Historia Państwa i Prawa Polski, t

Kościół w Polsce
Organizacja diecezjalna i sieć parafialna w Polsce.
Katolicyzmu organizacja, Kościół rz-kat ma jednolitą, scentralizowaną i hierarchiczną strukturę, ukształtowaną w swoich
podstawach w okresie średniowiecza. Na czele Kościoła stoi papież, mający władzę absolutną. Organem doradczym jest kolegium
kardynałów. Organem wykonawczym - kuria rzymska. Organami kolegialnymi wydającymi opinię w wyjątkowo ważnych dla
Kościoła sprawach są sobór i synod biskupów, zbierające się z woli pp.
W strukturach administracyjnych Kościoła ważną rolę pełnią archidiecezje, diecezje, dla których organem wykonawczym są kurie
diecezjalne, parafie podlegające władzy biskupa i kurii diecezjalnej. Ważną rolę odgrywają również instytuty świeckie. Na odrębnych
zasadach funkcjonują zakony męskie i żeńskie skupiające wyłącznie osoby duchowne.
Siedzibą głowy K. - pp - i kurii rzym. jest Watykan. Siedziby archidiecezji i diecezji są określane bullami pp. W swej strukturze
organizacyjnej K posiada: akademie, uczelnie, szkoły, wydawnictwa, instytucje charyt i in., podlegają w swoim działaniu władzom K.
Metropolia = archidiecezja - w administracji Kościoła kat. prowincja kościelna rządzona przez arcybiskupa (kilka diecezji).
Diecezja - w Kościele kat. jednostka terytorialna, zarządzana przez biskupa, zwanego ordynariuszem. Wchodzi w skład prowincji
kościelnej (metropolii). Odpowiednikiem diecezji w Kościołach wschodnich jest eparchia. Dzieli się na dekanaty i parafie.
Dekanat – jednostka terytorialna w K. kat. w skład której wchodzi kilka parafii, zarządzana przez dziekana.
Parafia – podstawowa, najmniejsza jednostka administracyjna w Kościele, zarządzana przez proboszcza.
Wyższa hierarchia kościelna – skład, wykształcenie.
Papież (początkowo honorowy tytuł bpów, od czasów Mikołaja I wyłącznie przysługujący bpom Rzymu).
Synod – (koncyliaryzm wyższość soboru nad pp), w K. kat. zebranie duchownych poświęcone omówieniu działalności Kościoła.
Rozróżnia się synody: prowincjonalne - zwoływane przez abpa metropolitę, diecezjalne - zwoływane przez bpa, a także narodowe,
plenarne, generalne i uniwersalne.
Episkopat – ogół bpów danego kraju.
Kardynał – po pp dostojnik koś. Nom dokonuje pp. XI kardynałowie tworzą kolegium. Zebrani na konklawe dokonują wyboru pp.
Biskup – ma najwyższy stopień święceń, zwykle najwyższa władza w diecezji (ordynariusz) sakrament święceń kapłańskich.
Kanonik - wyższy duchowny, członek kapituły powołany przez bpa lub pp. kapitulny lub kolegiacki.
kolegiata – kościół nie będący katedrą przy którym istnieje kolegium kanoników.
kapituła – zjazd przełożonych duchownych i zakonnych prowincji.
Najwyższymi w hierarchii koś. a jednocześnie magnatami byli bpi, wchodzący zarazem do senatu.
Najwyższe stanowisko abp gnieźnieński – prymas Polski od 1515 tytuł legata pp. Na czele bp krakowski z tytułem księcia
siewierskiego, bp warmiński posiadał tytuł ks Warmii.
Od K Jag 1447-92 – zwycięża koncepcja nom król, formalnie potwierdzała kapituła (zespół kanoników duch - prawo wyboru bpa).
Wyższe godności wył od 1496 dla szlachty (kanonik, opat). Mieszczanie dostęp tylko do 5 miejsc w kapitule z tytułami naukowymi.
Nowe zakony. Ogółem w kraju ok. 600 klasztorów. Jezuici – oficer hiszp I. Loyola w 1534
- podstawą zakonu surowe posłuszeństwo dogmatom i prawu koś
- wyrzeczenie się wolności osobistej
- bezgraniczne zaufanie do Kościoła i pp
- cel – walka z kontrreformacją i umocnienie władzy pp
Byli spowiednikami i powiernikami królów i książąt, a zwłaszcza dam dworu. Do największego rozkwitu doszedł zakon w okresie
kontrreformacji w XVII, opanował szkolnictwo średnie i wyższe, trzymając je w rękach przez kilka stuleci. Wykazywał niezwykłą
gorliwość w duszpasterstwie robotników, występując nieraz w roli trybunów ludowych. Drukarnie.
Zakony stare: benedyktyni, cystersi, kameduli, kartuzi, augustianie, franciszkanie, dominikanie, karmelici, paulini
Benedyktyni – 529, w Polsce XI w Tyńcu, przepisywanie ksiąg, budownictwo, ogrodnictwo.
Cystersi – 1098 z benedyktynów, w Polsce XII Jędrzejów, Łękno, Lubiąż, Oliwa.
Kameduli – 1012 odłam benedyktynów, zakaz rozmów, w Polsce 1603 Bielany k Krakowa.
Kartuzi (kartuzki) – 1084, odłam benedyktynów, mieszkają w małych domkach otoczonym murem – kartuzja, w Polsce XIII Kartuzy
Augustianie – ok. 430, scalenie w 1256, żebraczy zakon, w Polsce 1343 sprowadzony przez K III Wielkiego.
Franciszkanie – 1220, zakon żebraczy, potrzeba ubóstwa i miłość bliźniego, w Polsce 1237 Kraków.
Dominikanie – 1216, zakładali wyższe studia teologiczne, misje w A łacińskiej, w Polsce 1223.
Karmelici (karmelitanki) – 1155, bosi o zaostrzonej regule i trzewiczkowi
Paulini – 347, ale powstał w poł XIII na Węgrzech, zakon pustelniczy, kontemplacje w Polsce w Pińczowie.
Zakony nowe: bernardyni, jezuici, reformaci, bonifratrzy, oratorianie i filipini, kapucyni. Unici zakon bazylianów.
Bernardyni część zakonu franciszkanów, kaznodzieje obozowi, pielęgnowali chorych - 1454 Kraków.
Jezuici – 1534, posłuszeństwo K i pp, walka z reformacją, spowiednicy i powiernicy królów.
Reformaci (bracia mniejsi) - w Polsce 1587 z zakonu bernardynów, pierwotne ideały franciszkańskie.
Bonifiatrzy – 1540 w Hiszpanii, zajmują się chorymi umysłowo.
Oratorianie = filipini – 1551, pielgrzymki, praca na terenach zaniedbanych, kazania dla dzieci.
Filipini – 1564, odłam oratorianów, placówki w Polsce w Tarnowie.
Pijarzy – 1579, działalność oświatowa, rywalizowali z jezuitami, po likwidacji zakonu jezuitów 1773 przejęli ich ośrodki.
Salezjanie – 1857, opieka nad młodzieżą.
Kapucyni – odłam franciszkanów, żebraczy zakon, w Polsce od 1681.
1
Zakony rycerskie: templariusze, joanici = kawalerowie maltańscy, krzyżacy, zakon braci dobrzyńskich, kawalerowie
mieczowi.
Miejsce Kościoła w systemie polityczno-ustrojowym Polski.
1510 – konstytucja zabrania przekazywania dóbr Kościołowi.
1563-1565 – pozbawiono jurysdykcji kościelnej nad osobami świeckimi.
Od poł XVI w – opłaty na rzecz K – pozostałość z czasów zależności Polski od pp ustały ostatecznie.
1555 – koniec ze świętopietrzem – (w Polsce wiąże się z dagome iudex – podymne, później jako pogłówne. 1318 zgoda na koronę
Łokietka, zaniechano poboru w wyniku reformacji po 1555).
1567 – annaty w dyspozycji króla (jednoroczne wpłaty na rzecz Stolicy ap, na utrzymanie misjonarzy, świadczone za pierwszy
rok obsadzanych beneficjów).
Przeciwdziałanie wpływom reformacji.
Ekskomuniki – klątwa, odmowa posług rel, chrztu, ślubów i pogrzebów.
Interdykty – zakaz kultu w określonym miejscu (miejscowy: kraj, miasto, prowincja lub jednego K.) i osobowy, np. grupa osób.
Istniały nadal przywileje dla duch. Duch dalej było wyłączone spod władzy świeckiej za wyjątkiem spraw o
dobra ziemskie.
Kościół miał w swych rękach szkoły, szpitale i opiekę nad ubogimi.
Reformacja: tani Kościół,
Kalwinizm - średnia szlachta i magnaci – dążyli do odebrani dóbr ziemskich K., zniesienia dziesięcin i jurysdykcji (Małopolska,
Litwa).
Luteranizm – Zamożne mieszczaństwo gł miast pruskich (Gdańsk, Toruń i częściowo na Wielkopolsce), likwidacja hierarchii
kościelnej opanowanej przez szlachtę, spodziewali się podniesienia swej pozycji społecznej i prawnej.
1552 – Koncepcja Kościoła Narodowego – zjednoczenie religijne w jednym Kościele - (ZII August 1548-1572)
- sejmowy projekt koś. narodowego w Polsce, głoszone przez Łaski, Modrzewski, Przyłuski, dążył do:
-
podporządkowania kościoła państwu
zerwanie z Rzymem, król głową K.
zniesienie celibatu i zakonów
miał podporządkować także ludność prawosławną polskiej hierarchii duchownej
nabożeństwa w j. polskim
projekt soboru narodowego 1555
Popierany przez część episkopatu, która widząc postępy reformacji pragnęła uratować hierarchię kościelną
kosztem związku z pp. Siły kontrreformacji okazały się jednak silniejsze i do zerwania z pp nie doszło.
Dysydenci, różnowiercy – wyznawcy protestantyzmu.
1570 – ugoda sandomierska (kalwini, luteranie, bracia czescy bez arian). Anabaptyści, mennonici, bracia pol, morawscy.
1573 – konfederacja warszawska – włączona do art. henr. – tolerancja religijna, wieczny pokój. Odnosiła się
ogólnie do wszystkich wyznań i stanów. Dawała możność panom karania poddanych pod pozorem religii, co
dawało możliwość stosowania presji. K. kat został jednak nadal panującym a duch prot. nie uzyskali uprawnień
z jakich korzystała hierarchia kat.
Przyczyny upadku reformacji:
-
Reformacja nie zdobyła sobie bazy społecznej, chłopstwa, także plebs mieszczański (poza Pomor, Wlkpską i Lubelszczyzną)
Radykalizm społeczny arian – grożący zaburzeniami chłopskimi jak w Niem.
Zorientowali się, że nie ma siły protestanckiej w Polsce mogącej zyskać przewagę nad kat.
Kościół prawosławny czyli wschodni, prawnie uznany przez państwo
Posiadał własną hierarchię dla Litwy i ziem ruskich.
Na czele metropolita kijowski i 9 bpów. Podlegał patr w Konstantynopolu.
Bpi podlegali królowi.
1596 – unia brzeska, podporządkowanie K prawosławnego kat. Zachowywał obrzędy i liturgię w j.
słowiańskim (małżeństwa duch), ale został podporządkowany zwierzchnictwu pp. Do unii przystąpili bpi dążąc
do uzyskania równouprawnienia z bpami kat., mieli wejść do senatu, nie udało się im oraz znaczna część ukr. i
białoruskich magnatów – widzieli w tym ugruntowanie się Rzeczypospolitej szlacheckiej na tych ziemiach.
Jednak kościół prawosławny utrzymał się ponieważ miał szerokie poparcie rzesz ludności, drobnej szlachty,
Kozaków, mieszczan i chłopów.
Unia nie spełniła nadziei magnatów i jezuitów przyczyniając się do dalszego zaostrzenia przeciwieństw.
2
Kontrreformacja (prąd) i reforma Kościoła (reforma struktur, umocnienie się K) – zdefiniowanie pojęć.
Prąd w K. Kat zwalczający reformację w celu odbudowy własnej potęgi polit, gosp i kult oraz wpływów.
-
reforma wewn Kościoła, poprzez pogłębienie życia rel, wzmożenie dyscypliny, eliminacja nadużyć kleru
szkolnictwo jezuitów
propaganda i przymus wyznaniowy
w latach 70 XVI wieku odwrót szlachty od reformacji. Reformacja była zjawiskiem krótkotrwałym.
W Polsce łączy się z synodem piotrkowskim 1577 – przyjął uchwały soboru trydenckiego. Poparcie ZIII Wazy.
1603 – bpi krakowscy wydają pierwszy indeks ksiąg zakazanych
1658 – wygnanie braci polskich
od 1643 – prymas nie zwołuje synodów
1668 – zabroniono odstępstw od katolicyzmu pod karą banicji
1717 – zakazano publicznych nabożeństw protestanckich i budowy zborów
1736 – konkordat - W Polsce na przestrzeni wieków umowy z papiestwem zawierali: Zygmunt I Stary w 1519 z Leonem X (bulla
Romanus Pontifex) i w 1525 z Klemensem VII (bulla Cum singularem) w sprawie obsadzania stanowisk kościelnych, oraz August III
w 1736 z Klemensem XII w sprawie opactw i mianowania przez królów polskich 12/13 opatów komendatoryjnych.
Głównymi działaczami kontrreformacji byli: S. Hozjusz, J. Wujek, P. Skarga.
Za końcowy okres kontrref. uważa się poł. XVIII w. W porównaniu z innymi krajami kontrreformacja w Polsce przebiegała łagodnie.
Kościół prawosławny, unici – nie weszli bpi uniccy do senatu wobec sprzeciwu łacinników, którzy chcieli
utrzymać monopol władzy. Wobec tego część bpów z powrotem wraca na prawosławie.
1620 – przywrócono episkopat prawosławny na równi z unickim w Kijowie.
Prawosławie było dyskryminowane a wyznawcy poddani ograniczeniom politycznym. Jednak po upadku
kozaczyzny XVII/XVIII ponowny nacisk na duchowieństwo prawosławne w kierunku unii. Przyjęły bstwa:
przemyskie, lwowskie, łuckie, białoruskie w Mohylewie.
Także klasztory odebrano prawosławnym i przekazano bazylianom.
Kontrreformacja działała nie tylko względem nietolerancji rel ale także umacniała istniejący system feudalny.
Sprzyjała utrzymaniu się oligarchii magnackiej i stała się składnikiem „złotej wolności”.
Z drugiej strony nietolerancja i fanatyzm rel budził niezadowolenie szlachty.
Nietolerancja
Od poł XVII różnowiercy nie zasiadają w senacie. Później prawo do urzędu i 1733 prawo do godności posła na
sejm i deputata Trybunału (zjazd szlachty wybierających kandydatów do Trybunału koronnego – najwyższa instancja sądown.).
1673 – nobilitacja tylko dla katolików.
1717 – zakaz budowy nowych zborów w dobrach szlacheckich, w miastach królewskich już 1632.
1658 – na mocy konstytucji arianie wygnani z Polski. Przejście na katolicyzm nie uchroniło od prześladowań.
1659 – szlachta mazowiecka zniosła protestantyzm na Mazowszu.
1678 – tłum w Gdańsku zdemolował klasztor karmelitów.
1724 – sprawa toruńska, echo w całej Europie – tłum zdemolował kolegium jezuickie
Pogromy Żydów. Najgorzej karano ateizm.
W poł XVIII wieku reakcja katolicka zaczęła załamywać się.
Szerzy się deizm (Bóg jest Stwórcą, ale nie ingeruje w losy świata) i indyferentyzm (obojętność) religijna.
Barokowa religijność.
Prozę zdominowała twórczość polemiczno-religijna, podejmująca problemy walki kontrreformacji z reformacją po soborze
trydenckim (np. P. Skarga), a także okolicznościowa, kaznodziejska, gawędziarsko-pamiętnikarska. Epikę wierszowaną
reprezentował m.in. W. Potocki (Wojna chocimska 1670-1674, wydana 1850). W okresie zaostrzonej kontrreformacji i w czasach
saskich pojawiły się kłopoty z cenzurą dzieł przeciwstawiających się klerykalnej wizji świata. Język literatury stawał się coraz
bardziej manieryczny (m.in. makaronizmy), dlatego oświecenie traktowało barok jako epokę złych gustów, a nawet ciemnoty.
Obecnie twórczość barokowa, zarówno europejska, jak i polska, budzi zainteresowanie i jest wznawiana.
Kościół a oświecenie. Oświecenie w Polsce koń XVII pocz XIX wiek. Upadek systemu feudalnego, kryzys
instytucji społ., rew we Fr. Racjonalizm, empiryzm.
Oświecenie w Polsce rozwijało się w okresie zagrożenia bytu narodowego oraz reform mających odwrócić niekorzystny bieg historii
– stąd silne tendencje reformatorsko-wychowawcze, tworzenie instytucji wspierających, jak Teatr Narodowy czy Komisja Edukacji
Narodowej.
Pisarze przyswajali programowo kulturze i literaturze polskiej osiągnięcia klasycyzmu oraz europejskiej myśli filozoficznej
i estetycznej XVII-XVIII w., zwalczali przesądy i kulturę sarmatyzmu, propagowali postawę światłego obywatela patrioty
opowiadającego się za reformami społeczno-ustrojowymi. Tendencje owe wspierał król Stanisław August Poniatowski, ale radykalne
nurty pozostawały poza kręgiem dworu, np. Kuźnica Kołłątajowska i polski jakobinizm.
3