PODRĘCZNIK DOBRYCH PRAKTYK Innowacyjne metody
advertisement
PODRĘCZNIK DOBRYCH PRAKTYK Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego „Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie”., Instytucja Zarządzająca PROW 2014-2020 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Operacja realizowana przez Wielkopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Poznaniu, współfinansowana jest ze środków Unii Europejskiej w ramach Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020. Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Publikacja internetowa przygotowana w ramach realizacji operacji „Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego”. Operacja została zrealizowana w ramach Planu operacyjnego Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich na lata 2016-2017 w ramach SIR przez Wielkopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Poznaniu. Autorzy: Prof. dr hab. Marek Korbas – Instytut Ochrony Roślin PIB w Poznaniu Dr Ewa Jajor - Instytut Ochrony Roślin PIB w Poznaniu dr Joanna Horoszkiewicz-Janka - Instytut Ochrony Roślin PIB w Poznaniu dr hab. Andrzej Wójtowicz - Instytut Ochrony Roślin PIB w Poznaniu mgr Jakub Danielewicz - Instytut Ochrony Roślin PIB w Poznaniu Wioletta Kmiećkowiak – Wielkopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Poznaniu Skład: Eliza Lubiatowska-Krysiak – Wielkopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Poznaniu Zdjęcia na okładce: Jacek Strykowski – Wielkopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Poznaniu Wielkopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Poznaniu Ul. Sieradzka 29, 60-163 Poznań www.wodr.poznan.pl [email protected] tel. 61 86 304 11 Poznań, 2016r. Strona 2 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie.…. …………………………………………………………………………4 2. Krajobraz a ekosystem i agrocenoza………………………………………………………..6 3. Charakterystyka i etiologia jednostek chorobowych. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów. Metody zapobiegające stratom………………………………………………13 3.1. Zboża…………………………………………………………………………………13 3.2. Rzepak……………………………………………………………………………..…26 3.3. Kukurydza……………………………………………………………………………36 3.4. Rośliny bobowate……...……………………………………………………………..45 3.5. Ziemniak………………………………………………………………………...……55 4. Ograniczanie konkurencji w zrównoważonej biocenozie………………………………...70 5. Pozytywne komponenty zbóż ……………………………………………………………72 6. Podsumowanie……………………………………………………………………………73 7. Objawy chorób powodowanych przez patogeny grzybowe…………………………….…74 Strona 3 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 1. Wprowadzenie Zagrożenia i ochrona krajobrazu Pod pojęciem krajobrazu rozumiemy zewnętrzny wygląd części powierzchni ziemi w danym miejscu. Krajobraz ma określoną strukturę, spełnia pewne funkcje i posiada specyficzne wartości. W ujęciu wielkoobszarowym wyróżnia się krajobrazy naturalne, wykształcone pod wpływem środowiska (natury) i krajobrazy kulturalne, wytworzone pod wpływem oddziaływań człowieka. Podział ten nie jest ostry, gdyż „czyste” krajobrazy naturalne praktycznie już w Polsce nie występują, a krajobrazy kulturalne obok oddziaływań człowieka są oczywiście kształtowane przede wszystkim pod wpływemśrodowiska. Najmniejszą jednostką strukturalno – funkcjonalną krajobrazu jest ekosystem. W uproszczeniu wyróżnia się cztery podstawowe rodzaje ekosystemów: - naturalne, - półnaturalne, - rolnicze, - sztuczne. Podział ten, tak jak w przypadku krajobrazów, nie jest ostry, gdyż poszczególne ekosystemy mogą na siebie „zachodzić”. Warto zauważyć, że ekosystemy naturalne mogą występować zarówno w krajobrazie naturalnym jak i w krajobrazie wiejskim, a nawet zupełnie wyjątkowo w krajobrazie przemysłowo-miejskim. Bioróżnorodność jest jedną z cech krajobrazu i polega na jego strukturalnym zróżnicowaniu. Dla zachowania bioróżnorodności najcenniejsze ekosystemy i krajobrazy są objęte prawnymi formami ochrony przyrody: ochrona obszarowa, którą objęte są parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, ochrona gatunkowa roślin i zwierząt, ochrona indywidualna, obejmująca: pomniki przyrody, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Parki narodowe i rezerwaty przyrody, wraz z ich otulinami, wyróżniają się szczególnymi wartościami naukowymi i kulturowymi, są objęte szczegółowym planem ochrony. Natomiast w parkach krajobrazowych i na obszarach chronionego krajobrazu głównym celem jest uchronienie przed zniszczeniem i degradacją Strona 4 wartości przyrodniczo-krajobrazowych, aby Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego mogły spełniać funkcje turystyczne i rekreacyjne. Sposób gospodarowania rolniczego na tych obszarach powinien zapewniać stan równowagi ekologicznej różnych ekosystemów nadanym obszarze. Gospodarstwo stanowi wyodrębnioną jednostkę określonego ekosystemu ale jest z tym ekosystemem ściśle związane. Struktura i funkcje gospodarstwa powinny być dostosowane do rodzaju ekosystemu, w którym gospodarstwo jest położone. Zawsze jednak należy pamiętać o trzech podstawowych celach gospodarstwa: produkcyjno-ekonomicznym, ekologicznym i społecznym. W ramach celu ekologicznego gospodarstwo musi chronić wodę, glebę, powietrze i bioróżnorodność oraz inne walory krajobrazu. Strona 5 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 2. Krajobraz a ekosystem i agrocenoza Fot. W.Kmiećkowiak Krajobraz to fragment powierzchni ziemi o określonej fizjonomii (o określonych, powtarzalnych cechach), na którą składa się mozaika ekosystemów1 określonego typu. Krajobraz to przestrzeń, w której funkcjonujemy, na którą oddziałujemy, ale która ma wpływ także na nasze życie. Rozróżnia się różne typy krajobrazu. W Polsce dominuje obecnie krajobraz kulturowy, którego zasadnicze elementy powstały i są nadal pod stałą presją działalności człowieka. Krajobraz rolniczy natomiast, to typ krajobrazu zdominowany przez rolnicze formy zagospodarowania przestrzeni. Jest krajobrazem ze znacznym udziałem elementów antropogenicznych (powstałych pod wpływem czynników zależnych od człowieka). Na pozór jest to krajobraz niesprzyjający dzikiej przyrodzie, w rzeczywistości zamieszkany jest przez bogaty świat roślin i zwierząt. Wyrazem uznania krajobrazu jako istotnej części naszego życia jest sporządzona we Florencji, w 2000 r., Europejska Konwencja Krajobrazowa, ratyfikowana przez Polskę. Konwencja stwierdza, że krajobraz jest podstawowym komponentem europejskiego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, zakłada między innymi promowanie ochrony, gospodarski i planowania krajobrazu, a także organizowanie współpracy europejskiej w tym zakresie. Współczesny krajobraz jest mozaiką różnych elementów, tak naturalnych, jak i stworzonych przez człowieka. Różnorodność oczekiwań względem krajobrazu wyrażana przez różne grupy użytkowników zmusza do szerokiego spojrzenia na możliwości dalszego jego wykorzystania i przekształcania. Poziom zdegradowania krajobrazów europejskich 1 ekosystem – podstawowa jednostka przestrzenna w badaniach ekologicznych, zajmująca określony, jednorodny typ siedliska wraz z zamieszkującymi go organizmami, np. łąka, jezioro Strona 6 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego zmusza do zahamowania tych procesów, czego domaga się coraz liczniejsza część społeczeństwa. Zachowanie określonych typów krajobrazu jest ważne z punktu widzenia ochrony flory i fauny. Jakie cechy krajobrazu rolniczego będą więc pożądane i preferowane z punktu widzenia ochrony przyrody? Będzie to krajobraz urozmaicony, stanowiący mozaikę większej liczby ekosystemów, z agrocenozami2 ekstensywnie użytkowanymi, bogatymi w łąki, kępy i pasy drzew, miedze, oczka wodne, torfowiska. To właśnie te wszystkie enklawy gromadzą ogromne bogactwo gatunków i są ostojami naturalnych cech miejscowej przyrody. Często stanowią one korytarze ekologiczne, które umożliwiają przemieszczanie zwierząt i pozwalają zachować właściwą strukturę genetyczną populacji zasiedlających większy obszar. Niepożądane są natomiast wszelkiego rodzaju elementy obce geograficznie. Preferowane są w nasadzeniach rodzime dla danego regionu gatunki roślin i zwierząt. Bardzo istotny dla wizerunku polskiej wsi, choć nadal niedoceniany jest aspekt kulturowy. Zachowanie cech i tradycji regionalnych, to jedno z ważniejszych zadań architektury krajobrazu i planowania przestrzennego, ale także i samego rolnictwa. Uwaga! Tradycyjne użytkowanie gruntów nie oznacza wcale konieczności powrotu do prymitywnych form rolnictwa. Przez rolnictwo tradycyjne nie musimy rozumieć takiego sposobu użytkowania, jakie istniało setki lat temu. Dzisiaj jeszcze w wielu miejscach w kraju zachowały się tradycyjne odmiany roślin i rasy zwierząt, a łąki w dolinach rzecznych koszone są zgodnie z rytmami rzek. Niektóre ekosystemy, które uznaje się dzisiaj za ważne z punktu widzenia ochrony przyrody, są właśnie wytworem działalności człowieka. Nie wyklucza się stosowania nowoczesnych maszyn i urządzeń, a raczej jedynie promuje się ich wykorzystanie zgodnie z dotychczasowymi praktykami rolniczymi przyjętymi w danej okolicy, które są korzystne z punktu widzenia ochrony zasobów przyrodniczych. 2 agrocenoza, agrobiocenoza, biocenoza uprawna – specyficzny typ biocenozy wytworzony na terenach użytkowanych rolniczo (pola, łąki, sady), charakteryzujący się z reguły znacznym uproszczeniem pod względem składu gatunkowego w porównaniu z biocenozą naturalną oraz osłabionymi możliwościami samoregulacji, z czego wynika podatność na choroby i szkodników Strona 7 inwazje Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Zagrożenia i ochrona krajobrazu w rolnictwie Fot.W.Kmiećkowiak Podstawowym aktem prawnym w zakresie ochrony przyrody jest ustawa o ochronie przyrody (Dz. U. z 2013 r., poz. 627). Zgodnie z zapisami tej ustawy przez ochronę przyrody rozumiemy zachowanie, zrównoważone użytkowanie oraz odnawianie zasobów, tworów i składników przyrody, w tym m.in. krajobrazu. Według ustawy ochrona krajobrazu polega na zachowaniu jego cech charakterystycznych. Służyć ma temu m.in. obejmowanie ochroną obszarową terenów o znaczących walorach krajobrazowych. Ochrona zasobów przyrodniczych, w różnym zakresie, dotyczy wszystkich obywateli, nie wyłączając rolników. Przemiany krajobrazów dążą obecnie do uproszczenia, w wyniku intensywnej uprawy i ujednolicenia ich fizjonomii oraz zaniku odrębności regionalnych. Zmiany struktury agrarnej - scalanie gruntów, zanik miedz i zadrzewień śródpolnych oraz cennych użytków przyrodniczych powoduje, że krajobraz staje się uproszczony, monotonny, a wzmożona erozja gleb przynosi także straty gospodarcze. Znaczące wylesienia zmieniły stosunki wodne w całych zlewniach – zagrożone są tradycyjne, ekstensywnie uprawiane łąki i pastwiska, torfowiska i śródpolne oczka wodne. Zanikają obszary podmokłe. Agrocenozy oraz przyległe do nich ekosystemy, szczególnie zbiorniki wodne są zagrożone wskutek nadmiernej i nie zawsze przemyślanej chemizacji rolnictwa – skażenie nawozami i środkami ochrony roślin. Na krajobraz wpływ ma też stosowanie ciężkiego sprzętu, melioracje, wypalanie łąk i wprowadzanie nowych odmian lub mieszańców roślin oraz gatunków obcych geograficznie. Celowe lub przypadkowe wprowadzanie gatunków obcego pochodzenia, zarówno roślin, jak i zwierząt, uznawane jest za jeden z największych problemów ochrony rodzimych zasobów Strona 8 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego różnorodności biologicznej. Niekorzystna jest nadmierna intensyfikacja gospodarki łąkarskiej lub pastwiskowej, czyli wczesne terminy koszenia i wypasów, zwiększanie obsady zwierząt. Zanikają lokalne ras zwierząt gospodarskich i lokalne odmiany roślin uprawnych. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę z tego, że zagrożeniem jest nie tylko intensyfikacja, ale także zarzucenie użytkowania, szczególnie w przypadku użytków zielonych. W sytuacji zaprzestania koszenia lub wypasu już po kilku latach widoczne są znaczne zmiany w siedliskach. Pojawiają się zarośla, z czasem lasy. Ma miejsce tzw. sukcesja. Ale to i tak lepsze od sztucznych nasadzeń. Wszystkie łąki są ważnym elementem różnorodności biologicznej, a poprzez licznie kwitnące gatunki nadają specyficzny charakter całym krajobrazom. Oczywiście na stan krajobrazu wiejskiego wpływ ma nie tylko rolnictwo. Przyczyną przemian mogą być zmiany klimatyczne, przemysłowe zanieczyszczenia środowiska, przeznaczanie gruntów na cele nie związane z użytkowaniem rolniczym, fragmentacja będąca skutkiem zagęszczania sieci dróg, rozwoju osadnictwa i przemysłu, budowa dużych zbiorników zaporowych w dolinach rzecznych, eksploatacja złóż itp. Ale są też takie miejsca, enklawy, gdzie przekształcenia krajobrazu nie zaszły jeszcze zbyt daleko i nadal istnieje tam możliwość zachowania cennych typów krajobrazu. Służy temu m.in. program rolnośrodowiskowy. Zasady kształtowania krajobrazów rolniczych · Ochrona i kształtowanie bogatej struktury ekologicznej krajobrazu rolniczego (zadrzewienia, płaty leśne, oczka wodne, miedze) · Zachowanie mozaiki zbiorowisk naturalnych, półnaturalnych i antropogenicznych · Hamowanie komasacji pól – ochrona miedz (i chwastów) · Rozwój sieci zadrzewień w obszarach rolniczych – stanowią środowisko życia i pokarm dla bardzo wielu gatunków · Uprawa roślin motylkowych. Ich unikatową cechą jest zdolność do wiązania azotu atmosferycznego dzięki symbiozie z bakteriami z rodzaju Rhizobium. Ponadto rośliny te mają znaczenie miododajne · Na terenach chronionych – przywrócenie tradycyjnego krajobrazu rolniczego · Ochrona wód - ochrona zbiorników śródpolnych, zagospodarowanie strefy brzegowej przez roślinność - najlepiej naturalną · Obudowa roślinnością obiektów nieestetycznych czy szkodliwych Strona 9 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego · Edukacja ekologiczna ludności wiejskiej (ochrona zadrzewień, zakaz wypalania roślinności, zakaz nieuregulowanego wyrzucania śmieci i wylewania ścieków, dbałość o estetykę otoczenia). Obowiązek ochrony krajobrazu, przyrody wynika też z wymogów wzajemnej zgodności, do spełniania których zobowiązani są wszyscy ci rolnicy, którzy korzystają z dopłat obszarowych oraz z niektórych innych płatności, np. rolnośrodowiskowych, czy ONW. Minimalne normy w zakresie dobrej kultury rolnej nakładają obowiązek koszenia łąk oraz pastwisk niewypasanych co najmniej raz w roku w terminie do 31 lipca. Zabrania się wypalania gruntów rolnych. Nie wolno niszczyć drzew będących pomnikami przyrody oraz rowów do 2 m szerokości, a także rolnik ma obowiązek zachowywać w obrębie działki rolnej oczka wodne o łącznej powierzchni do 100 m². Zabrania się też niszczenia siedlisk roślin i zwierząt objętych ochroną gatunkową oraz siedlisk przyrodniczych położonych na obszarach objętych formami ochrony przyrody, na podstawie przepisów ustawy o ochronie przyrody. Należy zachowywać zadeklarowaną powierzchnię trwałych użytków zielonych. Różnorodność biologiczna i krajobrazowa obszarów wiejskich Polski należy do najbogatszych w Europie. Działalność rolnicza ma ogromny wpływ na bioróżnorodność na znacznych obszarach, ponieważ bezpośrednio wpływa na wszystkie żywe organizmy występujące na terenach rolnych, a poprzez emisję związków lotnych i wypłukiwanie związków rozpuszczalnych, oddziałuje na organizmy na terenach sąsiadujących z rolnictwem. O potencjalnej bioróżnorodności świadczyć może występowanie na terenie gospodarstwa takich elementów jak: 1. Trwałe użytki zielone, 2. Sady, 3. Ogródek przydomowy (zwłaszcza ozdobny z przewagą kwiatów i krzewów kwitnących), 4. Stawy, oczka wodne, naturalne zbiorniki i cieki wodne, 5. Zadrzewienia, zakrzaczenia śródpolne, 6. Miedze śródpolne, pasy zieleni, 7. Tereny podmokłe, bagniste, 8. Stare drzewa dziuplaste, 9. Gniazda ptaków, nietoperzy. Strona 10 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Przykłady i propozycje działań sprzyjających utrzymaniu oraz poprawie bioróżnorodności: · Program rolnośrodowiskowy, · Produkcja ekologiczna, · Produkcja zrównoważona, · Pozostawienie okrywy roślinnej na gruntach ornych w okresie jesień-zima, · Stosowanie międzyplonów, · Mulczowanie gleby, · Rośliny w uprawie współrzędnej, · Uprawa roślin zwiększających bioróżnorodność, · Wypas zwierząt, · Rewitalizacja trwałych użytków zielonych, · Prowadzenie gospodarki rybackiej, · Prowadzenie gospodarki pasiecznej, · Zakładanie budek lęgowych, · Zakładanie paśników, · Zakładanie karmników, · Zalesianie. Działania negatywnie wpływające na zachowanie bioróżnorodności i krajobrazu: · Zaorywanie łąk i pastwisk, · Wypalanie traw, · Zaorywanie miedz, · Zasypywanie zbiorników wodnych, · Usuwanie naturalnych zakrzewień i zadrzewień, · Zastawianie pułapek na drapieżniki, · Stosowanie środków ochrony roślin - chemizacja rolnictwa oddziałuje negatywnie na zjawisko bioróżnorodności. Jednak stopień tego wpływu zależy od dawek, sposobu i terminu stosowania wspomnianych środków. Zaleca się sięganie po biologiczne środki ochrony roślin. · Stosowanie nawozów - rodzaj ich wpływu na bioróżnorodność zależy od dawek, sposobu i terminu stosowania. Jednak jako najkorzystniejsze dla zachowania bioróżnorodności zalecane jest wykorzystywanie nawozów naturalnych, stosowanie nawozów zielonych, a ograniczanie nawozów sztucznych. Stosowanie Strona 11 nawozów Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego wapniowych wpływa korzystnie przede wszystkim na bioróżnorodność życia glebowego. Zaleca się wykorzystywanie tzw. efektywnych mikroorganizmów. Otoczenie - na bioróżnorodność na terenie gospodarstw wpływa również ich otoczenie. Wpływ otoczenia może mieć charakter pozytywny stanowiąc strefę ochronną przed zanieczyszczeniami lub negatywny stanowiąc np. źródło zanieczyszczeń. Najczęściej wymienianymi elementami otoczenia oddziaływującymi pozytywnie na utrzymanie bioróżnorodności w gospodarstwie są zadrzewienia i zakrzaczenia oraz lasy. Zalecenia dotyczące zachowania bioróżnorodności w gospodarstwie rolnym · utrzymanie istniejących lub zakładanie nowych zadrzewień, zakrzaczeń oraz miedz śródpolnych na terenie gospodarstwa - stanowią one miejsce bytowania ptaków, ssaków, owadów oraz roślin; · wprowadzenie międzyplonów do upraw, które korzystnie wpływają na glebę, poprawiając jej strukturę i stwarzając dobre warunki do rozwoju mikroorganizmów i licznych organizmów zwierzęcych w glebie, szczególnie jeśli zastosowane zostaną rośliny motylkowe i strączkowe · prowadzenie właściwej gospodarki na użytkach zielonych; · kontynuowanie stosowania zasad dobrej praktyki rolniczej na obszarze gospodarstwa; · racjonalna gospodarka nawozami oraz środkami ochrony roślin, w tym integrowana ochrona roślin; · utrzymanie istniejących elementów krajobrazu takich jak: oczka wodne torfowiska, kamieńce; · stosowanie racjonalnego płodozmianu; · realizacja Programu rolnośrodowiskowego, jako działania służącego ochronie bioróżnorodności. Strona 12 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 3. Charakterystyka i etiologia jednostek chorobowych. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów. Metody zapobiegające stratom 3.1. Zboża Wszystkie uprawiane w Polsce gatunki zbóż często są porażane przez liczne grzyby chorobotwórcze. Choroby w uprawach zbóż mogą powodować istotne straty w plonie ziarna – najczęściej podaje się, że wynoszą one średnio około 10–20% potencjalnego plonu. Oprócz strat w plonie w przypadku wystąpienia fuzariozy kłosów, ziarno może być skażone (zanieczyszczone) przez mikotoksyny wytwarzane przez liczne gatunki grzybów z rodzaju Fusarium, które wywołują chorobę. Gdy poziom mikotoksyn przekroczy dopuszczalne i określone przez Unię Europejską normy, ziarno nie może być wykorzystywane jako pasza ani dalej przetwarzane. Występowaniu wielu chorób zbóż w gospodarstwie można zapobiec, stosując kwalifikowany, odpowiednio zaprawiony materiał siewny. W trakcie wegetacji zbóż należy prowadzić częste lustracje polowe aby w odpowiednim terminie zastosować właściwy fungicyd w celu zwalczenia występujących chorób. Opisane objawy chorób pozwolą zidentyfikować organizm chorobotwórczy powodujący zmiany występujące na organach zbóż, co umożliwi podjęcie decyzji o zwalczaniu patogenu lub przygotowanie się na ograniczanie wykrytej choroby w przyszłym sezonie wegetacyjnym. Rdza żółta Puccinia striiformis 1. Charakterystyka i etiologia Choroba występuje głównie na pszenicy i pszenżycie. Wzdłuż nerwów liści i pochew liściowych widoczne są żółte lub pomarańczowe brodawki (uredinia). Podobne objawy występują na kłosach w postaci żółtych, pomarańczowych, brunatnych brodawek na plewach i wewnątrz plew lub na ościach. Porażone kłoski w kłosie przedwcześnie bieleją. Rozwojowi sprzyja duża wilgotność i intensywne nasłonecznienie. Zasychanie liści spowodowane jest wystąpieniem choroby utrudnia przewodzenie składników pokarmowych do kłosa. W wyniku tego następuje spadek plonowania. Strona 13 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Po zbiorze zbóż grzyb przeczekuje na zielonych częściach roślin oraz samosiewach w stadium urediniów lub rozwijającej się międzykomórkowo grzybni. Co 16-18 dni grzyb może wydawać nową generację zarodników przy średniej temperaturze 10°C. 3. Metody zapobiegające stratom: - niszczenie samosiewów, - staranna uprawa gleby, - unikanie siewu pszenicy ozimej w sąsiedztwie jarej, - zrównoważone nawożenie, zwłaszcza azotem, - siew w optymalnym terminie, - siew odmian odpornych, - ochrona przy użyciu fungicydów. Rdza brunatna Puccinia recondita f. sp. tritici, Puccinia recondita f. sp. secalis 1. Charakterystyka i etiologia Choroba występuje w uprawie pszenicy, pszenżyta i żyta. Charakterystyczną cechą jest obecność brunatnych lub pomarańczowych wypukłych skupień zarodników wokół których niekiedy występuje jasna obwódka, najczęściej po górnej stronie blaszki liściowej. Są one porozrzucane przypadkowo na całej powierzchni liścia. Czasami brunatne brodawki obserwować można na pochwach liściowych oraz kłosach. Choroba powoduje znaczne straty plonu gdy wystąpi już jesienią. Ryzyko epidemii stwarza krótki cykl rozwojowy. Optymalna temperatura 15°C-18°C i wysoka wilgotność sprzyja rozwojowi choroby. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Sprawca choroby zimuje w postaci urediniospor lub grzybni na oziminach, samosiewach i trawnikach. Kiełkujące urediniospory powodują infekcję. Choroba ma bardzo krótki cykl rozwojowy, który od momentu infekcji do pojawienia się pierwszych urediniospor – zarodników propagacyjnych. Jednym ze źródeł choroby mogą być zarodniki przenoszone z masami powietrza z krajów południowo-wschodniej Europy. Strona 14 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 3. Metody zapobiegające stratom: - niszczenie samosiewów, - uprawa odmian o podwyższonej odporności, - ochrona przy użyciu fungicydów. Septorioza paskowana liści pszenicy Mycosphaerella graminicola, stadium konidialne Septoria tritici 1. Charakterystyka i etiologia Charakterystyczne objawy wystąpienia choroby to brązowej barwy nekrozy z czarnymi punktami – piknidiami. Początkowo we wczesnych fazach rozwojowych zbóż na liściach plamy są owalne, a w późniejszych fazach mają charakter wydłużonych pasków. Rozległe plamy prowadzą do przedwczesnego zasychania liści. Optymalna temperatura do rozwoju choroby to 20°C -25°C. Choroba występuje przede wszystkim w uprawie pszenicy. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Grzyb zimuje w porażonych fragmentach roślin pozostających po zbiorze oraz samosiewach pszenicy. Źródłem infekcji pierwotnej są zarodniki workowe uwalniane z pseudotecjów lub zarodniki konidialne tworzące się w piknidiach. 3. Metody zapobiegające stratom: - głęboka orka, - niszczenie samosiewów, - uprawa odmian mniej podatnych, - zaprawianie ziarna odpowiednimi zaprawami, - ochrona przy użyciu fungicydów. Strona 15 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Septorioza plew Phaeosphaeria nodorum stadium konidialne Stagonospora nodorum 1. Charakterystyka i etiologia Na liściach i pochwach liściowych występują brązowe plamy, owalne z żółtą obwódką, niekiedy na powierzchni plam obserwuje się małe, brunatne punkty – piknidia. Na plewach zielonych kłosów widoczne sa fioletowobrązowe plamy, często plamy tworzą się od szczytu plew ku dołowi. Na powierzchni plam na plewach pod koniec wegetacji pojawiają się kuliste owocniki grzyba S. nodorum. Występujące plamy często zalewają się ze sobą, powodując zasychanie i zamieranie liści. Optymalna temperatura do rozwoju choroby wynosi od 22°C do 24°C i wysoka wilgotność powietrza. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Objawy pojawiające się w początkowych fazach rozwojowych pszenicy są wynikiem wysiewu porażonego materiału siewnego. Później infekcje powodują askospory oraz zarodniki konidialne. Askospory są przenoszone z wiatrem na znaczne odległości. Zarodniki konidialne uwalniają się z piknidiów w formie wstęgi o barwie cielistej i konsystencji śluzowatej na porażonych liściach i rozprzestrzeniają się z rozpryskującymi kroplami deszczu na sąsiednie rośliny. Porażone samosiewy są także źródłem choroby. 3. Metody zapobiegające stratom: - głęboka orka, - niszczenie samosiewów, - uprawa odmian mniej podatnych, - zaprawianie ziarna odpowiednimi zaprawami, - stosowanie zdrowego materiału siewnego, - ochrona przy użyciu fungicydów. Strona 16 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Zgorzel siewek kompleks grzybów 1. Charakterystyka i etiologia Choroba występuje w uprawie wszystkich zbóż uprawianych w Polsce. W wyniku wystąpienia choroby występuje przedwschodowe lub powschodowe zamieranie roślin. W wyniku wystąpienia zgorzeli następuje zmniejszenie obsady roślin oraz zahamowanie rozwoju wschodzących siewek. Na szyjkach korzeniowych i korzeniach siewek występują brązowobrunatne plamy, nibyźdźbło ulega przewężeniu, a rośliny przewracają się. Liście są częściowo lub całkowicie zdeformowane z żółtymi nekrozami. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Źródłem infekcji jest wiele gatunków grzybów występujących w postaci grzybni, zarodników i przetrwalników. 3. Metody zapobiegające stratom: - wysiew zdrowego i kwalifikowanego materiału siewnego, - stworzenie optymalnych warunków do rozwoju zbóż, - zaprawianie ziarna odpowiednimi zaprawami. Fuzarioza kłosów Gibberella avenacea, G. zeae, Gibberella spp., Monographella nivalis, stadium konidialne: Fusarium avenaceum, F. graminearum, F. culmorum, Microdochium nivale, Fusarium spp. 1. Charakterystyka i etiologia Choroba występuje w uprawie pszenicy, pszenżyta, żyta, jęczmienai i owsa. W wyniku wystąpienia choroby następuje pobielenie poszczególnych kłosków, pięterek lub całego kłosa. Na porażonej części kłosa widoczny jest pomarańczowy nalot sporodochiów- skupisk zarodników lub watowata grzybnia. W efekcie wystąpienia choroby następuje redukcja plonu spowodowana zdrobnieniem ziarna oraz pogorszenie jakości (mikotoksyny). Wystąpieniu choroby sprzyja podwyższona wilgotność, osłabienie roślin, uprawa odmian karłowych i odmian o zwartym kłosie. Strona 17 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Patogen może przetrwać zimę na resztkach pożniwnych w postaci chlamidospor lub grzybni w glebie oraz porażonych ziarniakach. Wiosną tworzą się makrokonidia rozprzestrzeniające się z kroplami deszczu na kolejne rośliny. Infekowanie kłosów odbywa się na początku fazy kwitnienia, ale w sporadycznych przypadkach do porażenia może dochodzić gdy kłosy znajdują się w pochwie liściowej. 3. Metody zapobiegające stratom: - wysiewać odmiany o wyższej odporności na choroby oraz wyleganie, - wysiew kwalifikowanego materiału siewnego, - niszczenie źródeł infekcji, - wykonywanie podorywki i głębokiej orki jesienią, - właściwe nawożenie, - ochrona przy użyciu fungicydów. Głownia pyląca pszenicy Ustilago tritici 1. Charakterystyka i etiologia Kłosy wydostające się z pochew liściowych są zmienione i ciemnobrunatne, a w miejscy zniszczonych kłosków znajdują się skupiska czarnych teliospor. Wystąpienie choroby powoduje obniżkę plonu i zagraża pobliskim zdrowym plantacjom. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Z powodu wcześniejszego ukazywania się kłosów chorych niż zdrowych zarodniki grzyba (teliospory) są przenoszone z wiatrem na zdrowe kłosy w fazie kwitnienia. Dochodzi do zakażenia kwiatów, z których wykształcają się zakażone ziarniaki wyglądem nie różniące się od ziarniaków zdrowych. Wysiane w następnym sezonie wegetacyjnym porażone ziarno kiełkuje, a znajdująca się wewnątrz grzybnia sprawcy choroby przerasta tkanki w kierunku kłosa, silnie się w nim rozrasta i niszczy go. 3. Metody zapobiegające stratom: - wysiew zdrowego, kwalifikowanego materiału siewnego, - zaprawianie ziarna odpowiednimi zaprawami. Strona 18 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Łamliwość źdźbła zbóż Oculimacula acuformis, Oculimacula yallundae, stadium konidialne: Helgardia acuformis, H. herpotrichoides 1. Charakterystyka i etiologia Choroba występuje głownie w uprawie zbóż ozimych. Charkaterystyczne plamy na źdźbłach są owalne, soczewkowate, z bursztynowobrązową rozmywającą się obwódką, na powierzchni plam czarne przyprószenie, tzw. „łatki”. Występuje przedwczesne bielenie kłosów. Porażenie wpływa na słabsze zaopatrzenie kłosa w wodę i substancje odżywcze przez co ziarno jest mniejsze. Choroba utrudnia zbiór, ponieważ porażone rośliny wylegają w różnych kierunkach. Rozwojowi sprzyja ciepła i wilgotna jesień, łagodna zima i wczesna ciepła wiosna. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Sprawcy choroby są pasożytami względnymi i mogą przetrwać w glebie kilka lat bez rośliny żywicielskiej. Grzyby te zimują na resztkach pożniwnych i porażonych jesienią oziminach. Pierwotne źródło choroby stanowią zarodniki konidialne i askospory grzyba. Są nimi również grzybnia oraz sklerocja. 3. Metody zapobiegające stratom: - wczesne i dokładne wykonanie podorywki, - właściwy płodozmian, - niszczenie samosiewów, - optymalne nawożenie, - ochrona przy użyciu fungicydów. Pasiastość liści jęczmienia Pyrenophora graminea, stadium konidialne: Drechslera graminea 1. Charakterystyka i etiologia Liście porażonych są początkowo chlorotyczne, później brunatne z długimi smugami wzdłuż nerwów pojawiającymi się w fazie strzelania w źdźbło. W miejscach przebarwień liście pękają na wąskie pasma, a następnie zasychają. Kłos jest nie wykształcony lub zdeformowany. Porażone rośliny są niższe od zdrowych. Strona 19 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Pierwotnym źródłem choroby są porażone ziarniaki. Z ziarna grzybnia przerasta systemicznie młodą roślinę. Grzyb przerasta tkanki liścia i powoduje ich zniszczenie. Na porażonych liściach wyrastają trzonki konidialne, na których tworzą się zarodniki konidialne. W okresie kwitnienia jęczmienia zarodniki te z porażonych liści przenoszone są z wiatrem na zdrowe kłosy, zakażając ziarniaki. 3. Metody zapobiegające stratom: - zaprawianie ziarna odpowiednimi zaprawami. Śnieć cuchnąca pszenicy Tilletia caries 1. Charakterystyka i etiologia Źdźbło chorych roślin jest krótsze niż u zdrowych roślin i osiągają 2/3 wielkości roślin zdrowych. Chore rośliny bardziej się krzewią. Kłosy są sterczące z rozchylonymi plewkami, zamiast ziarniaków znajdują się torebki śnieciowe wypełnione brunatną mazistą mazią o zapachu śledzi. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Źródłem choroby są teliospory obecne na powierzchni ziarniaków użytych do siewu. Po wysianiu zanieczyszczonego teliosporami ziarna w sprzyjających warunkach zakażone zostają kiełki, a podczas wzrostu roślin grzybnia patogena rośnie wewnątrz i silnie rozrasta się w zawiązkach ziarniaków. W czasie omłotu torebki śnieciowe z porażonych kłosów pękają, uwalniając zarodniki (teliospory) osiadające między innymi na zdrowym ziarnie. 3. Metody zapobiegające stratom: - zaprawianie ziarna odpowiednimi zaprawami. Strona 20 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Mączniak prawdziwy zbóż i traw Blumeria graminis 1. Charakterystyka i etiologia Choroba występuje na wszystkich zbożach uprawianych w Polsce. Na powierzchni liści występuje biały, mączysty nalot grzybni powietrznej B. graminis. Obecny jest on również niekiedy na pochwach liściowych. Również na kłosach występuje biały, mączysty nalot na powierzchni plew. Wystąpienie choroby powoduje zmniejszenie powierzchni asymilacyjnej liści, przez co ziarno jest gorzej wypełnione. W przypadku silnego porażenia następuje zamieranie pędów kłosonośnych. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Grzyb zimuje w postaci grzybni na zbożach ozimych, trawach i samosiewach zbóż. Dla zbóż ozimych pierwotne źródło infekcji stanowią zarodniki konidialne lub askospory. Zakażenia zbóż jarych dokonują zarodniki konidialne przenoszone przez wiatr. 3. Metody zapobiegające stratom: - staranne przyorywanie ścierniska oraz niszczenie samosiewów, - zrównoważone nawożenie (zwłaszcza N), - uprawa odmian o większej odporności, - zaprawianie ziarna odpowiednimi zaprawami, - ochrona przy użyciu fungicydów. Strona 21 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Plamistość siatkowa jęczmienia Pyrenophora teres (Drechslera Teres) 1. Charakterystyka i etiologia Na liściach początkowo pojawiają się brunatna plamki, które z czasem się powiększają. Składają się one z poprzecznych i podłużnych kresek tworzących wzór „siatki”, często otoczone chlorotyczną obwódką (objawy typowe). Występować mogą również objawy nietypowe w postaci owalnych, brunatnoczarnych lub ciemnobrązowych plam o nieregularnym brzegu. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Częstym źródłem infekcji są porażone ziarniaki. Grzyb może bytować na resztkach pożniwnych, na których wytwarza askospory zakażające rośliny jęczmienia. Dokonują tego również zarodniki konidialne przenoszone z porażonych roślin z deszczem i wiatrem na sąsiednie rośliny i plantacje. 3. Metody zapobiegające stratom: - wysiew zdrowego, kwalifikowanego materiału siewnego, - zaprawianie ziarna odpowiednimi zaprawami, - uprawa odmian mniej podatnych, - ochrona przy użyciu fungicydów. Pleśń śniegowa Monographella nivalis, stadium konidialne: Microdochium nivale 1. Charakterystyka i etiologia Liście porażonych roślin są początkowo chlorotyczne i z czasem zamierają. Na ich powierzchni pojawia się kremowy lub biały nalot grzybni i zarodnikowania. Następuje zamieranie roślin w rzędzie lub placowo. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Patogen może zasiedlać ziarno lub znajdować się w glebie w resztkach pożniwnych. 3. Metody zapobiegające stratom: - wysiew zdrowego, kwalifikowanego materiału siewnego, Strona 22 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego - właściwe nawożenie, - zaprawianie ziarna odpowiednimi zaprawami, - ochrona przy użyciu fungicydów. Brunatna plamistość liści Pyrenophora tritici-repentis, stadium konidialne: Drechslera tritici-repentis 1. Charakterystyka i etiologia Na liściach występują początkowo owalne, brunatne plamy otoczone chlorotyczną obwódką. W czasie wegetacji plamy powiększają się, powodując zamieranie liści. Na plewach plamy są owalne, małe z brązowymi plamkami. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Patogen przenosi się wraz z ziarniakami. Zimą bytuje na resztkach pożniwnych, dziko rosnących trawach oraz porażonych oziminach. Aby doszło do zakażenia, konieczne jest zwilżenie liści 3. Metody zapobiegające stratom: - właściwy płodozmian, - optymalizacja nawożenia, zwłaszcza N, - uprawa odmian mniej podatnych, - ochrona przy użyciu fungicydów. Czerń zbóż Davidiella sp., Lewia spp., stadium konidialne: Cladosporium spp., Alternaria alternata, Alternaria spp. 1. Charakterystyka i etiologia Na porażonych, dojrzewających kłosach i dojrzałych oczekujących na zbiór i innych częściach roślin występuje czarny nalot grzybni. Grzyb może wytwarzać mikotoksyny. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Grzyby zimują na obumarłych fragmentach roślin. W trakcie wegetacji zbóż zarodniki konidialne rozprzestrzeniane są z deszczem i wiatrem na sąsiednie rośliny. Strona 23 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 3. Metody zapobiegające stratom: - terminowy zbiór zbóż, - ochrona przy użyciu fungicydów. Fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła i korzeni Gibberella avenacea, G. zeae, Gibberella spp., stadium konidialne: Fusarium avenaceum, F. graminearum, F. culmorum, Fusarium spp. 1. Charakterystyka i etiologia Na porażonych pochwach liściowych źdźbła zbóż występują kreskowate lub nieregularne plamy barwy brązowej lub brunatnej. Korzenie porażonych roślin mogą być brązowe lub kasztanowe, a kolanka barwy brązowej. Cchoroba powoduje przerwanie dopływu asymilatów i wody do liścia i kłosa. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Grzyby rodzaju Fusarium zimują w postaci grzybni w glebie lub chalmydospor na resztkach pożniwnych. Pierwotne źródło choroby stanową porażone ziarniaki. Wiosną zakażenia dokonują zarodniki konidialne. 3. Metody zapobiegające stratom: - wysiew zdrowego, kwalifikowanego materiału siewnego, - właściwe nawożenie NPK, - prawidłowa uprawa gleby, - ochrona przy użyciu fungicydów. Strona 24 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego LITERATURA Fiedorow Z., Gołębniak B., Weber Z. 2008. Choroby Roślin Rolniczych. AR, Poznań: 116– 127. Horoszkiewicz-janka J., Korbas M. 2013. Integrowana ochrona zbóż przed chorobami. Zboża wysokiej jakości wszechstronne wykorzystanie. Agro Serwis Poradnik dla Producentów, ISBN 978-83-936019-4-3: 84-96. Korbas M., Czubiński T., Horoszkiewicz-Janka J., Jajor E., Danielewicz J. 2015. Atlas chorób roślin rolniczych dla praktyków. PWR Sp. z o.o. 2015, ISBN 978-83-61078-53-1. 368 ss. Korbas M., Jajor E. Horoszkiewicz-Janka J., Danielewicz J. 2016. Atlas chorób roślin rolniczych, Hortpress, 212 ss. Kryczyński S., Weber Z. 2011 (red.). Fitopatologia tom 2, Choroby roślin uprawnych. PWRiL, Warszawa, 464 ss. Agrios G.N. 2005. Plant Pathology. Elsevier Academic Press, 922. Mrówczyński M. (red.). 2013. Integrowana ochrona roślin rolniczych. Zastosowanie integrowanej ochrony. Tom I. PWRiL, Poznań, 286 ss. Mrówczyński M. (red.). 2013. Integrowana ochrona roślin rolniczych. Podstawy integrowanej ochrony. Tom I. PWRiL, Poznań, 153 ss. Strona 25 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 3.2. Rzepak Znaczenie patogenów w rzepaku jest zróżnicowane i zależy od warunków agroklimatycznych danego rejonu czy nawet pojedynczej plantacji. Ważnymi czynnikami, które często wpływają na większe nasilenie chorób są podwyższona wilgotność oraz umiarkowane temperatury powietrza i gleby. Jeżeli towarzyszy temu duży udział rzepaku w strukturze zasiewów lub stosuje się uproszczenia uprawowe to prawdopodobieństwo pojawienia się chorób jest bardzo wysokie. Występowanie i nasilenie sprawców chorób na rzepaku można skutecznie ograniczać przestrzegając zasad prawidłowej agrotechniki oraz uprawiając odmiany o podwyższonej odporności na porażenie. W sytuacji, gdy powyższe metody nie dają zadawalającego efektu w integrowanej ochronie roślin dopuszcza się użycie fungicydów. Zabieg chemiczny ma za zadanie obniżenie poziomu występowania sprawcy choroby do stanu, który nie ma znaczenia ekonomicznego dla plantacji rzepaku. Oznacza to, że dopuszcza się obecność patogenu na polu i jest to zgodne z założeniami bioróżnorodności w agroekosystemie. Cylindrosporioza roślin kapustowatych Pyrenopeziza brassicae, stadium konidialne: Cylindrosporium concentricum 1. Charakterystyka i etiologia Choroba występuje na kilku gatunkach z rodziny kapustowatych, w tym na rzepaku ozimym. W niektórych krajach Europy powoduje znaczne stary w plonie nasion. W Polsce choroba notowana jest sporadycznie. Objawy porażenia przez grzyba powodującego cylindrosporiozę można obserwować na wszystkich nadziemnych częściach rośliny. Objawy na roślinach widoczne są najczęściej wiosną od fazy wzrostu pędu, ale infekcja przez patogen następuje już jesienią. Na porażonych liściach pojawiają się plamy w postaci koncentrycznie ułożonych, białych skupisk zarodnikowania konidialnego (acerwulusów). W miarę rozwoju sprawcy choroby kutikula liści pęka, liść ulega deformacji, a następnie zamiera. Porażone liście, często nie opadają, tylko zwisają z łodyg. Na łodygach pojawiają się początkowo białe lub szare plamy z czarnymi cętkami na obwodzie, później widoczne są kilkucentymetrowe, podłużne, jasnobrunatne plamy o chropowatej, popękanej powierzchni z ciemną obwódką. Na łuszczynach występują brązowe, podłużne plamy. Silne porażenie łuszczyn powoduje Strona 26 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego zniekształcenie, zasychanie i przedwczesne dojrzewanie. Grzyb może powodować zahamowanie wzrostu lub całkowite zamieranie roślin. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Źródłem infekcji są resztki pożniwne i nasiona. W obumarłych fragmentach roślin powstają miseczkowatego kształtu apotecja z askosporami. Askospory mogą rozprzestrzeniać się wraz z wiatrem na duże odległości. W okresie wegetacji grzyb rozprzestrzenia się przede wszystkim przez zarodniki konidialne powstające w acerwulusach. Ich rozprzestrzenianie następuje przez krople deszczu i przez wiatr. Grzyb zimuje w postaci grzybni i acerwulusów najczęściej na porażonych roślinach. 3. Metody zapobiegania starom - odpowiedni płodozmian, - niszczenie resztek pożniwnych, - optymalna gęstość siewu, - głęboka orka, - optymalne nawożenie - stosowanie fungicydów. Czerń krzyżowych Alternaria spp. 1. Charakterystyka i etiologia Czerń krzyżowych występuje powszechnie na rzepaku ozimym i jarym oraz innych roślinach kapustowatych (gorczyca, kalafior, kapusta, brokuł i inne). Sprawcy choroby mogą rozwijać się we wszystkich fazach wzrostu rzepaku. Pierwsze objawy mogą wystąpić już na liścieniach i podliścieniowej części siewek rzepaku w postaci ciemnych, niewielkich, smugowatych plamek. Przy silnym porażeniu sprawcy choroby mogą powodować zgorzele przed- i po-wschodowe. Na porażonych liściach właściwych i łuszczynach rzepaku występują charakterystyczne owalne, brunatne lub ciemnobrunatne, nieco zagłębione plamy z żółtą obwódką. Na plamach występują często koncentrycznie, przemiennie strefy jasne z ciemnymi, na które składają się grzybnia, trzonki konidialne i zarodniki. Niekiedy widoczne są małe, owalne lub nieregularne czarne, zagłębione plamki z żółtą obwódką. Następnie plamy zlewają się, liście stają się żółtobrunatne Strona 27 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego i zamierają. Na pędzie głównym, na pędach bocznych i ogonkach liściowych grzyb powoduje powstawanie podłużnych plam, ostro ograniczonych, czarnych lub szarych. Nasiona z porażonych łuszczyn są drobne, niedojrzałe i często zainfekowane przez grzyby. Przy dużym nasileniu choroby łuszczyny zasychają przedwcześnie i pękają, a nasiona wysypują się. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Pierwotnym źródłem infekcji są nasiona, resztki pożniwne, chwasty i samosiewy rzepaku. W okresie wegetacji patogeny rozprzestrzeniają się za pomocą zarodników konidialnych, przenoszonych przez wiatr i deszcz. 3. Metody zapobiegania starom - odpowiedni płodozmian, - niszczenie resztek pożniwnych, - izolacja przestrzenna form jarych od ozimych, - optymalne nawożenie, - uprawa odmian o podwyższonej odporności, - stosowanie fungicydów. Kiła kapusty Plasmodiophora brassicae 1. Charakterystyka i etiologia Sprawca choroby jest polifagiem, poraża wiele gatunków roślin, głównie z rodziny kapustowatych w tym warzywa (kapusta, kalafior, brokuł, kalarepa, brokuł, brukselka, rzodkiewka i in.), rośliny rolnicze (rzepak ozimy, rzepak jary, rzepik, gorczyca) i chwasty (np. gorczyca polna, tobołki polne, tasznik pospolity, rzodkiew świrzepa, stulicha psia, samosiewy rzepaku). Objawy choroby widoczne są na korzeniu głównym oraz na korzeniach bocznych w postaci narośli-guzów o kształcie kulistym, maczugowatym i palczastym. Guzy mogą być pojedyncze, duże lub liczne i drobne. Na ich powierzchni nie obserwuje się włośników. Narośle powstają na skutek wniknięcia zarodników patogena przez włośniki lub rany do tkanek korzenia. Zainfekowane i znajdujące się w sąsiedztwie komórki korzenia silnie się rozrastają, czego efektem są narośle. Początkowo są one jasne, suche, białokremowe, Strona 28 potem Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego stopniowo brunatnieją, gniją i rozpadają się. Części nadziemne, w szczególności liście, więdną, żółkną lub czerwienieją. Kolejnym etapem choroby może być placowe zamieranie roślin. Starty w plonie związane są ze zużyciem części składników pokarmowych rośliny na tworzenie narośli oraz ich przedwczesnym zamieraniem z powodu zniszczenia systemu korzeniowego. Obniżka plonu zależy od ilości porażonych rośli i stopnia ich porażenia, niekiedy może wynosić nawet 100%. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Patogen może przetrwać w glebie nawet do 20 lat w postaci zarodników przetrwalnikowych. W sprzyjających warunkach z zarodników wydostają się pojedyncze dwuwiciowe pływki, które wnikają przez włośniki do korzeni. Na korzeniu powstają charakterystyczne narośla. Po ich rozpadzie zarodniki dostają się do gleby i są źródłem porażenia w następnych latach. 3. Metody zapobiegania starom - odpowiedni płodozmian, - wapnowanie (przed siewem rzepaku), - niszczenie resztek pożniwnych, - zwalczanie chwastów z rodziny kapustowatych, - uregulowanie stosunków wodnych w glebie, - unikanie zbyt wczesnego siewu, - dokładne czyszczenie maszyn, - uprawa odmian o podwyższonej odporności Mączniak prawdziwy Erysiphe cruciferarum 1. Charakterystyka i etiologia Choroba występuje powszechnie na wielu roślinach uprawnych z rodziny kapustowatych m.in. na rzepaku ozimym i jarym, gorczycy oraz na chwastach z tej rodziny (np. tasznik pospolity, tobołki polne). Porażenie roślin powoduje ograniczenie powierzchni asymilacyjnej liści, łodyg i łuszczyn. Sprawca choroby poraża wszystkie nadziemne części roślin, przez cały okres wegetacji Strona 29 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego rzepaku, najczęściej jednak pod koniec dojrzewania roślin. Na liściach, głównie na górnej stronie blaszki, pojawia się mączysty, biały nalot struktur grzyba, który stopniowo się rozszerza obejmując coraz większą powierzchnię. Silnie porażone liście żółkną i stopniowo zamierają. Na łodygach i ich rozgałęzieniach oraz na łuszczynach można zaobserwować podobne objawy. Na porażonych łodygach i ich rozgałęzieniach na jeszcze zielonych tkankach, pod białym nalotem grzybni, mogą wystąpić brunatnofioletowe plamy. Porażone łuszczyny są słabo rozwinięte i wydają drobne nasiona. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Głównym źródłem infekcji są porażone samosiewy rzepaku i chwasty. Na powierzchni zainfekowanych organów występuje grzybnia z trzonkami i zarodnikami konidialnymi tworząca biały nalot, początkowo luźny, a pod koniec wegetacji zwarty. Patogen najczęściej rozprzestrzenia się przez zarodniki konidialne przenoszone przez wiatr. 3. Metody zapobiegania starotom - odpowiedni płodozmian, - zwalczanie chwastów z rodziny kapustowatych, - właściwa norma wysiewu nasion, - izolacja przestrzenna form jarych od ozimych, - optymalne nawożenie. Mączniak rzekomy kapustowatych Hyaloperonospora parasitica 1. Charakterystyka i etiologia Choroba powszechnie występuje na rzepaku i innych roślinach kapustowatych w różnych fazach ich wzrostu. Największe znaczenie ma infekcja liścieni i pierwszych liści. Przy bardzo silnym porażeniu, siewki zamierają, a w konsekwencji dochodzi do istotnego zmniejszenia obsady roślin na plantacji. Na liścieniach i liściach wschodzących roślin, na dolnej stronie blaszki występuje delikatny, luźny, biały nalot struktur patogena. Porażone liście i liścienie żółkną, a następnie zamierają. Objawy w późniejszych fazach rozwoju mają postać żółtych plam z ciemnymi, nieregularnymi obwódkami na górnej stronie liści, natomiast na dolnej, w obrębie powstałych plam, występuje szarobiały nalot, dobrze widoczny w warunkach dużej wilgotności. Strona 30 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Źródłem sprawcy choroby są porażone samosiewy rzepaku, chwasty z rodziny kapustowatych oraz niekiedy nasiona. Patogen zimuje w postaci kulistych oospor w obumarłych resztkach porażonych roślin. W okresie wegetacji zarodniki rozprzestrzeniają się z wiatrem oraz deszczem i dokonują kolejnych infekcji, najczęściej przez aparaty szparkowe. 3. Metody zapobiegania starom - odpowiedni płodozmian, - niszczenie resztek pożniwnych, - właściwy termin i norma wysiewu nasion, - izolacja przestrzenna form jarych od ozimych, - optymalne nawożenie. Sucha zgnilizna kapustnych Leptosphaeria spp., stadium konidialne: Phoma lingam 1. Charakterystyka i etiologia Choroba występuje m.in. na rzepaku, gorczycy, brukwi, kapuście, kalafiorze, brukselce, brokule, jarmużu, kalarepie oraz na chwastach z rodziny kapustowatych (rzodkiew świrzepa, tobołki polne itd.). Pierwsze objawy choroby występować mogą już na siewkach w postaci przewężenia szyjki korzeniowej lub części korzenia albo małej brunatnej nekrozy owalnego kształtu. Główne objawy choroby obserwuje się jesienią w postaci plam na liścieniach i liściach, a wiosną na liściach, szyjkach korzeniowych, łodygach i łuszczynach rzepaku. Plamy na liściach są jasnobrązowe, owalne, z czarnymi piknidiami (owocnikami grzyba) na powierzchni. Na łodygach i łuszczynach plamy są płaskie, rozległe, jasnobrunatne, często z brunatną obwódką i z piknidiami na powierzchni. Objawy suchej zgnilizny kapustnych na szyjkach korzeniowych to początkowo plamy brunatnobrązowe, płaskie, a następnie wgłębione i mokre. W miarę wzrostu roślin i rozwoju sprawcy choroby plamy jaśnieją i stają się beżowopopielate. Porażone liście mają mniejszą powierzchnię asymilacyjną i stanowią źródło choroby dla innych organów. Porażenie szyjki korzeniowej prowadzi do zakłócenia przewodzenia Strona 31 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego substancji pokarmowych oraz wody i zwiększa skłonność rośliny do wylegania, w konsekwencji uzyskany plon nasion jest mniejszy i gorszej jakości. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Stadium doskonałe sprawców suchej zgnilizny roślin kapustnych (Leptosphaeria spp.) powstaje na resztkach pożniwnych z poprzedniego sezonu wegetacyjnego. W owocnikach (pseudotecjach) jesienią lub wczesną wiosną tworzą się worki z zarodnikami workowymi (askosporami). Zarodniki rozsiewane są, niekiedy na duże odległości przez wiatr, a następnie kiełkują w obecności kropel wody. W czasie wegetacji sprawcy choroby występują głównie w stadium konidialnym – Phoma lingam. Grzyb ten tworzy na porażonych tkankach, pod tkanką okrywającą, małe czarne, kuluste owocniki – piknidia, w których znajdują się zarodniki konidialne. Zarodniki te przy udziale kropel deszczu rozprzestrzeniają się, powodując wtórne infekcje. Źródłem infekcji pierwotnej, obok resztek pożniwnych, są też niekiedy zainfekowane nasiona. 3. Metody zapobiegania starom - odpowiedni płodozmian, - niszczenie resztek pożniwnych, - właściwy termin i norma wysiewu nasion, - izolacja przestrzenna form jarych od ozimych, - optymalne nawożenie, - zwalczanie szkodników, - uprawa odmian o zwiększonej odporności, - stosowanie fungicydów. Szara pleśń Botryotinia fuckeliana, stadium konidialne: Botrytis cinerea 1. Charakterystyka i etiologia Grzyb jest polifagiem i występuje bardzo powszechnie na roślinach rolniczych, ozdobnych i przemysłowych oraz na krzewach owocowych i warzywach. Objawy szarej pleśni występują na łodygach, liściach i łuszczynach we wszystkich fazach rozwojowych rzepaku. Porażone części roślin pokryte są szarobrązowym nalotem grzybni z zarodnikami konidialnymi. Zainfekowane przez patogen liście oraz łodyga stają się Strona 32 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego szarobrunatne, stopniowo gniją i zamierają. Sprawca choroby poraża często organy rzepaku uprzednio osłabione lub uszkodzone przez różne czynniki np. szkodniki, przymrozki, suszę, herbicydy, ziarenka piasku, maszyny rolnicze i inne choroby. Patogen infekuje rzepak przez cały okres jego rozwoju, ale największe szkody powoduje podczas kwitnienia oraz tworzenia łuszczyn, zwłaszcza w czasie wilgotnej i chłodnej pogody. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Źródłem infekcji są najczęściej resztki pożniwne, zainfekowane nasiona, jak również sklerocja znajdujące się w glebie. Sprawca choroby najczęściej rozprzestrzenia się poprzez zarodniki konidialne, które masowo tworzą się na porażonych tkankach. Zarodniki kiełkują tylko w obecności kropli wody, a wyrastające z nich strzępki grzybniowe przerastają do tkanek roślin przez kutikulę lub rany. Grzyb ten może też rozwijać się saprotroficznie np. na płatkach kwiatowych opadających podczas kwitnienia na liście, a następnie infekować nieuszkodzone tkanki roślin. 3. Metody zapobiegania starom - odpowiedni płodozmian, - niszczenie resztek pożniwnych, - właściwy termin i norma wysiewu nasion, - izolacja przestrzenna form jarych od ozimych, - optymalne nawożenie - unikanie uszkodzeń, - stosowanie fungicydów. Zgnilizna twardzikowa Sclerotinia sclerotiorum 1. Charakterystyka i etiologia Sprawca choroby jest polifagiem, występuje na prawie 400 różnych gatunkach roślin między innymi na: roślinach bobowatych, rzepaku, słoneczniku, ziemniaku, tytoniu, konopiach, ogórku, pomidorze, pietruszce, marchwi, roślinach ozdobnych, roślinach zielarskich, drzewach ozdobnych i innych roślinach rolniczych z rodziny kapustowatych oraz na chwastach z tej rodziny (np. tasznik pospolity, tobołki polne). Wysoka szkodliwość związana jest z możliwością przetrwania patogena w glebie Strona 33 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego w postaci sklerocjów przez okres 7–10 lat. Straty plonu wynikające z porażenia roślin przez zgniliznę twardzikową mogą być istotne. Pierwsze symptomy obserwuje się najczęściej dopiero w okresie kwitnienia rzepaku. Na łodygach widoczne są białoszare, niekiedy koncentryczne plamy, obejmujące całość lub część obwodu pędu. Infekcja często rozpoczyna się w miejscach rozgałęzień łodyg, zranień lub u nasady ogonków liściowych. Plamy pokrywa biała, watowata grzybnia, która przerasta głównie wnętrze łodygi niszcząc jej tkanki. Na powierzchni lub wewnątrz łodygi, tworzą się najpierw szare potem czarne, owalne sklerocja. Porażone łodygi żółkną i zamierają. Porażeniu ulegać mogą również łuszczyny, są one wypełnione białą grzybnią, a pomiędzy nasionami widoczne mogą być małe, kuliste sklerocja. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Grzyb zimuje w postaci sklerocjów w glebie i niekiedy grzybni na resztkach roślinnych, samosiewach rzepaku i innych roślinach żywicielskich. Na sklerocjach znajdujących się w powierzchniowej warstwie gleby owocniki – apotecja. W apotecjach tworzą się bezbarwne askospory, rozprzestrzeniane następnie przez wiatr. Źródłem infekcji jest gleba, w której znajdują się sklerocja oraz zanieczyszczony nimi materiał siewny. 3. Metody zapobiegania starom - odpowiedni płodozmian, - przedsiewne stosowanie Coniothyrium minitans, - właściwy termin i norma wysiewu nasion, - optymalne nawożenie, - uprawa odmian o zwiększonej odporności, - ochrona przy użyciu fungicydów. Strona 34 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego LITERATURA Fiedorow Z., Gołębniak B., Weber Z. 2008. Choroby Roślin Rolniczych. AR, Poznań: 116– 127. Jędryczka M. 2006. Epidemiologia i szkodliwość suchej zgnilizny kapustnych na rzepaku ozimym w Polsce. Rozprawy i Monografie. IGR PAN, Poznań, 150 ss. Korbas M., Horoszkiewicz-Janka J., Jajor E. 2008. Uproszczone systemy uprawy a występowanie sprawców chorób. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 48 (4): 1431– 1438. Korbas M., Jajor E., Walczak F. 2008. Prognozowanie i sygnalizacja terminów zabiegów ochrony rzepaku przed chorobami. s. 8–44. W: „Poradnik Sygnalizatora Ochrony Rzepaku” (F. Walczak,red.). Inst. Ochr. Roślin – PIB, Poznań, 153 ss. Korbas M., Jajor E., Budka A. 2009. Clubroot (Plasmodiophora brassicae) – a threat for oilseed rape. J.Plant Protection Res., 49 (4): 463–468. Kryczyński S., Weber Z. 2011 (red.). Fitopatologia tom 2, Choroby roślin uprawnych. PWRiL, Warszawa, 464 ss. Mrówczyński M., Korbas M., Praczyk T., Gwiazdowski R., Jajor E., Pruszyński G., Wachowiak H. 2008. Ochrona roślin w integrowanej produkcji rzepaku. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops 29 (1): 54–62. Rimmer S.R., Shattuck V.I., Buchwaldt I. 2007. Compendium of Brassica Diseases. The APS, St. Paul, 117 pp. Weber Z., Karolewski Z. 1997. Porażone fragmenty roślin rzepaku ozimego z poprzedniego sezonu wegetacyjnego, jako źródło suchej zgnilizny kapustnych (Leptosphaeria maculans Desm. Ces et de Not.). Rośliny Oleiste – Oilseed Crops 17 (2): 321–324. Strona 35 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 3.3. Kukurydza Kukurydza jest cenioną rośliną uprawną o wszechstronnym wykorzystaniu plonu. Maksymalne wykorzystanie potencjału plonotwórczego tej rośliny w warunkach glebowo–klimatycznych poszczególnych regionów kraju wymaga od plantatorów wiedzy nie tylko na temat sposobu uprawy, ale także i zagrożeń, na które są narażone rośliny w czasie sezonu wegetacyjnego. Jednym z takich zagrożeń są choroby, które corocznie są obecne na plantacjach, a które wywołują grzyby oraz wirusy i bakterie. Na poszczególnych zasiewach kukurydzy spotykamy się z mniejszą lub większą ilością czynników chorobotwórczych. Na ich szkodliwość i szybkość rozprzestrzeniania decydujący wpływ ma przede wszystkim stan fitosanitarny stanowiska przeznaczonego pod uprawę, przebieg pogody, uszkodzenia mechaniczne i powodowane przez szkodniki oraz ogólna kondycja roślin na plantacji. Łączne wystąpienie wielu czynników sprzyjających masowemu rozwojowi chorób prowadzić może do opanowania całej uprawy i powstania strat w plonach dochodzących lokalnie nawet do 40-50%, zwłaszcza przy współudziale szkodników. Opanowanie plantacji przez patogeny wiąże się nie tylko ze stratami ilościowymi plonu, ale również z pogorszeniem jakości zielonki, kiszonki, CCM i ziarna otrzymanych z zainfekowanych roślin. Ponadto niektórzy sprawcy chorób jak, np.: grzyby rodzaju Fusarium, Penicillium, Aspergillus, Trichothecium posiadają zdolność wytwarzania metabolitów wtórnych zwanych mikotoksynami. Związki te są silnymi, naturalnymi truciznami, które stanowią zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia ludzi oraz zwierząt hodowlanych. Do najgroźniejszych mikotoksyn należą deoksyniwalenol, zearalenon i fumonizyny produkowane głównie przez grzyby Fusarium. Ponadto w warunkach nieprawidłowego przechowywania ziarna może być ono porażane przez saprofityczne grzyby z rodzaju Aspergillus i Penicillium, które wytwarzają ochratoksynę i aflatoksynę. W celu otrzymania przez producenta kukurydzy zadowalającego plonu zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym trzeba znać choroby powodowane przez grzyby patogeniczne i możliwości ich zapobiegania oraz zwalczania. Najczęściej występujące w Polsce choroby kukurydzy przedstawiono poniżej. Strona 36 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Zgnilizna korzeni i zgorzel podstawy łodygi Fusarium spp. 1. Charakterystyka i etiologia Jest jedną z najważniejszych chorób kukurydzy w Polsce. Zgniliznę korzeni powodują głównie grzyby z rodzaju Fusarium często w połączeniu z Phytium spp. i Penicillium. Porażone rośliny żółkną, są zahamowane we wzroście oraz mają brunatne lub martwe korzenie, a w końcu całkowicie zamierają pozostawiając wolne miejsca w rzędzie. Inną chorobą wywoływaną przez wymienione grzyby jest zgorzel podstawy łodygi kukurydzy. Roślina opanowana przez tę chorobę ma cieńszą łodygę i poczerniałe lub brunatne korzenie. Porażona łodyga ma brunatne rozlewające się plamy a jej podstawa jest również zbrunatniała. Cieńsza nasada gnije i pokrywa się nalotem barwy białej lub białoróżowej. Porażone rośliny żółkną i więdną. Silnie porażone łodygi łamią się u podstawy, głównie na wysokości drugiego i trzeciego międzywęźla. Patogen powoduje osłabienie roślin i zmniejszenie plonu ziarna, które dodatkowo może być zanieczyszczone przez mikotoksyny wytwarzane przez pewne gatunki grzybów rodzaju Fusarium. Choroba wpływa również na obniżenie wartości siewnej ziarna. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Rośliny mogą być zakażone przez grzybnię znajdującą się w glebie lub przez zarodniki konidialne powstające na resztkach pożniwnych. Źródłem porażenia jest też materiał siewny. Do infekcji dochodzi najczęściej przez korzenie, niekiedy także przez zranienia podstawy łodygi lub nasady liści. Grzybnia przerasta i niszczy tkankę rdzenia między wiązkami przewodzącymi 3. Metody zapobiegania starom - odpowiedni płodozmian, - izolacja przestrzenna, - zakup kwalifikowanego materiału siewnego, - dobór odmian tolerancyjnych (na fuzariozę kolb i fuzariozę łodyg), - wczesny siew, - zbilansowane nawożenie (zwłaszcza azotem), - zwalczanie chwastów i szkodników, Strona 37 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego - terminowy zbiór plonu, - rozdrabnianie resztek pożniwnych, - orka zimowa. Fuzarioza kolb Fusarium spp. 1. Charakterystyka i etiologia Jeśli rośliny zostały opanowane przez zgorzel podstawy łodygi wówczas w warunkach sprzyjających dalszemu rozwojowi choroby rozwija się ona nadal obejmując liście okrywowe kolb w okresie mlecznej i woskowej dojrzałości ziarna. Silnie porażone ziarniaki pękają lub mają zmienioną barwę na łososioworóżową, ewentualnie czerwonobrązową. Nasiona porażone prawie nie kiełkują, a gdy skiełkują to wyrastają z nich rośliny ulegające porażeniu przez zgorzel korzeni i podstawy źdźbła. Wystąpienie chorób na kolbach (ziarniakach) powoduje niewielkie ubytki plonów ziarna, ale w znacznym stopniu pogarsza jakość paszy. Ziarno takie zawiera mykotoksyny, które są silnymi truciznami i ich obecność w paszy stanowi duże zagrożenie dla zdrowia zwierząt, szczególnie dla trzody chlewnej i drobiu. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Rośliny mogą być zakażone przez grzybnię znajdującą się w glebie lub przez zarodniki konidialne powstające na resztkach pożniwnych. Źródłem porażenia są też rośliny wcześniej zaatakowane przez sprawców fuzariozy łodyg, np. gdy grzybnia przerasta do kolb. Chorobie sprzyja ciepła, deszczowa pogoda. 3. Metody zapobiegania starom - odpowiedni płodozmian, - izolacja przestrzenna, - zakup kwalifikowanego materiału siewnego, - dobór odmian tolerancyjnych (na fuzariozę kolb i fuzariozę łodyg), - wczesny siew, - zbilansowane nawożenie (zwłaszcza azotem), - zwalczanie chwastów i szkodników, - terminowy zbiór plonu, - rozdrabnianie resztek pożniwnych, Strona 38 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego - orka zimowa, - stosowanie fungicydów. Głownia guzowata kukurydzy Ustilago maydis 1. Charakterystyka i etiologia Choroba ta występuje pospolicie na kukurydzy. Na różnych częściach nadziemnych rosnących roślin można obserwować guzy (narośle) o średnicy od kilku milimetrów do kilkunastu centymetrów. Początkowo guzy są maziste i miękkie, okryte srebrzystą błonką, później stają się suche, srebrzysta błonka pęka, a z ich wnętrza wysypuje się brunatny pył zarodników zwanych teliosporami. Pierwsze objawy można obserwować na łodygach siewek tuż nad ziemią. A w miarę rozwoju roślin pojawiają się one na wyższych częściach roślin - na łodygach tuż nad kolankiem, liściach, kolbach, a nawet wiechach. Silnie porażone łodygi w miejscu porażenia niekiedy się łamią. W częściowo porażonych kolbach ziarno nie powstaje. Rozwojowi choroby sprzyjają upalne lata, a poza warunkami meteorologicznymi wpływać na występowanie choroby może: osłabienie roślin, częsta uprawa kukurydzy na tym samym stanowisku, uszkodzenia mechaniczne, żerowanie szkodników, uprawa odmian podatnych i wysiewanie niezaprawionego materiału siewnego. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Pierwotnym źródłem choroby są gleba, resztki pożniwne oraz materiał siewny. W ciągu sezonu wegetacyjnego patogen może zaatakować rośliny trzykrotnie (w fazie od 4. do 7. liścia, w okresie kwitnienia oraz wypełniania i dojrzałości mlecznej ziarniaków). Zarodniki są przenoszone z wiatrem i deszczem, a w miejscach infekcji tworzą się guzy. 3. Metody zapobiegania starom - odpowiedni płodozmian, - izolacja przestrzenna, - zakup kwalifikowanego materiału siewnego, - dobór odmian tolerancyjnych, - zaprawianie ziarna, - wczesny siew, - zbilansowane nawożenie (zwłaszcza azotem), Strona 39 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego - zwalczanie chwastów i szkodników, - terminowy zbiór plonu, - rozdrabnianie resztek pożniwnych, - orka zimowa. Głownia pyląca kukurydzy Sphacelotheca reiliana 1. Charakterystyka i etiologia Choroba pojawia się lokalnie w uprawie kukurydzy i sorgo. Uzyskany plon ziarna kukurydzy jest znacznie obniżony i zanieczyszczony zarodnikami. Zarodniki przetrwalnikowe głowni pylącej mogą przetrwać w glebie do 10 lat. Wiechy zostają całkowicie zamienione w skupienia brunatnoczarnych zarodników – teliospor. Początkowo zarodnie otacza jasnoszara błonka, która pęka, uwalniając zarodniki. Wiechy wyglądają, jakby były zwęglone. Kolba natomiast przyjmuje kształt cebulowaty i podobnie jak wiecha zmienia się w skupienia brunatnoczarnych teliospor otoczonych jasnoszarą błonką, która pęka, uwalniając zarodniki. Kolba może też zanikać – wówczas w jej miejscu powstają liściowe pąki. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Pierwotnym źródłem choroby są gleba, resztki pożniwne oraz materiał siewny. Patogen poraża siewki kukurydzy i rozwija się wewnątrz tkanek, grzybnia przerasta je systemicznie. Porażone rośliny mogą być niższe, stają się silnie rozkrzewione i bladozielone. Częściej jednak chore roślin osiągają normalną wysokość, tak jak rośliny nieporażone. 3. Metody zapobiegania starom - odpowiedni płodozmian, - izolacja przestrzenna, - zakup kwalifikowanego materiału siewnego, - wczesny siew, - zbilansowane nawożenie (zwłaszcza azotem), - zwalczanie chwastów i szkodników, - terminowy zbiór plonu, - rozdrabnianie resztek pożniwnych, - orka zimowa. Strona 40 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Drobna plamistość liści kukurydzy Kabatiella zeae 1. Charakterystyka i etiologia Choroba ta występuje w różnym nasileniu na plantacjach kukurydzy w całej Polsce. Łatwo rozpoznać ją można po małych okrągłych lub owalnych plamkach 1-4 mm z czerwonobrunatną obwódką otoczoną chlorotycznym pierścieniem. Początkowo plamy na liściu są pojedyncze, ale szybko rozprzestrzeniają się zajmując całą powierzchnię. Oprócz liści porażane są również pochwy liściowe i liście okrywające kolby. Porażone liście żółkną i przedwcześnie zasychają powodując straty plonu, całkowitej masy roślin i ziarna. Największe występowanie choroby i powodowane przez nią szkody obserwuje się podczas chłodnego i deszczowego lata. Wówczas patogen może powodować zahamowanie wzrostu, a nawet zamieranie całych roślin. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Sprawca choroby zimuje w resztkach porażonych roślin w postaci grzybni i zarodników. Wiosną tworzą się zarodniki konidialne, które są rozprzestrzeniane z kroplami deszczu i wiatrem. Źródłem choroby mogą być również nasiona. 3. Metody zapobiegania starom - odpowiedni płodozmian, - izolacja przestrzenna, - zakup kwalifikowanego materiału siewnego, - wczesny siew, - zbilansowane nawożenie, - zwalczanie chwastów i szkodników, - rozdrabnianie resztek pożniwnych, - zwalczanie chwastów i szkodników, - stosowanie fungicydów. Strona 41 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Rdza kukurydzy Puccinia sorghi 1. Charakterystyka i etiologia Choroba pojawia się w uprawie kukurydzy i sorgo. Objawy występują na liściach i są to rdzawe, wydłużone poduszeczki będące skupieniami uredinospor znajdujące się po obu stronach liścia. Skórka okrywająca uredinia szybko pęka i odsłania pylącą masę zarodników. Tkanka wokół urediniów żółknie i zamiera. Jesienią powstają większe, brązowoczarne telia. Podobne plamy mogą się również pojawić na liściach okrywowych kolb i na łodygach. Porażone liście mają utrudnione procesy asymilacji i stopniowo zamierają. Rośliny przedwcześnie dojrzewają, a uzyskany plon ziarna kukurydzy może być mniejszy. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Źródło infekcji pierwotnej stanowią resztki porażonych roślin lub zarodniki przenoszone z gospodarza pośredniego (szczawik rozprzestrzeniane z kroplami deszczu i wiatrem. 3. Metody zapobiegania starom - odpowiedni płodozmian, - izolacja przestrzenna, - dobór odmian o zwiększonej odporności, - zakup kwalifikowanego materiału siewnego, - wczesny siew, - zbilansowane nawożenie, - zwalczanie chwastów i szkodników, - rozdrabnianie resztek pożniwnych, - zwalczanie chwastów i szkodników, - stosowanie fungicydów. Strona 42 – Oxalis sp.). Zarodniki są Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Żółta plamistość kiści kukurydzy Helminthosporium turcicum 1. Charakterystyka i etiologia Choroba powszechna w uprawie kukurydzy. Objawy występują na liściach i są to owalne lub wydłużone, szarobrunatne plamy otoczone brunatnoczerwoną obwódką, często ułożone wzdłuż nerwów. Powstają one na blaszkach i pochwach liściowych oraz liściach okrywających kolby. Porażone liście mają utrudnione procesy asymilacji i stopniowo zamierają. Rośliny przedwcześnie dojrzewają, a uzyskany plon ziarna kukurydzy może być mniejszy 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Sprawca choroby zimuje w resztkach porażonych roślin w postaci grzybni i zarodników. Wiosną tworzą się zarodniki konidialne, które są rozprzestrzeniane z kroplami deszczu i wiatrem. Źródłem choroby mogą być również nasiona. 3. Metody zapobiegania starom - odpowiedni płodozmian, - izolacja przestrzenna, - zakup kwalifikowanego materiału siewnego, - wczesny siew, - zbilansowane nawożenie, - zwalczanie chwastów i szkodników, - rozdrabnianie resztek pożniwnych, - zwalczanie chwastów i szkodników, - stosowanie fungicydów. Strona 43 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego LITERATURA Fiedorow Z., Gołębniak B., Weber Z. 2008. Choroby Roślin Rolniczych. AR, Poznań: 116– 127. Kryczyński S., Weber Z. 2011 (red.). Fitopatologia tom 2, Choroby roślin uprawnych. PWRiL, Warszawa, 464 ss. Strona 44 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Rośliny bobowate 3.4. Rośliny bobowate (dawniej motylkowate), podobnie jak inne rośliny uprawne są porażane przez grzyby chorobotwórcze. W zależności od uprawy różne gatunki grzybów mogą powodować straty w plonie oraz mają wpływ na jakość. Średnie szkody powodowane przez choroby w uprawie roślin bobowatych szacuje się średnio na około 15%. Jednak lokalnie przy epidemicznym wystąpieniu danego sprawcy choroby straty wynosić mogą nawet 80% np. porażenie przez Colletotrichum lupini – antraknozę łubinu. Dużą rolę w zwalczaniu chorób lub w ich zapobieganiu odgrywają czynności agrotechniczne oraz wybór odpowiedniej odmiany. Oprócz metod agrotechnicznych i hodowlanych zaleca się zaprawianie nasion. Grzyby zasiedlające nasiona oraz występujące w glebie stwarzają duże zagrożenie dla wschodzących roślin (przed- i powschodowe zgorzele siewek). Do zwalczanie sprawców chorób w trakcie wegetacji roślinach bobowatych zarejestrowane są fungicydy do opryskiwania roślin. Rdza grochu Uromyces pisi 1. Charakterystyka i etiologia Choroba największe szkody powoduje w latach z dużą ilością opadów, gdy rośliny mają wydłużoną wegetację. Choroba występuje w Polsce tylko w niektóre lata i najczęściej na grochu sianym w późniejszym terminie. Rdza objawia się występowaniem żółtopomarańczowych skupień zarodników na górnej stronie blaszki liściowej i na innych nadziemnych częściach roślin. Silnie porażone rośliny żółkną i przedwcześnie zamierają. Rozwojowi grzybów, powodujących rdze sprzyja temperatura 20-25 0C i podwyższona wilgotność powietrza. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Pierwotne źródło infekcji stanowią porażone rośliny wilczomleczu (Euphorbia cyparissias i E. esula - żywiciel pośredni). Grzyb zimuje w postaci teliospor na porażonych resztkach roślin grochu oraz w postaci w wieloletnich podziemnych pędach wilczomleczu. Strona 45 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 3. Metody zapobiegające stratom - wczesny wysiew grochu, - uprawa odmian o dużej odporności, - usuwanie resztek po zbiorze, - niszczenie żywiciela pośredniego – wilczomlecza. Mączniak prawdziwy grochu Erysiphe pisi 1. Charakterystyka i etiologia Pierwsze objawy choroby pojawiają się na liściach już na początku lata w postaci mączystego nalotu. Porażone liście przedwcześnie zamierają i zasychają. Pędy porażonych roślin są zahamowane we wzroście, a strąki brunatnieją i pękają. Występowaniu choroby sprzyjają ciepłe i suche lata. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Pierwotnym źródłem infekcji są zarodniki workowe, a wtórnym – zarodniki konidialne rozprzestrzeniane przez wiatr. 3. Metody zapobiegające stratom: - unikanie zbytniego zagęszczenia roślin, - unikanie przenawożenia N, - staranne przeorywanie resztek pożniwnych, - uprawa odmian o większej odporności, - ochrona przy użyciu fungicydów. Fuzaryjne więdnięcie grochu Gibberella spp., stadium konidialne: Fusarium spp. 1. Charakterystyka i etiologia W wyniku ograniczenia transportu wody więdnie najpierw wierzchołek rośliny, następnie żółkną i opadają liście. Rośliny mogą zamierać przed zawiązaniem nasion. Przyczyną jest zatkanie i zniszczenie naczyń przez patogena i wydzielane przez niego toksyny (tracheomikoza). Fuzaryjne więdnięcie powodowane jest głównie przez Fusarium oxysporum f. sp. pisi i inne gatunki Fusarium zasiedlających glebę. Nasilenie choroby trwa Strona 46 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego od końca czerwca do połowy lipca (kwitnienie). Chorobie sprzyja wysoka temperatura i deficyt wody w glebie. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Patogeny powodujące tą chorobę mogą być przenoszone wraz z porażonymi nasionami oraz przetrwać na resztkach pozostałych po zbiorze roślin oraz w postaci zarodników w glebie. 3. Metody zapobiegające stratom: - staranne przeorywanie resztek pożniwnych, - uprawa odmian o większej odporności, - unikanie uprawy grochu na glebach podmokłych i zaskorupiających się, - 6-cio letnia przerwa w uprawie grochu. Zgorzelowa plamistość grochu (askochytoza grochu) Didymella pisi, Didymella sp., stadium konidialne: Ascochyta pisi, Peyronella pinodella,P. pinodes 1. Charakterystyka i etiologia Charakterystyczne objawy choroby mają postać okrągłych, ciemno- lub jasnobrązowych plam z ciemnobrunatną obwódką. Wygląd plam zależy od gatunku patogena. Na ogonkach liściowych i łodygach plamy są bardziej owalne i nieco zagłębione. W środkowej części plam widoczne są często liczne, czarne punkciki, piknidia. Grzyby z rodzaju Ascochyta porażają także strąki w czasie ich rozwoju, powodując powstawanie owalnych, lekko zagłębionych, barwy brązowawej plam, z piknidami (owocnikami grzyba)skupionymi przy ich brzegu. Grzybnia ze strąków przerasta do nasion, obniżając ich zdolność kiełkowania i zdrowotność. Objawy choroby mogą występować na wszystkich częściach rośliny. Choroba w Polsce występuje powszechnie, a sprzyja jej wilgotna i stosunkowo ciepła pogoda. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Choroba może być przenoszona wraz z porażonymi nasionami. Źródłem infekcji mogą być także porażone resztki roślin pozostałe w glebie z poprzedniego sezonu oraz zarodniki konidialne. Strona 47 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 3. Metody zapobiegające stratom: - staranne przeorywanie resztek pożniwnych, - uprawa odmian o większej odporności, - przerwa w uprawie grochu - ochrona przy użyciu fungicydów. Szara pleśń Botryotinia fuckeliana, stadium konidialne: Botrytis cinerea 1. Charakterystyka i etiologia Choroba może występować w uprawie m.in. grochu, łubinu, bobiku i soi. Charakterystycznym objawem wystąpienia choroby są nieregularne, szarozielone plamy z szarobrązowym nalotem grzybni na liściach, łodygach i strąkach. Porażone liście i części roślin mają utrudnione procesy asymilacji i zamierają. Wystąpieniu choroby sprzyja duża wilgotność powietrza i temperatury od 10°C do 18°C. Objawy na roślinach można obserwować od maja do sierpnia. Plon jest mniejszy i gorszej jakości. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Źródłem infekcji są przede wszystkim resztki roślinne, nasiona i przetrwalniki grzyba znajdujące się w glebie. Na powierzchni porażonych części roślin oraz rozwijającej się na sklerocjach grzybni powstają zarodniki konidialne tworzące szary i obfity nalot. Rozprzestrzeniają się ona z kroplami deszczu i wiatrem. 3. Metody zapobiegające stratom: - niszczenie resztek pożniwnych, - wysiew nasion w optymalnym terminie agrotechnicznym, - minimalizowanie uszkodzeń np. przez szkodniki, - optymalne nawożenie, - unikanie zbytniego zagęszczenia roślin, - przerwa w uprawie, - ochrona przy użyciu fungicydów. Strona 48 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Fuzaryjne zgorzel i więdnięcie łubinu Gibberella spp., stadium konidialne: Fusarium oxysporum f. sp. lupini 1. Charakterystyka i etiologia Objawy choroby są widoczne na łodygach w postaci jasnych lub brunatnych podłużnych plam, na których w czasie wilgotnej pogody widoczny jest nalot z zarodnikami. Silnie porażone rośliny więdną, a następnie placowo zamierają i nie wydają plonu. Roślinę łatwo można wyciągnąć z gleby. Choroba pojawia się w okresie kwitnienia łubinu. Występowaniu choroby sprzyjają wilgoć i ciepło. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Patogeny powodujące tą chorobę mogą być przenoszone wraz z porażonymi nasionami oraz przetrwać na resztkach pozostałych po zbiorze roślin oraz w postaci zarodników w glebie. 3. Metody zapobiegające stratom: - wysiew zdrowego, kwalifikowanego materiału siewnego, - uprawa odmian mniej podatnych, - przerwa w uprawie, - niszczenie resztek pożniwnych, - unikanie uprawy na glebach ciężkich i podmokłych. Antraknoza łubinu Glomerella cingulate, stadium konidialne: Colletotrichum lupini) 1. Charakterystyka i etiologia Antraknoza występuje na wszystkich, uprawianych w Polsce łubinach. Choroba szczególnie niebezpieczna dla odmian łubinu żółtego. Pierwsze objawy widoczne są już na siewkach w postaci łososiowych lub brązowych plam na liścieniach, na skórce hypo- i epikotylu oraz na korzonkach. W warunkach dużej wilgotności, sprzyjającej rozwojowi grzyba następuje dalszy rozwój choroby. We wczesnej fazie kwitnienia łubinu pojawiają się na łodydze plamy o brązowo-łososiowej barwie. W wyniku postępującej nekrozy tkanek następuje pogłębiania się plam a łodygi skręcają się pastorałowato, wierzchołki pędów więdną i zwisają. Objawy choroby mogą być widoczne na liściach, w postaci drobnych, Strona 49 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego brunatnych plam lub opanowywać strąki, na których pojawiają się wówczas okrągłe, łososiowe plamy z brunatną obwódką. Grzybnia często przerasta tkanki strąka i zakaża nasiona. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Choroba występująca na starszych roślinach jest następstwem infekcji wtórnej powodowanej przez zarodniki konidialne grzyba, które rozprzestrzeniają się z wiatrem i deszczem na znaczne odległości. Zakażone nasiona są źródłem patogena w następnym sezonie wegetacyjnym. Patogen zimuje w nasionach oraz obumarłych fragmentach porażonych roślin. 3. Metody zapobiegające stratom: - wysiew zdrowego, kwalifikowanego materiału siewnego, - unikanie sąsiedztwa łubinów, - uprawa odmian o większej odporności, - ochrona przy użyciu fungicydów. Czekoladowa plamistość bobiku Botryotinia sp., stadium konidialne: Botrytis fabae 1. Charakterystyka i etiologia Choroba pojawia się już w czerwcu, w czasie kwitnienia. Patogen rozwija się w zasychających kwiatach, a powstające zarodniki konidialne przenoszone są przez wiatr na liście i inne części roślin. Chorobie sprzyjają: obfite opady, duża wilgotność powietrza (powyżej 85%) i temperatura około 200C. Czekoladowoczerwone plamy mogą występować na wszystkich organach rośliny, w tym i na nasionach. Najbardziej charakterystyczne pojawiają się na liściach. Początkowo drobne, otoczone ciemniejszą obwódką, wskutek rozwoju choroby powiększają się, a liście stopniowo zasychają i opadają. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Patogen zimuje w postaci grzybni w porażonych nasionach oraz w pozostałych po zbiorze fragmentach porażonych roślin. W trakcie wegetacji grzyb rozprzestrzenia się za pomocą zarodników konidialnych przenoszonych przez wiatr i deszcz. Strona 50 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 3. Metody zapobiegające stratom: - wysiew zdrowego, kwalifikowanego materiału siewnego, - niszczenie pożniwnych, - wysiew odmian o większej odporności, - ochrona przy użyciu fungicydów. Zgnilizna twardzikowa Sclerotinia sclerotiurum 1. Charakterystyka i etiologia Choroba występuje przede wszystkim w uprawach łubinów i soi. Patogen rozwija się w warunkach wysokiej wilgotności powietrza (częste opady, zbyt gęsty siew), powodując uwiąd i przedwczesne usychanie całych roślin lub poszczególnych pędów. Na porażonych łodygach widoczne są białoszare plamy, niekiedy z widocznym strefowaniem. Wewnątrz łodyg lub czasami na ich powierzchni występuje biała watowata grzybnia oraz czarne sklerocja (przetrwalniki grzyba). Niekiedy objawy występują na strąkach w postaci białej watowatej grzybni na ich powierzchni, a wewnątrz strąków widoczne są przetrwalniki. Charakterystycznym objawem jest pękanie lub nawet łamanie się łodyg w miejscach silnego porażenia. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Grzyb zimuje w postaci sklerocjów w glebie, a niekiedy też grzybni w pozostających po zbiorze fragmentach porażonych roślin oraz samosiewach. Najczęściej w okresie kwitnienia na sklerocjach powstają owocniki – apotecja z zarodnikami workowymi (skosporami) rozprzestrzenianymi przez wiatr. 3. Metody zapobiegające stratom: - prawidłowy płodozmian, - przestrzeganie norm wysiewu, - optymalne nawożenie, - wysiew odmian o większej odporności, - ochrona przy użyciu fungicydów. Strona 51 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Askochytoza bobiku Didymella fabae, stadium konidialne: Ascochyta fabae f. sp. fabae 1. Charakterystyka i etiologia Choroba objawia się plamistością liści bobiku. Plamy na liściach są często koncentrycznie strefowane, barwy brunatnej z jaśniejszym środkiem. Przy silnym zakażeniu obejmują całą powierzchnię liścia. Na łodygach plamy są początkowo czerwonobrunatne, z czasem bielejące w środku. Podobnie jak w przypadku askochytozy grochu, w warunkach sprzyjających rozwojowi patogena porażenie może obejmować także strąki i nasiona, na których tworzą się często ciemnobrązowe plamy. Nasiona zebrane z roślin słabiej porażonych mimo zakażenia mogą nie wykazywać objawów chorobowych, jednak nie powinny być używane jako materiał siewny. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Grzyb zimuje w postaci grzybni w nasionach oraz na resztkach roślinnych w glebie. W trakcie wegetacji choroba rozprzestrzenia się przez zarodniki konidialne przenoszone z wiatrem i deszczem. 3. Metody zapobiegające stratom: - wysiew zdrowego, kwalifikowanego materiału siewnego, - przerwa w uprawie, - minimalizowanie ilości resztek pożniwnych i ich niszczenie, - wysiew odmian o większej odporności, - ochrona przy użyciu fungicydów. Zgorzel siewek kompleks grzybów, głównie Fusarium spp., Ascochyta spp., Rhizoctonia solani, Colletotrichum lupini 1. Charakterystyka i etiologia Zgorzel siewek może występować w uprawie wszystkich roślin bobowatych i może być powodowana przez różne gatunki grzybów występujących w glebie lub przenoszonych przez nasiona mogą powodować zgorzel siewek. Choroba powodowana jest przede wszystkim przez grzyby z rodzaju Fusarium. W przypadku poszczególnych roślin strączkowych mogą to być i inne patogeny. Na przykład w uprawie grochu chorobę powodują Strona 52 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego także Ascochyta pinodes, Ascochyta pinodella oraz Ascochyta pisi, w uprawach łubinów Colletotrichum lupini, a w uprawie bobiku Ascochyta fabae oraz Rhizoctonia solani. Siewki silnie porażone zamierają, przyczyniając się do zmniejszenia obsady roślin na polu, co w istotny sposób wpływać może na przyszłe plonowanie roślin. U porażonych siewek na przyziemnej części podliścieniowej i na korzeniach powstają brunatne plamy. Z czasem w tych miejscach następuje przewężenie, a rośliny więdną i przewracają się. Słabiej porażone siewki rosną, ale ich rozwój jest gorszy. 2. Źródła rozprzestrzeniania się agrofagów Źródłem choroby jest plecha strzępek patogenów powstających na resztkach roślinnych pozostawionych w glebie. Grzyby rodzaju Gibberella mogą przenosić się z nasionami. 3. Metody zapobiegające stratom: - wysiew zdrowego, kwalifikowanego materiału siewnego, - zbilansowane nawożenie, - niezbyt głęboki siew, - utrzymanie właściwej struktury gleby, - stworzenie optymalnych warunków do wschodów i rozwoju siewek, - zaprawianie nasion szczepionkami zawierającymi bakterie nitryfikacyjne, - zaprawianie nasion przed wysiewem. Strona 53 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego LITERATURA Fiedorow Z., Gołębniak B., Weber Z. 2008. Choroby Roślin Rolniczych. AR, Poznań: 116– 127. Frencel I., Wiatr K., Panasik J. 1998. Problem antraknozy łubinów w Polsce w świetle badań 1995-1997. Prog. Plant Prot./ Post. Ochr. Roślin 38(1): 238-245. Horoszkiewicz-Janka J., Korbas M. 2016. Integrowana ochrona przed chorobami. Polskie Białko. Agroserwis Poradnik dla Producentów. Wydanie trzecie. ISBN 978-83-936019-29:72-80. Jańczak C., Horoszkiewicz J., Filona G., Czerwińska A. 2001. Choroby grzybowe łubinu wąskolistnego i ich zwalczanie. Prog. Plant Prot./ Post. Ochr. Roślin 41(2): 714-717. Korbas M., Horoszkiewicz-Janka J. 2013. Grzyby strączkom nie odpuszczą. Dodatek Top agrar Polska Strączkowe: 50-55. Korbas M., Jajor E. Horoszkiewicz-Janka J., Danielewicz J. 2016. Atlas chorób roślin rolniczych, Hortpress, 212 ss. Kryczyński S., Weber Z. 2011 (red.). Fitopatologia tom 2, Choroby roślin uprawnych. PWRiL, Warszawa, 464 ss. Agrios G.N. 2005. Plant Pathology. Elsevier Academic Press, 922. Matyjaszczyk E. 2011. Rejestracja środków ochrony roślin w Polsce – historia, stan obecny i przyszłość. Prog. Plant Prot./ Post. Ochr. Roślin 51(1):77-87. Strona 54 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 3.5. Ziemniak Zaraza ziemniaka Phytophthora infestans (Mont.) de Bary Objawy zarazy ziemniaka występują na liściach łodygach i bulwach. Na liściach i łodygach pojawiają się około połowy czerwca, a w mniej sprzyjających warunkach pogodowych często występują dopiero w lipcu lub w sierpniu. Początkowo na brzegach liści pojawiają się wodniste, żółtawo-brunatne, a później brunatne, stopniowo powiększające się, niekształtne, wgłębne plamy (Fot. 1). W warunkach korzystnych dla patogenu w ciągu kilku dni wszystkie liście zaczynają gnić. Przy pogodzie suchej gnicie ulega zahamowaniu, a zgniłe części liści zasychają i marszczą się. W okresach deszczowych lub mglistych na dolnej stronie chorych liści, na pograniczu zdrowej i chorej części, występuje biały nalot utworzony przez trzonki i zarodniki konidialne (Fot. 2). W okresach suchej pogody na liściach nalot ten zanika. Porażeniu liści towarzyszy występowanie brunatnych plam na łodygach (Fot. 3). Kolejność rozwoju objawów jest różna. Niekiedy najpierw pojawiają się one na liściach, a później także na łodygach, innym razem występują początkowo tylko na łodygach, a później także na liściach. Zdarza się też, że liście i łodygi są porażane w tym samym czasie. Na łodygach w czasie suchej, słonecznej pogody biały nalot nie zanika. W czasie zbioru, niekiedy dopiero podczas przechowywania, na bulwach ziemniaka występują szarosine, wgłębne, niekształtne, a w wypadku silnego porażenia wklęsłe plamy (Fot. 4). Od miejsca przebarwienia bulwy na powierzchni miąższ stopniowo coraz głębiej staje się rdzawobrunatny. Gnijąca część bulwy jest twarda, a z chwilą wtórnego zakażenia przez inne drobnoustroje staje się mokra lub półmokra. W celu ograniczenia strat wywołanych przez zarazę ziemniaka zaleca się: - niszczyć odrzucone w czasie sortowania gnijące bulwy; - uprawiać odmiany mniej podatne (większa odporność liści nie jest skorelowana z większą odpornością bulw); - wysadzać bulwy zdrowe i pobudzone lub podkiełkowane, w terminie optymalnym dla danego rejonu, co często, zwłaszcza u wczesnych odmian ziemniaka, umożliwia wykonanie zbioru przed wystąpieniem choroby; Strona 55 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego - wysoko obsypywać rośliny w celu zmniejszenia możliwości zakażenia bulw; - stosować chemiczną ochronę roślin w oparciu o wskazania systemu wspomagającego podejmowanie decyzji (pierwsze opryskiwanie należy wykonać tuż przed wystąpieniem warunków umożliwiających zaistnienie infekcji lub najpóźniej z chwilą pojawienia się pierwszych objawów chorobowych na nielicznych roślinach, najpodatniejszych odmian ziemniaka uprawianych w danym rejonie); - zbiór wykonać w czasie bezdeszczowej pogody, co zapobiega porażeniu bulw. Fot. 1 Objawy zarazy ziemniaka na liściach (fot A. Wójtowicz) Strona 56 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Fot. 2. Objawy zarazy ziemniaka na liściach (fot. A. Wójtowicz) Fot. 3. Objawy zarazy ziemniaka na łodygach (fot. A. Wójtowicz) Strona 57 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Fot. 4. Objawy zarazy ziemniaka na bulwach (fot. J. osowski) Sucha plamistość liści ziemniaka Alternaria porri (Ell.) Neerg. F. sp. solani Ell. et Mart. Na liściach, już na początku okresu wegetacji, powstają brunatnoczarne, współśrodkowo strefowane plamy, o średnicy do 1 cm, a niekiedy nawet do 2 cm (Fot. 5). Plamy początkowo są owalne, a później, z powodu ograniczenia ich przez nerwy, stają się wieloboczne. W miarę powiększania się liczby plam całe porażone liście przedwcześnie zamierają i zasychają. Na powierzchni porażonych bulw ziemniaka powstają brunatne, owalne lub nieregularne, wgłębne, wklęsłe plamy. Miąższ porażonej części bulwy jest brunatny i bardzo twardy. W ograniczaniu strat powodowanych wystąpieniem suchej plamistości liści duże znaczenie ma używanie zdrowych sadzeniaków i odmian ziemniaka charakteryzujących się mniejszą podatnością. W wypadku wystąpienia choroby na liściach, zbiór bulw należy wykonywać po uprzednim chemicznym zniszczeniu naci. Strona 58 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Fot. 5. Objawy alternariozy na liściach (fot. A. Wójtowicz) Rizoktonioza ziemniaka Thanatephorus cucumeris (Frank ) Donk.; stadium strzępkowe: Rhizoctonia solani Kuehn Objawy rizoktoniozy występują na różnych częściach roślin ziemniaka. Na młodych, znajdujących się jeszcze w ziemi pędach powstaje zgnilizna kiełków. Na chorych kiełkach pojawiają się niekształtne, wgłębne, brązowe, a w wypadku silnego porażenia wklęsłe plamy (Fot. 6). Część kiełków obumiera, co opóźnia i osłabia wschody roślin. Z nasadowej zdrowej części kiełków lub z oczek śpiących wyrastają nowe pędy w większej liczbie niż zwykle, z których część wschodzi później niż kiełki zdrowe, tzw. pierwszego rzutu. Na podziemnych częściach starszych roślin rozwija się sucha zgnilizna (Fot. 7), zwana próchnieniem podstawy łodyg, które niekiedy występują również na stolonach. Porażone miejsca stają się brunatne, często wklęsłe i wgłębne. Listki młodych liści zwijają się łódkowato ku górze, a na ich spodniej stronie pojawia się fioletoworóżowe przebarwienie (Fot. 8). Zwijające się listki są jednak miękkie w odróżnieniu od sztywnych, skórzastych listków zwijających się w podobny Strona 59 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego sposób w wypadku liściozwoju wirusowego pierwotnego. Na plantacjach tworzących zwarty łan, po obfitszych opadach, próchnieniu podstawy łodyg często towarzyszy opilśń łodygowa (Fot. 9), występująca na powierzchni łodyg tuż nad ziemią. Na powierzchni dojrzewających bulw ziemniaka tworzą się czarne skupienia grzybni przetrwalnikowej (sklerocja) (Fot. 10). Ich kształt i rozmieszczenie są nieregularne. Ograniczanie strat polega obejmuje: - używanie sadzeniaków wolnych od sklerocjów R. solani, uprzednio pobudzonych lub podkiełkowanych; - sadzenie płytkie w terminie optymalnym dla rejonu oraz do gleby starannie nawiezionej i uprawionej; - unikanie zbyt częstej uprawy ziemniaka na tym samym polu (nie częściej niż co 4 lata); - wykonywanie zbioru bulw przeznaczonych na sadzeniaki tuż po ich dojrzeniu, tj. po stwardnieniu skórki (umożliwia to uzyskanie bulw wolnych lub najwyżej słabo zanieczyszczonych przez sklerocja R. solani); Fot. 6. Objawy ryzoktoniozy na kiełkach (fot. J. Osowski) Strona 60 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Fot. 7. Objawy ryzoktoniozy na łodydze (fot. J. Osowski) Fot. 8. Objawy ryzoktoniozy na liściach (fot. J. Osowski) Strona 61 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Fot. 9. Objawy ryzoktoniozy na podstawie łodygi – opilśń łodygowa (fot. A. Wójtowcz) Strona 62 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Fot. 10. Objawy ryzoktoniozy na bulwach (fot. J. Osowski) Strona 63 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Antraknoza ziemniaka Colletotrichum atramentarium (Berk.Et Br.) Taubenh. synonim: C. coccodees (Wallr.) Hughes Na nadziemnych częściach roślin występuje mało charakterystyczne żółknięcie, więdnięcie i zamieranie liści, postępujące od wierzchołka ku dołowi. Charakterystyczne objawy występują na podstawie łodyg, stolonach i na korzeniach, na których kora gnije i łatwo oddziela się od drewna, często przebarwionego na kolor jasnofioletoworóżowy (Fot. 11). Ograniczanie strat polega na przestrzeganiu kilkuletniego zmianowania oraz na używaniu sadzeniaków wolnych od patogenu. Chemicznie zaprawianie sadzeniaków przeciwko rizoktoniozie niszczy także sklerocja C. atramentarium. Fot. 11. Objawy antraknozy (fot. J. Osowski) Strona 64 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Werticilioza ziemniaka Verticillium albo – atrum Reinke et Berth Liście chorych roślin początkowo stają się bladozielone, a później żółte. W czasie słonecznych upalnych dni rośliny tracą turgor i więdną. U podstawy porażonych łodyg widać na przekroju jasnobrunatne przebarwienie wiązek przewodzących. Podobne przebarwienie naczyń występuje niekiedy też w przystolonowej części bulw. Ograniczanie strat wywoływanych przez werticiliozę sprowadza się do używania zdrowych sadzeniaków i stosowania kilkuletniego zmianowania ze zbożami i roślinami strączkowymi. Zaprawianie sadzeniaków przeciwko rizoktoniozie niszczy populację patogena znajdującego się na powierzchni bulw. Fomoza (gangrena) ziemniaka Phoma exigua var. foveata (Foister) Boerema; P. exigua Desm. var. Exigua Pierwsze objawy na bulwach występują zwykle dopiero w połowie okresu przechowywania. Na powierzchni bulw powstają brunatne, twarde zagłębienia, które powiększają się i przypominają odcisk kciuka (Fot. 12) lub stają się nieregularne. Porażona część jest zawsze wyraźnie odgraniczona od zdrowej. Średnica porażonej części bulwy na powierzchni zwykle jest mniejsza niż wewnątrz. Phoma exigua var. foveata powoduje rozległe, ciemnobrunatne przebarwienia miąższu, w którym powstają różnego kształtu jamki, natomiast P. exigua var. exigua – mniejsze czarne przebarwienia miąższu, z tworzącymi się w nim bardzo małymi jamkami. Na powierzchni porażonych części bulw dość często występują czarne punkty, które są górnymi częściami piknidiów. Pod koniec okresu wegetacji ziemniaka objawy fomozy pojawiają się również na przyziemnych częściach łodyg, w postaci szarobrunatnych wydłużonych plam. Po pewnym czasie na powierzchni porażonych części łodyg powstają czarne punkciki (piknidia). Ograniczanie strat powodowanych przez wystąpienie tej choroby polega na niszczeniu pod koniec okresu wegetacji naci i nie opóźnianiu zbioru bulw. Inne zalecenia Strona 65 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego mówią o konieczności ograniczania ranienia bulw oraz potrzebie jesiennego zaprawiania sadzeniaków. Fot. 12. Objawy fomozy (fot. J. Osowski) Sucha zgnilizna bulw ziemniaka Fusarium sulphureum Schl., F. solani (Mart.) Sacc. var. coeruleum (Sacc.) Booth Po około jednomiesięcznym przechowywaniu, w okolicy zranień bulw pojawiają się małe, brunatne, wgłębne plamy, które stopniowo powiększają się. Wewnątrz brunatnych gnijących tkanek miąższu bulwy powstają jamy, których ścianki pokryte są szarobiałym nalotem grzybni. W miarę wysychania obumarłych tkanek powierzchnia okryta skórką staje się wklęsła i pomarszczona. Na powierzchni porażonej bulwy pojawiają się białożółte lub białoróżowe, prawie kuliste utwory grzybniowe o średnicy 2-4 mm, ze skupieniami trzonków Strona 66 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego i zarodników konidialnych (Fot. 13). Końcowym efektem suchego gnicia bulw są mumie, które można rozetrzeć na proszek. Aby ograniczyć występowanie suchej zgnilizny należy unikać ranienia bulw poprzez wykonywanie zbioru bulw dojrzałych, w temperaturach wyższych od 100C, z użyciem sprawnych i dobrze wyregulowanych maszyn, przyczep, taśmociągów i innych środków transportu oraz sortowników. Bulwy należy przechowywać w kopcach lub w przechowalniach ze sprawną wentylacją, w pierwszym okresie po zbiorze w temperaturach 15-200C, a później coraz niższych (optimum termiczne 2-60C). Sadzeniaki tuż po zbiorze powinno się zaprawiać. W okresie wiosny zaleca się stopniowo podwyższać temperatury do 10-150C. Przechowalnie, kontenery, worki i inny sprzęt należy oczyszczać z gnijących bulw oraz dezynfekować je. Kopce w kolejnych latach najlepiej zakładać w innym miejscu. Fot 13. Objawy suchej zgnilizny bulw (fot J. Osowski) Strona 67 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Parch prószysty ziemniaka Spongospora subterranea (Wllr.) Lagerh. f. sp. subterranea Tomlinson Objawy występują na bulwach, rzadziej na stolonach i korzeniach. Na powierzchni porażonych roślin pojawiają się jasnobrunatne lub żółte pęcherzyki. Po pewnym czasie w tych miejscach skórka pęka promieniście. Wokół powstałej rany fragmenty skórki tworzą początkowo gwiazdkowatą, a później nieregularną otoczkę. Z kraterowatych ran o średnicy 2-6 mm wydostaje się brunatna masa (po wyschnięciu brunatny proszek), składająca się ze zniszczonych fragmentów komórek rośliny i skupień zarodników przetrwalnikowych patogenu. Różne drobnoustroje, które wnikają przez nie zabliźniające się rany powodują gnicie bulw. Ograniczanie strat polega przede wszystkim na używaniu zdrowych sadzeniaków. W razie wystąpienia choroby należy wstrzymać uprawę ziemniaka na danym polu przez co najmniej 6 lat i dołożyć starań, aby wraz z ziemią, np. przyklejoną do kół ciągników i maszyn nie rozprzestrzenić patogenu na pola sąsiednie. Chore bulwy można używać na paszę po uprzednim uparowaniu, ponieważ skupienia zarodników przetrwalnikowych nie poddane działaniu wysokiej temperatury zachowują żywotność po przejściu przez przewód pokarmowy zwierząt. Strona 68 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Parch srebrzysty ziemniaka Helminthosporium solani Dur. et Mont.; (synonim: Spondylocladium atrovirens Harz Na powierzchni bulw pojawiają się podczas przechowywania jasnobrunatne, okrągłe lub owalne plamy, które stopniowo powiększają się. W wyniku rozwarstwienia komórek tkanki okrywającej powstają szczeliny wypełniające się powietrzem, co powoduje, że plamy stają się srebrzyste (Fot. 14). W warunkach dużej wilgotności na porażonych fragmentach bulw powstaje brunatnoczarny nalot trzonków i zarodników konidialnych. Ograniczanie strat polega na stosowaniu zdrowych sadzeniaków, zbieraniu bulw tuż po dojrzeniu i przechowywaniu bulw w wilgotności mniejszej od 90%. Fot. 14. Objawy Parcha srebrzystego (fot. J. Osowski) Strona 69 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 4. Ograniczanie konkurencji w zrównoważonej biocenozie W środowisku rolniczym często dominują w uprawie rośliny należące do jednej mało zróżnicowanej grupy. Najczęściej jest tak, że są to w dominującej ilości zboża, a udział roślin okopowych i strączkowych jest niewielki. Dodatkowo sytuację komplikuje fakt, że w dominującej grupie jaką są zboża przeważa jeden lub dwa gatunki. Jest to najczęściej pszenica i jęczmień. Sytuacja taka powoduje, że w łanach zbóż pojawiają się agrofagi, które konkurują z uprawianą rośliną. W pierwszej kolejności są to chwasty, a uogólniając rośliny niepożądane w danej uprawie. Z powodu konkurencji o składniki odżywcze roślina uprawiana jako jedna odmiana gatunku jest osłabiana. Wszystkie rośliny mają ten sam pokrój i typ systemu korzeniowego, korzystają z zasobów pokarmowych zgromadzonych w jednej warstwie gleby. Wykorzystują wodę z wąskiego profilu gleby co nie sprzyja zmiennym warunkom pogodowym w takiej biocenozie. Dodatkowo zagadnienie komplikuje się w naszym kraju z powodu dużej mozaikowatości gleby. Aby temu zapobiec bo osłabione rośliny są bardziej podatne na porażenie przez np. grzyby powodujące choroby w uprawie zbóż, w pierwszej kolejności należy zwiększyć ilości uprawianych gatunków roślin w gospodarstwie. Spowoduje to odpowiednio długie przerwy w uprawie tego samego gatunku rośliny na tym samym polu. W ten sposób „uzdrowi” się płodozmian. Nie dopuści się do nadmiernego nagromadzenia w glebie grzybni, zarodników i przetrwalnikowych form sprawców chorób. Również liczby szkodników, zarówno nicieni, chrząszczy i ich larw czy gąsienic motyli oraz bobówek muchówek. Wprowadzając do gospodarstwa rośliny z grup takich grup jak okopowe i strączkowe (bobowate) grubonasienne i drobnonasienne itp. można ograniczyć konkurencyjność w biocenozie. W przypadku strączkowych w porównaniu do pszenicy, jęczmienia i innych gatunków zbóż występują duże różnice w pokroju roślin i w systemie korzeniowym sprzyja to ograniczeniu konkurencyjności w zrównoważonej biocenozie. Taka sama sytuacja występuje gdy uprawiane są ziemniaki, buraki, zioła itd. Zboża korzystają z wody i odżywczych substancji pokarmowych z płytszych warstw gleby, a strączkowe z warstw głębszych i dodatkowo dzięki brodawkom wiążącym azot gleba zostaje wzbogacona w ten składnik pokarmowy. Strona 70 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Rozwiązań prowadzących do ograniczenia szeroko rozumianej konkurencyjności w zrównoważonej biocenozie jest kilka. Można przykładowo uprawiać w takiej biocenozie mieszanki zbożowo-strączkowe. Zaletą tego rozwiązania jest zmniejszenie nakładów na środki ochrony roślin i nawozy. Dzięki takim rozwiązaniom porażenie zbóż stanowiących komponent tej mieszanki jest mniejsze. Innym rozwiązaniem jest uprawa mieszanin odmian danego gatunku uprawianego w gospodarstwie. W celu ograniczenia konkurencyjności uprawia się też mieszanki gatunkowe zbóż. Odmiany dobiera się tak aby różniły się odpornością na porażenie przez sprawców chorób o znaczeniu gospodarczym. Mieszanki są mniej podatne na porażenie przez grzyby chorobotwórcze, są też mniej podatne na zachwaszczenie. W mieszankach, mieszaninach następuje rozrzedzenie tkanek gatunku wrażliwego na porażenie przez patogena. Sprzyja to lepszej tolerancji na warunki przebiegu pogody i na zmienność glebową w obrębie pola, a wszystko to związane jest z ograniczeniem konkurencyjności w ramach danej biocenozy występującej w środowisku rolniczym. Warto podejmować działania zmierzające do ograniczenia konkurencyjności na polach producentów rolnych, bo korzysta z tego biocenoza czyli szeroko rozumiane środowisko. Strona 71 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 5. Pozytywne komponenty zbóż W Polsce duży areał uprawy przeznaczony jest pod uprawę zbóż, zarówno w siewie czystym, jak też w formie mieszanek zbożowych. Biocenoza jest uboga i wymaga wzbogacenia. Jest to możliwe i wpisuje się w koncepcję bioróżnorodności. W biocenozie ciekawym i ważnym pozytywnym komponentem są gatunki roślin (różnorodne, z różnych rodzajów), które zaleca się wysiewać w pobliżu upraw zbożowych i innych jednogatunkowych upraw, aby zwiększyć obecność owadów pożytecznych i zapylających, w tym szczególnie zwraca się uwagę na pszczołę miodną i inne pszczołowate. Uprawa mieszanin odmian, która realizowana jest głównie w uprawie jęczmienia jarego, ale coraz częściej też wykorzystuje się uprawę mieszanin odmian jęczmienia ozimego. Stosowanie w zbożach jednoczesnego siewu grochu lub bobiku w uprawie zbóż pozytywnie wpływa na biocenozę. Komponentem pożądanym w biocenozie są rośliny bobowate. Realizuje się to przez wsiewki lucerny, koniczyny w zboża oraz dodawanie do zbóż w czasie siewu nasion nie tylko jak wspomniano grochu czy bobiku, ale też inne bobowate, które mogą dojrzewać w podobnym terminie jak uprawiany gatunek zboża. W agroekosystemie trzeba tak dobierać gatunki do uprawy, aby dzięki bogactwu uprawianych typów roślin, które jest najlepszym wyrazem bioróżnorodności i stwarza się w pewnym stopniu warunki zbliżone do naturalnych. Jest to tylko możliwe, gdy uda się tak dobrać komponenty biocenozy, które pozytywnie oddziaływają na środowisko. Te komponenty powodują, że tworzy się takie powiązania, że obieg substancji jest zamknięty dzięki mechanizmom samoregulacyjnym wywoływanych przez pozytywne komponenty biocenoz. W ekosystemach naturalnych występuje równowaga w biocenozie. W intensywnej uprawie występuje w uprawie niewielka liczba gatunków roślin i są to głównie czyste zasiewy. Materia organiczna jest wywożona, brakuje w takiej biocenozie substancji organicznej. Obieg substancji jest ograniczony lub po prostu przerwany. Dzięki uprawie wielu gatunków roślin z wielu grup (kłosowate, liściaste, okopowe itd.), stosowaniu nawozów organicznych sprzyja się uprawom rolniczym, a także dzięki temu i innym wcześniej wymienionym czynnikom oraz również biocenozie, w której się te uprawiane rośliny znajdują. Strona 72 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 6. Podsumowanie Środowisko rolnicze jest złożonym systemem różnorakich powiązań i zależności między uprawianą rośliną a występującymi populacjami agrofagów i organizmów pożytecznych. Dzięki korzystaniu z innowacyjnych metod ograniczania populacji grzybów, które w biocenozie występują wspólnie ze szkodnikami, chwastami i innymi organizmami, które w środowisku zachowują się neutralnie, można wpływać na środowisko w którym zachodzą różnorodne powiazania. Znajomość biologii rozwoju agrofagów, w tym grzybów powodujących choroby w takich uprawach jak: zboża, rzepak, kukurydza i rośliny bobowate (np. bobik, groch) pozwala na takie działania innowacyjne, które przyczyniają się do zmniejszenia zagrożenia przez np. sprawców chorób. Takie działania to dbałość o bioróżnorodność, która charakteryzuje się obecnością wielu gatunków roślin uprawnych w gospodarstwie. W siewie stosowanie mieszanin gatunków i mieszanek odmianowych pozwala na zmniejszenie lub niekiedy całkowite ograniczenie występowania chorób powodowanych przez grzyby. Stosując innowacyjne metody ograniczania agrofagów można obniżyć dawki stosowanych fungicydów, a w przypadku szkodników – insektycydów itd., co przyczynia się do ochrony biocenozy w agroekosystemie i pozwala na działanie procesów samoregulujących pożądanych w krajobrazie rolniczym. Zawarte informacje w tym opracowaniu pozwalają na szybkie i poprawne stosowanie środków, które zapobiec mogą rozwojowi wielu chorób w ważnych gospodarczo uprawach rolniczych. Strona 73 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego 7. Objawy chorób powodowanych przez patogeny grzybowe ZBOŻA Fot. M.Korbas Fot. M.Korbas Fuzaryjna zgorzel podstawy Łamliwość podstawy źdźbła źdźbła i korzeni Zgorzel podstawy źdźbła Fot.M.Korbas Strona 74 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Fot. M.Korbas Fot. M.Korbas Mączniak prawdziwy Septorioza paskowana liści Fot. M.Korbas Fot. M.Korbas Fuzarioza kłosów Brunatna plamistość liści Strona 75 Innowacyjne metody ograniczania populacji agrofagów a bioróżnorodność krajobrazu rolniczego Fot.M.Korbas Rdza brunatna Fot.M.Korbas Rdza żółta ŁUBIN Fot.M.Korbas Fot.M.Korbas Antraknoza łubinu (objawy na strąkach) Antraknoza łubinu (objawy na łodydze) Strona 76 RZEPAK Fot. M.Korbas Sucha zgnilizna kapustnych Fot. M.Korbas Czerń krzyżowych Fot. M.Korbas Zgnilizna twardzikowa Fot. M.Korbas Cylindrosporioza roślin krzyżowych Wielkopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Poznaniu ul. Sieradzka 29, 60-163 Poznań
