Koncepcje-ontologii

Koncepcje ontologii
Andrzej Łukasik
Zakład Ontologii i Teorii Poznania
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
www.filozofia.umcs.lublin.pl
Filozofia – podstawowe dyscypliny
ontologia / metafizyka – teoria bytu, ogólna filozoficzna teoria świata
epistemologia – teoria ludzkiego poznania, jego źródeł i granic,
wiarygodności i uzasadniania
aksjologia – teoria wartości etycznych (etyka) lub estetycznych (estetyka)
… a ponadto: logika, estetyka, antropologia filozoficzna, filozofia umysłu,
filozofia przyrody, filozofia nauki, filozofia dziejów, filozofia prawa, filozofia
społeczna, filozofia polityki, filozofia fizyki, filozofia matematyki, filozofia
chemii, filozofia biologii…
wielość koncepcji filozofii, wielość koncepcji ontologii / metafizyki
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia pierwsza, metafizyka
filozofia pierwsza — najbardziej podstawowa dyscyplina filozoficzna,
traktująca o wszystkim, co istnieje lub może istnieć: najogólniejsze
własności bytu, sposoby jego istnienia i ostateczne zasady bytu; filozofia
pierwsza, czyli poprzedzająca wiedzę przyrodniczą (Arystoteles)
metafizyka — gr. ta meta ta fysika (łac. metaphysica)
Andronikos z Rodos I w. p.n.e. – nowa nazwa filozofii pierwszej [podczas
porządkowania dzieł Arystotelesa] – pisma następujące po (meta) pismach
przyrodniczych (fysica)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
problem: czy geneza nazwy „metafizyka” jest czysto przypadkowa, czy też
ma merytoryczne uzasadnienie
„Nauki bowiem o świecie, przyrodzie, roślinach i zwierzętach nazywano,
zgodnie z ówczesną tradycją peri physeos lub krótko ta physika. To
wszystko zaś, co jest „poza” — meta — zasięgiem tychże nauk i stanowi
podstawę ich rozumienia, a więc, co stanowi ogólną teorię rzeczywistości,
nazywano w Likeionie ta meta ta physica”.
(Krąpiec, Metafizyka 27)
transcendentalia wg tomistów – byt, rzecz, jedno, odrębne, dobro, piękno,
prawda – znaczą nie pojęcia, lecz zespoły sądów „które dotyczą
rzeczywistości ujmowanej transcendentalno-analogicznie”
(Krąpiec, Metafizyka 40)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
problem: czy geneza nazwy „metafizyka” jest czysto przypadkowa, czy też
ma merytoryczne uzasadnienie
„Ludzie mówią nieraz o metafizyce z zabobonnym strachem („dreszcze
metafizyczne”). Ten zabobon jest skutkiem zbiegu kilku okoliczności.
Zaczyna się wszystko od niejakiego Andronikosa z Rodos, który nie
wiedząc jak nazwać paczkę notatek pozostawionych przez Arystotelesa,
nadał im nazwę „to, co przychodzi po (meta) fizykach”. Czego tam nie ma!
Jest m.in. cały słowniczek wyrażeń filozoficznych. W każdym razie, ów
Andronikos został o tyle źle zrozumiany, że jego „meta” pojęto nie jako
odnoszące się do miejsca w bibliotece („po”), ale jako odpowiednik naszego
„poza”. Metafizyka to więc to, co jest poza światem fizycznym”.
(J. M. Bocheński, Sto zabobonów, hasło „Metafizyka”)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Znaczenia terminu metafizyka
1. teoria filozoficzna zawierająca sądy egzystencjalne (w opozycji do
ontologii) (Ingarden i fenomenologia)
2. teoria filozoficzna obejmująca całość tego, co istnieje i pretendująca do
ostatecznego poznania istoty rzeczywistego bytu i koniecznych
związków między przedmiotami istniejącymi (Ingarden)
3. (pseudo)naukowa doktryna zawierająca sądy o istnieniu bytów
pozadoświadczalnych (kantyzm, neopozytywizm), względnie — zbiór
bezsensownych zdań, bo sensem zdania jest metoda jego weryfikacji
(neopozytywizm)
4. wszelka filozofia niedialektyczna, redukcjonistyczna i mechanistyczna
(Hegel, marksizm)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Ontologia
ontologia — gr. to on; to, co jest; nauka o tym, co jest
termin wprowadzony w XVII w. (R. Gocnelius, J. Clauberg),
upowszechniony w XVIII w. (Ch. Wolff, A. G. Baumgarten)
w ramach niektórych koncepcji filozofii utożsamia się ontologię z
metafizyką, w ramach innych – rozróżnia
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Ontologia (metafizyka) jako filozofia pierwsza
Najogólniejsza i najbardziej abstrakcyjna dyscyplina filozofii teoretycznej,
badająca byt jako taki; bada najogólniejsze własności bytu, sposoby jego
istnienia, poszukuje ostatecznej zasady wszystkiego, co istnieje, próbuje
ustalić podział bytów na kategorie i ustalić, co i w jakim sensie jest, istnieje,
bytuje. (Parmenides, Platon, Arystoteles, Tomasz, Kartezjusz, Leibniz,
Spinoza, Fichte, Schelling, Hegel, Meinong, Whitehead, Hartmann).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Arystoteles o przedmiocie filozofii pierwszej
„[…] jest nim samoistna, transcendentna i nieruchoma substancja, byt jako
taki, w przeciwieństwie do dwóch innych nauk, mianowicie fizyki, której
przedmiotem jest substancja wprawdzie oddzielna, ale w ruchu, i
matematyki, której przedmiotem jest substancja wprawdzie nieruchoma, ale
nie oddzielna (nie samoistna). Jeżeli istnieje nauka o substancji oddzielnej
(transcendentnej), nieruchomej i „boskiej”, to jest nauką pierwszą. A jest nią
właśnie metafizyka albo teologia, czyli filozofia pierwsza, która bada byt
jako byt […]”
(Arystoteles, Metafizyka)
[…] jeśli nie istnieje inna substancja, niż ta, którą ustanowiła przyroda, to
fizyka jest nauką pierwszą; jeśli natomiast istnieje jakaś substancja
nieruchoma, to nauka o tej substancji powinna być wcześniejsza i powinna
być pierwszą filozofią i, w ten sposób ogólną, bo jest pierwsza”.
(Arystoteles, Metafizyka)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Trzy stopnie abstrakcji według Arystotelesa
nauki teoretyczne:
— fizyka, czyli nauki przyrodnicze (filozofia druga) 1 stopień abstrakcji
— matematyka 2 stopień abstrakcji
— filozofia pierwsza 3 stopień abstrakcji
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Ontologia (metafizyka) jako ezoteryczna doktryna
o bycie supranaturalnym
supranaturalizm: u podstaw wszelkich zjawisk znajdują się byty mające
własności odmienne od naturalnych i niepodlegające naturalnym
prawidłowościom przyczynowo-skutkowym
np. spirytualizm, idealizm platoński, pitagoreizm, mistycyzm, gnostycy
niezależność od nauki i doświadczenia potocznego, odwołanie się do
pozaracjonalnych źródeł poznania (objawienie, intuicja irracjonalna,
olśnienie, przeżycia mistyczne, emocje itp.)
ezoteryczność (wiedza dostępna tylko wybranym)
tu: meta-fizyka – ponad przyrodą, badanie nadprzyrodzonej warstwy bytu
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Ontologia jako filozofia zdrowego rozsądku
przekonania zdrowego rozsądku, ukształtowane w historii setek pokoleń i
wyrażone w języku potocznym w zasadzie odzwierciedlają rzeczywistą
strukturę świata
ontologia poddaje te twierdzenia krytycznej analizie (T. Reid, G. E. Moore,
L. Wittgenstein, G. Ryle, J. A. Austin, P. F. Strawson)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Ontologia jako metafizyka świadomości ludzkiej
zagadnienia dotyczące istnienia czegokolwiek rozpatrywane są z
perspektywy sposobu jego pojawienia się w świadomości  ontologia
uświadamiania bytu  ontologia świadomości
świadomość jest punktem wyjścia filozofii, wszelki byt traktowany jako
korelat świadomości
rodowód: cogito Kartezjusza, ontologie idealizmu subiektywnego —
Berkeley, Hume, Kant, Fichte, empiriokrytycyzm (Mach Avenarius),
fenomenalizm danych zmysłowych (Ayer), fenomenologia Husserla,
metafizyka egzystencjalizmu (Heidegger, Sartre, Jaspers, Marleau-Ponty)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Ontologia jako analiza pojęć
cel: opracowanie języka, za pomocą którego można by poprawnie mówić o
istnieniu czegokolwiek
metody: spekulacje pojęciowe, analizy lingwistyczne, logiczne i
fenomenologiczne
ontologia  metafizyka
wstęp do metafizyki (np. kategorie Arystotelesa)
brak twierdzeń egzystencjalnych
niezależność od nauk (a priori)
Wolff, Brentano, Meinong, Husserl, Frege, Russell, Wittgenstein, Ingarden,
Quine
www.umcs.filozofia.lublin.pl
K. Ajdukiewicz – zadania ontologii
„dążenie do definicji rzeczowych pewnych terminów opartych na wniknięciu
w znaczenie przysługujące tym terminom w języku, z którego je czerpiemy”
(K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii 105)
„dyscyplina ta zmierza do wyjaśnienia aparatu pojęciowego, którym operuje
się w filozofii i w życiu codziennym”
np. pojęcie substancji i cechy; bytu rzeczywistego i pomyślanego; pojęcie
bytu realnego i idealnego; pojęcie związku przyczynowo-skutkowego; czasu
i przestrzeni…
przykłady bardzo ogólnych twierdzeń ontologicznych uzyskanych przez
analizę pojęć
ontologiczna zasada (nie)sprzecznośći
ontologiczna zasada wyłączonego środka
www.umcs.filozofia.lublin.pl
R. Ingarden – ontologia a metafizyka
ontologia — założenie i przygotowanie metafizyki; a priori, niezależna od
nauk, brak sądów egzystencjalnych
„Rozważanie ontologiczne polega na analizie zawartości idei.
Najistotniejsze swe uzasadnienie posiada ono w czystym uchwyceniu
ostatecznych jakości idealnych (»czystych istot«) i zachodzących między
nimi związków koniecznościowych. Z drugiej strony jednak przedłuża się w
analizę czystych możliwości, jakie dla indywidualnego bytu wynikają z tego,
co stwierdzono w zawartości idei. Badanie ontologiczne nie zakłada
żadnego przedmiotowego faktu w szerszym tego słowa znaczeniu, a więc
ani istnienia świata realnego, ani przedmiotów w jego obrębie, ani też
istnienia jakiejkolwiek dziedziny przedmiotowej określonej przez pewien
układ aksjomatów […]” (R. Ingarden, Spór o istnienie świata)
„Rozważania zagadnień ontologicznych są w stosunku do nauk
szczegółowych a) teoretycznie wcześniejsze i jako takie od nich niezależne,
b) ogólniejsze od nich, c) nie pociągają za sobą żadnych pozytywnych
twierdzeń o faktach realnych, dla których wyznaczają jedynie granice ich
możliwości” (R. Ingarden, Spór o istnienie świata, t. 1, s. 45).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Trzy grupy zagadnień ontologicznych według Ingardena
egzystencjalno-ontologiczne: jaki sposób istnienia jest wyznaczony przez
istotę przedmiotu (czy przedmiot faktycznie istnieje — ustalają nauki
szczegółowe lub metafizyka)
formalno-ontologiczne: czy X jest rzeczą, procesem…, co to jest forma
rzeczy w ogóle itp.
materialno-ontologiczne: pytania o jakościowe, resp. materialne
określenie przedmiotu
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Ontologia jako dział logiki formalnej
teoria typów, teoria relacji, mereologia, teoria deskrypcji…
analiza kategorii semantycznej, przedmiotu (jako desygnatu nazwy lub
elementu zbioru), zbioru przedmiotów, własności, relacji itp.
dostarcza narzędzi pojęciowych do analiz w innych typach ontologii
S. Leśnieski, G. W. Leibniz, Ch. S. Peirce, G. Cantor, B. Russell, A. N.
Whitehead, L. Chwistek, A. Tarski, K. Ajdukiewicz, W. V. O. Quine.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Ontologia w sensie Quine’a
Odpowiedź na pytanie „co istnieje?” nie może być sformułowana poza
kontekstem danej teorii naukowej.
np. czy istnieje siła?; DNA, kwarki…
Pytamy: jakie byty są postulowane przez formalizm danej teorii naukowej?
„Teoria zakłada istnienie tylko tych bytów, których występowanie wśród
zmiennych kwantyfikacji jest warunkiem koniecznym prawdziwości
twierdzeń tej teorii”.
(W. V. O. Quine, O tym, co istnieje)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Ontologia jako ogólna teoria świata realnego
Hempoliński: ogólna teoria świata realnego, przestrzenno-czasowego,
oparta na wiedzy przyrodniczej; bada świat jako całość; historycznie
wyprzedzała ontologię i współcześnie jest głównym tematem badań
ontologicznych (jońska filozofia przyrody, Demokryt, filozofia przyrody
Platona, Arystotelesa i Stoików, Epikur i Lukrecjusz, Kotarbiński, Armstrong,
Quine, Putnam…)
Cackowski: „nauka o najogólniejszych prawach zmienności wszelkiej
rzeczywistości (przyrody martwej, ożywionej i społeczeństwa)”
kosmologia filozoficzna, filozofia fizyki i nauk biologicznych, filozofia
człowieka, ontologia społeczeństwa i filozofia umysłu
ontologie spekulatywne (Spinoza, Leibniz, Hegel) i naukowe (materializm,
filozofia nauki)
ontologia = metafizyka świata realnego; zależna od nauk przyrodniczych
www.umcs.filozofia.lublin.pl
„Punktem wyjścia ontologii [jako ogólnej teorii świata realnego – A. Ł.] i
zapewne całego myślenia filozoficznego stało się rozróżnienie zjawiska i
rzeczywistości, głównym celem badań zaś – przeniknięcie warstwy
zjawiskowej świata i dotarcie w głąb bytu rzeczywistego, do jego podstaw
(ostatecznych zasad), a tym samym zrozumienie natury i struktury świata
jako całości oraz związków między różnymi jego fragmentami lub
aspektami”.
(M. Hempoliński, Filozofia współczesna 54)
zjawisko a rzeczywistość
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pytania kontrolne
Omów etymologię terminów metafizyka, ontologia, filozofia pierwsza.
Co rozumiano w historii filozofii pod pojęciem „metafizyka”?
Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako filozofii pierwszej.
Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako ogólnej teorii świata realnego.
Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako supranaturalizmu.
Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako filozofii zdrowego rozsądku.
Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako metafizyki świadomości ludzkiej
Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako działu logiki formalnej.
Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako analizy pojęć.
Jakie są zadania ontologii według Ajdukiewicza?
Czym różni się ontologia od metafizyki w ujęciu Ingardena?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Literatura
K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki
filozofii. Teoria poznania. Metafizyka
Z. Cackowski, Zasadnicze zagadnienia
filozofii
T. Czeżowski, O metafizyce, jej
kierunkach i zagadnieniach
M. Hempoliński (red.), Ontologia.
Antologia tekstów filozoficznych
M. Hempoliński, Filozofia współczesna.
Wprowadzenie do zagadnień i kierunków
W. Krajewski, Współczesna filozofia
naukowa. Metafilozofia i ontologia
T. Kotarbiński, Ontologia, [w:] Ontologia,
teoria poznania i metodologia nauk, s.
101-232
www.umcs.filozofia.lublin.pl