia tabela nr 2. TAB.2.KLASYFIKACJA UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO. Stopień rozwoju umysłowego Wechslera TermanaMerrill Rozwój przeciętny 85-110 84-100 Rozwój niższy niż przeciętny 70-84 69-83 Niedorozwój umysłowy lekki 55-69 52-68 Niedorozwój umysłowy umiarkowany 40-54 36-51 Niedorozwój umysłowy znaczny 25-39 20-35 Niedorozwój umysłowy głęboki 0-24 0-19 „Przyczyny upośledzenia umysłowego nie zawsze są znane. Nieznane są także przyczyny niektórych chorób i zespołów powodujących powstanie upośledzenia umysłowego. (...) Klasyfikacje przyczyn upośledzenia umysłowego są różne. Najczęściej dzieli się je w zależności od okresu występowania.”10 Są to: 1. Przyczyny prenatalne – występujące przed urodzeniem. 2. Uszkodzenia perinatalne – pojawiające się w okresie porodowym. Tamże, s.59 J.Wyczesany, Oligofrenopedagogika, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1998, s.26-27 10 O.Lipkowski, Pedagogika specjalna, PWN, W-wa 1979, s.97-98 8 9 3 3. Uszkodzenia postnatalne – występujące po urodzeniu. Ogólna charakterystyka osób upośledzonych umysłowo Dzieci upośledzone umysłowo rozwijają się zarówno pod względem fizycznym jak i psychicznym. Prawa rozwojowe tych dzieci są takie same, jak prawa rozwojowe dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym. 11 Swoistymi cechami osób niedorozwiniętych umysłowo są: 1) zatrzymanie się procesu myślenia na etapie myślenia konkretno-sytuacyjnego; 2) powolność działania, brak plastyczności, sztywność i stereotypowość wytworów aparatu poznawczego; 3) obniżenie poziomu uogólniania; 4) ubóstwo zasobu pamięciowego; 5) brak krytycyzmu, np. wobec własnych błędów myślenia; 6) słabość w zakresie werbalizacji; 7) niemożność lub trudność abstrahowania; 8) w kształtowaniu osobowości przeważa konkretyzm i egocentryzm, dlatego rozwijają się takie cechy jak: - brak przewidywania, - stereotypia działań, - brak odpowiedzialności, samodzielności, inicjatywy, - specyficzny obraz świata i siebie, - tendencja do naśladownictwa.12 Ze względu na zaburzenia zachowania się wśród dzieci upośledzonych umysłowo wyróżnić można dwie grupy: - dzieci eretyczne – czyli niestabilne, niezrównoważone, z przewagą procesów pobudzania. Dzieci te są nadmiernie ruchliwe, skłonne do afektowanych wybuchów i równocześnie mające trudności w koncentracji uwagi i oznaki nadmiernego zmęczenia; 11 12 J. Kostrzewski, Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo (W:) K. Kirejczyk (red.) Upośledzenie umysłowe-Pedagogika, PWN, W-wa 1981, s.128-129 J.Doroszewska, Pedagogika specjalna t.II, Ossolineum, Wrocław 1989, s.57-77 4 - dzieci apatyczne – czyli z przewaga procesów hamowania, ze zwolnionym tempem reakcji, biernością, nieśmiałością i płaczliwością.13 Badania psychologów skupiały się głównie wokół procesów poznawczych upośledzonych, zaniedbując sferę osobowości. Dopiero w latach 50-tych XX wieku powstały pełniejsze koncepcje osobowości upośledzonych umysłowo. Oto niektórzy autorzy tych koncepcji i ich główne założenia: 1) A.F.Tredgold , który twierdził, że szczególnie charakterystyczny dla upośledzonych jest słaby charakter, podatny na sugestie i wpływy otoczenia; 2) - K.Lewin założył, że: podstawowym czynnikiem kształtującym charakter upośledzonych są braki intelektualne ( konkretyzm, sztywność myślenia, niepełna percepcja otoczenia), - osobowość dorosłego upośledzonego przypomina w dużym stopniu osobowość dziecka rozwiniętego prawidłowo, - przyczynę trudności rozwoju osobowości upośledzonych stanowią czynniki wrodzone. 3) M.L.Hutt, R.G.Gibby, którzy swoją koncepcję przedstawili w świetle psychoanalizy. Autorzy ci twierdzą, że „ego” jednostek upośledzonych lepiej funkcjonuje w sytuacjach konkretnych niż w rozwiązywaniu problemów abstrakcyjnych. Słabe „ego” nie może w pełni opanować normalnie rozwiniętych potrzeb. Upośledzony nie potrafi kierować własnym postępowaniem. 4) R.L.Cromwell, który zaadaptował teorię społecznego uczenia, tworząc własną koncepcję upośledzenia umysłowego. Stwierdził, że ograniczenia intelektualne sprawiają, iż w życiu codziennym upośledzeni doświadczają dużo częściej niepowodzeń niż sukcesów. Dlatego można sądzić, że wystąpi u nich niski poziom oczekiwania sukcesu.14 13 14 J.Wyczesany, Oligofrenopedagogika, Impuls, Kraków 1998, s.34-35 S.Kowalik, Rehabilitacja upośledzonych umysłowo, PWN, W-wa 1981, s.42-58 5 Dzieci upośledzone są na ogół mniej sfrustrowane niż dzieci z niepełnosprawnościami sensorycznymi, gdyż mniej uświadamiają sobie swoje utrudnienia.15 Osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim „Rozpoznanie upośledzenia umysłowego lekkiego stopnia stwarza często poważne trudności. Wynikają one między innymi z podobnych objawów zachowania się dziecka zaniedbanego i upośledzonego umysłowo, ponieważ często warunki środowiskowe, z których dziecko pochodzi, mogą wpłynąć niekorzystnie na jego ogólny rozwój. W populacji upośledzonych umysłowo najliczniejszą grupę stanowią upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim ( ok. 75% ).”16 Dokonując charakterystyki osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, Jan Kostrzewski wyróżnił następujące cechy: - ograniczona zdolność myślenia pojęciowego oraz zmniejszenie ruchliwości procesów korowych, co wpływa na to, że spostrzeganie przebiega wolniej i ma wąski zakres; - zaburzone procesy pamięci, głównie pamięci logicznej w zakresie zapamiętywania jak i odtwarzania; - zaburzone procesy uwagi – mała podzielność i znaczne rozproszenie; - niestałość emocjonalna, impulsywność, agresywność, niepokój; - niedomagania w zakresie kontroli, niższa samokontrola; - mniejsze uspołecznienie.17 Natomiast I.Obuchowska, charakteryzując dzieci lekko upośledzone umysłowo, zwróciła uwagę na następujące aspekty: 1) stosunek do własnego upośledzenia – uświadomienie sobie własnej odmienności najczęściej ma miejsce wraz z rozpoczęciem nauki szkolnej przez dziecko; na prawidłowy stosunek do siebie i własnego upośledzenia duży wpływ ma rodzina oraz szkoła; J.Doroszewska, Pedagogika specjalna t.II, Ossolineum, Wrocław 1989, s.122 J.Wyczesany, Oligofrenopedagogika, Impuls, Kraków 1998, s.34 17 Za: F.Wojciechowski, Dziecko umysłowo upośledzone w rodzinie, WSiP, W-wa 1990, s.21 15 16 6 2) specyfika ich myślenia, mowy i motoryki: - myślenie tych dzieci charakteryzują trudności w ujmowaniu związków pomiędzy zjawiskami oraz niepewność własnych sądów, konkretność i mała przerzutność, - zaburzenia mowy związane są głównie z ubogim słownictwem i trudnościami w uzewnętrznianiu swoich myśli, - zaburzenia w zakresie motoryki objawiać się mogą hiperaktywnością ( zespół trwałego niepokoju i nieuwagi ) lub dyspraksją ( niezdarność w planowaniu i koordynowaniu ruchów ), 3) problemy związane z zachowaniem społecznym – u dzieci tych obserwuje się następujące zachowania: - labilność emocjonalna i słaba kontrola nad afektami, - bierność, zahamowanie, znaczna niepewność siebie, mniej lub bardziej nasilona lękliwość, - lub brak dystansu, lepkość uczuciowa, natrętne zachowanie.18 Okazuje się, że upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim najlepiej radzą sobie z wnioskowaniem w codziennych sytuacjach życiowych, a dobre wyniki uzyskują w rozumowaniu na materiale konkretnym.19 Charakteryzując osoby lekko upośledzone umysłowo podkreśla się niedorozwój ich uczuć wyższych, mniejszą wrażliwość i powinność moralną.20 Badania jednostek upośledzonych coraz częściej uwzględniają rozwój społeczny tych osób. Udowodniono, że brak prawidłowej reakcji pomiędzy jednostką a środowiskiem może wywołać niekorzystne dla niej skutki w sferze osobowości. Zaś niechęć wobec osób upośledzonych potęguje się wówczas, gdy zachowują się one w sposób nieakceptowany społecznie. W wyniku takich zachowań upośledzonych, środowisko przejawia postawy charakteryzujące się ich unikaniem i odtrącaniem. Inne badania wskazują, iż szczególną rolę w kształtowaniu zachowań prospołecznych odgrywać mogą typy postaw rodziców, np.: 18 19 20 21 - prawidłowy kontakt emocjonalny z dzieckiem, - bezradność wobec dziecka.21 I.Obuchowska (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, WSiP, W-wa 1991, s.215-227 J.Wyczesany, Oligofrenopedagogika, Impuls, Kraków 1998, s.34 Tamże, s. 35 Tamże, s.36 7 Przedstawiona wyżej charakterystyka osób upośledzonych wskazuje na wielość czynników mających wpływ na ich rozwój. Koniecznym dopełnieniem tej charakterystyki jest opisanie wybranych badań dotyczących poziomu empatii osób niepełnosprawnych. 8
