wczesna interwencja

POMOC DZIECKU ZAGROŻONEMU NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ
WCZESNA INTERWENCJA
„Interwencja” to przerwanie, wpłynięcie na lub zmodyfikowanie trwającego procesu,
najczęściej szkodliwego, w celu przerwania go albo zmiany jego biegu, by uniknąć lub
zmniejszyć jego niekorzystne skutki. Interwencja jest wielostronnym, leczniczym
oddziaływaniem z zewnątrz na proces chorobowy człowieka, by proces ten wstrzymać
i doprowadzić do pełnego ozdrowienia lub w przypadku gdy pełne uleczenie jest niemożliwe,
tak nim pokierować, by do minimum zmniejszyć jego szkodliwy wpływ i ograniczyć jego
niekorzystne następstwa.1
Określenie „wczesna interwencja” odnosi się do dzieci w wieku 0 – 6 lat. Górna
granica wiekowa dzieci objętych wczesnym wspomaganiem bywa różnie określana
i najczęściej zawiera się w przedziale 6 – 8 lat. Tak więc „wczesna interwencja” to wczesne
oddziaływanie medyczne, psychopedagogiczne na rozwój dziecka, u którego stwierdzono
zaburzenia typu:
- mózgowego porażenia dziecięcego i innych ograniczeń ruchowych;
- zagrożenia upośledzeniem umysłowym o różnej genezie (genetycznej, uszkodzeń
okołoporodowych, przewlekłych chorób dziecięcych, czynników środowiskowych);
- zaburzeń zachowania (agresywności, nadpobudliwości psychoruchowej, nadmiernej
lękliwości i innych);
- zaburzeń po przewlekłych chorobach o podłożu bakteryjnym i wirusowym (stany po
zapaleniu opon mózgowo – rdzeniowych, zapaleniu mózgu);
- zaburzenia narządów zmysłów (wzroku, słuchu, zaburzenia sprzężeń);
- zaburzeń psychicznych;
- rozległych zaburzeń rozwojowych (autystycznych i innych).
Celem oddziaływań jest:
 jak najwcześniejsze wykrycie i zlikwidowanie bądź korygowanie zaobserwowanych
u dziecka nieprawidłowości w rozwoju oraz odpowiednie dobranie ćwiczeń do jego
indywidualnych potrzeb;
 zapobieganie nieprawidłowościom rozwojowym, które można określić w trakcie
diagnozy funkcjonowania dziecka i warunków, w jakich się ono rozwija;
 ustalenie wieloprofilowego programu usprawniania dziecka z wielorakimi
zaburzeniami;
 wczesna – kompleksowa profilaktyka niepełnosprawności, przygotowanie i pomoc
rodzicom w rehabilitowaniu dziecka w domu oraz świadomym, prawidłowym
pielęgnowaniu dziecka (profilaktyka);
 kształtowanie pozytywnych relacji rodzic – profesjonalista.
1
R. Piotrowicz, Wczesna interwencja – podjąć wyzwanie, Biuletyn Polskiego Tow. Fizjoterapii, Łódź, 1998/2, s.
18-22.
Wczesna interwencja może pełnić następujące funkcje:
- informacyjną – informuje o przebiegu rozwoju dziecka, o możliwościach wspierania
rozwoju, o formach pomocy rodzinie;
- diagnostyczną – rozpoznanie kliniczne, określenie poziomu funkcjonowania dziecka;
- stymulacyjną – terapeutyczną, prowadzenie wieloprofilowego usprawniania dziecka
z zaburzeniami rozwoju.
We wczesnej interwencji traktuje się rozwój dziecka jako integralny i całościowy
proces, który jest warunkowany przez czynniki genetyczne i środowiskowe. Bazą rozwoju jest
aktywność, rozumiana jako skłonność wrodzona. Aktywność umożliwia dziecku uczenie się,
które jest warunkiem rozwoju człowieka. Rozwój dziecka wyznaczony jest przez czynniki
wewnętrzne (to z czym dziecko przychodzi na świat) i czynniki zewnętrzne (środowiskowe).
W ciągu całego życia wrodzone funkcje biologiczne łączą się w struktury, które ulegają
ciągłym przekształceniom, tak by przystosować organizm do zmieniających się warunków
otoczenia.
Czynniki środowiskowe, to wszystko to czego człowiek się uczy. Każda nowość
w życiu dziecka bazuje na wcześniej nabytym doznaniu. Istota uczenia polega na odbieraniu
bodźców – wrażeń oraz ich łączeniu w struktury poznawcze, które tworzą schematy
działania.
Aby rozwój poznawczy postępował, osoba musi być aktywna w środowisku. Rozwój
dziecka jest zapewniony tylko wtedy, gdy doznaje ono bodźców podczas czynności
codziennych, a zarazem przyzwyczaja się do nich i uczy się ich znaczenia. Odbieranie tych
bodźców zapewniają zmysły, które muszą być skierowane na środowisko. Dziecko poznaje
otoczenie poprzez dotykanie, manipulowanie, oglądanie, słuchanie.
Działania te prowadzą do zdobycia i utrwalenia wiedzy, która tak bardzo jest potrzebna
w codziennym funkcjonowaniu w środowisku, jest podstawą ciągłego rozwoju.
Podział rozwoju na stadia umożliwia dokładną ocenę osiągnięć dziecka, określenie
jego poziomu oraz ułatwia dobranie odpowiednich i dostosowanych do możliwości dziecka
działań naprawczych. Daje to możliwość przyspieszenia rozwoju przez intensywne ćwiczenia
oraz stwarzania okazji do uczenia się.
Główne zasady wczesnej interwencji to:
- jak najwcześniej rozpocząć usprawnienie,
- włączyć w proces rehabilitacji rodziców,
- terapię realizować w naturalnym otoczeniu dziecka,
- indywidualnie podchodzić do dziecka i jego rodziny.
Wczesne usprawnienie dzieci dotkniętych uszkodzeniem ośrodkowego układu
nerwowego lub schorzeniami o postępującym, upośledzającym rozwój przebiegu ma za
zadanie nie tylko poprawić aktualny stan funkcjonowania dziecka, ale często także
zapobiegać jego pogorszeniu się. Podjęcie działań stymulujących dziecko we wczesnym
etapie jego rozwoju uwarunkowane jest tym, iż:
- rozwój przebiega bardzo dynamicznie, dzięki intensywnemu dojrzewaniu układu
nerwowego, który ma duże możliwości adaptacyjne i kompensacyjne;
- istnieje możliwość wyrównania lub zahamowania zaburzeń czynności psychoruchowych
dziecka;
- brak jest zaburzeń wtórnych, mających podłoże w nawykach pojawiających się wraz
z wiekiem, co często utrudnia terapię i edukację;
- zaangażowanie rodziców jest często oparte na nadziei, iż „będzie dobrze”.
Brak wczesnego oddziaływania może opóźnić, utrudnić, lub nawet uniemożliwić
rozwój dziecka. Zbyt późne podjęcie działań naprawczych często prowadzi do powstania
i utrwalenia nieprawidłowych wzorców zachowań, które w późniejszym okresie jest ciężko
wyeliminować i które ważą na funkcjonowaniu w środowisku. Kompleksowość oddziaływań
na dziecko (współpraca lekarzy, pedagogów specjalnych, psychologów, rehabilitantów,
logopedów) zmierza do jak najlepszego przygotowania dziecka do przyswajania wiedzy
o otoczeniu.
Zadania wczesnej interwencji
Rehabilitacja dziecka ma charakter wieloprofilowego oddziaływania na zaburzenia.
Jest to często proces bardzo długi, wymagający realizacji przez całe życie. Obejmuje on:
 wielospecjalistyczną ocenę rozwoju (medyczną, psychologiczną, pedagogiczną,
logopedyczną, ruchową),
 określenie sfery najbliższego rozwoju, czyli tego, co dziecko jest w stanie wykonać przy
pomocy,
 ustalenie i realizowanie programu wieloprofilowego usprawniania,
 wspieranie rodziny dziecka niepełnosprawnego.
Ocena rozwoju dziecka winna mieć charakter diagnozy umiejętności funkcjonalnych,
której zadaniem jest szczegółowe określenie poziomu funkcjonowania dziecka w sferach;
wrażliwości – podatności na bodźce, procesów poznawczych (spostrzegania wzrokowego,
słuchowego, uwagi, kojarzenia), motoryki (dużej - zdolności poruszania się, małej – zdolności
chwytania, utrzymywania i manipulowania), socjalizacji, języka – mowy oraz określania jego
najbliższych możliwości rozwojowych. Opiera się na schematach rozwojowych, które
przedstawiają, zgodnie z prawami ontogenezy, zachowania typowe dla funkcjonowania
dziecka prawidłowo rozwijającego się.
Wieloprofilowy program usprawniania powinien być jasno sformułowany, mieć ściśle
określone zadania i cele do realizacji oraz zawierać procedurę ich wykonania. W programie
usprawniania dokonywana jest ocena postępów dziecka, umieszczone są zadania, które będą
wprowadzane, rozwijane i wzbogacane o nowe czynności. Za każdym razem, kiedy jest
sporządzany wstępny plan postępowania rodzice – terapeuci mają możliwość wyboru zadań
do wykonania. Najlepiej jest wybrać 2 – 3 najważniejsze zadania dotyczące danej sfery
rozwoju, niż koncentrować się na wszystkich. W programie umieszczony jest opis
realizowanego zadania (procedury), przy czym zadania powinny być przedstawione jak
najrealniej.
Realizacja programu z małym dzieckiem odbywa się podczas czynności
pielęgnacyjnych, samoobsługowych, jak i w formie zabawowej. Wszystkie zabawy stymulują
rozwój umiejętności komunikowania się, pogłębiają więzi społeczne, ćwiczą różnorodne
funkcje zmysłowe: słyszenie, widzenie, powonienie, czucie. Zabawy maja zarazem dużą
intensywność i charakter rozluźniający; motywują dzieci do dzielenia się, słuchania; rozwijają
i kształcą spostrzegawczość, umiejętność reagowania i wyobraźnię. Stymulując umiejętności
wyrażania się przez mowę, mimikę, gesty i motorykę, zawierają częste powtórzenia, co jest
konieczne podczas wspólnej zabawy. Dziecko doświadcza w zabawie pewnej regularności,
aby ćwiczyć i rozwijać swoje podstawowe sprawności. W trakcie wspólnych zabaw
z dzieckiem wykorzystywane są elementy wielu metod terapeutycznych.
Wczesna Interwencja kładzie duży nacisk na kształtowanie właściwych, obustronnych
relacji między rodzicami a profesjonalistami. K. Mrugalska - twórczyni pierwszego w Polsce
Ośrodka Wczesnej Interwencji, opracowała zestaw pozytywnych cech rodziców
i profesjonalistów we wzajemnych kontaktach. Jest to idealny model współpracy
profesjonalistów i rodziców, do jakiego powinno się dążyć.2
Rodzice najlepiej znają swoje dziecko (jego potrzeby, aktywność). Intuicyjnie
odbierają i odczytują sygnały wysyłane przez dziecko. Wykonują szereg czynności
pielęgnacyjno - opiekuńczych. Są więc pierwszymi terapeutami swojego dziecka. Często
rodzice czują się osobami niekompetentnymi i nie widzą możliwości radzenia sobie
z problemami dziecka niepełnosprawnego. Dlatego też oczekują od lekarzy, psychologów,
pedagogów konkretnych wyjaśnień przyczyn zaburzeń oraz konkretnych wskazówek.
Zadaniem zespołu terapeutycznego oprócz ustalenia diagnozy i programu jest
prezentowanie rodzicom ćwiczeń i zabaw, odpowiadanie na ich pytania związane
z rozwojem dziecka oraz wspomaganie ich w załatwianiu spraw bytowych, po to by mogli
m.in. nauczyć się podstawowych technik rehabilitacyjnych i terapeutycznych i wykonywać
ćwiczenia z dzieckiem w warunkach domowych. Wczesna interwencja umożliwia taką
współpracę i dlatego jest skierowana w pierwszej kolejności do rodziców, którzy są
zaniepokojeni przebiegiem rozwoju swojego dziecka.
W idealnym, modelowym stanie rzeczy, rodzice nie powinni szukać cudownych
środków, które „uleczą chorobę”, ale skupić się na nawiązaniu z dzieckiem dobrego
kontaktu, doskonalić swe oddziaływania we współpracy ze specjalistami i cieszyć się
z najmniejszych postępów rozwoju. W relacjach specjalistów z rodzicami powinno znaleźć się
zrozumienie uwzględniające uczucia rodziców.
Wczesna interwencja jest interdyscyplinarnym podejściem, umożliwiającym objęcie
specjalistyczną pieką dziecko oraz jego rodzinę od chwili rozpoznania pierwszych
niepokojących symptomów zaburzeń. Opiera się na współpracy rodziców i terapeutów
w realizacji programów terapeutycznych, która łączy ze sobą więzi emocjonalne
i doświadczenie zawodowe, w zakresie wiedzy jak i specyfiki stosowanych metod
terapeutycznych.
Istotą wczesnej interwencji jest:
- wsparcie rodziców w odnalezieniu się w nowej rzeczywistości oraz nauczenie
2
K. Mrugalska, Czy rodzice i profesjonaliści mogą być sojusznikami,(w:) Olechowicz H. (red.), U źródeł rozwoju
dziecka: o wspomaganiu rozwoju prawidłowego i zakłóconego, WSiP, Warszawa 1999, s. 38-50.
spostrzegania u własnego dziecka mocnych stron;
- opracowanie diagnozy umiejętności funkcjonalnych, bazując na badaniach
diagnostycznych, obserwacjach, wywiadach z rodzicami.
- opracowanie, wdrożenie wieloprofilowego programu terapeutycznego
dostosowanego do możliwości dziecka oraz warunków środowiskowych, uwzględniający
różne strategie terapeutyczne.
Współtworzenie planów postępowania terapeutycznego powinno opierać się na
wzajemnej akceptacji, warunkującej efektywność prowadzonych oddziaływań. Wczesne
wspomaganie rozwoju dziecka oraz rodziny w realizacji procesu terapeutycznego stwarza
szanse rozwojowe, umożliwiające osiągnięcie określonych dojrzałości fizycznych,
poznawczych, emocjonalno – społecznych. Podjęcie działań stymulujących dziecko we
wczesnym etapie jego rozwoju ma bezpośredni wpływ na osiągnięcie większej niezależności,
samodzielności i lepszej jakości życia w późniejszym okresie.
mgr Anna Gajda