O rolnictwie ekologicznym dla nauczycieli
advertisement
Nie wyśmiewaj małego ziarenka, pewnego dnia będzie ono drzewem… przysłowie angolskie O rolnictwie ekologicznym dla nauczycieli Ewa i Peter Stratenwerth 2011 1 Szanowni Państwo, Materiały , które przygotowaliśmy dla Państwa – na prośbę Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego – mają pomóc w przygotowaniu uczniów do konkursu Smak Ekologicznej Żywności. Rolnictwo ekologiczne jest jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin życia w ostatnim dwudziestoleciu. Widać to po gwałtownie wzrastającej liczbie gospodarstw ekologicznych w Polsce i na świecie, liczbie publikacji, opracowań, konkursów, konferencji, sklepów sprzedających taką żywność i innych najróżnorodniejszych inicjatyw. Przez te dwadzieścia lat byliśmy naocznymi świadkami tych zmian. Kiedy na początku1989 roku zaczęliśmy prowadzić gospodarstwo ekologiczne w Grzybowie na Mazowszu, grono rolników ekologicznych było tak niewielkie, że praktycznie wszyscy się znaliśmy. Wszystkie podejmowane wówczas przez nas i inne osoby inicjatywy miały smak całkowitej pionierskości, pierwsze wydarzenia ekologiczne takie jak Dzień Ziemi, pierwsze próby sprzedaży w Warszawie, samoorganizacji rolników ekologicznych, itp. Stosunek władz, mediów, wielu zwykłych ludzi był wtedy pełen ostrożności, żeby nie powiedzieć sceptycyzmu. Byliśmy traktowani trochę jak nieszkodliwi maniacy, trochę jak ci, którzy dążą do swego rodzaju skansenizacji Polski. Po dwudziestu latach oglądamy się wokół i okazuje się, że w zeszłym roku liczba gospodarstw ekologicznych przekroczyła 20 000. 1000 razy więcej niż kiedy zaczynaliśmy! Mimo iż wiele gospodarstw nie ma znaczącej produkcji, to i tak jest to duży rozwój. Poważne państwowe instytucje takie jak np. IJHARS (Inspekcja Handlu Artykułami RolnoSpożywczymi) czy Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, czy na przykład Urzędy Marszałkowskie mają wielkie programy wspierania i rozwijania rolnictwa ekologicznego, na uczelniach pojawiły się specjalizacje w tym zakresie, Ośrodki Doradztwa Rolniczego mają wielu doradców właśnie w obszarze rolnictwa ekologicznego, jest rozwinięty cały system programów rolno-środowiskowych dzięki którym ci, którzy gospodarują w sposób przyjazny środowisku otrzymują finansowe wsparcie. Podobnie jest za granicą. IFOAM, Międzynarodowa Federacja Rolnictwa Ekologicznego, skupiająca na początku kilku pasjonatów, liczy obecnie 710 organizacji członkowskich z całego świata, liczbę rolników ekologicznych szacuje się na 1,4 miliona Jesteśmy praktykami, nie autorami podręczników. Mamy gospodarstwo i przetwórnię ekologiczna i doświadczenie w pracy z uczniami i nauczycielami, gdyż od dwudziestu lat prowadzimy warsztaty edukacyjne dla grup szkolnych i studenckich. Pisząc tę publikację – oprócz własnego doświadczenia - korzystaliśmy też z innych, licznych źródeł, w tym z tych dostępnych w Internecie, zawsze podawaliśmy pochodzenie materiałów, żeby umożliwić Państwu i uczniom dostęp do nich. Jesteśmy przekonani, że włączenie rolnictwa rolniczego w zajęcia szkolne, nie tylko przygotuje uczniów do planowanego konkursu, ale poszerzy ich perspektywy w patrzeniu na świat, pomoże im zrozumieć wpływ rolnictwa na środowisko, a także odkryć jak wrażliwa jest równowaga naszej planety i jak bardzo wymaga naszych wspólnych działań, by ją zachować. Dlatego znajdziecie Państwo dużo wykresów, oprócz materiału spisanego w kilku rozdziałach dołączamy kilka prezentacji multimedialnych oraz stron internetowych, z których można dodatkowo korzystać. Część materiałów została udostępniona od autorów, reszta jest naszego autorstwa. Większość zdjęć pochodzi z archiwum Stowarzyszenia ZIARNO. Ewa i Peter Stratenwerth 2 Rolnik zmienia środowisko: wczoraj i dziś „Pan Bóg wziął zatem człowieka, którego ulepił i umieścił go w ogrodzie Eden, aby uprawiał go i doglądał” Księga Rodzaju, 2,15. Kiedy człowiek zaczął uprawiać ziemię ok. 12 000 lat temu, miał za sobą 250 tysięcy lat historii. Przez ponad 95% swojej historii przedstawiciele Homo sapiens prowadzili gospodarkę zbieracko łowiecką i koczowniczy tryb życia, nie zaburzając równowagi przyrody. Dopiero z nastaniem ery rolniczej człowiek zaczął trwale zmieniać środowisko. Ta zmiana nie jest jednak równoznaczna z niszczeniem przyrody. Wiele gatunków roślin i zwierząt skorzystało przez wieki z ingerencji człowieka i dostosowały się do krajobrazu rolniczego. Zagrożeniem dla flory i fauny stało się dopiero rolnictwo przemysłowe, które tak gwałtownie rozwinęło się w ubiegłym wieku. Aby zrozumieć rolę człowieka jako opiekuna czy niszczyciela przyrody i zrozumieć znaczenie i perspektywy rolnictwa ekologicznego, warto najpierw poświęcić trochę czasu na przyjrzenie się historii rolnictwa i jego wpływowi na środowisko. Początki rolnictwa Rozwój cywilizacji człowieka i jego panowanie nad naturą rozpoczęło się z nastaniem epoki rolnictwa, czyli z początkiem rewolucji neolitycznej. Początek rewolucję neolitycznej datuje się na okres około 10 tys. lat p.n.e., a umiejscawia wśród ludów Bliskiego Wschodu, zamieszkujących obszary Mezopotamii, Syrii i Egiptu. Jednocześnie rozpoczęła się epoka kamienia gładzonego, stąd nazwa neolit. Specyfika i skutki rewolucji neolitycznej były niezwykle istotne dla rozwoju cywilizacji. Przede wszystkich zerwano z koczowniczym trybem życia typowym dla ludów zbieracko-łowieckich. Osiadły tryb życia umożliwił bardziej planowe zdobywanie żywności i większy podział pracy: oprócz zawodu rolnika pojawiło się rzemiosło (zwłaszcza garncarstwo i tkactwo) oraz handel i usługi. Powstaniu upraw rolniczych towarzyszyło udomowienie i chów zwierząt, najpierw owiec i kóz (ok. 9 000 lat p.n.e.), potem świń, krów, kur, koni, pszczoły miodnej. Rozwojowi rolnictwa towarzyszył stały wzrost liczby ludności. Wymuszało to dalsze zwiększanie areału upraw, początkowo głównie przez wypalanie roślinności trawiastej, potem przez wypalanie i karczowanie lasów lub poszukiwanie nowych obszarów nadających się pod uprawę. Rewolucja neolityczna, nazwana tak ze względu na swe doniosłe znaczenie dla rozwoju cywilizacji, uruchomiła proces zmieniania środowiska przez człowieka. Na terenach dzisiejszej Polski neolit trwał od 5200-1900 lat p.n.e. Według badań archeologicznych pierwotni rolnicy dotarli na teren naszego kraju z południowego wschodu z terenów dzisiejszej Ukrainy. Na rysunku : ekspansja ludów neolitycznych, rolniczych należących do tzw. Kultury pucharów lejkowatych, ok. IV tysiąclecia p.n.e. pokazuje szlaki, jakimi pierwotni ogonicy mogli dotrzeć nad Wisłę.(mapa Wikipedii) 3 Historia rolnictwa w czasach nowożytnych Jeszcze blisko 200 lat temu ponad połowę obszaru Polski pokrywały lasy. W takiej pierwotnej postaci lasy przetrwały jedynie w Puszczy Białowieskiej. Od kiedy (ok. 11,5 tysiąca lat temu) skończyło się ostatnie zlodowacenie, takie lasy pokrywały powierzchnię całej Europy. Na ilustracji widać wylesianie jakie miało miejsce w centralnej Europie od roku 900 do roku 1900, Ilustracja pochodzi z książki „Changing the face of the Earth, I.G.Simmonsa Rolnictwo jest nieodłącznym elementem cywilizacji człowieka od zarania dziejów. Nie tylko dlatego, że dostarcza pożywienia, ale – jak wspomnieliśmy – wymusiło osiadły tryb życia, niezbędny warunek rozwoju bardziej złożonych kultur ludzkich. Przez kilka tysiącleci rolnicy stopniowo udoskonalali metody uprawy i hodowli. Środowisko przyrodnicze „nadążało” za tymi zmianami i powstały charakterystyczne ekosystemy rolnicze. Przyroda towarzyszyła rolnikowi: łąki i pastwiska pielęgnowane przez człowieka stały się cennymi siedliskami dla wielu dziko żyjących zwierząt, nieprzyjazne tereny górskie zamieniły się w pastwiska dla owiec i bydła, pielęgnowane przez rolników lasy zatrzymują lawiny i zapobiegają erozji gleby, nad rzekami zaprawieni w zagospodarowywaniu terenów zalewowych rolnicy (w Polsce np. tzw. osadnicy olenderscy sprowadzani przez właścicieli ziemskich głównie w XVIII i XIX wieku) osuszali bagna i budowali systemy rowów melioracyjnych, regulujących nawadnianie pól. Dzięki temu były wykorzystywane rolniczo urodzajne gleby nad rzekami . na zdjęciu charakterystyczne dla nadwiślańskiego osadnictwa holenderskiego nasadzenia wierzb i płoty wiklinowe,( fot. M.Lica-Kaczan) 4 Dopiero XIX wiek z jego rewolucją przemysłową dokonał radykalnych zmian w rozwoju rolnictwa. Pojawiły się pierwsze maszyny napędzane mechanicznie, rozpoczęto przemysłową produkcję nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin. Syntetyzowane w fabrykach nawozy zastąpiły nawozy zwierzęce. Zaniechano stosowania płodozmianu na rzecz monokultur, a chwasty i patogeny, które na takich polach pojawiły się z większą intensywnością – zwalczano środkami chemicznymi: (herbicydami - chwasty, pestycydami – owady, fungicydami – grzyby) . Zakłady produkcji pasz dostarczały gotowych mieszanek, toteż rolnicy rezygnowali z uprawy w gospodarstwie roślin przeznaczonych na pasze. ( Współcześnie zakłady produkcji pasz treściwych coraz bardziej korzystają z upraw soi i kukurydzy, których ogromne monokultury powstają kosztem lasów tropikalnych. Dlatego tracą znaczenie rośliny motylkowe, tak istotne dla wzbogacania gleby w azot i inne cenne składniki odżywcze.) Następowała specjalizacja gospodarstw rolnych, co prowadziło do zmniejszenia liczby uprawianych gatunków roślin i hodowanych ras zwierząt. Rolnicy, którzy jeszcze na początku XIX wieku stanowili ponad połowę zatrudnionych, stawali się mniejszością. Jednocześnie następował znaczący wzrost plonów (nawet o 100%). Gospodarstwo rolnicze stawało się nowoczesnym zakładem przemysłowym. Wydawało się, że osiągnięto niekwestionowany sukces. Rynki krajów przede wszystkim Europy Zachodniej i Ameryki Północnej zapełniły się żywnością o niewygórowanej cenie, a udział wydatków na żywność spadł z kilkudziesięciu procent w latach 50-tych do kilkunastu w latach 80-tych i dalej maleje. na ilustracji obok wylesianie na terenie Cadiz Township w stanie Wisconsin, USA w okresie, kiedy obszar ten został zasiedlony przez Europejczyków. To, co zajęło w Europie tysiąc lat, tu dokonało się w ciągu 120 lat. Powierzchnia prostokąta obejmuje obszar 90km2. Porównaj z ilustracją z początku rozdziału. Ilustracja pochodzi z książki „Changing the face of the Earth", I.G.Simmonsa W Europie był to efekt prowadzonej konsekwentnie Wspólnej Polityki Rolnej, systemu dopłat, subwencji dla rolników, który miał zagwarantować godziwy poziom życia dla producentów, a niskie ceny dla konsumentów. Ponieważ wysokość subwencji zależała od wielkości upraw i liczby zwierząt, wzmagało to rozwój przemysłowej produkcji żywności i doprowadziło w latach 70-tych ubiegłego wieku do poważnej nadprodukcji żywności. Pojawiły się też inne problemy środowiskowe i społeczne. Okazało się, że nawozy sztuczne, pochodzące z syntezy przemysłowej, powodują zachwianie równowagi jonowej w glebie i jej 5 zakwaszenie. Niektóre składniki mineralne znajdujące się w roztworze glebowym w nadmiarze pobierane przez rośliny uprawne, skutkują pogorszeniem jakości i zwiększeniem podatności na choroby i szkodniki. Nadmierne stosowanie przez rolników, pragnących osiągnąć jak najwyższe plony, nawozy azotowe i fosforowe, powodują skażenie wód gruntowych i powierzchniowych poprzez przede wszystkim eutrofizację. Wykryto szereg negatywnych skutków stosowania chemicznych środków ochrony roślin; koncentracja pestycydów w glebie, w wodach i organizmach żywych, zwłaszcza w kolejnych ogniwach łańcucha troficznego (np. najwyższe stężenia stwierdzono u ptaków drapieżnych). Poważne zaburzenia równowagi wśród organizmów glebowych spowodowane przez herbicydy, prowadzi z kolei do dominacji niektórych gatunków chwastów, których nie da się wyplenić, bo intensywnie się rozrastają nie mając naturalnej konkurencji. Stosowanie pestycydów powoduje, że giną nie tylko szkodniki, ale też wiele owadów pożytecznych, naturalnych wrogów szkodników oraz tak niezbędne dla przyrody owady zapylające. Skutkiem tego jest poważne zachwianie równowagi w ekosystemie, jakim jest pole uprawne. Z kolei duża specjalizacja gospodarstw i intensywny chów zwierząt prowadzi na następnego negatywnego skutku, którym jest skażenie środowiska przez nadmiar odchodów zwierzęcych, co prowadzi np. do eutrofizacji wód gruntowych i powierzchniowych. Ponadto zwierzęta w dużych przemysłowych gospodarstwach są traktowane w niehumanitarny sposób: trzymane w zamkniętych, często pozbawionych naturalnego światła pomieszczeniach, w bardzo dużej koncentracji. Powiększanie areałów gospodarstw rolnych, typowe dla rozwoju rolnictwa w XX wieku, wiązało się także z likwidowaniem żywopłotów i zadrzewień śródpolnych, małych oczek wodnych, miedz, co z jednej strony powodowało zanikanie tradycyjnego krajobrazu wiejskiego, z drugiej zaś strony prowadziło do poważnego zubożenia biologicznej różnorodności. Ornitolodzy bili na alarm, bo zanikały gatunki ptaków od wieków towarzyszące człowiekowi; coraz rzadsze stawały się skowronki, bociany, sikorki, myszołowy. Na zdjęciu: widok z lotu ptaka na współczesny wiejski krajobraz polski wsi: widoczny brak zadrzewień i żywopłotów (for. M. Czasnoić) . Trend „wyciskania” maksymalnej korzyści ekonomicznej z farm przemysłowych znalazł swoiste apogeum w przypadku historii, która zaczęła się w Wielkiej Brytanii w latach 90-tych ubiegłego wieku, a mianowicie epidemii choroby szalonych krów (BSE). Nie przypadkiem choroba ta pojawiła się w kraju o najbardziej uprzemysłowionym rolnictwie w Europie. 6 Karmienie roślinożernych przeżuwaczy wysokobiałkową mączką ze zmielonych odpadów mięsnych i kostnych powodowało, że bydło przybierało na wadze kilka razy szybciej niż karmione naturalnie, ale okazało się, że wzbogacanie pasz przemysłowych mączkami mięsnokostnymi doprowadziło do epidemii choroby BSE i bezpośrednio zagroziło zdrowiu konsumentów. Ofiarami epidemii szalonych krów było nie tylko kilkadziesiąt osób, które zmarło na skutek choroby Creutzlfelda-Jacoba (gąbczaste zwyrodnienie mózgu) po spożyciu zarażonej wołowiny. Wybito co najmniej 4,5 miliona sztuk bydła (zaledwie 4 % z tej liczby stanowiły zarażone zwierzęta), a kilkudziesięciu rolników (zwłaszcza w Wielkiej Brytanii)załamanych zniszczeniem dorobku ich życia - popełniło samobójstwo. W okresie nasilonego zagrożenia i dużej paniki wokół choroby szalonych krów spędziłam dwa tygodnie w Wielkiej Brytanii, odwiedzając gospodarstwa ekologiczne. Organizująca tę wizytę studyjną Angielka świadomie częstowała mnie wołowiną, podkreślając jak bezpieczne jest mięso pochodzące z gospodarstw ekologicznych, gospodarstw, dla których priorytetem nie jest maksymalizacja zysku za wszelką cenę, a współpraca z przyrodą w celu osiągnięcia zdrowych plonów. Epidemia szalonych krów, jak i – nieco później - pojawienie się rakotwórczych dioksyn w belgijskiej paszy czy panika związana z pryszczycą oraz ogromne problemy z zanieczyszczaniem wód gruntowych przez agrochemię przyczyniły się do długo oczekiwanej i przygotowywanej reformy Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej. Pojawiły nowe programy tzw. rolno-środowiskowe, które wyraźniej wspierają rozwój rolnictwa zrównoważonego, w tym przede wszystkim rolnictwa ekologicznego. Rolnictwo świata – dzisiaj Tabela pokazuje, jak w ciągu ostatnich dziesięciu lat zmieniała się liczba mieszkańców ziemi oraz osób związanych z rolnictwem. Widać, że ciągle proporcja populacji rolniczej do całkowitej populacji maleje. lata 1999/01 2003/05 2008 2010 Całkowita populacja populacja rolnicza 6 115 mln 6 433 mln 6 750 mln 6 909 mln 2 571 mln 2 598 mln 2 617 mln 2 624 mln Udział procentowy populacji rolniczej do populacji świata 42% 42% 39% 38% Strona statystyki FAO http://www.fao.org/economic/ess/ess-publications/ess-yearbook/essyearbook2010/yearbook2010-reources/en/ http://data.un.org/Explorer.aspx?d=PopDiv 7 Statystyki i tendencje Oglądając reklamy nowoczesnego sprzętu rolniczego czy choćby modernizujące się polskie gospodarstwa rolne, łatwo zapomnieć, że na świecie większość mężczyzn i kobiet pracujących na roli nadal posługuje się prostymi narzędziami, a nawet gołymi rękoma. Liczbę wszystkich aktywnych zawodowo rolników na początku XIX wieku szacuje się na 1 miliard 300 tysięcy . Ten jeden miliard 300 tysięcy rolników pracuje na blisko 5 mld hektarów użytków rolnych na świecie, co daje średnia wielkość gospodarstwa 3,5ha. Na tych 1,3 mld rolników przypada zaledwie ok. 28 milionów traktorów, czyli niewiele więcej niż dwa traktory na 100 osób pracujących na roli. Rolnicy korzystający z wielkiej mechanizacji (np. ciągnikami z napędem na 4 koła o mocy ponad 200KM i osprzętem pozwalającym jednemu rolnikowi obrabiać ponad 200 hektarów, łącznie sprzętem wartości 200 000 euro) stanowią bardzo mała mniejszość. Jedna trzecia wszystkich rolników (czyli ok. 400-500 milionów) to ci, którzy wykorzystują zwierzęta juczne i pociągowe. Wśród nich najlepiej wyposażeni mają konie lub woły, pługi i wozy, sprzęt, którego wartość może wynosić ok. 10 000 euro i pozwala jednemu rolnikowi uprawiać kilkanaście hektarów. Pozostałe dwie trzecie ludności na świecie zajmującej się rolnictwem i hodowlą (ok. 800-900 milionów ludzi) ma tylko motyki, łopaty, sierpy, kosze, cepy jako całe wyposażenie (wartości poniżej 100 euro) do uprawy swoich pól. Pozwala to jednemu rolnikowi obrobić jeden hektar ziemi. 8 Do tych rażących nierówności w wyposażeniu w sprzęt i powierzchnie upraw przypadająca na jednego rolnika dochodzą inne czynniki warunkujące różnice w wydajności z hektara: dostęp do nawozów, środków ochrony roślin, najlepszych odmian. Przykładowo na zmechanizowanej farmie stosującej najlepsze odmiany, nawozy i środki ochrony roślin (ok. 500 euro nakładów na hektar) można osiągnąć wydajność 10 ton z hektara, podczas gdy w ekstensywnym gospodarstwie stosującym tradycyjne odmiany rodzime i bez nakładów na nawozy, środki ochrony roślin, czy sprzęt osiąga się wydajność około 1 tony z hektara. 9 Źródło: Ziemia widziana z nieba, Yann Arthus-Bertrand, artykuł „Rolnictwo świata: cena naszej przyszłości, wykresy i mapy pochodzą ze strony Wydawnictw Edukacyjnych Wiking: http://wiking.edu.pl/article.php?id=271 Radykalne zmniejszenie różnorodności płodów rolnych: ¾ żywności na świecie pochodzi z 7 podstawowych surowców: pszenicy, , ryżu, kukurydzy, ziemniaków, jęczmienia, manioku i sorgo. Hodujemy 1,3 mld sztuk bydła, 0,9 mld sztuk trzody chlewnej i 1,3 mld kurczaków. Ludzkość stoi w obliczu coraz trudniejszych decyzji, coraz trudniejszych wyborów. W ciągu ostatnich czterdziestu lat liczba mieszkańców Ziemi podwoiła się. Konsumpcja rośnie jeszcze szybciej. Globalna dystrybucja dochodów każdy pasek odpowiada jednej piątej ludności kuli ziemskiej najbogatsi Wielu już dziś zadaje sobie pytanie: jak długo jeszcze bogaci będą mogli żyć w oderwaniu od reszty świata? W ciągu ostatnich 50 lat zużycie ropy na świecie wzrosło siedmiokrotnie. Ilość produkowanego mięsa, łowionych w morzach ryb oraz emitowanego do atmosfery dwutlenku węgla wzrosła co najmniej czterokrotnie. Zużycie wody w ciągu ostatniego wieku – sześciokrotnie. Najnowsze badania wskazują, że rośnie tak zwany wskaźnik najbiedniejsi odcisku stopy – konsumpcja ludzkości jest obecnie o 20% źródło:UNPD 1989 większa niż „ekologiczna wydolność” planety. Innymi słowy, mieszkańcy Ziemi żyją „na kredyt” - konsumują o jedną piątą więcej niż produkuje Ziemia. Pogłębia się przepaść między biednymi i bogatymi. Prawie 30% ludzi na świecie jest niedożywionych. Prawie dwie trzecie żyje za mniej niż 2 dolary dziennie. Wąska grupa najbogatszych (1% ludzkości) konsumuje tyle samo, co blisko połowa (44%) najbiedniejszych mieszkańców globu. źródło:UNPD 1989 Bioróżnorodność w gospodarstwie ekologicznym fot. M. Deja 10 Wyzwania współczesnego świata wobec rolnictwa Ponad 80% z blisko miliarda osób głodujących na świecie stanowią mieszkańcy terenów wiejskich w krajach rozwijających się – drobni rolnicy i ich rodziny – czyli producenci żywności. Jednocześnie na skutek światowej polityki żywnościowej corocznie liczba rolników na świecie spada o 50 milionów, zwłaszcza w krajach rozwiniętych. W Stanach Zjednoczonych spadła już poniżej 1% ogółu pracujących, przez co zawód rolnika wypadł z klasyfikacji zawodów, Najważniejsze wyzwanie, z którym boryka się współczesna cywilizacja to: jak mądrze gospodarować ziemią, by wyżywić rosnącą liczbę ludności, a jednocześnie nie degradować środowiska naturalnego. Współczesna produkcja żywności na skalę masową daleka jest od zrównoważonego korzystania z zasobów Ziemi. Rolnictwo konwencjonalne opiera się na energochłonnych monokulturach, przemysłowych fermach, destrukcyjnych praktykach połowowych i innych intensywnych metodach produkcji żywności. Coraz częściej wykorzystuje organizmy zmodyfikowane genetycznie (GMO), które są zagrożeniem dla bioróżnorodności oraz naszego zdrowia. Obecnie światowe uprawy z GMO to ponad 100 mln hektarów! Ilustracja pochodzi z http://images.google.pl/ imgres?imgurl=http://2 .bp.blogspot.com/ Przedstawia gen bakterii wprowadzony poprzez modyfikacje genetyczne do kukurydzy, gen ten powoduje śmierć owadów roślinożernych Nie możemy bagatelizować formy, jaką przybiera współczesne rolnictwo, ponieważ sposób wytwarzania żywności ma ogromny wpływ na nasze zdrowie, przyrodę oraz życie społeczne. Produkty żywnościowe są jednym z najważniejszych przedmiotów handlu na świecie! Jako konsumenci chcemy, aby kupowane przez nas towary odznaczały się wysoką jakością i gwarancją smaku. Co więcej, mamy prawo do wyboru produktów, których sposób wytworzenia, przechowywania i transportu zapewnia uczciwą cenę dla producenta i konsumenta, poszanowanie środowiska naturalnego oraz praw zwierząt. Musimy zdać sobie sprawę, że poprzez nasze codzienne decyzje jako konsumentów możemy wspierać taki model 11 gospodarki rolnej, który jest przyjazny zarówno człowiekowi jak i przyrodzie. • Myślmy globalnie, ale kupujmy i jedzmy lokalnie! • Gdy mamy taką możliwość, wybierajmy produkty ekologiczne, lokalne i sezonowe, najlepiej wyprodukowane w naszym regionie i kraju; • W trakcie codziennych zakupów zwracajmy uwagę na etykiety – nasze pieniądze będą miały szansę zostać tam, gdzie powinny; • Unikajmy żywności modyfikowanej genetycznie • Kupujmy produkty Sprawiedliwego Handlu, aby w ten sposób pomagać mieszkańcom krajów rozwijających się wyjść z ubóstwa, uniezależnić się od pomocy międzynarodowej, zarabiać na utrzymanie rodzin oraz rozwijać własną działalność; • Interesujmy się wewnętrzną polityką rolną Unii Europejskiej oraz umowami, jakie zawiera z krajami rozwijającymi się; • Podnośmy własną świadomość odnośnie kwestii żywnościowych i zrównoważonego rolnictwa; • Wspierajmy działania organizacji rolniczych i pozarządowych na rzecz suwerenności żywnościowej oraz zrównoważonego rolnictwa na szczeblu lokalnym, krajowym i międzynarodowym. Źródło: Emilia Ślimko, Polska Zielona Sieć, Kampania WYŻYWIĆ ŚWIAT Więcej informacji: Globalne Południe - wyżywić świat! oraz eKonsument.pl Rolnictwo ekologiczne Historia Alternatywne metody gospodarowania pojawiły się w pierwszej połowie XX wieku, jako odpowiedź na zagrożenia, które niosło ze sobą uprzemysłowienie rolnictwa. Stało się to równolegle w kilku krajach europejskich i w Stanach Zjednoczonych. Niemniej za prekursora alternatywnego rolnictwa uważa się austriackiego filozofa, Rudolfa Steinera (obok fotografia), twórcę antropozofii, systemu filozoficzno-religijnego. Steiner, w 1924 roku, na prośbę właścicieli ziemskich, zaniepokojonych degeneracją materiału siewnego, wzrostem zachorowalności zwierząt i spadkiem jakości plonów, wygłosił - w Kobierzycach pod Wrocławiem - cykl wykładów. Przedstawił w nich swoja koncepcję rolnictwa, którą nazwał rolnictwem biologiczno-dynamicznym, czy – jak się w Polsce przyjęło nazywać – biodynamicznym. Steiner jako pierwszy podkreślił konieczność taktowania gospodarstwa rolnego jako odrębnego, indywidualnego organizmu, o maksymalnie zamkniętym obiegu materii, gospodarującego w oparciu o własne nawozy i pasze. Rolnictwo biodynamiczne jest bardziej złożonym systemem niż współczesne rolnictwo ekologiczne: np. wyróżnia się stosowaniem preparatów biodynamicznych ( z krzemionki, z nawozu bydlęcego, z ziół), czy uwzględnianiem wpływu rytmu księżyca na wzrost i rozwój roślin (tzw. kalendarz biodynamiczny). Kilkanaście lat później równolegle w Szwajcarii, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych pojawiły alternatywne koncepcje rolnictwa ekologicznego, nie wypływające – jak w przypadku rolnictwa biodynamicznego - z całościowego systemu filozoficzno-religijnego, ale mające z nim wiele cech wspólnych. Na przykład Szwajcarzy, Müller i Rusch, opracowali koncepcję rolnictwa organicznobiologicznego, zwracającą uwagę na maksymalnie zamknięty obieg materii w gospodarstwie 12 oraz utrzymanie i podwyższanie żyzności gleby, wyrażanej bogactwem gatunków zamieszkujących glebę i aktywnością mikroflory glebowej. W Wielkiej Brytanii w rozwoju rolnictwa ekologicznego ( nazywanego w języku angielskim organicznym) pionierską rolę odegrała Lady Eve Balfour i Albert Howard. Byli oni założycielami pierwszej organizacji rolnictwa ekologicznego na świecie – Soil Association, która powstała w roku 1946. Obok logo z hasłem brytyjskiej organizacji rolnictwa ekologicznego Soil Association (Stowarzyszenie Gleby, która obecnie liczy ponad 27 000 członków) www.soilassociation.org W USA , pojęcie rolnictwa organicznego wprowadził J.I.Rodale, podkreślając podobnie jak Lady Balfour i Albert Howard znaczenie nawożenia organicznego, a w szczególności stosowania kompostu. We Francji propagatorami rolnictwa ekologicznego, nazywanego tam biologicznym, byli Lemaire i Boucher. Do lat 60-70-tych rolnictwo ekologiczne było traktowane jako pewien nieistotny margines ogólnych trendów w rolnictwie. Zmianę przyniosły dopiero lata sześćdziesiąte. Zaczęto dostrzegać ujemne skutki nadmiernego rozwoju przemysłu, ukazywały się opracowania i raporty, ukazując rosnące zagrożenia i dramatyczną sytuację środowiska przyrodniczego (np. raport ówczesnego sekretarza ONZ, U Thanta z roku 1968). Symboliczne znaczenie przypisuje się książce Rachel Carson pt. ”Cicha wiosna”, która ukazała się w 1963 roku.. Autorka przedstawiła w niej wizję środowiska zdegradowanego przez stosowanie toksycznych środków chemicznych w rolnictwie, zwłaszcza pestycydów. W listopadzie roku 1970 liderzy ruchu rolnictwa ekologicznego spotkali się na międzynarodowym kongresie w Wersalu pod Paryżem i założyli Międzynarodową Federację Ruchu Rolnictwa Ekologicznego IFOAM (International Federation of Oganic Agriculture Movements). Pięciu założycieli reprezentowało różne organizacje: Lady Eve Balfour, organizację Soil Association z Wielkiej Brytanii, Kjell Arman, reprezentujący Szwedzkie Stowarzyszenie Biodynamiczne, Pauline Raphaely z Soil Association z Południowej Afryki, Jerome Goldstein z Rodale Press ze Stanów Zjednoczonych i przedstawiciel gospodarzy kongresu Roland z Chevriot, reprezentujący organizację Nature et Progres z Francji. IFOAM przyczynił się do wypracowania standardów rolnictwa ekologicznego, tzw. kryteriów, wywiera wpływ na legislację rządów i Unii Europejskiej, wspiera i rozpowszechnia wyniki badań w zakresie rolnictwa ekologicznego, wydaje liczne publikacje i organizuje kongresy i seminaria. Obecnie IFOAM liczy 710 organizacji członkowskich na całym świecie. logo IFOAM Czym jest rolnictwo ekologiczne? Stereotypy Na to pozornie łatwe pytanie jest wiele odpowiedzi. Wynika to w dużej mierze stereotypów, które wciąż funkcjonują. Na przykład niektórzy uważają, że rolnictwo ekologiczne to po prostu rolnictwo bez chemii czy też rolnictwo ekstensywne. Nie jest to prawdą, ponieważ 13 choć rolnicy ekologiczni nie stosują nawozów mineralnych czy chemicznych środków ochrony roślin (pestycydów, herbicydów i fungicydów), jest szereg substancji chemicznych, które są dozwolone. Zaś ekstensywne rolnictwo nie jest tożsame z rolnictwem ekologicznym. W ekstensywnym rolnictwie też nie stosuje się nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin (lub stosuje się je w niewielkim stopniu), nakłady pracy są wysokie, a koszty niskie. Ten rodzaj rolnictwa stosuje się w krajach mniej rozwiniętych gospodarczo o rozleglejszych terenach Owszem, wiele gospodarstw ekologicznych może być jednocześnie gospodarstwami ekstensywnymi, ale jest też wiele eko-rolników, którzy gospodarują całkiem intensywnie, starając się osiągnąć jak najlepsze plony, stosując nowoczesne i/lub samodzielnie wymyślone maszyny. Nawet zetknęliśmy się z krytyką takich gospodarstw w USA, które zdobywają certyfikat produkcji ekologicznej, ale stylem pracy przypominają duże gospodarstwa przemysłowe. Inny stereotyp to przekonanie, że gospodarstwo ekologiczne to rodzaj skansenu z początku wieku. Rolnik ekologiczny musi wykazać się sporą wiedzą i nie wystarczy zaniechać „nowoczesności” takiej jak Round-up Ready (silnie toksyczny , popularny ostatnio herbicyd firmy Monsanto), żeby uporać się z chwastami. Trzeba np. wiedzieć coś o sąsiedztwie roślin, umieć prawidłowo ułożyć płodozmian, pamiętać o terminach i zabiegach agro-technicznych niezbędnych w gospodarstwie. Ostatni stereotyp to pogląd, że rolnictwo ekologiczne wiąże się z określonym stylem życia, np. związany z radykalnymi, ekologicznymi poglądami właściciela gospodarstwa. Owszem w początkowej fazie, kiedy rolników ekologicznych można było policzyć na palcach jednej ręki, można było powiedzieć, że to pasjonaci, idealiści, ludzie kierujący się konkretnym światopoglądem. Ale nie teraz, kiedy rolników ekologicznych jest w Polsce ponad 20 000 tysięcy, a na świecie prawie 1,4 miliona. Grupa rolników ekologicznych to dziś bardzo różnorodna grupa, łączy nas stosowanie podobnych metod w gospodarstwie, metod przyjaznych środowisku, ale jednocześnie które spełniających wyraźnie określone kryteria rolnictwa ekologicznego. Terminologia i kryteria Rolnictwo ekologiczne (lub organiczne czy biologiczne, są to terminy tożsame ) polega na przestrzeganiu określonych zasad (inaczej spełnianiu konkretnych kryteriów), które zostały wypracowane przez różne organizacje rolnictwa ekologicznego. Takie kryteria ma np. wspomniana Federacja IFOAM czy polskie Stowarzyszenie EKOLAND. Są też kryteria rolnictwa ekologicznego wypracowane dla całej Unii Europejskiej. Kryteria EKOLANDU, czy innej organizacji działającej na terenie Unii Europejskiej, nie mogą być bardziej liberalne niże kryteria unijne, natomiast mogą być nieco surowsze. Np. zgodnie z kryteriami unijnymi można na jednym gospodarstwie mieć część pola prowadzonego metodami ekologicznymi, a część pola - metodami konwencjonalnymi. Natomiast jeżeli rolnik chce posługiwać się znanym powszechnie logo Ekolandu i otrzymać atest (certyfikat zgodności) tej organizacji to całe gospodarstwo musi być prowadzone metodami ekologicznymi. Czyli wymogi rodzimej organizacji są surowsze niż unijne. Na stronie Stowarzyszenia EKOLAND www.stowarzyszenieekoland.pl można znaleźć szczegółowe kryteria, które są poprzedzone informacją: Niniejsze Kryteria zostały opracowane na bazie wytycznych Międzynarodowej Federacji Rolnictwa Ekologicznego (IFOAM), której Stowarzyszenie EKOLAND jest członkiem. Zachowano przy tym zgodność z odpowiednimi regulacjami prawnymi Unii Europejskiej, a w szczególności Rozporządzeniem Rady WE nr 834/2007* oraz Rozporządzeniem Komisji WE nr 889/2008**, z tym, że Kryteria EKOLANDu nakładają na 14 producentów żywności ekologicznej wymagania wykraczające poza te rozporządzenia. Przestrzeganie Kryteriów przez rolników i przetwórców jest nieodzownym warunkiem stosowania znaku towarowego (logo) EKOLAND na produktach oferowanych do sprzedaży. Spełnianie kryteriów czyli stosowanie się do tych zasad jest kontrolowane przez specjalne jednostki certyfikujące. Lista upoważnionych jednostek certyfikujących znajduje się na stronie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Obecnie jest w Polsce 10 takich instytucji. Rolnik czy przetwórca wybiera jedną spośród nich, najpierw zgłasza chęć przestawienia na metody ekologiczne, potem inspektor jednostki certyfikującej odwiedza i kontroluje gospodarstwo oraz prowadzoną dokumentację. Certyfikat zgodności otrzymuje się tylko na jeden rok, potem ponownie gospodarstwo jest kontrolowane. Obok przykładowy certyfikat zgodności wydany przez jedną z 10 jednostek certyfikujących w Polsce: AgroBioTest. Rolnictwo ekologiczne a ochrona środowiska Jedną głównych przyczyn zmniejszania się biologicznej różnorodności, zarówno siedlisk, jak gatunków, jest intensyfikacja rolnictwa. Jest to efektem zarówno chemizacji rolnictwa, jak i zmiany struktury upraw: likwidowanie zadrzewień, oczek wodnych, tworzenie dużych monokultur. Prowadzone w ostatnich latach badania naukowe wykazują, że rolnictwo ekologiczne służy zachowaniu lub wręcz zwiększaniu bioróżnorodności. Na przykład wyniki badań szwajcarskiego instytutu FiBL (www.fibl.org) świadczą, że na gospodarstwach ekologicznych jest średnio – w zależności od wysokości nad poziomem morza – od 46 do 72% więcej siedlisk, co najmniej 30 więcej gatunków organizmów dziko-żyjących i 50% więcej osobników niż na gospodarstwach konwencjonalnych. W szczególności ekologiczne metody służą ptakom, owadom drapieżnym, organizmom glebowym i florze. Ochrona wód Z kolei ciekawe dane przytacza francuskie ministerstwo rolnictwa. • W 2004, 61% wód gruntowych we Francji i 96 % wód powierzchniowych jest skażonych pestycydami • Połowa wód gruntowych i powierzchniowych wykazuje nadmierne stężenie azotanów, które zagraża życiu w wodzie • Koszty oczyszczenia wody bieżącej, aby spełniała normy Unii Europejskiej są bardzo wysokie 15 • Rolnictwo ekologiczne można wykorzystać do chronienia zasobów wody przed skażeniem dowiedziono, że koszt oczyszczenia wody dzięki wprowadzeniu upraw ekologicznych w okolicy jest dla władz lokalnych niższy • Dzięki wprowadzeniu rolnictwa ekologicznego pestycydy, nawozy sztuczne, antybiotyki z hodowli, nie dostają się do zbiorników wodnych • Wieloletni płodozmian poprawia strukturę gleby i jej właściwości retencji wody • Wysiewanie poplonów, np. nawozów zielonych, przykrywa glebę po żniwach i w ten sposób hamuje erozję i wyciekanie składników odżywczych • Stosowanie nawozów opartych na oborniku uwalnia do gleby azot I inne cenne składniki • Sadzenie i troska o żywopłoty, łąki i naturalną wegetację poprawia retencję wody i redukuje erozję gleby • W kilkunastu regionach Francji wykorzystano z sukcesem rolnictwo ekologiczne w zwalczaniu kosztów skażenia wód gruntowych Informacje te, jak i poniższy schemat przekazał nam Frédéric Séguret z francuskiego Ministerswa Rolnictwa. Wieloletni płodozmian Mechaniczne odchwaszczanie Pastwiska I łaki miedze Strea m ziemniaki Bez syntetycznych pestycydów motylkowe Gleba pokryta roslinnością po żniwach Miedze z kwiatami polnymi żywopłot dom om Ograniczona liczba zwierząt na 1 hektar zboża nawożenie naturalne: compost, obornik, nawozy zielone Wybór odmian odpornych na choroby Wody gruntowe Bez nawozów sztucznych I chemicznych środków ochrony roślin pompa Mniej azotanów I pestycydów Na następnych 6 stronach znajdują się informacje ze strony Unii Europejskiej http://ec.europa.eu/agriculture/organic/home_pl gdzie znajduje się wiele cennych informacji o rolnictwie ekologicznym oraz dodatkowych materiałów. Zasady rolnictwa ekologicznego Generalną zasadą rolnictwa ekologicznego jest szacunek dla wszelkich form życia: od najmniejszych mikroorganizmów żyjących w glebie, po najpotężniejsze drzewa, nie zapominając o człowieku! Każdy element w łańcuchu ekologicznej produkcji żywności jest 16 nastawiony na zachowanie, a jeśli możliwe, na zwiększanie różnorodności roślin i zwierząt. Utrzymanie wysokiego poziomu różnorodności biologicznej jest często rezultatem dobrych ekologicznych praktyk rolniczych, jak również działań przewidzianych we Wspólnotowym Rozporządzeniu w sprawie rolnictwa ekologicznego. Rolnictwo ekologiczne realizuje swoje cele poprzez odpowiednie działania agro- i zootechniczne, które minimalizują ludzkie oddziaływania na środowisko przyrodnicze i umożliwiają naturalne funkcjonowanie systemu rolniczego. Najważniejsze praktyki rolnictwa ekologicznego: Wieloletni płodozmian, jako warunek wydajnego wykorzystywania zasobów lokalnych Radykalne ograniczenie chemicznych środków ochrony roślin i nawozów syntetycznych, antybiotyków dla zwierząt, dodatków do żywności i substancji pomagających w przetwarzaniu oraz innych sztucznych środków produkcji Całkowity zakaz stosowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie (GMO) Gospodarowanie w oparciu o zasoby własne, na przykład obornik i pasze wytwarzane w gospodarstwie Dobór odmian roślin oraz ras zwierząt odpornych na choroby i dobrze zaadaptowanych do lokalnych warunków Utrzymanie zwierząt w systemie wolno-stanowiskowym, dostęp do wybiegów oraz żywienie paszami z rolnictwa ekologicznego Stosowanie praktyk hodowlanych odpowiednich dla poszczególnych ras zwierząt. Gospodarstwo to miejsce, gdzie rozpoczyna się ekologiczna produkcja, gdzie powstają świeże, ekologiczne produkty o wysokiej jakości, które trafiają do sklepów, restauracji, czy też są sprzedawane bezpośrednio od rolnika. Ekologiczne gospodarstwa uprawiając rośliny i utrzymując zwierzęta nie zdają się na przyrodę, one są częścią przyrody. Ekologiczni rolnicy wykorzystują wszelkie możliwości, aby produkując żywność w otaczającym krajobrazie, stosować system produkcji najbardziej zbliżony do naturalnego. Ich działania zmierzają do zamykania obiegu materii w gospodarstwie. Np. żyzne środowisko glebowe pozyskiwane przez stosowanie obornika i innych nawozów organicznych ogranicza erozję glebową oraz utratę składników mineralnych i wody. Takie środki produkcji jak obornik i pasze dla zwierząt powinny być produkowane w tym gospodarstwie, w którym są stosowane lub w gospodarstwach sąsiednich. Certyfikacja Kiedy konsumenci, którzy decydują się na zakup produktów ekologicznych, muszą być pewni, że dostają dokładnie to, za co płacą. Ekologiczne logo i system znakowania stanowią mechanizm, który to umożliwia. Jest on tak zaprojektowany, by dać Ci całkowitą pewność, że produkty, które kupujesz, są wytwarzane zgodnie z wymogami rozporządzenia Unii Europejskiej o rolnictwie 17 ekologicznym , a w przypadku produktów importowanych - zgodnie z równorzędnymi lub identycznymi, surowymi przepisami. Produkcja i dostarczenie produktów ekologicznych na rynek UE wraz z etykietami i logo podlega szeregowi działań składających się na określony proces, który musi zostać w pełni zrealizowany. Rolnicy tradycyjni muszą przejść przynajmniej dwuletni okres przejściowy, zanim będą mogli rozpocząć produkcję rolną, którą można wprowadzić na rynek jako ekologiczną. Jeśli chcą produkować zarówno produkty konwencjonalne, jak i ekologiczne, muszą wyraźnie oddzielić od siebie te dwie działalności. Zarówno rolnicy, jak i przetwórcy muszą przez cały czas przestrzegać przepisów określonych w Rozporządzeniu Wspólnotowym. Będą oni poddawani kontrolom prowadzonym w UE przez jednostki certyfikujące lub urzędy kontroli, w celu zapewnienia zgodności z tymi przepisami. Pomyślnie zweryfikowani wytwórcy uzyskują eko-rolniczą certyfikację i mogą znakować swoje produkty jako ekologiczne. Od 1 lipca 2010 r. UE wprowadziło nowe logo ekologiczne, aby zapewnić ochronę praw konsumentów i jednolity standard produktów Przejrzystość Rozporządzenie określa ścisłe zasady znakowania oraz zamieszczania logo, aby zminimalizować ryzyko wprowadzania w błąd konsumentów, jak również ryzyko potencjalnych nadużyć: „Terminy, takie jak: ekologiczne, bio, eko, itd., włączając terminy używane w znakach towarowych lub w znakowaniu i reklamie, sugerujące, że produkt lub jego składniki spełniają wymagania rozporządzenia, nie mogą być wykorzystywane w przypadku produktów nieekologicznych.” Ponadto, ekologiczne oznakowanie nie może być zamieszczone na etykiecie, jeśli widniałaby na niej informacja, że odnośny produkt zawiera GMO. Oznaczenia Aby zwiększyć wiarygodność, na wszystkich produktach znakowanych jako ekologiczne muszą, z mocy prawa, znajdować się: nazwa ostatniego podmiotu przygotowującego produkt do obrotu, tzn. rolnika, przetwórcy lub sprzedawcy oraz nazwa i/lub numer identyfikacyjny jednostki certyfikującej. 18 Logo Logo eko-rolnicze UE i loga stosowane w państwach członkowskich są używane uzupełniająco, by zwiększyć rozpoznawalność ekologicznej żywności i napojów wśród konsumentów. Tak więc, konsumenci kupujący produkty z nadrukowanym logo UE mogą być pewni, że: Co najmniej 95% składników produktu jest ekologicznych Produkt spełnia wymogi urzędowego systemu kontroli Produkt pochodzi prosto od producenta lub został dostarczony w zapieczętowanym opakowaniu Produkt jest opatrzony nazwą producenta, przetwórcy lub konfekcjonera oraz nazwą i/lub kodem jednostki certyfikującej. Na zdjęciu: artykuły p. Babalskich z etykietami Oznaczanie paczkowanych produktów żywnościowych nowym ekologicznym logo UE, będzie obowiązkowe od 1 lipca 2010 r. Po tej dacie będzie je można również dobrowolnie umieszczać na produktach importowanych. Po wejściu w życie nowego rozporządzenia, tam gdzie pojawia się logo UE, powinna się także znaleźć informacja, skąd pochodzi surowiec rolniczy. Może to być adnotacja 'UE', 'spoza UE' lub nazwa kraju, w którym został wyprodukowany produkt lub jego składniki. Jeśli producenci chcą sprzedawać swoje produkty z innego państwa członkowskiego do własnego kraju, potrzebują zazwyczaj użyć dodatkowe logo rozpoznawalne na rynkach docelowych. Stosowanie ekologicznego logo UE może zapobiec podwójnemu znakowaniu, poprzez uznanie ogólnoeuropejskiego symbolu. Inspekcje Po zakończeniu okresu przestawienia, producenci nadal podlegają corocznym, pełnozakresowym kontrolom obejmującym: Kontrolę dokumentacji kupna i sprzedaży, księgę zwierząt gospodarskich, księgę weterynaryjną, etc. Pobieranie próbek Kontrolę warunków w budynkach inwentarskich i na wybiegach Kontrolę magazynów, pól, sadów, szklarni i pastwisk. Dodatkowe inspekcje i niezapowiedziane wizyty mogą być przeprowadzane przez inspektorów w przypadku jakichkolwiek wątpliwości wobec producentów. Każde państwo członkowskie ustanowiło system kontroli oraz wyznaczyło określone publiczne urzędy i/lub upoważniło prywatne jednostki certyfikujące do prowadzenia inspekcji i certyfikacji produkcji ekologicznej. Niezgodności: w przypadku niezgodności z wymogami, 19 producentom można zawiesić certyfikat i odebrać prawo wprowadzania do obrotu produktów oznakowanych jako ekologiczne Powrót do natury Pojęcie „różnorodności biologicznej” w kontekście rolnictwa ekologicznego nie oznacza wyłącznie, że utrzymywanych jest więcej gatunków roślin uprawnych i ras zwierząt, ale również to, że więcej rodzimych roślin i zwierząt bytuje na danym terenie w naturalny sposób. Szczególną uwagę przywiązuje się do ochrony zagrożonych gatunków zwierząt i roślin. Rolnicy ekologiczni starają się tworzyć harmonię pomiędzy przyrodą i działalnością człowieka, poprzez praktyki, które wymagają ludzkiego zaangażowania, ale nie wywołują negatywnych zmian w środowisku. Przykładem jest mechaniczne niszczenie chwastów zamiast stosowania herbicydów. Korzyści Wiele praktyk stosowanych w rolnictwie ekologicznym ma pozytywny wpływ na różnorodność biologiczną. Na przykład: Stosowanie nawozów naturalnych zwiększa w glebie populację mikroorganizmów, dżdżownic i innych bezkręgowców glebowych Stosowanie właściwego płodozmianu i odpowiednich odmian roślin zdolnych konkurować z chwastami i odpornych na choroby i szkodniki zwiększa szanse roślin uprawnych względem gatunków niepożądanych Rozbudowany płodozmian oznacza poszerzenie listy upraw o gatunki o znaczeniu towarowym, rośliny motylkowate i paszowe Priorytetowe traktowanie lokalnych odmian roślin i ras zwierząt podtrzymuje różnorodność biologiczną w regionie Wprowadzanie naturalnych wrogów szkodników i chwastów zamiast stosowania pestycydów wzbogaca różnorodność świata zwierzęcego. Inne działania Rolnicy ekologiczni podejmują również inne działania, które nie są ujęte w żadnych rozporządzeniach, chociaż sprzyjają zachowaniu różnorodności biologicznej i równowagi biologicznej na terenie gospodarstw ekologicznych i w ich otoczeniu. Do tych działań zalicza się: Zakładanie zadrzewień śródpolnych i żywopłotów, sadzenie drzew Utrzymywanie starych łąk Utrzymywanie naturalnych cieków wodnych Ochrona drzew i innej lokalnej roślinności. Wprowadzenie zakazów stosowania sztucznych nawozów, syntetycznych pestycydów i innych syntetycznych środków produkcji oznacza też, że przed potencjalnym zanieczyszczeniem spływającym z pól chronione są cieki wodne i żyjące w nich organizmy. 20 Ograniczenia przyczyniają się także do zmniejszania zagrożeń bio-akumulacji, co ma miejsce wtedy, gdy wiele drapieżników, na przykład ptaki drapieżne, ginie na skutek spożycia toksyn pochodzących z zanieczyszczeń, a których ilość wzrasta w kolejnych ogniwach łańcucha żywnościowego. Zwierzęta w gospodarstwie Praktyki mające na celu dobrostan zwierząt (zwierzęta wykorzystywane do produkcji żywności są za życia traktowane humanitarnie: otrzymują dobrą paszę, odpowiednie warunki bytowe i dobrą opiekę weterynaryjną) charakteryzujący się zapewnieniem dostępu do wybiegów dla drobiu, świń, bydła i innych zwierząt, to kolejny element wspierania różnorodności biologicznej. Zdjęcie pochodzi hów i utrzymanie zwierząt Fotografia pochodzi z archiwum Stowarzyszenia ZIARNO. Przedstawia kozy w gospodarstwie ekologicznym w Grzybowie Produkcja zwierzęca to dziedzina, w której umiejętności rolników ekologicznych są nie do przecenienia i są najczęściej wykorzystywane. Obejmuje ona wiele zasad i działań praktycznych zaplanowanych tak, by zapewnić zwierzętom wygodne, pozbawione stresu bytowanie, zgodne z ich naturalnymi potrzebami. 21 Stosownie do potrzeb gatunku Ważną koncepcją ekologicznego chowu jest stwarzanie zwierzętom gospodarskim warunków życia odpowiadających potrzebom gatunku. Składają się na to m.in.: Stały dostęp do wybiegów Odpowiednie pastwiska spełniające potrzeby pokarmowe i behawioralne zwierząt Zakaz uwiązywania zwierząt w budynkach inwentarskich oraz ich izolowania Odpowiednie stanowiska do leżenia oraz ściółka Ograniczona obsada zwierząt Możliwie krótki czas transportu. Generalną zasadą ekologicznego chowu zwierząt jest także zakaz urządzania legowisk na podłogach rusztowych. Bez okaleczania Rolnictwo ekologiczne ogranicza obcinanie lub skracanie: Ogonów - owcom, świniom, etc. Dziobów - kurczętom, indykom, etc. Rogów - bydłu, owcom, etc. Indywidualne potrzeby Powszechną praktyką jest dostosowywanie działań do potrzeb poszczególnych gatunków. Na przykład akceptuje się, że drób potrzebuje długich „pustych” okresów pomiędzy okresami znoszenia jaj. Uwzględnia się, że zwierzęta funkcjonują w małych grupach, w których może ustalić się społeczna hierarchia, jak to ma miejsce w warunkach naturalnych. Nowe rozporządzenie w sprawie rolnictwa ekologicznego wyraźnie określa wymogi dotyczące postępowania ze zwierzętami, wymagając m.in. żeby personel obsługujący posiadał odpowiednie kwalifikacje, by zapewniać zwierzętom zdrowie i dobrostan. Bez bólu Rolnictwo ekologiczne podkreśla, że ból i cierpienie zwierząt muszą być zredukowane do minimum w ciągu całego ich życia. Z tego właśnie względu ogranicza się czas transportu, a techniki uboju muszą być możliwie szybkie i jak najmniej bolesne. Bez GMO Kluczową sprawą w rolnictwie ekologicznym jest zakaz stosowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie, zarówno w produkcji roślinnej, jak i zwierzęcej. Sprzyja to utrzymaniu rodzimych gatunków roślin i ras zwierząt, zwłaszcza w połączeniu z postulatem wielości gatunków roślin i zwierząt w gospodarstwie ekologicznym. 22 Logo szwajcarskiej organizacji Basler Appell gegen Gentechnologie, z którą Stowarzyszenie ZIARNO współpracuje w kampanii anty GMO Emisje Z badań wynika, że rolnictwo ekologiczne emituje mniej dwutlenku węgla, co może mieć istotny wpływ na ograniczenie zmian klimatycznych. Czynniki, które prawdopodobnie mają na to wpływ, to: Mniejsze zużycie energii poprzez zagospodarowanie organicznych odpadów i produktów końcowych, zamiast stosowania syntetycznych nawozów produkowanych przy wykorzystaniu dużych ilości energii Utrzymywanie bogatej szaty roślinnej, na którą składa się także roślinność lokalna. Wiązanie węgla w organicznych substancjach zawartych w glebie, ponieważ celem rolnictwa ekologicznego jest poprawa zawartości próchnicy oraz składu gleby. Instytut Badawczy Rolnictwa Biologicznego (FiBL) www.fibl.org, wykazał w badaniach, że w przypadku rolnictwa ekologicznego, ilość uwalnianych gazów cieplarnianych na jeden hektar jest o 32% mniejsza niż w systemach bazujących na nawożeniu mineralnym i o 3537% mniejsza niż przy konwencjonalnym nawożeniu obornikiem. Wg tych badań, jest to związane z faktem, że rolnictwo ekologiczne zwraca do gleby średnio o 12-15% więcej dwutlenku węgla niż mineralny system nawożenia. Zapewnia to glebie żyzność i utrzymanie poziomu próchnicy. Informacje na tej i 6 poprzednich stronach pochodzą ze strony internetowej: http://ec.europa.eu/agriculture/organic/home_pl na której można znaleźć wiele cennych informacji oraz materiałów informacyjnych i promocyjnych do wykorzystania. Nauczycielom polecamy komiks o rolnictwie ekologicznym na stronie http://ec.europa.eu/agriculture/organic/files/download-information/informationmaterial/comic_book_pl.pdf 23 Na zdjęciu: żniwa w gospodarstwie ekologicznym w Grzybowie . Widać, że ekologiczne rolnictwo nie wyklucza stosowania kombajnów. Najważniejsze rezultaty ostatniego światowego raportu na temat rolnictwa ekologicznego (większość danych pochodzi z końca roku 2008) 35 milionów hektarów użytków rolnych jest uprawianych metodą ekologiczna przez prawie 1,4 miliona rolników ekologicznych Regiony, gdzie znajdują się największe obszary upraw ekologicznych to Oceania (12.1 milionów hektarów), Europa (8.2 milionów hektarów) oraz Ameryka Łacińska (8.1 milionów hektarów). Kraje o największych areałach ekologicznych to: Australia, Argentyna i Chiny. Procentowo największy udział użytków rolnych ekologicznych znajduje się na Wyspach Falklandzkich (36.9 % wszystkich użytków), Lichtenstein (29.8 %) i Austria (15.9). Kraje o największej liczbie producentów ekologicznych to: Indie (340’000), Uganda (180’000) i Meksyk (130’000). Więcej niż jedna trzecia producentów ekologicznych jest w Afryce. Uprawy ekologiczne 24 powiększyły się we wszystkich regionach świata o prawie 3 miliony hektarów, czyli 9% w porównaniu z rokiem 2007. O 26% (r 1.65 milionów hektarów) wzrosła powierzchnia upraw ekologicznych w Ameryce Łacińskiej, przede wszystkim dzięki silnemu rozwojowi rolnictwa ekologicznego w Argentynie. W Europie powierzchnia upraw ekologicznych wzrosła o 0,5 miliona hektarów, zaś w Azji o 0,4miliona hektarów. Około jednej trzeciej upraw ekologicznych znajduje się w krajach rozwijających się, przede wszystkim w Ameryce Łacińskiej, potem w Azji I Afryce. Kraje o największych uprawach ekologicznych to Argentyna, Chiny i Brazylia. 31 milionów hektarów upraw ekologicznych to tereny związane ze zbiorem dzikich owoców leśnych oraz związane z pszczelarstwem. Większość tych upraw znajduje się w krajach rozwijających się. Zupełnie odwrotnie wygląda sytuacja z uprawami rolnymi których 2/3 znajduje się w krajach rozwiniętych. Inne ekologiczne uprawy obejmują: akwakultury (0.43 miliona hektarów), lasy (0.01 miliona hektarów). Informacje pochodzą z publikacji z publikacji: “The World of Organic Agriculture 2011” (źródło FIBL i IFOAM) Obszary upraw ekologicznych w różnych regionach świata Dane FiBL & IFOAM 2011 25 10 krajów europejskich z największą powierzchnią upraw ekologicznych w roku 2009 (dane w milionach hektarów) (Australia, Argentyna, USA, Chiny, Brazylia, Hiszpania, Indie, Włochy, Niemcy, Urugwaj) 10 krajów europejskich z największym procentowym udziałem upraw ekologicznych w roku 2009 (Falklandy. Lichtenstein, Austria, Szwecja, Gujana Francuska, Szwajcaria, Estonia, Czechy, Łotwa, Włochy) 26 Source: FiBL & IFOAM, 2011 Rozwój rolnictwa ekologicznego na świecie w latach 1999-2009 wyrażony w powierzchni pod uprawami ekologicznymi 10 krajów z największą liczbą producentów ekologicznych (Indie, Uganda, Meksyk, Etiopia, Tanzania, Peru, Włochy, Turcja, Burkino Faso, Hiszpania) 27 Kraje o najbardziej rozwiniętym rynku ekologicznym 2009 (USA, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Włochy, Kanada, Szwajcaria, Japonia, Hiszpania, Austria) Kraje o najwyższej konsumpcji produktów rolnictwa ekologicznego na mieszkańca 2009 (Dania, Szwajcaria, Austria, Luksemburg, Lichtenstein, Szwecja, Niemcy, USA, Francja, Kanada) 28 Mapa Europy: procentowy udział upraw ekologicznych w różnych krajach Rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce W Polsce jako pierwszy (w latach 30tych XX wieku) metodę biodynamiczną zastosował w 1716-hektarowym gospodarstwie w Szelejewie hrabia Stanisław Karłowski. Starał się też upowszechniać tę metodę, prowadząc kursy i wydając publikacje szkoleniowe. Jego życie i działalność przerwała II wojna światowa, zginął zamordowany przez gestapo. Idea, którą propagował poszła w zapomnienie. Dopiero Julian Osetek, z wykształcenia inżynier chemik, doznał swoistego oświecenia, zrozumiał szkodliwość chemii w rolnictwie i zafascynowany myślą Steinera, postanowił kompletnie zmienić swoją pracę: stał się rolnikiem biodynamicznym na 3 hektarowym gospodarstwie w Nakle nad Notecią. W latach 60-tych kiedy w PRL płaciło się kary za niestosowanie nawozów, Osetek prowadził pierwsze gospodarstwo bez stosowania chemii w Polsce po-wojennej. Julian Osetek na początku lat 80-tych zaczął aktywnie propagować rolnictwo ekologiczne, jeżdżąc po kraju, prowadząc wykłady i pogadanki. Między innymi zaraził swoja pasją kilkunastu rolników oraz naukowców ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, zwłaszcza prof. Mieczysława Górnego, który stał się – mimo wielu trudności, z którymi spotykał się na rodzimej uczelni, wielkim promotorem rolnictwa ekologicznego. Inne przedstawicielki świata naukowego SGGW – Urszula Sołtysiak i Dorota Metera, stały się liderkami ruchu rolnictwa ekologicznego w Polsce, obecnie kierują jednostkami certyfikującymi. Owocami pionierskiej działalności Juliana Osetka jak i wsparcia rozwoju rolnictwa ekologicznego przez niemieckie i szwajcarskie organizacje rolnictwa biodynamicznego i ekologicznego były też lokalne inicjatywy, jak np. powstanie w 987 roku w Grzybowie na Mazowszu – Kółka Rolniczego-Ekologicznego ZIARNO. Kontynuatorem pracy kółka jest Stowarzyszenie Ekologiczno-Kulturalne ZIARNO. 29 Przełomowym momentem w rozwoju uchu rolnictwa ekologicznego było – 1 września 1989 roku - zawiązanie w Przysieku pod Toruniem pierwszej ogólnopolskiej organizacji skupiającej rolników i sympatyków eko-rolnictwa: Stowarzyszenia Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi EKOLAND. Założycielami – oprócz wspomnianych naukowców – byli pierwsi rolnicy ekologiczni w Polsce, m.in. Mieczysław Babalski, Piotr Hillar, Krzysztof Łepkowski, Tadeusz Szynkiewicz, Józef Brodzki, Marian Lipiński, Andrzej i Kazimierz Michałkiewicz i inni. Na zdjęciu: pionierzy rolnictwa ekologicznego w Polsce podczas jednego z zebrań założycielskich w Przysieku.. Kalendarium rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce 1931-1941 pionier, hrabia Stanisław Karłowski prowadzi gospodarstwo metodą biodynamiczną (1760 ha) w Szelejewie na Śląsku 1960 – Julian Osetek, zainspirowany myślą twórcy antropozofii, Rudolfa Steinera, zaczyna prowadzić małe 3 hektarowe gospodarstwo w Nakle nad Notecią metodą biodynamiczną 1981 - Julian Osetek zaczyna podróżować po Polsce i Europie i prowadzić wykłady o rolnictwie bio-dynamicznym. Między innymi jego wykład odbywa się w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Idea rolnictwa ekologiczne trafia na podatny grunt: naukowcy jak np. prof. Mieczysław Górny i Urszula Sołtysiak, włączają się w ruch rozwoju rolnictwa We współpracy z niemieckimi szwajcarskimi organizacjami prowadzone są kursy rolnictwa ekologicznego. Powstają pierwsze pionierskie gospodarstwa ekologiczne w Polsce, np. Mieczysława i Aleksandry Babalskich, Piotra i Małgorzaty Hillarów. Na zdjęciu Julian Osetek (pierwszy z prawej) wyjaśnia rolnikom zasady biodynamicznego gospodarowania. 30 1989 - 1 września zostaje zarejestrowane pierwsza organizacja rolnictwa ekologicznego w Polsce: Stowarzyszenie Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi Ekoland z własnymi kryteriami rolnictwa ekologicznego i własnym symbolem – logo. Obok – logo Ekolandu, 1990 – pierwsze stoisko z żywnością ekologiczną (sprzedaż bezpośrednia) uruchomione przy Ośrodku Edukacji Ekologicznej EKO-OKO w Warszawie 1990 – Stowarzyszenie Ekoland staje się członkiem Federacji IFOAM; 1993 – Powstaje druga organizacja rolnictwa ekologicznego: Polskie Towarzystwo Rolnictwa Ekologicznego (PTRE ); 1993-5 - AgroBioTest i Bioekspert (jednostki certyfikujące) wydzielają się ze Stowarzyszenia Ekoland; 1998 – pierwsze formy wsparcia finansowego dla rolników ekologicznych: dofinansowanie kosztów certyfikacji 1999 – zostają wprowadzone pierwsze płatności dla rolników; 2001 – zostaje uchwalona pierwsza Ustawa o rolnictwie ekologicznym, m.in. regulująca takie obszary jak: wymagania w okresie przestawiania na ekologiczne metody produkcji, produkcja rolnicza i przetwórstwo, system kontroli i certyfikacji. 2002 – dopracowanie systemu certyfikacji 2004 – wstąpienie Polski do Unii Europejskiej, nowa ustawa n/t rolnictwa ekologicznego, większe dopłaty dla rolników ekologicznych, wyznaczenie instytucji państwowych do administrowania spraw związanych z rolnictwem ekologicznym(PCA, IJHARS, IUNG, IOR, PIORiN); 2004 – Stowarzyszenie ZIARNO we współpracy z niemieckim związkiem rolników ekologicznych NATURLAND, zaczyna organizować coroczne seminarium „Dobre Żniwa” n/t współpracy w rolnictwie ekologicznym Na zdjęciu w czasie seminarium „Dobre Żniwa 2005” prof. M. Górny ostatni raz przemawia do rolników. 2005 – przygotowanie nowych kryteriów EKOLAND; 2005 – powstanie Stowarzyszenia DEMETER Poland, promującego metody i kryteria rolnictwa biodynamicznego; 31 2006 – Polska jest krajem roku podczas największych targów rolnictwa ekologicznego BioFach w Norymberdze; 2006 – ogłoszenie 3-letniego planu promocji rolnictwa ekologicznego w Poslce; 2007 – nowe zasady schematu płatności z programu rolno-środowiskowego 2009 – nowa ustawa o rolnictwie ekologicznym wprowadzająca w życie rozporządzenie UE nr 834/2007 i 889/2008. Rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce w ostatnim dwudziestoleciu Początkowo rolnictwem ekologicznym zajmowała się garstka pionierów, tych, których na początku zainspirował Julian Osetek. Na początku lat 90-tych było to już kilkadziesiąt osób. Liczba ta nieznacznie wzrastała, tak jak rolnicy szukali nowych możliwości. Ale brak jakiegokolwiek wsparcia ze strony państwa oraz słabo rozwinięty rynek powodował, że w połowie lat 90-tych liczba rolników ekologicznych zaczęła nawet spadać. Dopiero pojawienie się dopłat, najpierw jedynie do kosztów kontroli, a potem także do samego gospodarstwa, które po wejściu do Unii Europejskiej, stanowiły już pewną rekompensatę poniesionych kosztów - zachęciło rolników do przestawiani się na metody ekologiczne. Niestety zdarzają się nie tak rzadko przypadki, że rolnicy nie produkują żywności, a jedynie korzystają z dotacji unijnych. Dużą pomocą jest także zaangażowanie władz na różnych szczeblu, zarówno centralnych jak i władz samorządowych, w promocję i rozwój rolnictwa ekologicznego. Są prowadzone kampanie, kursy, wydawane publikacje, organizowane konkursy i konferencję, które udowadniają, że dostrzeżono znaczenie i potencjał, jaki kryje się w rolnictwie ekologicznym. Od początku XIX wieku liczba gospodarstw w Polsce jak i uprawiana ekologicznie powierzchnia wzrasta wykładniczo, osiągając w roku ubiegłym liczbę ponad 20 000 gospodarstw. 32 Geograficzne rozmieszczenie gospodarstw ekologicznych w Polsce (żółtym kolorem zaznaczono liczbę gospodarstw, zielonym - areał gospodarstw ekologicznych w danym województwie. (dane IJHARS z roku 2007) Dane poch odzą ze strony Inspektora jakości Handlu Artykułami Spożywczymi. http://www.ijhar-s.gov.pl/raporty-i-analizy.html Producenci ekologiczni* w 2010 r. producenci ekologiczni w rozumieniu art. 2 pkt. 2 ustawy z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. nr 116, poz. 975).Do producentów ekologicznych zaliczamy wszystkie podmioty, które podjęły działalność w zakresie rolnictwa ekologicznego i są pod kontrolą jednostki certyfikującej. Według stanu na dzień 31 grudnia 2010 r. liczba producentów ekologicznych w Polsce wynosiła 20 956 (ok. 20 % więcej niż rok wcześniej). Dla porównania, w roku 2009 działalność w zakresie rolnictwa ekologicznego prowadziło 17 423 producentów ekologicznych i było to o 14,6 % więcej niż w roku 2008. W 2010 roku najwięcej producentów ekologicznych prowadziło działalność w województwach: zachodniopomorskim (2392), warmińsko-mazurskim (2288) oraz małopolskim (2183). Najwięcej ekologicznych producentów rolnych było w województwach: zachodniopomorskim (2373) warmińsko-mazurskim (2279) oraz małopolskim (2156), a przetwórni ekologicznych w województwach: mazowieckim (47), wielkopolskim i lubelskim (36) oraz małopolskim (27). 33 Procentowy wzrost liczby producentów ekologicznych w Polsce, w latach 2005-2010 (rok poprzedni = 100 %). 2005 r. – 91,0 % 2006 r. – 28,0 % 2007 r. – 31,8 % 2008 r. – 25,5 % 2009 r. – 14,6 % 2010 r. – 20,3 % Widać wyraźnie, że rolnictwo ekologiczne staje się bardzo ważnym kierunkiem w rozwoju rolnictwa światowego i polskiego. Rolnicy ekologiczni to już nie jest mała grupa pasjonatów, których kojarzy się ze skansenem, ale wielka grupa producentów żywności wysokiej jakości, którzy wytwarzając tę żywność, nie eksploatują przyrody, ale współpracują z nią w celu osiągnięcia jak najlepszych plonów. 34 Gleba Gleba – matka wszystkich rzeczy powiedzenie chińskie. W 1862 roku, niemiecki naukowiec, uznawany za ojca nauki o glebie, Friedrich Albert Fallou napisał: „Nie ma nic w całej przyrodzie co byłoby ważniejsze i wymagało większej uwagi niż gleba. W istocie gleba jest tym elementem, który czyni świat środowiskiem przyjaznym dla ludzkości. To gleba właśnie odżywia i służy całej przyrodzie; całe stworzenie zależy od gleby, która jest ostatecznym fundamentem naszego istnienia.” Fakt, że rośliny wypuszczają korzenie w głąb ziemi i karmią się różnymi zawartymi w niej substancjami wydaje się prostą, banalną rzeczą. Jednak procesy biologiczne i chemiczne przebiegające w glebie są bardzo skomplikowane i naukowcy mają jeszcze wiele tajemnic do odkrycia. Do połowy XIX stulecia uważano, że podstawowym pokarmem roślin jest próchnica (humus), ale nowa teoria opracowana przez Justusa von Liebiga o mineralnym odżywianiu się roślin, przyczyniła się z jednej strony do rozwoju nowoczesnej chemii rolnej i produkcji nawozów sztucznych, z drugiej zaś strony do zlekceważenia znaczenia próchnicy przez następne kilkadziesiąt lat. Na zdjęciu Justus von Liebig, zwany „ojcem nawozów” 1803-1973 (zdjęcie z Wikipedii) Pionierzy rolnictwa ekologicznego byli przekonani od początku, że dbałość o żyzną glebę jest podstawą pomyślnej gospodarki rolnej. Dziś wiemy, że wskutek stosowania ciężkich maszyn rolniczych, pestycydów, nawozów mineralnych, straty żyznej ziemi na świecie sięgają milionów hektarów . Aby dbać o żyzność gleby, co jest podstawą rolnictwa ekologicznego, stosuje się naturalne nawożenie organiczne; obornik lub kompost oraz płodozmian, gdzie trzeba szczególna uwagę zwrócić na uprawy roślin motylkowych. Ważny jest także odpowiedni sprzęt rolniczy, który nie niszczy struktury gleby (np. nie wolno głęboko orać). Nie stosuje się tez wcale chemicznych środków, które mogą zaszkodzić mikroskopijnym organizmom glebowym. Udowodniono naukowo, że zabiegi omówione powyżej są jak najbardziej uzasadnione gdyż: - poprawiają porowatość gleby - zwiększa się retencja wodna gleby - łatwiej gleba wchłania ciepło i napowietrza się - lepsza jest struktura gleby jej pH (nie zakwasza się) - lepiej magazynowane są niezbędne dla roślin minerały czyli poprawiają żyzność gleby! Żyzna gleba: - zawiera cenne, łatwiej dla rośliny dostępne składniki i ma wyższe pH (obojętne lub zasadowe) - potrafi zgromadzić o wiele więcej wody i dlatego jest dłużej wilgotna - przy ulewnych deszczach łatwiej przepuszcza nadmiar wody do głębszych warstw w przypadku gleb gliniastych, natomiast w przypadku lżejszych gleb piaszczystych wilgoć utrzymuje się dłużej - zawiera przestrzenie wypełnione powietrzem, umożliwiające wymianę gazową 35 Rysunek obok pochodzi z „Das Grosse Buch vom Biologischen Land- und Gartenbau“, , Orac Pietsch, 1980, wykorzystaliśmy go w publikacji naszego autorstwa: „O czym śpiewają skowronki – ścieżką przez wieś” Pokazuje on podstawowe składniki żyznej gleby ich proporcje. Na rysunku poniżej przedstawiono równe organizmy wchodzące w skład edafonu od mikroskopijnych bakterii po nicienie i skorupiaki (na rysunku znacznie powiększone) do dżdżownicy. Na działce o powierzchni 50 m2 żyznej gleby można znaleźć 4-5 kg dżdżownic, 3,5 kg owadów i innych bezkręgowców oraz różnych bakterii (na 1 hektar – 400-600kg dżdżownic oraz 3 tony bakterii) 36 Najbogatszą mikroflorę znajdziemy w ryzosferze, czyli przestrzeni w najbliższym otoczeniu młodych korzeni. Jest ona poddana działaniu wydzielin korzenia. Różni się od innych części gleby składem oraz większą ilością bakterii i grzybów. Naukowcy podają, że w 1g ryzosfery może się znajdować 100-200mld komórek bakterii! Może zaistnieć zjawisko symbiozy roślin wyższych z bakteriami (bakterioryzy) i grzybami (mikoryzy), co ma pozytywny wpływ zwłaszcza na pobieranie substancji odżywczych przez korzeń. Jednym z najbardziej znanych przykładów bakterioryzy, mającym duże znaczenie gospodarcze i wykorzystywanym przez rolników ekologicznych jest związek między bakteriami azotowymi z rodzaju Rhisobium a roślinami motylkowymi (np. groch, fasola, łubin, seradela, koniczyna, bób). Bakterie te żyją w brodawkach wytwarzanych przez tkankę korzenia, stąd też określa się je mianem bakterii brodawkowych. Rośliny i bakterie czerpią z tego korzyści. Bakterie wiążą azot z powietrza i redukując go do jonów amonowych dostarczają jego związki roślinie. Roślina zaopatruje bakterie w węglowodany. Na rysunku brodawki korzeniowe zasiedlone przez bakterie Rhizobia Rysunek pochodzi z Wikipedii. Ćwiczenie: Jabłko reprezentuje Ziemię Proponujemy proste ćwiczenie o jabłku, żeby przybliżyć uczniom znaczenie gleby. Ćwiczenie to przekazała nam Elżbieta Tyralska-Wojtycza, ale- jak powiedziała - nie zna jego autora. Potrzebne materiały: jabłko i nóż. 1. Pokaż uczniom jabłko i powiedz, że przedstawia ono Ziemię. Przekrój jabłko na pół: rdzeń jabłka reprezentuje jądro Ziemi, część jadalna – płaszcz Ziemi, skórka – skorupę ziemską. 2. Przekrój każdą połówkę jeszcze na pół i odłóż trzy ćwiartki, mówiąc, że ¾ ziemi jest pokryte przez wody: oceany, morza, jeziora, rzeki. (powierzchnia Ziemi to 510 mln km2, z czego morza i oceany zajmują 71%, powierzchnia lądu to 149 mln km2). Zostawiamy ćwiartkę, która reprezentuje stały ląd. 3. Tę ćwiartkę, która zostawiamy, kroimy na pół i jedną „ósemkę” odkładamy – to tundry, pustynie, tereny niegościnne do zasiedlenia przez człowieka. 4. Kawałek, który został (1/8 jabłka) to obszar zasiedlony przez człowieka. Ponownie przecinamy ten kawałek na 2 części, połówkę odkładamy: ludzie mogą tam mieszkać, ale nie mogą tam uprawiać ziemi, jest tam za mokro, lub za sucho, lub są to tereny 37 zabudowane, skażone. Ze 149 mln km2 terenów lądowych na ziemie uprawne wykorzystuje się tylko ok. 45mln km2 (ok. 3% lądów, a 8,8% całej powierzchni Ziemi). 5. Zostaje 1/16 jabłka. Ta część symbolizuje tę część Ziemi, którą pokrywają użytki rolne. Z tej cieniutkiej cząstki zdejmujemy delikatnie i skórkę i pokazujemy uczniom. Ta obierzynka to skorupa, na której powierzchni znajduje się cieniutka warstwa próchnicy, od której zależy życie na Ziemi. Powoli tracimy tę część, z powodu zanieczyszczeń, erozji, nieumiejętnej uprawie gleby, karczowaniu i niszczeniu lasów itp. Próchnica (humus, na rysunku oznaczona symbolem O) – bezpostaciowe, organiczne szczątki w różnym stadium mikrobiologicznego i fizykochemicznego procesu rozkładu, głównie roślinne, nagromadzone w glebach albo na jej powierzchni (np. w lesie) Erozja gleby, proces rozdrabniania i przemieszczania (zdzierania) wierzchniej warstwy gleby wskutek oddziaływania wiatru (wywiewanie gleby, deflacja) i wody (zmywanie gleby, erozja wgłębna). Wyróżniamy erozję wodną, powierzchniową, rozmywową oraz odmianę łagodną tej ostatniej erozję żłobinową i jej formę ciężką - erozję wąwozową. Erozja jest jednym z najważniejszych czynników degradacji gleby . Uformowanie się 2,5 cm warstwy próchnicznej wymaga średnio 500 lat. Rocznie w skali globu erozji ulega 0,7% gleb rolnych. Uważa się, że w ciągu ostatnich 50 lat straty żyznej gleby sięgają 25%, co równa się powierzchni takiego kraju jak Indie. Utrzymanie się tego tempa grozi utratą ponad 30% gleb użytkowanych rolniczo do 2050. 38 Pisząc te materiały korzystaliśmy z następujących źródeł: „Ziemia widziana z nieba”, Yann Arthus-Bertrand, artykuł „Rolnictwo świata: cena naszej przyszłości, strona Wydawnictw Edukacyjnych Wiking: http://wiking.edu.pl/article.php?id=271 „Ochrona przyrody” Ewa Simonides 2008 „Das Grosse Buch vom Biologischen Land- und Gartenbau“, , Orac Pietsch, 1980 „Organic farming” – Nicolas Lampkin, 1994 „Changing the face of the Earth”, I.G.Simmons 1990 “O czym śpiewają skowronki – ścieżką przez wieś”2002, artykuły Ewy i Petera Stratenwerth i Sylwii Biemans-Żakowskiej Kampania Informacyjna Komisji Europejskiej, http://ec.europa.eu/agriculture/organic/home_pl www.ifoam.org i publikacja “The World of Organic Agriculture 2011” www.fibl.org Ważne kontakty i strony internetowe: Kampania Informacyjna Komisji Europejskiej, Rolnictwo ekologiczne. Dobre dla natury, dobre dla Ciebie. http://ec.europa.eu/agriculture/organic/home_pl Stowarzyszenie Ekologiczno-Kulturalne ZIARNO www.ziarno.eu EKOLAND – Stowarzyszenie Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi www.stowarzyszenieekoland.pl Społeczny Instytut Ekologiczny www.sie.org.pl EkoConnect – International Centre for Organic Agriculture of Central and Eastern Europe Międzynarodowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego Środkowej i Wschodniej Europy www.ekoconnect.org www.organic-marketing-forum.org Międzynarodowa Koalicja na rzecz Ochrony Polskiej Wsi ICPPC www.icppc.org.pl Fundacja Greenpeace Polska www.greenpeace.org Koalicja Polska Wolna od GMO www.koalicja-polska-wolna-od-gmo www.halat.pl www.icppc.pl 39 www.gmwatch.eu strona anglojęzyczna Slow Food www.slowfood.pl oraz www.terramadre.info www.facebook.com/pages/BioBazar/ Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych http://www.ijhar-s.gov.pl/rolnictwo-ekologiczne.html Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych realizuje następujące zadania w zakresie rolnictwa ekologicznego: sprawuje nadzór nad upoważnionymi jednostkami certyfikującymi oraz nadzór nad produkcją ekologiczną, upoważnia producentów do przywozu produktów rolnictwa ekologicznego z państw trzecich nie wymienionych na liście Komisji Europejskiej, dopuszcza do swobodnego obrotu we Wspólnocie przesyłki produktów rolnictwa ekologicznego z krajów trzecich, przez sprawdzenie przesyłki i potwierdzenie świadectwa kontroli, gromadzi, przechowuje i przetwarza informacje o producentach w rolnictwie ekologicznym, rozpatruje wnioski o pozwolenie na zastosowanie przewidzianych prawem odstępstw od zasad produkcji ekologicznej, przejmuje uprawnienia jednostki certyfikującej, na okres nie dłuższy niż 60 dni, której zostało cofnięte upoważnienie, informuje producentów ekologicznych objętych przez daną jednostkę certyfikującą kontrolą, o cofnięciu upoważnienia tej jednostce, przygotowuje egzaminy na inspektorów rolnictwa ekologicznego oraz prowadzi rejestr tych inspektorów. W ramach nadzoru nad upoważnionymi jednostkami certyfikującymi Główny Inspektor JHARS przeprowadza audyty i dokonuje inspekcji upoważnionych jednostek certyfikujących, dokonuje sprawdzenia u producentów prawidłowości kontroli wykonanych przez upoważnione jednostki certyfikujące, przekazuje jednostkom certyfikującym wnioski pokontrolne, nakazuje wykonanie odpowiednich działań naprawczych związanych z funkcjonowaniem jednostek certyfikujących, może żądać od jednostek certyfikujących wszelkich dodatkowych danych i informacji związanych ze sprawowanym nadzorem, przeprowadza analizy danych i informacji dostarczanych przez jednostki certyfikujące. 40
