1. Etyka a moralność
advertisement
1 SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI ............................................................................................................................................................................... 1 KWESTIA I: METAETYKA ...................................................................................................................................................... 3 A. PRZEDMIOT ETYKI .................................................................................................................................................................. 3 1. Etyka a moralność .............................................................................................................................................................. 3 2. Normy i oceny..................................................................................................................................................................... 3 B. SPÓR O PRAWDĘ W ETYCE ....................................................................................................................................................... 4 1. Realizm ............................................................................................................................................................................... 5 2. Antyrealizm......................................................................................................................................................................... 5 2.1. Emocjonalizm.............................................................................................................................................................. 5 2. 2. Intuicjonizm ............................................................................................................................................................... 6 2. 3. Emotywizm ................................................................................................................................................................ 6 C. ETYKA A INNE NAUKI.............................................................................................................................................................. 8 D. ETYKA A RELIGIA ................................................................................................................................................................... 8 KWESTIA II: OSTATECZNE KRYTERIUM DOBRA .......................................................................................................... 8 A. ANALIZA DZIAŁANIA CZŁOWIEKA .......................................................................................................................................... 8 1. Natura człowieka ................................................................................................................................................................ 8 1. 1. Rozumność. ................................................................................................................................................................ 9 1. 2. Wolność. ..................................................................................................................................................................... 9 1.3. Władze ludzkie .......................................................................................................................................................... 10 1. 4. Potencjalny stan natury............................................................................................................................................. 11 2. Czyn ludzki ....................................................................................................................................................................... 11 2.1. Czyn specyficznie ludzki ........................................................................................................................................... 11 2.2. Przeszkody ograniczające wolność aktu ludzkiego ................................................................................................... 12 3. Cel działania. ................................................................................................................................................................... 13 3.1. Rodzaje celów ........................................................................................................................................................... 13 3. 2. Cel ostateczny: szczęście .......................................................................................................................................... 13 4. Dobro ............................................................................................................................................................................... 13 4.1. Określenie dobra........................................................................................................................................................ 13 4.2. Dobro a cel ................................................................................................................................................................ 14 KWESTIA III: PRZEGLĄD STANOWISK NA TEMAT KRYTERIUM DOBRA ........................................................... 14 A. FILOZOFIA STAROŻYTNA ............................................................................................................................................... 14 1. Sofiści i Sokrates .............................................................................................................................................................. 14 2. Platon ............................................................................................................................................................................... 15 2.1. Założenia metafizyczne ............................................................................................................................................. 16 2.2. Właściwy cel życia .................................................................................................................................................... 16 2. 3. Idea Dobra ................................................................................................................................................................ 17 2.4. Wychowanie do dobra ............................................................................................................................................... 17 2.5. Absolutny charakter dobra ........................................................................................................................................ 17 3. Arystoteles ........................................................................................................................................................................ 18 3.1. Założenia metafizyczne ............................................................................................................................................. 18 3.2. Dobro......................................................................................................................................................................... 19 3.3. Szczęście (eudaimonia) ............................................................................................................................................. 19 3.4. Cnoty ......................................................................................................................................................................... 20 4. Hednonizm Epikura .......................................................................................................................................................... 21 4. 1. Prekursorzy: cyrenaicy ............................................................................................................................................. 21 4. 2. Założenia filozoficzne .............................................................................................................................................. 22 4. 3. Hedonizm ................................................................................................................................................................. 22 4. 4. Środki do osiągnięcia szczęścia ................................................................................................................................ 22 5. Stoicyzm............................................................................................................................................................................ 23 5.1. Prekursorzy: cynicy ................................................................................................................................................... 23 5.2. Założenia filozoficzne ............................................................................................................................................... 23 5.3. Popęd naturalny ......................................................................................................................................................... 24 5.4. Rzeczy dobre, złe, obojętne ....................................................................................................................................... 24 5.5. Koncepcja cnoty i czynu moralnie dobrego .............................................................................................................. 24 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 2 2 B. FILOZOFIA ŚREDNIOWIECZNA ............................................................................................................................................... 25 1. Augustyn z Hippony .......................................................................................................................................................... 25 1. 1. Porządek moralny ..................................................................................................................................................... 25 1. 2. Wola i miłość............................................................................................................................................................ 25 2. Scholastyka średniowieczna ............................................................................................................................................. 26 2. 1. Spór augustynizmu z awerroizmem ......................................................................................................................... 26 3. Tomasz z Akwinu .............................................................................................................................................................. 26 3. 2. Cel ostateczny........................................................................................................................................................... 27 3. 3. Prawo naturalne ........................................................................................................................................................ 27 C. FILOZOFIA NOWOŻYTNA I WSPÓŁCZESNA ............................................................................................................................. 28 1. Kształtowanie się nowożytnej etyki .................................................................................................................................. 28 1.1. Nowy klimat społeczny w renesansie i baroku .......................................................................................................... 28 1.2. Etyka protestancka .................................................................................................................................................... 28 1.3. Etyka praw naturalnych i narodziny utylitaryzmu ..................................................................................................... 29 2. Utylitaryzm ....................................................................................................................................................................... 30 2. 1. Założenia utylitaryzmu ............................................................................................................................................. 30 2. 2. Główni przedstawiciele ............................................................................................................................................ 30 2.3. Rodzaje utylitaryzmów .............................................................................................................................................. 31 2.4. Konsekwencje utylitaryzmu ...................................................................................................................................... 31 3. Kant .................................................................................................................................................................................. 32 3. 1. Określenie dobra....................................................................................................................................................... 32 3. 2. Problem dobra i zła................................................................................................................................................... 33 3. 3. Maksymy i imperatywy ............................................................................................................................................ 33 3. 4. Imperatyw kategoryczny .......................................................................................................................................... 34 3. 5. Paradoks etyczny ...................................................................................................................................................... 34 4. Filozofia wartości M. Schelera ........................................................................................................................................ 35 4.1. Fenomenologia .......................................................................................................................................................... 35 4. 2. Filozofia Schelera ..................................................................................................................................................... 35 4. 3. Doświadczenie wartości ........................................................................................................................................... 35 4.4 . Rodzaje wartości ...................................................................................................................................................... 36 5. Neoscholastyka i neotomizm - personalizm ...................................................................................................................... 37 KWESTIA IV : MORALNA OCENA CZYNU LUDZKIEGO ............................................................................................. 37 A. ELEMENTY SKŁADOWE CZYNU LUDZKIEGO .......................................................................................................................... 37 1. Elementy czynu ludzkiego ................................................................................................................................................. 38 2. Przegląd stanowisk na temat moralnej oceny czynu ludzkiego ........................................................................................ 38 3. Moralna ocena aktu prostego ........................................................................................................................................... 39 4. Moralna ocena aktu złożonego ......................................................................................................................................... 39 B. SUMIENIE .............................................................................................................................................................................. 40 1. Definicja sumienia............................................................................................................................................................ 40 2. Rodzaje sumienia.............................................................................................................................................................. 40 3. Zasady etyczne dotyczące sumienia. ................................................................................................................................. 40 2 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 3 3 KWESTIA I: METAETYKA A. Przedmiot etyki 1. ETYKA A MORALNOŚĆ W życiu codziennym często używamy terminów 'etyka', 'etyczny', 'nieetyczny'. Słowo to ma swój źródłosłów w greckim terminie 'ethos' oznaczającym obyczaj. Podobne znaczenie ma łacińskie słowa 'mos', 'mores', które posłużyły do stworzenia słów 'moralność', 'moralny'. W życiu codziennym słów 'moralność' i 'etyka' często używamy zamiennie. Oznaczają one dla nas pewien s p o s ó b p o s t ę p o w a n i a, albo u z a s a d n i e n i e tego sposobu postępowania. W myśleniu ściślejszym dokonamy rozróżnienia tych słów. Moralnością będzie to, jak ludzie zwykli postępować w określonych sytuacjach. Mówimy na przykład: Dzisiaj ludzie piją dużo alkoholu, Polacy dużo kłamią itd. Etyka zajmować się będzie moralnością w tym znaczeniu, że będzie ona dociekać jak powinni postępować ludzie i dlaczego tak właśnie. Etyka jest zatem nauką o moralności. Różni się ona wszakże od innych nauk o moralności. Moralność, jako pewien sposób postępowania jednostki czy też grupy społecznej, może być przedmiotem badań różnych dyscyplin naukowych. I rzeczywiście istnieje cała sfera nauk opisujących moralność. Socjologia moralności bada, jak dany sposób postępowania (norma, obyczaj, ocena) funkcjonuje w jakiejś grupie społecznej. Materiał badawczy zbiera ona w sposób właściwy dla socjologii. Jej efektem jest wiedza opisująca stosunek jakiejś społeczności do jakiejś moralności. Psychologię moralności interesuje cała psychologiczna warstwa uznawania lub odrzucania pewnych norm moralnych, pewnej moralności. Historia moralności, opierając się na źródłach historycznych usiłuje opisać jaką moralność mieli ludzie w przeszłości. Tego rodzaju nauki, opisujące zjawisko moralności, nazywane bywają ‘e t o l o g i ą’. Etyka nie jest jednak etologią. Jej zadaniem nie jest o p i s a ć, ale u z a s a d n i ć moralność. Jej celem jest wskazanie powodów, dla których ludzie powinni zachowywać normy moralne, ustalić listę takich norm i wskazać powody, dlaczego jest ona właśnie taka (wskazać, jakich norm moralnych należy przestrzegać i dlaczego). 2. NORMY I OCENY Dla zrozumienia podstawowych problemów etycznych warto jest najpierw wskazać charakter zdań, jakimi zajmuje się etyka. W życiu codziennym używamy często zdań o charakterze twierdzącym, czyli zdań, które coś stwierdzają, na przykład: Jan jest wysokim mężczyzną Dwa dodane do dwóch daje cztery Obok tego rodzaju zdań, używamy również innych, które nie mają charakteru twierdzącego, na przykład: Jan powinien przeprosić swoją żonę 3 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 4 4 Nie należy jeździć będąc pod wpływem alkoholu Trzeba zawsze mówić prawdę. Tego rodzaju zdania mają charakter normatywny. Nie mówią o tym, jak się rzeczy mają, ale o tym, jak powinno się postępować. Tego rodzaju zdania, są normami. Zauważmy przy tym, że można wyróżnić co najmniej dwa rodzaje norm. Na przykład zdanie: Aby doprowadzić wodę do temperatury 100° C, należy ją ogrzać wyraża pewną normę, która związana jest z osiągnięciem określonego skutku. Takie normy są normami technicznymi (ukazują technikę wykonania czegoś). Istnieją wszakże normy, które nie mają tylko technicznego charakteru, na przykład: Nie zabijaj (Nie należy zabijać innych ludzi) Tego rodzaju normy są przedmiotem zainteresowania etyki i dlatego nazywane są normami et ycznymi. Normy etyczne wyrażają pewną powinność określonego zachowania się istot rozumnych i wolnych. Nie stwierdzają one faktów, nie wskazują tego jak jest, ale jak być powinno. Z tego powodu etyka nie może być rozumiana jako nauka o faktach, ale jako nauka o powinnościach. Dlatego ma ona charakter normat ywny. Obok norm etyka zajmuje się także zdaniami oceniającymi typu: Kradnąc, Jan popełnił zło Jest rzeczą niesłuszną mówić nieprawdę Takie zdania to oceny. Są one ściśle powiązane z normami: od przyjęcia określonych norm zależeć będzie charakter ocen, to znaczy prawdziwa będzie ocena: Kłamstwo jest złem jeśli uznamy za prawdziwą normę: Nie należy kłamać. B. Spór o prawdę w etyce Z powodu takiego właśnie charakteru zdań etycznych toczy się spór, czy etyka jest w ogóle możliwa. Krytycy etyki uważają, że nie ma żadnej możliwości uzasadnienia, czyli wykazania prawdziwości norm i ocen etycznych. Żeby zrozumieć istotę tego sporu, przyjrzyjmy mu się bardziej szczegółowo. Jak ustalić prawdziwość norm etycznych? Wiemy, że zdanie prawdziwe to takie zdanie, które wyraża stan rzeczy zgodny ze stanem rzeczywistym (jeśli sąd s stwierdza, że jest x i rzeczywiście jest x, to sąd s jest prawdziwy). Prawdziwość zdań stwierdzających coś bada się albo przez doświadczenie zmysłowe, albo przez rozumowanie. Tak zachowujemy się we wszystkich naukach przyrodniczych : na przykład, aby dowiedzieć się, czy żelazo rozpuszcza się w wodzie, należy zastosować szereg eksperymentów, które potwierdzą lub zaprzeczą zdaniu: Żelazo rozpuszcza się w wodzie W matematyce stosujemy rozumowanie: mając dane pewne aksjomaty, wyprowadzamy z nich wnioski szczegółowe za pomocą reguł wynikania (rozumowanie dedukcyjne) Jak badać prawdę w etyce? Z jaką rzeczywistością porównać zdanie: Nie należy kłamać 4 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 5 5 Co stanowi podstawę uznania tego rodzaju zdań za prawdziwe lub fałszywe? Oto zasadniczy dylemat etyki. Ujmując rzecz ogólnie, można powiedzieć, że istnieją dwa przeciwstawne sobie prądy myślenia, które dają zasadniczo odmienne propozycje rozwiązań sporu o prawdę w etyce. Są to: realizm i antyrealizm. 1. REALIZM Realizm uznaje, że możemy uznać, że pewne normy są prawdziwe, inne fałszywe, gdyż normy mogą być zgodne lub niezgodne z prawdą o dobru (ludzkim). Stanowisko takie zakłada, że istnieje jakieś realne (obiektywne, niezależne od decyzji człowieka) kryterium dobra, z którym można porównać daną normę, by stwierdzić jej prawdziwość. Za takie kryterium uznawano na przykład obiektywnie istniejące prawo moralne, albo wartości, z którymi można porównywać poszczególne normy, by ocenić ich prawdziwość, albo naturę ludzką, albo jeszcze coś innego. Stanowisko realistyczne zajmują w etyce przede wszystkim Platon i jego zwolennicy, Arystoteles i jego zwolennicy, reprezentanci etyki obiektywnych wartości (np. fenomenologowie). 2. ANTYREALIZM Etyka realistyczna ma swoich przeciwników wśród myślicieli uznających, że nie ma w rzeczywistości żadnych obiektywnych kryteriów dobra, które gwarantowałyby niezmienność norm etycznych. Jest to stanowisko antyrealistyczne. Uznaje ono, że źródłem norm moralnych nie są żadne obiektywne stany rzeczy, ale jakieś subiektywne stany ludzkie: poszukiwanie przyjemności, emocje, zgoda społeczna na różne obyczaje, albo walka klas społecznych. Idea etyki realistycznej znalazła się w kryzysie w czasach nowożytnych. Etykę odwołującą się do obiektywnego stanu rzeczy uważano za anachronizm. Namysł nad problematyką etyczną zmuszał myślicieli do poszukiwań nowego ugruntowania norm etycznych. Jednym z rodzajów rozwiązań było rozwiązanie czysto naturalistyczne, tak jak to miało miejsce u Hobbesa, czy Rousseau: etyka jest właściwie niczym innym jak zbiorem zasad regulujących naturalne egoizmy poszczególnych jednostek ludzkich. 2.1. EMOCJONALIZM Innym sposobem ugruntowania norm etycznych jest oparcie ich na uczuciach. Zwolennicy tego sposobu argumentacji etycznej będą twierdzić, że prawo moralne albo nie istnieje, albo nie jest rozumowo poznawalne. Można je w każdym razie nie tyle rozpoznać, co odczuć. Zwolennicy takiego ugruntowania etyki sądzili, że naturalną skłonnością ludzką jest sympatia dla innych, odczuwana raczej niż wysnuta z jakichś teoretycznych rozważań nad naturą ludzką. Dlatego ludzkim postępowaniem kieruje swoisty „zmysł moralny“, poprzez który człowiek odczuwa to, co powinien czynić w zgodzie ze swą skłonnością do sympatii dla innych. Prekursorem takiego stanowiska w oświeceniu był Hutcheson. Stanowisku takiemu hołdowali także Shaftesbury i Hume. Można je nazwać ‘emocjonalizmem’. HUME. Najbardziej wpływowym emocjonalistą był David Hume (1711-1776)1. Jego zdaniem wartościową wiedzę zdobywamy na dwa sposoby: poprzez doświadczenie i poprzez rozumowanie. Doświadczenie dostarcza nam wrażeń zmysłowych (impressions), na ich bazie powstają w naszych umysłach idee (ideas), które kojarzymy w idee bardziej złożone. Hume odrzuca ideę prawa naturalnego (obiektywnego porządku moralnego). Moralność nie jest ugruntowana żadną wiedzą o rzeczywistości, bo nie pochodzi ona ani z wrażeń ani z idei. Z wiedzy o faktach nie da się wyprowadzić wiedzy o powinnościach. 1 Swoje poglądy etyczne zawarł głównie w BADANIACH DOTYCZACYCH ZASAD MORALNOSCI 5 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 6 6 Mam na przykład sytuację, że znajduję się w potrzebie posiadania znacznej gotówki. Leży oto przede mną neseser pełen pieniędzy należący do człowieka siedzącego obok, który na chwilę wyszedł. Czy mogę ukraść ten neseser? Otóż, zdaniem Hume z samej wiedzy o faktach nie da się wywieść, że nie wolno mi go ukraść. Wiedza o faktach to: mam potrzebę gotówki; obok leży neseser pełen pieniędzy; właściciel jest nieobecny. Z tej wiedzy nie da się wyprowadzić zdania: Nie powinienem brać tego neseseru. Moralności zatem nie da się udowodnić na bazie żadnej wiedzy o faktach. Moralność uzasadnia się zatem samą sobą, to znaczy, że w działaniu naszym kierujemy się swoistym odczuciem moralnym. Obok częstego kierowania się korzyścią własną istnieją wszak w nas stałe przekonania (na przykład, że trzeba pomagać bliźnim, że nie wolno kraść), rodzące zachowania cnotliwe. Przekonań tych nie da się uzasadnić, bo bazują one na swoistym uczuciu s y m p a t i i, właściwym każdemu człowiekowi. I właśnie to uczucie uzasadnia całą naszą moralność. 2. 2. INTUICJONIZM Na bazie podobnego przekonania, że nie mamy możliwości odnalezienia w rzeczywistości żadnego kryterium dla dobra narodziło się w XIX wieku inne stanowisko, zwane ‘i n t u i c j o n i z m e m’. MOORE. Intuicjonistą etycznym, który najbardziej oddziałał na filozofię moralną XX wieku jest George Edward Moore (1873-1958)2. Moore twierdzi, że etyka, która usiłuje zdefiniować dobro w jakichś naturalnych kategoriach (przyjemności, celu, użyteczności, pomyślności, praw bożych czy ludzkich) popełnia błąd (nazywany przez Moore'a ‘błędem naturalistycznym’). Dobro jest niedefiniowalne, podobnie jak wiele innych terminów pierwotnych, poprzez które opisujemy rzeczy bardziej złożone. Mogę na przykład zdefiniować, czym jest żółta łódź podwodna, używają do tego całego szeregu terminów, które ostatecznie doprowadzą do kilku (kilkunastu) terminów pierwotnych, które dalej już nie dadzą się zdefiniować. Na przykład takim terminem będzie ‘żółtość’. Natury żółtości nie da się już zdefiniować. Trzeba ją po prostu zobaczyć. Podobnie jest z dobrem: nie da się ono zdefiniować przez żadne inne pojęcia pierwotne, bardziej proste. Dlatego właśnie o wielu rzeczach możemy powiedzieć, że są dobre (podobnie jak o wielu mówimy, że są żółte), ale samo dobro wymyka się definicjom. Zatem nie mogę uznać niczego za dobro: ani przyjemności, ani celu, ani użyteczności, bo o wszystkich tych rzeczach mogę mówić, że są dobre. Dobro jest więc czymś pierwotniejszym od nich. Zatem dobro nie jest definiowalne. Choć dobro nie da się zdefiniować, da się jakoś opisać. Można bowiem starać się określić, jakie rzeczy są bezwzględnie dobre. Zdaniem Moore'a o użyciu tego terminu decyduje nasze intuicyjne przekonanie o tym, że najwartościowszymi rzeczami są stany świadomości, które dadzą się określić jako przyjemność obcowania z ludźmi i radość z pięknych przedmiotów. Dobrym będzie więc wszystko, co zmierza do realizacji takich stanów. Na tej podstawie Moore odróżnia etykę teoretyczną, określającą, co jest dobre, od etyki praktycznej, wskazującej, jak to dobro osiągnąć. 2. 3. EMOTYWIZM Od XIX wieku wielu ludzi owładniętych jest ideą tzw. scjentyzmu, czyli poglądu, który uważa, że prawdziwa wiedza ludzka zawarta jest jedynie w tezach nauk przyrodniczych. Często we współczesnych dyskusjach etycznych uważa się, że etyka powinna tylko opisywać moralność, czyli być etologią. Nie znajduje się miejsca dla etyki jako nauki normatywnej, mówiącej, co ludzie p o w i n n i robić. Nauki przyrodnicze opierają się na wiedzy o faktach. Dla tych nauk sensowne jest zdanie: Żelazo nie rozpuszcza się w wodzie Takie zdanie dlatego ma sens, że jesteśmy w stanie wskazać sposób jego uzasadnienia: doświadczenie (które potwierdzi lub zaprzeczy prawdziwości tego zdania). Zdania normatywne nie dadzą się uzasadnić poprzez doświadczenie, według scjentystów są one więc bezsensowne, czyli nienaukowe. Jedynie sensownymi naukowo zdaniami, mówiącymi o moralności, są zdania o tym jak ludzie f a k t y c z n i e postępują, na przykład: 2 Główne dzieła etyczne Moore’a to: PRINCIPIA ETHICA i ETYKA. 6 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 7 7 70% Madagaskarczyków nigdy nie kłamie Zdanie to da się uzasadnić poprzez wykonanie szeregu badań na populacji Madagaskarczyków. W ten sposób można będzie stwierdzić, czy zdanie to jest prawdziwe. Zauważmy przy tym, że zdanie to nie mówi nic o powinności mówienia prawdy, lecz referuje jedynie jak faktycznie ma się rzecz, gdy chodzi o Madagaskarczyków. Jedyną więc możliwą, zdaniem scjentystów, wiedzą o moralności jest wiedza o tym, jak faktycznie wyglądają obyczaje i zachowania w różnych epokach, kulturach populacjach. Innymi słowy sensowna jest jedynie etologia – bo w tych naukach można zbadać prawdziwość ich tez poprzez odpowiednie badania empiryczne. Etyka jako nauka o powinnościach jest niemożliwa. Stanowisko takie nosi nazwę ‘e m o t y w i z m u’. AYER. Reprezentantem emotywizmu jest Alfred Jules Ayer (1910-1989)3 zauważa najpierw, że nasze wypowiedzi nie zawsze mają charakter twierdzeń. Na przykład wszystkie wykrzykniki w rodzaju: „och!“, „a fe!“ niczego nie stwierdzają, odzwierciedlają jedynie stany mówiącego. Często też w zdaniu twierdzącym, odpowiednie zaakcentowanie dodaje nowy wymiar temu zdaniu, poprzez które nie tylko coś twierdzimy, ale także dajemy wyraz naszym uczuciom. Ten pogląd na wielorakie funkcje naszych wypowiedzi posłuży Ayerowi do interpretacji zdań etycznych. Zgodnie z założeniami pozytywizmu logicznego zdania etyczne (czyli zdania normatywne) nie mogą być weryfikowalne empirycznie (czyli nie można zbadać ich prawdziwości przez odwołanie się do żadnego eksperymentu, czy doświadczenia zmysłowego). Zdania sensowne znajdują się w naukach przyrodniczych i matematyczno-logicznych, pozostałe zdania nie mówią żadnych prawd o rzeczywistości lecz jedynie wyrażają e m o c j e związane z określonymi czynami. Na przykład widać to wyraźnie w uczeniu dzieci zasad moralnych. Mówimy dzieciom: Nieładnie jest kłamać Czy kłamstwo jest sprawą etyki (dobro-zło) czy estetyki (piękny-brzydki)? Otóż tak jak w estetyce nie mamy kryteriów, by udowodnić, że jeden obraz jest obiektywnie piękniejszy od drugiego (o gustach się nie dyskutuje), podobnie w etyce, zdania etyczne nie wyrażają żadnych prawd, lecz jedynie emocjonalne przekonania mówiących. A zatem, mówiąc: Nie kłam wyrażam podobne przeświadczenie, co wtedy, gdy mówię: A fe! Przeciwnicy emotywizmu i scjentyzmu wskazują na to, że wiedza ludzka jest daleko szersza od tej, która zawarta jest tylko w naukach przyrodniczych. Obok nich należy zauważyć konieczność innego rodzaju nauk, które ujmują rzeczywistość w sposób inny niż nauki przyrodnicze. Obok więc nauk przyrodniczych powinny istnieć nauki filozoficzne, a jedną z nich jest właśni etyka. Nie wystarczy jej stwierdzenie, że jakaś populacja ludzka stosuje się lub nie do określonej narmy zachowania się, lecz będzie pytać dlaczego należy stosować się do tej normy. Tego rodzaju postawienie sprawy rodzi pytanie o to, co należy uznać za prawdę w etyce. Etyka jest więc czymś różnym od nauk etologicznych, czyli nauk humanistycznych (psychologii, socjologii, historii) badających moralność. Etyka zajmuje się problemem tego, jak ludzie powinni się zachowywać i jak uzasadnić, że właśnie tak powinni się zachowywać. 3 Jego poglądy na temat etyki można znaleźć w jego dziele LANGUAGE, TRUTH AND LOGIC 7 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 8 8 C. Etyka a inne nauki Ze względu na swój charakter etyka nie jest nauką przyrodniczą (jak fizyka, chemia, biologia), nie jest też nauką humanistyczną (jak historia, psychologia, socjologia). Należy ona do sfery nauk filozoficznych. Nauki filozoficzne badają rzeczywistość podobnie jak nauki przyrodnicze i humanistyczne. Różnią się jedynie aspektem badania rzeczywistości. Nauki filozoficzne wskazują najogólniejsze i podstawowe przyczyny istniejącej rzeczywistości. Nauki przyrodnicze badają zjawiska metodą empiryczną, czyli doświadczalną. Nauki filozoficzne badają to, co sprawia, że jakieś zjawisko w ogóle jest możliwe, co sprawia, że doświadczenie czegoś w ogóle jest możliwe. Nauki filozoficzne badają więc nieempiryczne warunki tego, co empiryczne (zjawiskowe). Z tego powodu różnią się one metodą i zakresem od nauk przyrodniczych. Od czasów Arystotelesa filozofię dzieli się na teoretyczną, praktyczną i wytwórczą (poietyczną). Filozofia teoretyczna (metafizyka, czyli nauka o bycie, teoria poznania, czyli nauka o ludzkim poznawaniu rzeczywistości, antropologia, czyli filozoficzna nauka o człowieku itd.) zajmuje się dociekaniem podstawowych zasad istnienia rzeczywistości. Etyka jest działem tej drugiej dziedziny nauk filozoficznych - filozofii praktycznej, która zajmuje się ludzkim działaniem. Z tego powodu czerpie ona wiele z pierwszej części teoretycznej i od niej jest w dużej mierze zależna, zwłaszcza od filozoficznej nauki o człowieku. Zauważymy wkrótce, że poglądy etyczne są bardzo uwarunkowane ogólnym spojrzeniem na świat i filozoficzną koncepcją człowieka. D. Etyka a religia W historii myśli ludzkiej etyka bardzo często bywała powiązana z religią. Religia jest bowiem jakąś próbą odpowiedzi na zagadkę istnienia człowieka. Każda dojrzała religia posiada zatem zestaw tez, które podaje do wierzenia swoim wyznawcom, które stanowią doktrynę tej religii. W ramach tej doktryny istnieją tezy dotyczące ludzkiego działania, życia, zachowania się. Można więc w skrócie powiedzieć, że religia ma z reguły swoją etykę. Z tego powodu dyskusje etyczne bardzo często odbywały się w perspektywie jakiejś religii, co sprawiało dwojakie zależności: z jednej strony tezy etyki religijnej wpływały na tezy etyki filozoficznej, z drugie strony etyka filozoficzna stanowiła często bazę do uzasadniania tez etyki religijnej. Istnieje jednak zasadnicza różnica między etyką filozoficzną a etyką religijną (teologią moralną). Leży ona w sposobie uzasadniania tez etycznych. Etyka religijna uzasadniając swoje tezy odwołuje się do wiary w istnienie Istoty Najwyższej (Boga), która jest jakoś dawcą prawa moralnego. Etyka filozoficzna usiłuje uzasadnić swoje tezy bez odwoływania się do wiary w istnienie Boga. Mówiąc obrazowo: Etyka religijna uzasadni normę: ‘Nie kradnij’ w ten sposób, że pokaże, że takie właśnie prawo dał ludziom Bóg. Etyka filozoficzna dla uzasadnienia tej normy będzie poszukiwać czynników mogących być uznanymi przez każdego, nie tylko członka jakiejś religii. Może więc ona na przykład wskazać korzyść, naturę ludzką, lub coś jeszcze innego, jako powód uznawania tej normy za prawdziwą. Zauważmy przy tym, że etyka religijna może pogłębić swoją odpowiedź, pytając dlaczego Bóg dał ludziom taką właśnie normę. Wtedy odwołuje się ona do etyki filozoficznej, poszukując odpowiedzi, jak gdyby „usprawiedliwiającej“ Boga (Bóg dał taką normę, bo jest ona czymś zasadnym, rozumnym, potrzebnym człowiekowi, itp.). KWESTIA II: OSTATECZNE KRYTERIUM DOBRA A. Analiza działania człowieka 1. NATURA CZŁOWIEKA Badanie ludzkiej powinności określonego działania zakłada, że ludzie charakteryzują się dwiema zupełnie wyjątkowymi w świecie przyrody cechami: są rozumni i są wolni. Rozumność jest cechą, 8 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 9 9 poprzez którą człowiek nie tylko jest świadom rzeczywistości go otaczającej, ale jest także świadom siebie, jako rozpoznającego tą rzeczywistość. Człowiek poznając świat nie tylko bada go pod względem użyteczności, ale chce poznać świat w jego istocie, takim, jakim on jest. Ponadto, człowiek nie tylko pragnie czegoś, ale może w swoim pragnieniu dowolnie sobą kierować. Może mimo pragnienia czegoś zaniechać chęci uzyskania tego, co pragnie. Może też zmusić się do pragnienia czegoś. Jest w swoim działaniu wolny. 1. 1. ROZUMNOŚĆ. Rozumność jest specyficznym sposobem bycia człowieka, który wynika z jego możliwości poznawczych i wynikających stąd działań. Poprzez rozumność człowiek odróżnia się od świata zmysłowego (zwierzęcego). Rozumność człowieka objawia się poprzez: Samoświadomość. Poprzez swoje poznanie zmysłowe człowiek, jak i inne zwierzęta, jest świadom otaczającego go świata. Człowiek jednak oprócz tego jest także świadom siebie (nie tylko widzę drzewo, ale wiem, że je widzę), co pozwala mu określić siebie, jako ‘ja’ i uświadomić sobie siebie, jako różnego od wszystkiego, co jest „nie-ja”. Poznanie abstrakcyjne. Człowiek w swoim poznaniu nie zatrzymuje się tylko na automatycznym kojarzeniu wrażeń zmysłowych, ale usiłuje rozpoznać istotę rzeczy, próbuje ująć świat w poznaniu ogólnym. Dzięki temu tworzy świat nauki i wypływający stąd świat kultury. Umiejętność mowy. Samoświadomość i abstrakcyjne poznanie stanowią podstawę do specyficznego, wyjątkowego sposobu porozumiewania się, czyli umiejętności mowy. Mowa jest użyciem języka do porozumienia się z innymi. Człowiek poprzez język dokonuje porozumienia z innymi, ale także ekspresji swego wnętrza. Język ludzki nie ogranicza się tylko do informacji na temat życia wegetatywnego, czy zmysłowego, ale jest objawieniem wszystkich wymiarów życia człowieka. Przez samoświadomość człowiek dystansuje się do każdej sfery swego życia mogąc o niej mówić, ją wyrażać w mowie. Mowa nie jest produktem ewolucji, wytworem instynktu, ale jest produktem kultury. Dlatego nie dziedziczymy jej genetycznie, ale nabywamy w procesie uczenia się jej. Tak określona rozumność każe uznać, że jest to sposób bycia specyficznie ludzki. Stanowiska zorientowane materialistycznie i scjentystycznie (ewolucjonistycznie) negują rozumność jako coś, co przysługiwałoby specyficznie człowiekowi. Dla tych stanowisk fakt, że człowiek dokonuje rozumowań, że tworzy pojęcia, wydaje sądy o rzeczywistości jest jedynie efektem bardziej niż u innych zwierząt rozwiniętych narządów zmysłowych. Podstawowym narządem zmysłowym człowieka jest mózg, stąd zwolennicy tych stanowisk traktują ludzkie myślenie, chcenie, jako pewne specyficzne działania ludzkiego mózgu. Faktem bowiem jest, że ludzkie procesy mentalne (myślenie, chcenie) wywołują pewne biofizykochemiczne reakcje mózgowe. Wydaje się jednak błędem utożsamianie myślenia z tymi reakcjami. W myśleniu nie dokonują się jedynie procesy materialne, ale ponadto także procesy, które możemy nazwać intencjonalnymi lub duchowymi. Fakt myślenia o obiedzie i fakt myślenia o dziele sztuki jest z punktu widzenia procesów biofizykochemicznych w mózgu nieodróżnialny. A przecież są to dwie r ó ż n e myśli. Obserwując przebiegi tych procesów w mózgu nie jesteśmy w stanie powiedzieć o c z y m myśli człowiek. Zatem procesy biofizykochemiczne zachodzące w mózgu są tym, co t o w a r z y s z y myśleniu i innym procesom mentalnym, ale nie jest to myślenie. Jest tak dlatego, że człowiek jest swoistą jednością tego, co materialne i tego, co duchowe. Błędem jest traktowanie tych sfer życia człowieka jako całkowicie o d r ę b n y c h (ciało odrębne od duszy), błędem jest też r e d u k o w a n i e jednej sfery życia do drugiej. 1. 2. WOLNOŚĆ. Rozumność człowieka ma za swoją konsekwencję jego wolność. Tak jak w swoim kontakcie poznawczym z rzeczywistością człowiek nie ogranicza się do zmysłów, tak w sferze reakcji pożądawczej na poznaną rzeczywistość człowiek nie ogranicza się do uczuć. Istnieje sfera jego działań, które nie są 9 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 10 10 efektem działania instynktów i uczuć, ale są wynikiem określenia ich celów przez rozum. Każde działanie ma swój cel. O ile jednak działania nierozumne (wegetatywne, zmysłowe) osiągają swój cel mocą instynktów i pożądań (uczuć), o tyle działania rozumne wynikają z decyzji człowieka opartej na rozumnym określeniu celu tych działań. Wolność człowieka także bywa kwestionowana. Traktuje się ją jako złudzenie spowodowane nieświadomością sił oddziałujących na człowieka i determinujących go do działania (takiego stanowiska broni marksizm i klasyczna psychoanaliza). Uważa się, że ludzkie działanie nie jest wynikiem decyzji człowieka, ale efektem i wypadkową różnych sił (uświadomionych i podświadomych) w nim działających. Takie stanowisko także zdaje się popełniać błąd redukcjonizmu. Nie zauważa tego, co widoczne jest już w potocznym doświadczeniu wewnętrznym, jakie posiada każdy z nas. Zdajemy sobie bowiem sprawę z wielu sił istniejących w nas, zdajemy sobie też sprawę, jak wiele naszych działań jest od nas niezależnych (np. trawienie). Ale przecież wiemy, że są to działania zdecydowanie r ó ż n e od tych, w których, mimo istnienia różnych nacisków, d e c y d u j e m y się na coś. Zresztą cała praktyka penitencjarna, istnienie sądów, systemów karnych wskazuje, że uznajemy fakt, że istnieją działania ludzkie, które są zależne od decyzji człowieka. Inaczej za co karalibyśmy przestępców? Za to, że zaistniały w nich takie a nie inne, n i e z a l e ż n e od nich siły, które popchnęły ich do przestępstwa? Właściwy opis natury ludzkiej powinien zatem uwzględniać to, że człowiek będąc swoistą jednością materialno-duchową, jest zdolny do podejmowania działań specyficznie ludzkich: myślenia i chcenia. Czy jednak działając w sposób wolny nie powinien stosować się do pewnego prawa? Oto zasadniczy problem etyczny. Zauważmy, że wobec wolności ludzkiej to etyczne prawo, które zobowiązywałoby człowieka ma inny charakter niż prawa przyrody. Prawa przyrody mają taki charakter, że rzecz która im podlega stosuje się do nich, czy tego chce czy nie chce. Jeśli czajnik z wodą postawię na ogniu, to woda zagotuje się w nim z całą pewnością. Można stąd wskazać prawo: Woda ogrzewana nieuchronnie nabiera temperatury 100° C Inaczej z prawami etyki. Tutaj nie ma tej nieuchronności zajścia jakiegoś zjawiska. Nie mogę tak jak w prawach przyrody powiedzieć: Człowiek będący w potrzebie nigdy nic nie ukradnie Przecież zdarzają się przypadki kradzieży mocą wolnego ludzkiego wyboru. Dlatego prawo etyczne musi być sformułowane w ten sposób: Mimo potrzeby człowiek nie powinien kraść Prawo etyczne nie odnosi się więc do jakiejś nieuchronności, konieczności zajścia czegoś; odnosi się ono do powinności - tego, co człowiek powinien czynić mimo swej wolności i możliwości dowolnego działania. 1.3. WŁADZE LUDZKIE Człowiek, podobnie jak inne istoty, może działać o tyle, o ile istnieją w nim pewne specyficzne zdolności, które umożliwiają mu takie a nie inne działanie. Ptaki mogą fruwać, bo mają taką zdolność, człowiek nie może fruwać, zatem takiej zdolności nie ma. Ma zaś inne zdolności, które pozwalają mu np. myśleć, widzieć, czuć, dotykać itd. Zdolności istniejące w człowieku pozwalające mu na specyficzne dla niego działanie nazwiemy ‘w ł a d z a m i c z ł o w i e k a’. Jakie władze ma człowiek? Zauważamy przede wszystkim, że człowiek, jako istota żywa, posiada władze analogiczne do władz innych istot żywych. Dzięki nim istoty te wykonują działania specyficzne dla tego, co żywe: odżywianie, rozmnażanie, wzrost. Władze te można nazwać ‘w ł a d z a m i w e g et a t y w n y m i’. Oprócz tego człowiek wykonuje szereg działań, charakterystycznych dla istot zwierzęcych: widzenie, smakowanie, słyszenie, odczuwanie (pragnienie, kochanie, nienawidzenie, smucenie się...). 10 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 11 11 Władze, które umożliwiają mu takie działania nazwiemy ‘w ł a d z a m i z m y s ł o w y m i’. Już na poziomie zmysłowym dają się wyróżnić dwa rodzaje władz zmysłowych: dzięki jednym poznajemy otaczającą nas rzeczywistość (widzimy, słyszymy, dotykamy, czujemy zapachy, wyobrażamy sobie, marzymy....) - są to władze zmysłowe p o z n a w c z e. dzięki drugim pożądamy rzeczywistości (pragniemy, kochamy, nienawidzimy, brzydzimy się) - są to władze zmysłowe p o ż ą d a w c z e. Zauważamy wreszcie, że człowiek jest zdolny do działań wyjątkowo jemu tylko przysługujących, takich jak myślenie, chcenie, wybieranie. Musi zatem mieć władze do dokonania takich działań. Tego rodzaju władze nazwiemy ‘w ł a d z a m i u m y s ł o w y m i’ albo ‘w ł a d z a m i d u c h o w y m i’. Istnieją dwie władze duchowe: poznawcza - r o z u m i pożądawcza - w o l a. Rozum uzdalnia nas do tworzenia sobie ogólnej wiedzy o rzeczywistości (poznajemy nie tylko to, co uchwycimy zmysłami, umiemy wszak tworzyć sobie pojęcia ogólne); wola pozwala nam chcieć różnego rodzaju rzeczy (nie tylko tych, które akurat ukazują się naszym zmysłom, ale także rzeczy abstrakcyjnych). Działanie ludzkie przebiega zatem na różnych poziomach: wegetatywnym, zmysłowym, umysłowym. Tym, co specyficzne dla człowieka w jego działaniu jest to, że jest on zdolny do ukierunkowania swego działania w zależności od tego, co rozpoznał w rzeczywistości. 1. 4. POTENCJALNY STAN NATURY. Powstaje pytanie: dlaczego człowiek w ogóle działa? Odpowiedź na to pytanie narzuca się wskutek analizy tego, co dzieje się w całej rzeczywistości: wszystkie byty mają władze, uzdalniające je do działania, dzięki czemu mogą one doskonalić siebie w proporcjach wyznaczonych naturą tych bytów. Ziarno pszenicy, wrzucone w ziemię, natychmiast zacznie działać: rozpocznie się proces zmierzający do wyłonienia doskonałego stanu pszenicy: kłosa pełnego ziaren. Ziarno jest bowiem tylko potencjalnie kłosem, aby mogło się nim stać musi działać. W wypadku pszenicy jej działanie wyznaczone jest zawartą w niej informacją, którą z punktu widzenia filozoficznego możemy nazwać ‘formą’. Działanie ludzkie opiera się w znacznej mierze na tym, co wyznacza człowiek sam sobie, dzięki istnieniu w nim władzy zdolnej tworzyć informację - rozumu. Ten przykład uzmysławia nam, że każdy byt działa, by wydoskonalić swą naturę. Człowiek zatem również działa, aby zrealizować tkwiące w nim potencjalności. Działa, by wydoskonalić swą naturę, uczynić ją bardziej zrealizowaną, doskonalszą. Dlatego np. podejmujemy proces uczenia się: chcemy zrealizować istniejącą w nas zdolność nabywania wiedzy, która z kolei uzdolni nas do coraz lepszego działania. 2. CZYN LUDZKI 2.1. CZYN SPECYFICZNIE LUDZKI Człowiek w swej aktywności dokonuje działań na różnym poziomie: wegetatywnym, zmysłowym, umysłowym. Nie wszystkie te działania odbywają się pod kontrolą rozumu i woli. Istnieje cały szereg działań wykonywanych przez człowieka niezależnie od rozumu i woli. Działania wegetatywne (np. trawienie, wzrastanie) są tego najlepszym przykładem. Tego rodzaju działania nie są przedmiotem zainteresowania etyki. Będziemy się koncentrować na działaniach kierowanych wolą pod wpływem rozumnego rozpoznania właściwego celu. Dlatego na wstępie rozdzielimy działania dokonywane przez człowieka na: te, które nie zależą od woli, które nazwiemy c z y n a m i c z ł o w i e k a; te, które zależą sprawczo od woli człowieka, które nazwiemy c z y n a m i l u d z k i mi. Czyny ludzkie są czynami rozumnymi i wolnymi. Czyn nazywamy r o z u m n y m = df gdy pochodzi on sprawczo od woli człowieka, określonej w działaniu przez rozumne poznanie dobra (celu). Czyn rozumny jest wolny. 11 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 12 12 Czyn jest w o l n y =df gdy wola dokonuje swobodnego wyboru jednej z możliwości działania. Można wyróżnić trzy rodzaje możliwości działania: możność działania lub nie działania możność wyboru między dobrami przeciwnymi (kochać czy nienawidzić) możność wyboru między dobrami gatunkowo różnymi (czytać, czy iść na spacer). 2.2. PRZESZKODY OGRANICZAJĄCE WOLNOŚĆ AKTU LUDZKIEGO Nie zawsze wola jest zdolna do wykonania wyboru całkowicie wolnego. Istnieją czasem przeszkody, które uniemożliwiają częściowo lub całkowicie zdolność woli do wykonania czynu wolnego. Przeszkody te można podzielić na a k t u a l n e i h a b i t u a l n e. Przeszkody aktualne są ograniczeniami wolności wskutek dokonywania pewnych aktów. Są to następujące przeszkody: N i e w i e d z a, czyli brak należytego rozpoznania, niezbędnego do wykonania czynu wolnego. Niewiedza może być n i e p o k o n a l n a (gdy działający nie ma możliwości zdobycia odpowiedniej wiedzy) lub p o k o n a l n a (gdy działający ma możliwość zdobycia wiedzy, ale nie chce jej zdobyć). Przykładem działania w niewiedzy niepokonalnej są czyny niemowlęcia, przykładem czynu dokonanego przy niewiedzy niepokonalnej jest czyn dokonany przez dorosłego człowieka, któremu nie chce się zdobyć wiedzy niezbędnej do wolnego działania. U c z u c i a, czyli zmysłowe reakcje na dobro (przeżycia zadowolenia), lub zło (przeżycia przykrości). Ludzie będący zwłaszcza pod wpływem silnych uczuć dokonują działań nie wpełni wolnych i świadomych (mówimy czasem, że ktoś działał zaślepiony swymi uczuciami) S t r a c h, czyli przeżycie niepokoju wywołanego zagrożeniem. Może on „sparaliżować“ człowieka uniemożliwić mu działanie w pełni wolne P r z y m u s, czyli fizyczny lub moralny nacisk, uniemożliwiający w praktyce dokonanie czynu wolnego Przeszkody habitualne uniemożliwiają wykonanie czynu w pełni wolnego ze względu na istniejące w psychice stany. Są to: B ł ę d n e o p i n i e i u p r z e d z e n i a, czyli silne przekonania umysłu będące niezgodne z prawdą. Pod ich wpływem człowiek może działać błędnie. Bywają one wynikiem niewiedzy. W r o d z o n e l u b n a b y t e s k ł o n n o ś c i (czyli nałogi), czyli takie uposażenie charakteru ludzkiego, które determinuje go do określonych zachowań i wyborów. Wiemy, że tego rodzaju skłonności mogą mieć czasem siłę niemalże fizycznego przymusu (jak w nałogu alkoholowym, czy narkotycznym), co uniemożliwia w pełni wolne działanie C h o r o b y p s y c h i c z n e, czyli różnego rodzaju schorzenia psychiki, poczynając od drobnych fobii, kończąc na poważnych chorobach psychicznych uniemożliwiających dokonanie czynu wolnego. Określenie przeszkód w wolności czynu służy wyznaczeniu rozmiaru odpowiedzialności człowieka za czyn. Odpowiadamy bowiem za czyny w pełni wolne i rozumne. Ograniczenie w tej wolności jest także ograniczeniem w odpowiedzialności. Sprawa jednak nie jest tak prosta jak się wydaje. Oto bowiem możemy czasem zupełnie wolnymi czynami doprowadzić się do stanu ograniczonej wolności. Wtedy jesteśmy odpowiedzialni za to, że w taki stan się wprowadziliśmy. Na przykład, niewiedza zwalnia nas po części z odpowiedzialności za nasze czyny, ale tylko wtedy, gdy jest ona faktycznie niepokonalna. Trudno przecież pociągać do odpowiedzialności niemowlę lub człowieka chorego psychicznie. Odpowiadamy natomiast za to, że nic nie zrobiliśmy, by zmienić stan niewiedzy, jeśli było to możliwe. Podobnie nie pociągamy alkoholika do pełnej odpowiedzialności za to, co czyni pod wpływem alkoholu, ale w pełni odpowiada on za to, że doprowadził się do takiego stanu. 12 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 13 13 3. CEL DZIAŁANIA. 3.1. RODZAJE CELÓW Powyższe analizy pozwalają nam zauważyć jeszcze jedną fundamentalną dla działania rzecz: zawsze posiada ono swój cel. Celem tym jest zrealizowanie stanu potencjalnego, który to działanie „wymusił“. Nie tylko więc ludzkie działanie jest działaniem celowym: wspominany proces wegetacji pszenicy również ma swój cel - jest nim stan doskonały pszenicy. Ziarenko pszenicy wrzucone w ziemię nie będzie działać chaotycznie, ale w sposób uporządkowany. Tym co porządkuje to działanie jest właśnie cel. Można więc metaforycznie powiedzieć, że ziarenko pszenicy od początku „wie“ do czego zmierza. Oczywiście nie wie dlatego, że rozpoznało jakoś ten cel, ale dlatego, że taką ma zawartą w sobie informację (formę). Tylko zwierzęta zdolne są do rozpoznania celu, bo tylko zwierzęta mają władzę p o z n a w a n i a rzeczywistości. Zwierzęta jednak ograniczają swe poznanie do celów rozpoznanych zmysłami (nie sposób nakazać psu walczyć za ojczyznę), człowiek potrafi także rozpoznawać cele bardziej odległe i abstrakcyjne. Człowiek podejmuje działania ze względu na jakiś cel, który sobie zamierzył. Cel działania jest tym, co człowiek poprzez to działanie chce zrealizować. Zauważmy, że bardzo często, podejmując jakieś działanie, mamy na uwadze kilka celów jednocześnie. Kiedy na przykład gotuję zupę, to celem najbliższym tego działania jest ugotowanie zupy. Oczywiście cel ten nie wyjaśnia ostatecznie dlaczego gotuję zupę. Żeby to zrozumieć muszę wskazać pewien dalszy cel - zaspokojenie swego głodu. Wyróżniliśmy co najmniej dwa cele gotowania zupy: C1: ugotowanie zupy C2: zaspokojenie głodu. Istnieją więc co najmniej dwa rodzaje ludzkich celów: te bliższe (jak ugotowanie zupy), które za Arystotelesem nazwiemy 'celami niższymi' albo 'ś r o d k a m i' i cele dalsze, które za Arystotelesem nazwiemy 'celami wyższymi'. Cele niższe są chciane przez ludzi dla zrealizowania celów wyższych; cele wyższe są chciane dla nich samych. I takie cele Arystoteles nazywa d o b r a m i. Dobro więc to cel ludzkiego działania. 3. 2. CEL OSTATECZNY: SZCZĘŚCIE Czy oba te cele są jednak ostatecznym wyjaśnieniem naszego działania? Mogę wszak pytać dalej: dlaczego nie chcę być głodny. Zaspokajam swój głód, aby zrealizować jeszcze inny cel: zachowanie swego życia itd. W całej szerokiej gamie celów, które przyświecają mi w moim działaniu jest jeden, który jest fundamentalny i obecny w każdym moim działaniu. Jest nim szczęście (eudaimonia), które chcę osiągnąć poprzez wszystkie moje działania. Czy zaspokajając głód, czy ciesząc się pięknym obrazem, czy przeżywając uczucie miłości, czy pisząc wiersze, we wszystkich swoich działaniach chcę osiągnąć pełnię swej realizacji, którą nazwiemy szczęściem. Szczęście jest więc ostatecznie tym celem, którego zawsze pragniemy. Arystoteles nazwie go 'c e l e m o s t a t e c z n y m'. Celem ostatecznym człowieka jest jego szczęście. I jest to cel, którego wszyscy pożądają. Dlatego Arystoteles definiując dobro powie, że jest to cel ludzkich działań, którego wszyscy pożądają. 4. DOBRO 4.1. OKREŚLENIE DOBRA Potencjalny charakter naszej natury czyni wiele rzeczy i stanów rzeczy istniejących w nas i wokół nas wartymi pożądania, poszukiwania, osiągania. Rzeczy te mają bowiem takie doskonałości, które doskonalą także naszą naturę. Gdy zgodzimy się, że człowiek ma w sobie możność czytania i pisania, to 13 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 14 14 stan umiejętności czytania i pisania jest stanem godnym pożądania ze względu na tą możność. Ten godny pożądania stan nazwiemy ‘dobrem’. Można więc określić: Dobro =df byt posiadający pewną doskonałość i przez to mogący doskonalić naturę ludzką, zatem godny pożądania ( w skrócie: dobro =df byt doskonały, doskonalący, godny pożądania). 4.2. DOBRO A CEL Istnieje ścisły związek między dobrem a celem działania. Dobro wszak jest tym, co wytrąca nas ze stanu bierności. Jego atrakcyjność (doskonałość) sprawia, że rozpoczynamy działania, które ma na celu osiągnięcie tego dobra. Cel więc działania jest ściśle powiązany z dobrem, ze względu na które dzianie podjęto. W tej perspektywie możemy ściślej określić cel ludzkiego działania: Cel działania =df dobro zamierzone przez podmiot działający ze względu na nie samo. W definicji powyższej użyliśmy sformułowania ‘dobro zamierzone ze względu na nie samo’, by odróżnić cel w sensie ścisłym od ś r o d k ó w wiodących do celu. W naszej aktywności bowiem bardzo często wybieramy cele, które wymagają całego szeregu działań. Każde z tych działań ma swój cel, ale wszystkie one stają się zrozumiałe ze względu na cel ostatni, ten najważniejszy, który był pierwszym powodem podjęcia działań. Można więc konsekwentnie powiedzieć, że: Środek =df dobro zamierzone przez podmiot działający ze względu na inne dobro W tej perspektywie człowiek osiąga swój cel ostateczny (szczęście) realizując różnego rodzaju dobra (cele). Kryterium dobra zależy więc od przyjętej koncepcji szczęścia i tego, co szczęściorodne. Przyjrzymy się teraz różnym stanowiskom. KWESTIA III: PRZEGLĄD STANOWISK NA TEMAT KRYTERIUM DOBRA A. Filozofia starożytna 1. SOFIŚCI I SOKRATES Etyka, jako część filozofii, narodziła się w starożytnej Grecji. Grecy nauczyli naszą cywilizację abstrakcyjnego myślenia, nauczyli też stawiać problemy filozoficzne. Jednym z takich problemów było pytanie jak żyć. Jakie powinno być moje życie, by było życiem udanym, szczęśliwym. Co powinienem czynić a czego unikać? Pierwsi filozofowie greccy nie zajmowali się wprost tematami etycznymi, interesowała ich rzeczej natura rzeczywistości. Mniej więcej od V w. p.n.e. zainteresowanie mędrców zaczyna koncentrować się na człowieku. Jest to czas stabilizującego się życia w państwach-miastach greckich, zwłaszcza w rządzonych demokratycznie Atenach. W tym czasie w miastach greckich rozwijają swoją działalność wędrowni mędrcy, czyli sofiści (sophia – gr. mądrość). Byli to wędrowni, płatni nauczyciele, których chętnie angażowali bogaci Grecy dla kształcenia swoich dzieci. Do najznamienitszych sofistów zaliczany był Protagoras (480-410 p.n.e.). Od niego pochodzi stwierdzenie, że człowiek jest miarą wszechrzeczy. Było ono wygodne do formułowania różnych wywodów, które miały usprawiedliwiać nasze czyny. Sofiści byli pierwszymi relatywistami etycznymi : przekonanie o tym, że człowiek jest miarą wszechrzeczy prowadziło ich do wniosku, że nie można 14 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 15 15 powiedzieć, że coś jest dobrem, bo to, co jest dobre dla jednego człowieka może być czymś złym dla drugiego. Dyskusję z sofistami podjął Ateńczyk Sokrates (470 - 399 p.n.e.)4. Wykazywał on błędność ich poglądów etycznych: twierdzić, że każdy ma swoje dobro, to mieć już jakieś kryterium dobra. Jeśli mówię, że coś jest dla mnie dobre, to mam już jakieś pojęcie dobra (dobre jest to, co przyjemne, albo to, co trudne do zrobienia, albo jeszcze coś innego). Innymi słowy mówienie, że dobro jest czymś subiektywnym zakłada, że wiemy, czym jest dobro, mamy jakieś jego kryterium. W ten sposób Sokrates postawił problem uzasadnienia uznawania czegoś za dobre. Tak narodziła się etyka. W swoim nauczaniu Sokrates nie ograniczał się do zbijania poglądów sofistów. Jego wysiłki zmierzały do znalezienia pozytywnej wiedzy o tym, co człowiek robić powinien, jak powinien żyć (nie interesuje się on kwestiami kosmologicznymi tylko etycznymi). W celu znalezienia wiedzy pozytywnej Sokrates proponuje swoistą metodę: jeśli np. chcesz wiedzieć, co to jest sprawiedliwość, popatrz na sprawiedliwe czyny, sprawiedliwe instytucje, sprawiedliwe rządy i spróbuj znaleźć to, co stanowi istotę sprawiedliwości. Podobnie badać należy to, co piękne, to, co dobre, itd. Metoda Sokratesa będzie więc polegać na badaniu różnych przypadków badanego zjawiska w celu odnalezienia istoty tego zjawiska. Istota ta zostaje potem wyrażona w definicji tego zjawiska. Przedmiotem swojego zainteresowania czyni Sokrates człowieka i jego świat. Choć była to tematyka zbieżna z zapatrywaniami sofistów, Sokrates ma tu podejście nowatorskie. Uznaje, że istota człowieka leży w jego duszy (psyche). Dotąd duszę uznawano jedynie za zasadę życia. Dla tradycji przedsokratejskiej dusza była jedynie zjawą, cieniem pozostającym po śmierci człowieka, błąkającym się po Hadesie. Orficy uznawali duszę za demona, odbywającego w ciele pokutę za swe grzechy. Dopiero Sokrates traktuje duszę jako świadome siebie „ja” – centrum człowieka, siedlisko jego aktywności intelektualnej i moralnej. Taka koncepcja człowieka i duszy stanie się odtąd tradycją myśli zachodniej. Takie rozumienie człowieka było dla Sokratesa podstawą jego poglądów etycznych, dających się streścić w postulacie: celem życia człowieka jest poznanie i troska o siebie. Co czyni duszę dobrą? Wszystko to, co pozwala człowiekowi na pełne rozwinięcie siebie, urzeczywistnienie właściwego jej naturze celu. Jak jest to możliwe? Zdaniem Sokratesa prawdziwa arete – cnota polega na wiedzy o tym, co dla duszy jest najlepsze. W tej tezie wyrażał się intelektualizm etyczny Sokratesa (przekonanie, że wiedza jest wystarczająca do cnoty). Człowiek cnotliwy posiądzie najważniejszą dla niego właściwość, mianowicie umiejętność panowania nad sobą, czyli umiejętność rozumnej duszy w panowaniu nad niższymi częściami człowieka (nad jego zwierzęcością). Stan niezależności konieczny do szczęścia już uczniowie Sokratesa określą terminem ‘autarkia’, oznaczającym samowystarczalność. Stanie się on terminem technicznym na oznaczenie tego stanu, który człowiekowi wystarczy do szczęścia. Zdaniem Sokratesa autarkią jest panowanie duszy rozumnej w człowieku. 2. PLATON Sokrates nie stworzył jeszcze żadnego systemu filozoficznego. Uczynili to jego uczniowie. Spośród jego bezpośrednich uczniów najwybitniejszym był Platon (427-347 p.n.e)5. Należy on do najznamienitszych filozofów, jakich wydała ludzkość. Cały rozwój greckiej filozofii, a w konsekwencji także nauki, zaczyna się w jakimś sensie od dociekań Sokratesa. Ponieważ nie napisał on żadnego dzieła filozoficznego, o jego poglądach dowiadujemysię dzięki jego uczniowi - Platonowi. 4 Urodził się w Atenach (właściwe imię - Arystokles). Otrzymał staranne wychowanie intelektualne, ze szczegółnym uwzględnieniem matematyki. Przez 8 lat był bliskim uczniem Sokratesa aż do jego śmierci. Później podróżuje po ówcześnie znanym świecie: dociera do Egiptu, na Sycylii próbuje zrealizować swoje pomysły polityczny, co kończy się sprzedaniem go w niewolę. Zostaje w niej wykupiony przez swego przyjaciela i powraca do Aten, by w gaju Akademosa założyć swoją szkołę filozoficzną - Akademię. Ponowna próba ustanowienia idealnego państwa w Syrakuzach kończy się dla niego wygnaniem. 5 15 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 16 16 2.1. ZAŁOŻENIA METAFIZYCZNE TEORIA IDEI. Koncepcja rzeczywistości zaproponowana przez Platona jest efektem specyficznej interpretacji nauk Sokratesa. Poszukiwanie istoty rzeczy, jakie zaproponował Sokrates, prowadzi Platona do uznania, że ostateczne wyjaśnienie zmiennej rzeczywistości, którą widzimy zmysłami leży w sferze rzeczywistości niewidzialnej, a będącej wzorem i prawdziwą przyczyną tego, co widzimy. To, że istnieją w świecie rzeczy czerwone jest wynikiem tego, że w świecie niewidzialnym, dostrzegalnym tylko rozumem, istnieje czerwoność sama, która jest wzorem dla wszystkich rzeczy czerwonych. Rzeczy te uczestniczą w tej czerwoności, każda na swój sposób. Podobnie z innymi własnościami. Coś jest piękne nie dlatego, że posiada określoną budowę fizyczną. To raczej ta budowa wynika z tego, że rzecz jest piękna. Rzecz jest więc piękna bo jakoś odbija w sobie prawdę o pięknie, piękno-samo. Właśnie piękno-samo jest zasadą istnienia wszystkich rzeczy pięknych, tak jak dobro-samo sprawia istnienie rzeczy dobrych, czerwień-sama jest zasadą istnienia rzeczy czerwonych itd. Czym jednak jest piękno-samo (piękno jako takie), dobro-samo, czerwień-sama? Zdaniem Platona to jest właśnie owa pozazmysłowa, osiągana jedynie intelektem sfera rzeczywistości. Platon nazywał ją światem ‘eidos’ albo światem ‘idei’6. Czym są idee? Są niezmiennymi, istniejącymi poza rzeczami wzorami rzeczy, sprawiającymi, że rzeczy są właśnie takie. Rzeczy są dobre bo istnieje idea dobra, rzeczy są czerwone bo istnieje idea czerwieni, rzeczy są drzewami, bo istnieje idea drzewa, itd. To właśnie idee wyjaśniają dlaczego poszczególne elementy rzeczy układają się w rzeczy piękne, dobre, czerwone itd. CZŁOWIEK. Sokrates nie zajmował się teoretycznym uzasadnieniem natury ludzkiej, której zasadniczą część widział w psyche – rozumnym, świadomym siebie „ja”. Zadanie to spełnił Platon dając swoją koncepcję natury ludzkiej. Będzie w niej podkreślał zasadniczą odrębność duszy rozumnej od pozostałych sfer ludzkiego życia, od całej jego cielesności. W ten sposób będzie pierwszym w historii myśli ludzkiej konsekwentnym dualistą7. Takie rozumienie świata i człowieka będzie miało swoje konsekwencje w nauczaniu o właściwym celu życia człowieka 2.2. WŁAŚCIWY CEL ŻYCIA Cielesność człowieka jest jego ograniczeniem. Platon nie waha się uznać ciało za więzienie dla duszy. Celem zatem życia jest cnota polegająca na panowaniu duszy rozumnej nad cielesnością i spełnianiu właściwego duszy powołania – kontemplacji idei. W naszej ziemskiej rzeczywistości musimy nauczyć się wznosić od rzeczy będących odbiciem świata idealnego do poznania samego świata idei. Na przykład, obcując z rzeczami pięknymi musimy uczyć się dostrzegać, czym jest piękno samo w sobie, czyli idea piękna. Żeby pokazać, w jakiej sytuacji znajduje się człowiek względem świata idei, Platon prezentuje słynną metaforę jaskini (dialog Państwo). Oto ludzie, którzy są skazani na życie w jaskini. Siedzą zwróceni plecami do wyjścia, mając związane ręce i nogi. Nigdy nie byli poza jaskinią. Za wejściem jaskini wznosi się mur a za nim przechadzają się ludzie, trzymając ponad krawędzią muru rozmaite przedmioty. Przedmioty te rzucają cień na ścianę jaskini, którą oglądają uwięzieni w niej ludzie. Ludzie Powrócił do Aten i nauczania w Akademii. Starożytność wielbiła w nim ideał Greka: wspaniały intelekt łączył z głębokim artyzmem i uczuciem. W swej spuściźnie pozostawił ponad 30 dialogów, których tytuły często były imionami sofistów, z którymi dyskutował Sokrates (Gorgiasz, Teajtet, Timaios). Dialogi platońskie mają piękną formę i do dziś należą do klasyki światowej literatury. 6 Grecki czasownik ‘idein’ znaczy widzieć, dostrzegać. Potoczne znaczenie słowa ‘idea’ to kształt, zewnętrzna forma. Platon nadaje temu słowu nowe znaczenie, chcąc nim wyrazić niejako wewnętrzną strukturę, kształt rzeczy. 7 Dualizm w teorii człowieka to stanowisko, które będzie uznawało, że człowiek jest kompozycją dwóch niesprowadzalnych do siebie elementów, rzeczywistości – duszy i ciała. 16 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 17 17 ci widzą jedynie cienie rzeczywistości, a myślą, że to rzeczywistość prawdziwa. Powinni jednak zerwać więzy, aby wyjść z jaskini ku prawdziwej rzeczywistości. 2. 3. IDEA DOBRA Idea Dobra jest więc ostatecznym uzasadnieniem tego, że coś uznajemy za dobre. Problem w tym, że Platon niejasno określa czym ta idea jest. W dialogu Państwo pisze, że jest ona dla idei tym, czym światło dla widzącego przedmioty. Jest więc ona warunkiem koniecznym i porządkiem świata idealnego. Świat widzialny, materialny jest względnie uporządkowany, bo odzwierciedla porządek idealny, wyznaczony fundamentalnie ideą Dobra. Dobro zatem stanowi jakiś obiektywny porządek, który powinien być odzwierciedlony w rzeczywistości materialnej. Idea człowieka wyznacza zatem to, w jaki sposób powinni zachowywać się ludzie, co jest dobrem dla każdego człowieka. Poszukując zatem kryterium dobra, musimy odwołać się do idei człowieka, nie zaś wiązać tego kryterium z konkretnymi pragnieniami, skłonnościami, właściwymi poszczególnym ludziom. 2.4. WYCHOWANIE DO DOBRA Aby zrealizować swoje zadanie rozumna i wolna dusza ludzka musi okiełznać inne zasady życia: duszę wegetatywną poprzez którą człowiek zdolny jest do funkcji życiowych (odżywianie, rozmnażanie, wzrost) i duszę pożądliwą (poprzez którą człowiek pożąda tego, co dla niego konieczne). I tutaj Platon posługuje się metaforą: rozumna dusza jest jak woźnica rydwanu, który musi okiełznać dwa konie: jeden jest powolny i ociężały (dusza wegetatywna), drugi - narowisty i niespokojny (dusza pożądliwa). Panowanie duszy rozumnej nad całą sferą cielesną sprawia właściwy porządek w życiu człowieka. Zdolność realizacji tego porządku jest najważniejszą cnotą (arete) – sprawiedliwością. Aby ją osiągnąć człowiek powinien być wyposażony w inne cnoty. Stosownie do swojej koncepcji duszy ludzkiej (albo trzech dusz) Platon wyróżnia odpowiadające jej cnoty: Duszy wegetatywnej (pożądliwej) - odpowiada cnota umiaru. Sprawdza się to w umiejętności panowania nad pożądaniem przyjemności; Duszy zmysłowej (gniewliwej) - odpowiada cnota męstwa. Sprawdza się to w umiejętności wytrwałości wobec przeciwności; Duszy rozumnej - odpowiada cnota mądrości (roztropności). Platon jest etycznym intelektualistą, to znaczy uważa, że dobro ludzkiego działania zależy od rozpoznania tego, co dobre. Ten, kto działa źle nie ma po prostu dostatecznej wiedzy, brak mu mądrości. Cnota jest więc dla Platona swoistą wiedzą o dobru. 2.5. ABSOLUTNY CHARAKTER DOBRA Ideał życia człowieka wynika stąd, że człowiek także, jak inne byty, odzwierciedla sobą świat idei. Prawda o ludzkim dobru zapisana jest w świecie idei i jest ona niezależna od nikogo i niczego. Nie możemy jej zmienić, a jedynie odkryć i zastosować w życiu. Ten absolutny charakter dobra zostaje uwyraźniony w dialogu EUTYFRON. Rozmowa tytułowego Eutyfrona z Sokratesem koncentruje się na pytaniu, czy ludzie mają obowiązek postępować wedle zasad moralnych dlatego, że tak nakazują bogowie, czy też nakazy bogów są wyrazem prawa istniejącego niezależnie od ich woli. Innymi słowy, chodzi o to, czy coś jest dobre dlatego, że tak sobie chcieli bogowie, czy też coś jest dobre bez względu na to, czy bogowie sobie tego życzą, czy nie. Eutyfron skłonny jest uznać, że ludzie postępują moralnie, bo tak przykazali bogowie. Zatem prawodawcza wola bogów ma charakter absolutny, prawo moralne jest od niej zależne; gdyby bogom uroiło się, że trzeba uprawomocnić kradzież, daliby ludziom prawo: Kradnij! Platon, ustami Sokratesa, broni stanowiska przeciwnego. Bogowie nie ustanawiają porządku moralnego. Jest on od nich niezależny. Wola bogów nie ma charakteru absolutnego, absolutne jest prawo moralne. Ma ono swoje uzasadnienie w idei Dobra. 17 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 18 18 Problem pokazany przez Platona wykracza poza ramy nie tylko politeistycznej religijności Greków, ale nawet poza ramy religijności. Jest to jeden z podstawowych tematów etycznych: co ostatecznie jest uzasadnieniem moralności: prawodawcza wola (boska, ludzka), czy obiektywnie istniejący porządek moralny. Spór na ten temat przewija się przez dzieje całej etyki i w różnych epokach przybierał różne formy. Wraz z zaistnieniem chrześcijaństwa powstanie problem woli Bożej jako ostatecznego źródła moralności. W czasach nowożytnych nastąpiła sekularyzacja tego sporu. Problemem było, czy prawo moralne jest skutkiem istniejącej konwencji (umowy międzyludzkiej), czy też raczej jest wyrazem jakiegoś obiektywnego prawa, odczuwanego powszechnie przez ludzi. W dialogu GORGIASZ Platon nawiązuje do Sokratejskiego przekonania o istnieniu obiektywnego kryterium dla dobra. W dialogu tym Sokrates krytykuje i odrzuca przekonania wiążące pojęcie dobra z korzyścią, czy przyjemnością. Wszak i korzyści i przyjemności określamy mianem ‘dobrych’. Dobro więc musi być czymś pierwotniejszym. Musi istnieć obiektywne, niezależne od ludzkich pragnień i pożądań kryterium, dzięki któremu uznajemy coś za dobre. Platon znajduje to kryterium na podstawie swojej nauki o ideach. W ten sposób Platon staje się pierwszym obrońcą etyki absolutystycznej – uznającej, że źródeł moralności należy dopatrywać się w obiektywnym, niezależnym od niczyjej woli prawie moralnym, obowiązującym każdego człowieka dlatego, że jest on człowiekiem. Takie stanowisko znajdzie wielu zwolenników w dalszej historii etyki. 3. ARYSTOTELES Arystoteles (384-322 pne)8, uczeń Platona, nie podziela poglądu swego mistrza na rzeczywistość. 3.1. ZAŁOŻENIA METAFIZYCZNE NATURA RZECZY. Arystoteles nie wierzy, żeby istniał jakiś świat idei, niezależny od świata ciał, spostrzeganych zmysłowo. To co istnieje to minerały, rośliny, zwierzęta, ludzie, ciała niebieskie. Każda z rzeczy tych rodzajów, istniejąca jako jednostka nosi nazwę ‘substancji’. Każda substancja, będąc ciałem, jest zespolona z dwóch elementów, wzajem się uzupełniających: materii (hyle) i formy (morphe). Elementy te nie są same ciałami, ale tym, poprzez co ciało istnieje. Ciało jest więc kompozycją materii i formy (stanowisko takie nazywane jest ‘hylemorfizmem’). Forma nadaje specyfikę gatunkową ciału, materia - jest potencjalnym podłożem wszelkich zmian ciała. Oba te czynniki występują razem jako dwa dialektyczne elementy współstanowiące ciało. NATURA CZŁOWIEKA. W tej perspektywie Arystoteles rozwija swoją psychologię, czyli naukę o duszy. U istot żywych forma nabiera nowego charakeru, który Arystoteles wyraża nazwą 'psyche', czyli 'dusza'. Dusza jest zasadą organizującą materię do bycia organizmem. Nie jest więc tak, że organizm to ciało i dusza. To raczej forma (dusza) kształtuje materię do bycia ciałem organicznym. To więc co obserwujemy patrząc na przykład na roślinę roślinę to efekt zorganizowania materii przez duszę tej rośliny. Arystoteles urodził się w Stagirze (stąd bywa nazywany Stagirytą) lecz swe życie intelektualne związał z Atenami, gdzie stał się uczniem Platona. Przez dwadzieścia lat związany był z Akademią jako uczeń Platona, potem nauczyciel. Po śmierci mistrza był krótko nauczycielem Aleksandra Wielkiego. Powrócił do Atem gdzie założył swą własną szkołę w Likeionie, zwaną przez to Liceum. Arystoteles był niezwykle systematyczny i wszechstronny. Obdarzony tak wielkim umysłem dokonał systematyzacji wiedzy, dając podwaliny pod naukę wspólczesną. Do niego, jako swego twórcy, może odwołać się i logika i fizyka, i biologia i astronomia. Pisma Arystotelesa nie mają tak pięknej formy, jak dialogi Platona. Będąc w większości zapiskami do wykładów mają charakter zwięzły, nie dbają o styl na rzecz ścisłości podejmowanego tematu. Arystoteles jest więc bardziej systematyczny niż Platon. Arystoteles jest także twórcą naukowej etyki jako części wiedzy praktycznej. Odróżniał on tę wiedzę (jako wiedzę o ludzkim działaniu i jego celu) od wiedzy teoretycznej (jako wiedzy o świecie i jego przyczynach) i wiedzy technicznej (inaczej poietycznej), będącej wiedzą o osiąganiu celów. Jego dzieła etyczne to: ETYKA NIKOMACHEJSKA, ETYKA EUDEMEJSKA (albo WIELKA), POLITYKA. 8 18 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 19 19 Człowiek jest również ciałem uformowanym przez duszę ludzką, która charakteryzuje się tym, że zdolna jest ona przyjąć w siebie boski pierwiastek - nous, czyli rozum. Rozum kieruje więc człowiekiem i jego funkcjami. Kieruje więc tymi częściami duszy, które są nierozumne: częścią wegetatywną i częścią pożądawczą. DZIAŁANIE LUDZKIE. Arystoteles ujmuje rzeczywistość w jej perspektywie dynamicznej: w fakcie jej działania. Zadaje pytanie: dlaczego rzeczywistość jest w nieustannym ruchu, dlaczego działa. Rzeczywistość jest w ruchu dlatego, że każda rzecz jest kompozycją tego, co zrealizowane i tego, co jeszcze może być zrealizowane. Kiedy jestem przedszkolakiem matematyka jest wiedzą, której mam możność się nauczyć. Dopóki nie zacznę się uczyć wiedza matematyczna jest czymś niezrealizowanym we mnie, czyli możnością. Proces uczenia się to właśnie ruch. Efekt tego ruchu - wiedza matematyczna w mojej głowie to zrealizowanie mojej możności, potencjalności, czyli akt. A zatem rzeczywistość jest w ruchu dlatego, że poszczególne rzeczy nieustannie realizują swoje potencjalności. W tej perspektywie Arystoteles uznaje, że cel ludzkich działań jest tym, co doskonali człowieka. Stąd uznaje on, że dobro to właśnie cel działania, o ile doskonali ono człowieka. Człowiek, podobnie jak wszystko na świecie zmienia się, czyli realizuje zawarte w jego naturze potencjalności. Zakres tych potencjalności wyznaczony jest charakterem naszej formy, czyli duszy. Nie zadowala nas zrealizowanie tylko takich potencjalności, jakie ma roślina - odżywiania, rozmnażania itp. Mamy wszak dużo więcej możliwości, choćby te, które wynikają z faktu, że jesteśmy rozumni - wiedza, sztuka, itd. To wyznacza charakter etyki arystotelesowskiej: powinniśmy zrealizować maksimum naszych możliwości. 3.2. DOBRO Etyka Arystotelesowska opiera się na pojęciu dobra, które związane jest z celem ludzkiego życia. Stagiryta krytykuje platońską koncepcję dobra - idei, wzorca dla każdego dobra w świecie. Słowo ‘dobro’ ma charakter analogiczny i może być zrozumiane tylko w perspektywie realizowania przez człowieka swoich potencjalności. Arystoteles zauważa, że każda ludzka działalność wiedzie ku jakiemuś celowi. Człowiek podejmuje działania ze względu na jakiś cel, który sobie zamierzył. Cel działania jest tym, co człowiek poprzez to działanie chce zrealizować. Zauważmy, że bardzo często, podejmując jakieś działanie, mamy na uwadze kilka celów jednocześnie. Kiedy na przykład gotuję zupę, to celem najbliższym tego działania jest ugotowanie zupy. Oczywiście cel ten nie wyjaśnia ostatecznie, dlaczego gotuję zupę. Żeby to zrozumieć muszę wskazać pewien dalszy cel - zaspokojenie swego głodu. Istnieją więc co najmniej dwa rodzaje ludzkich celów: te bliższe (jak ugotowanie zupy), które za Arystotelesem nazwiemy ‘c e l a m i n i ż s z y m i’ albo ‘środkami’ i cele dalsze, które za Arystotelesem nazwiemy ‘c e l a m i w y ż s z y m i’. Cele niższe są chciane przez ludzi dla zrealizowania celów wyższych; cele wyższe są chciane dla nich samych. I takie cele Arystoteles nazywa ‘dobrami’. Dobro więc to cel ludzkiego działania: człowiek działając chce zrealizować coś, co uznaje za dobre, czego pragnie. Stąd dobro jest określone jako to, czego się pożąda. 3.3. SZCZĘŚCIE (EUDAIMONIA) Czy wskazanie celu ludzkiego działania ostatecznie wyjaśnia to działanie? Mogę wszak pytać dalej: dlaczego nie chcę być głodny. Zaspokajam swój głód, aby zrealizować jeszcze inny cel: zachowanie swego życia itd. W całej szerokiej gamie celów, które przyświecają mi w moim działaniu jest jeden, który jest fundamentalny i obecny w każdym moim działaniu. Jest nim s z c z ę ś c i e (eudaimonia), które chcę osiągnąć poprzez wszystkie moje działania. Czy zaspokajając głód, czy ciesząc się pięknym obrazem, czy przeżywając uczucie miłości, czy pisząc wiersze, we wszystkich swoich działaniach chcę osiągnąć pełnię swej realizacji, którą nazwiemy szczęściem. Szczęście jest więc ostatecznie tym celem, którego zawsze pragniemy. Arystoteles nazwie go ‘c e l e m o s t a t e c z n y m’. Celem ostatecznym człowieka jest jego szczęście. I jest to cel, którego wszyscy pożądają. Dlatego Arystoteles definiując dobro powie, że jest to cel ludzkich działań, którego wszyscy pożądają. 19 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 20 20 Szczęście osiąga się działając w zgodzie z ludzką rozumną naturą. Tym, co człowieka wyróżnia spośród innych istot jest jego rozum. Działania rozumne prowadzą człowieka do szczęścia. Rozum najbardziej spełnia się w kontemplacji, dlatego właśnie ona będzie najlepszym sposobem osiągnięcia szczęścia. 3.4. CNOTY A. Określenie cnoty. Teoria cnót jest dla Arystotelesa fundamentalna dla etyki. Arystoteles modyfikuje teorię platońską, przystosowując ją do swojej koncepcji człowieka. Człowiek w swoim działaniu powinien realizować swoje szczęście. Nie zawsze jednak potrafi dobrze rozeznać, jakie środki wiodą do szczęścia. Nie zawsze też potrafi chcieć odpowiednich rzeczy. Dlatego potrzebuje odpowiedniego wyposażenia dla swojej duszy, które pomoże mu w życiu w osiągnięciu szczęścia. Tym wyposażeniem są c n o t y, czyli sprawności (czasem nazywane też ‘dzielnościami’). Są one takimi właściwościami duszy, które pomagają jej rozpoznawać i wybierać sposób działania, który zapewnia szczęście. Ponieważ dusza ma swoją część pożądliwą i część rozumną, Arystoteles wyróżnia dwa rodzaje cnót: i n t e l e k t u a l n e i m o r a l n e. Cnoty intelektualne są sprawnościami duszy rozumnej, cnoty moralne - sprawnościami duszy pożądliwej. Cnoty moralne wypracowuje się poprzez ćwiczenia. Nie można na przykład zdobyć cnoty hojności bez praktykowania uczynków hojności. Praktykowanie takich uczynków sprawia w człowieku „nawyk“ bycia hojnym. Cnoty intelektualne również nabywa się poprzez ćwiczenia, ale o charakterze teoretycznym. Sposobem zdobycia cnót intelektualnych jest zdobywanie wiedzy. B. Cnoty moralne. Istnieje 12 cnót moralnych. Charakterystyczne jest to, że działalność cnotliwa nigdy nie jest skrajnością: cnota narażona jest na niebezpieczeństwo niedostatku lub nadmiaru. W obu wypadkach mamy do czynienia z wadą, która jest zaprzeczeniem cnoty. Na przykład, jeśli cnotą jest hojność, to wadą niedomiaru będzie chciwość, a wadą nadmiaru rozrzutność. Cnota jest odnajdywana na zasadzie „złotego środka“ między skrajnościami. Człowiek cnotliwy ma taką właśnie umiejętność znalezienia środka między reakcjami skrajnymi. Oto lista cnót moralnych wraz z ich nadmiarem i niedomiarem: Nadmiar Brawura Rozwiązłość Rozrzutność Trwonienie Zarozumiałość Porywczość Chełpliwość Kpiarstwo Nadskakiwanie Nadmierna wstydliwość Zawiść Cnota Męstwo Umiar Hojność (Szczodrość) Wielkoduszność Duma Łagodność Prawdomówność Dowcip Uprzejmość Wstydliwość Gniew Niedomiar Tchórzostwo Niewrażliwość Chciwość Małostkowość Brak ambicji Obojętność Nieszczerość Ponuractwo Swarliwość Bezwstyd Apatia Te jedenaście wymienionych cnót spina jedna podstawowa - sprawiedliwość, którą można nazwać cnotą wszystkich cnót (czyli cnotą człowieka cnotliwego) C. Cnoty intelektualne. Istnieje pięć głównych cnót intelektualnych. Oto ich lista: Cnota Komentarz 20 Wprowadzenie do zagadnień etycznych Wiedza techniczna (TECHNE) Wiedza naukowa (EPISTEME) Roztropność (PHRONESIS) Pojętność (NOUS) Mądrość (SOPHIA) _____ 21 21 Jest to wiedza, która pomaga do zrealizowania różnego rodzaju zamierzeń: od budowania urządzeń technicznych po umiejętność malowania obrazów, grania na instrumencie muzycznym, czy pisania wierszy Jest to wiedza teoretyczna opisująca świat, pomagająca zrozumieć procesy jakie w nim zachodzą, na przykład fizyka, chemia czy matematyka Jest to mądrość praktyczna: umiejętność rozstrzygania w sytuacjach konfliktowych: W realizowaniu cnót moralnych to dzięki roztropności wiemy jak uniknąć skrajności. Pozwala ona znajdować najlepsze rozwiązanie Zdolność łatwego wchłaniania wiedzy. Pozostaje problem, czy pojętność może być wyuczona, czy pozostaje darem natury. Na pewno praktykowanie nauki pomaga w poszerzeniu pojętności Korona wszystkich cnót intelektualnych. Jest to po prostu ogólna umiejętność życia szczęśliwego. Opiera się na wszystkich cnotach i jej zdobycie zależy od harmonii całości ludzkiego życia. Te pięć zasadniczych cnót jest wspomagane przez cztery cnoty pomocnicze: pomysłowość, bystrość, rozwagę i spryt. Życie szczęśliwe człowieka, to życie wedle najlepszej cnoty. 4. HEDNONIZM EPIKURA 4. 1. PREKURSORZY: CYRENAICY Prekursorami teorii przyjemności byli filozofowie ze szkoły w Cyrenie, zwani stąd cyrenaikami. Głównym przedstawicielem szkoły cyrenaickiej był Arystyp z Cyreny (V w. pne). Dla Cyrenaików jedynym źródłem wiedzy było poznanie zmysłowe. To, co poznajemy to stany w jakich się znajdujemy. Stany te mogą być przyjemne lub przykre. Ponieważ człowiek dąży do stanów przyjemnych, płynie stąd wniosek, że przyjemność jest podstawowym dobrem człowieka. Stanowisko uznające, że przyjemności są szczęściem człowieka nazywa się 'h e d o n i z m e m' (hedone – gr. przyjemność). Arystyp uważał przyjemność za stan chwilowy, nieciągły, stąd szczęściem człowieka mógł być jedynie ciąg przyjemności. Dążenie do szczęścia nie polega więc na wyzbywaniu się tych chwilowych przyjemności, lecz wręcz przeciwnie, szczęście dokonuje się poprzez te chwilowe przyjemności. Dla cyrenaików przyjemności mają charakter cielesny. Są pewnym pozytywnym doznaniem, a więc czymś więcej niż tylko brakiem cierpień. Przyjemności nie różnią się jakością a jedynie siłą, natężeniem. Skrajnie hedonistyczne poglądy Arystypa były później nieco złagodzone przez jego uczniów. I tak Teodoros uważał, że prawdziwe przyjemności nie mogą być jedynie chwilowe; że istnieją przyjemności duchowe różne od cielesnych. Inni pojmowali przyjemność negatywnie (jako brak cierpień) i wskazywali różnice jakościowe między przyjemnościami. Zwolennikiem właśnie takiej umiarkowanej teorii hedonistycznej był Epikur (341-270)9. Epikur pochodził z wyspy Samos. Zamieszkał w Atenach, gdzie miał możność słuchania przedstawicieli różnych szkół filozoficznych. W 306 p.n.e. założył własną szkołę filozoficzną w ogrodach swego domu (stąd często mowa o „ogrodach Epikura“), którą prowadził do końca życia. Wbrew opiniom wrogów o rzekomym rozwiązłym charakterze życia (która często później była niesłusznie powtarzana) Epikur miał szlachetny charakter, będąc człowiekiem o wysokim poziomie moralnym i prostym trybie życia). Pisma Epikura (bardzo liczne) w większości zaginęły. Odnaleziono jedno jego duże dzieło, kilka pomniejszych zamieścił Diogenes Laertios w swojej historii filozofii. 9 21 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 22 22 4. 2. ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE Epikur jest materialistą ale w innym znaczeniu niż stoicy. Uważa, że świat, a więc i człowiek złożony jest z maleńkich niepodzielnych elementów, które filozofia starożytna nazwała 'atomos', czyli 'niepodzielny'. Dusze ludzkie też są złożone z atomów lecz bardziej subtelnych niż atomy cielesne. Cały świat jest więc wynikiem nieustannego ruchu atomów w przestrzeni. Ich ruch jest chaotyczny, łączą sę one ze sobą i rozdzielają tworząc różne rzeczy w świecie. Człowiek jest także taką kompozycją atomów. Nie ma więc mowy o jego nieśmiertelności: umiera on tak samo jak i inne rzeczy tego świata. 4. 3. HEDONIZM Zdaniem Epikura naturalnym szczęściem człowieka jest życie przyjemne. Przyjemność jest tedy tym dobrem, którego należy w życiu poszukiwać. Dlatego człowiek ma naturalne przekonanie, że przyjemności należy poszukiwać, a przykrości unikać. Istnieją przyjemności związane z ciałem i przyjemności związane z duszą, stąd dzielą się one na przyjemności c i e l e s n e i przyjemności d u c h o w e. Na ten podział przyjemności nakłada się inny, wynikający z epikurejskiej koncepcji życia przyjemnego. Otóż Epikur przyznawał, że cały szereg przyjemności może być zgubny dla naszego szczęścia i prowadzić do przykrości. Dlatego trzeba odróżnić nade wszystko przyjemności wynikające z naszej natury od przyjemności z b y t e c z n y c h. Przyjemności naturalne dzielą się na k o n i e c z n e i n i e k o n i e c z n e. Przyjemności konieczne są raczej pewnym trwałym stanem, w którym powinniśmy się znajdować (dlatego nazywane są przyjemnościami s t a t y c z n y m i). Na poziomie ciała jest to brak cierpień, na poziomie ducha - spokój duszy. Te dwa rodzaje przyjemności statycznych są tym, co faktycznie konieczne jest człowiekowi do życia szczęśliwego. Człowiek powinien nade wszystko o nie zabiegać. Złe będzie więc nade wszystko to, co albo niszczy nasze zdrowie, albo odbiera spokój duszy. O ile zdrowie ciała w dużej mierze od nas nie zależy, o tyle spokój duszy możemy wypracować sobie sami. Istnieją jednak różne przekonania i wierzenia, które burzą spokój duszy. To, co niszczy spokój duszy to przede wszystkim strach przed śmiercią i strach przed bogami. Zdaniem Epikura, prawdziwa filozofia przynosi jednak spokój dla duszy. Uczy wszak ona, że człowiek jest istotą śmiertelną. Skoro tak, to dopóki nie ma śmierci, jesteśmy i żyjemy, a gdy przychodzi śmierć nie ma nas. Nie ma więc powodów do niepokoju. Podobnie jeśli chodzi o strach przed bogami. Przecież bogów nie ma, a jeśli nawet są, to nie interesują się światem, człowiekiem i jego sprawami. Spokój duszy można więc osiągnąć. Obok tych statycznych przyjemności koniecznych Epikur wskazuje na przyjemności niekonieczne, zwane czasem k i n e t y c z n y m i. Są to pewne przeżycia związane z doznawaniem czegoś przyjemnego. Na poziomie ciała przyjemności kinetyczne płynąć będą z zaspokajania swych potrzeb cielesnych (na przykład dobre jedzenie); na poziomie ducha przyjemności kinetyczne będą pewną duchową radością (na przykład płynącą ze słuchania dobrej muzyki). Przyjemności kinetyczne przydają się do prowadzenia życia szczęśliwego. Trzeba jednak uważać, by dążenie do nich nie zepsuło podstawowego stanu, w jakim powinniśmy się znajdować: zdrowia ciała i spokoju duszy. Jeśli dobre jedzenie może doprowadzić mnie do choroby cielesnej, powinienem mieć umiar; jeśli rzewna muzyka ma zburzyć pokój mej duszy, lepiej zaniechać jej słuchania. Tym bardziej należy unikać przyjemności, które są zbyteczne. Należą do nich przyjemności, które przynoszą więcej przykrości a nade wszystko burzą spokój duszy lub niszczą zdrowie ciała. Są to takie przyjemności jak sława, bogactwo itp. 4. 4. ŚRODKI DO OSIĄGNIĘCIA SZCZĘŚCIA Jak widać, dla Epikura życie przyjemne nie oznaczało folgowania sobie w każdej możliwej przyjemności. Epikur zaleca ascezę, powstrzymywanie się od pewnych przyjemności dla zintensyfikowania innych lub po to, by uniknąć przykrości, które mogą wyniknąć z nadmiaru przyjemności kinetycznych lub z przyjemności zbytecznych. Będzie więc Epikur pochwalał życie 22 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 23 23 cnotliwe, jako życie wiodące do szczęścia płynącego z umiejętnego zażywania przyjemności. Cnoty zostają wpisane w egoistycznie pojmowanie poszukiwanie przyjemności, lecz hedonizm Epikura nie jest pozbawiony zalecenia praktykowania cnót. Życie człowieka powinno być więc kierowane rozumem, który będzie podpowiadał, jak unikać sytuacji, które mogłyby uniemożliwić życie szczęśliwe. Epikur odradzał wszelki altruizm, bezinteresowną chęć pomagania innym. Jego zdaniem najlepszą społecznością jest społeczność rozumnych egoistów, którzy sami są w stanie zadbać o swoje życie. Środkiem do życia szczęśliwego jest również grono przyjaciół. Przyjaźń pojmuje Epikur czysto egoistycznie: jest ona potrzebna dla poczucia bezpieczeństwa, zachowania pokoju duszy, przydaje się także w chwilach cierpień cielesnych. 5. STOICYZM 5.1. PREKURSORZY: CYNICY Cynicy to przedstawiciele szkoły filozoficznej rozwijającej się przy gimnazjum w Cynosarges. Największym z Cyników był Antystenes. Cynicy rozwinęli poglądy sokratejskie w sposób skrajnie moralistyczny: największym dobrem jest cnota, wszystko inne powinno być mędrcowi obojętne. Wszystko, co nie jest cnotą jest dobrem złudnym i należy się go wyzbyć, bo nic poza cnotą nie jest potrzebne do szczęścia. Stąd cynicy lekceważąco odnosili się do wszelkich rzeczy zewnętrznych, ale także do instytucji społecznych. Lekceważyli prawa, kulturę, religię, nie zważali na żadne dobra materialne, żyjąc często w skrajnym ubóstwie, maksymalnie „wedle natury". 5.2. ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE Stoicy10 są materialistami: cały świat jest materialny i cały świat jest ożywiony. O życiu świata decyduje obecność swoistej duszy świata - pneumy, która obecna jest we wszystkich istotach w różnym stopniu w zależności od charakteru tej istoty. W człowieku pneuma pojawia się w postaci nous - rozumu. Dlatego człowiek powinien działać w zgodzie ze swą naturą, czyli działać rozumnie. Zadaniem człowieka jest zrozumieć swoje miejsce w świecie, realizacja kosmicznego prawa natury, niezależnego od niego. Świat rządzi się swoistą koniecznością, swoistym prawem kosmicznym. Człowiek powinien je rozpoznać, do niego się przystosować i wedle niego żyć. Stoicy, podobnie jak cała posokratejska etyka grecka, czynią kwestię eudajmonii (szczęścia) naczelnym tematem etyki. Etyka ma określić czym szczęście jest i jakimi środkami można je osiągnąć. W tej mierze stoicy nie zgadzają się tak z Arystotelesem, jak i z Epikurem. Ich dewizą jest życie zgodne z naturą, ale ponieważ naturę tę pojmują inaczej niż Arystoteles, nie zgodzą się z jego wnioskami etycznymi. Epikurejczyków krytykują przede wszystkim za utożsamienie dobra ludzkiego z przyjemnością - wtedy człowiek nie różniłby się od zwierząt. Tymczasem człowiek posiada rozum, którego zadaniem nie jest tylko rachowanie przyjemności. Życie w zgodzie z rozumem jest tedy ideałem życia ludzkiego, a zadaniem etyki jest rozpoznać jak należy działać rozumnie. Stoicy są szkołą filozoficzną nazwaną tak od miejsca gdzie nauczał jej założyciel Zenon z Kition (336-264 pne), czyli od ateńskiej Sali Malowanej - Stoa poikile. Swą działalność rozwijali w trzech okresach: I okres stoicyzmu zaczyna się nauczaniem Znenona w III w. p.n.e. Wtedy też nauczają klasycy stoicyzmu - Kleantes (331-232 pne) i Chryzyp (282-204 pne). II okres stoicyzmu to czas II i I wieku p.n.e. gdy stoicyzm rozwija się głównie na wyspie Rhodos. Z tego okresu najznamienitszym był Poseidonios z Rhodos (135-50 pne), lecz jego pisma zaginęły. III okres stoicyzmu (I - III w. n.e.) związany jest z kulturą rzymską. Jest on też okresem największego moralizmu w filozofii stoickiej. Do przedstawicieli stoicyzmu w tym okresie należą przede wszystkim Seneka (3-65 ne), Epiktet (50-130 ne) i cesarz Marek Aureliusz (+180). 10 23 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 24 24 5.3. POPĘD NATURALNY Postulaty etyki stoickiej oparte są na stwierdzeniu istnienia w całej przyrodzie ogólnego pierwotnego p o p ę d u (oikeiosis) do zachowania siebie i „wzięcia w posiadanie” swego bytu. Wszystkie byty poza człowiekiem realizują ten popęd nierozumnie, człowiek zaś opiera swoje działanie na rozumnej zgodzie na swój byt oraz na to, co go zachowuje. Zatem nie pragnienie przyjemności, ale pęd do zachowania siebie jest fundamentalnym dążeniem nie tylko człowieka, ale całej przyrody. Na jego mocy każda rzecz dąży do zachowania swego bytu, kocha go i dlatego akceptuje to, co służy jego rozwojowi, a odrzuca te, które mu szkodzą. Człowiek, jako szczególny wypadek w całej przyrodzie, realizuje zadanie zachowania swego bytu mocą swej rozumności. Wyznacza to człowiekowi dwojaki sposób zachowania się wobec świata: przystosowanie - poszukiwanie tego, co zachowa nas w istnieniu, tego, co nas zbawi; alienacja - wyrzeczenie się tego, co niszczące. Poprzez ten podwójny proces człowiek może żyć w zgodzie z naturą, czyli kosmicznym prawem. 5.4. RZECZY DOBRE, ZŁE, OBOJĘTNE W tej perspektywie stoicy precyzują swoja koncepcję dobra. Dobrem jest zatem to, co pomaga w zachowaniu i powoduje wszelaki wzrost naszego bytu, złem jest to, co mu zagraża, pomniejsza go. Ponieważ człowiek odróżnia się od zwierząt swoją rozumnością, prawdziwym i jedynym dobrem dla niego będzie to, co służy rozumowi, czyli c n o t a . Wszystko inne jest moralnie obojętne. Stąd płynie stoicka zasada etyczna, że dobrem jest tylko cnota, złem – tylko wada. Stoicy nie uznają za dobre tego, co pomaga w rozwoju naszej biologicznej, zwierzęcej natury. W konsekwencji to, wszystko co sprzyja tej naturze (życie, śmierć zdrowie, choroba, uroda, brzydota, bogactwo, ubóstwo) zostało przez stoików uznane za o b o j ę t n e . Niemniej jednak to, co podtrzymuje, rozwija biologiczną naturę człowieka oceniają oni pozytywnie, nazywając to ‘w a r t o ś c i ą ’ (axia). A zatem choć takie rzeczy jak bogactwo, uroda, czy zdrowie są moralnie obojętne, są jednak godne wyboru, jako wartościowe. Źródłem zła w człowieku są uczucia, afekty (pathe), jakie kieruje on do świata. Są one bezrozumnymi poruszeniami duszy, często silniejszymi od rozumu. Dlatego prowadzą człowieka do zła. Poddając się im, człowiek postrzega pewne rzeczy obojętne jako złe (i od nich ucieka), inne zaś – jako dobre (i ich pożąda). Powoduje to życie namiętne, pełne rozczarowań i goryczy. Dlatego wobec rzeczy zewnętrznych człowiek powinien zachować o b o j ę t n o ś ć (apatheia): ani ich pożądać ani nienawidzić. 5.5. KONCEPCJA CNOTY I CZYNU MORALNIE DOBREGO Prawdziwym dobrem człowieka jest cnota. Stoicy, jej posiadania, utożsamiają ze szczęściem. Być szczęśliwym zatem, to być cnotliwym. A cnota jest wiedzą o tym, co dobre i złe. W ten sposób stoicy nawiązują do sokratejskiego intelektualizmu etycznego: cnota zostaje sprowadzona do wiedzy, a działać dobrze może tylko ten, co wie, jak działać (działający źle tak naprawdę nie wie co jest dobre)11. W ilości cnót stoicy przyznają rację Platonowi, utrwalając jego podział cnót na cztery zasadnicze rodzaje. Niemniej jednak, wobec tego, że cnota zostaje utożsamiona z wiedzą o dobru, faktycznie istnieje tylko jedna cnota w wielu wydaniach, czyli p r a k t y c z n a m ą d r o ś ć (roztropność). Człowiek prawdziwie szczęśliwy to człowiek cnotliwy, a człowiek cnotliwy to mędrzec. Stąd szczęśliwym może być tylko mędrzec. Tylko człowiek cnotliwy może dokonać czynu p r a w d z i w i e d o b r e g o , bo tylko u mędrca czyn ten będzie wynikał ze świadomości dobra. Człowiek pozbawiony cnoty może ze strachu, dla korzyści, w poszukiwaniu przyjemności, wykonać czyn, który zewnętrznie będzie podobny do czynu mędrca, ale jedynie czyn mędrca można uznać za dobry, bo u niego wynika on nie z żadnych zewnętrznych pobudek, ale z „prawego umysłu” (orthos logos), czyli z cnoty. Na przykład, ktoś może dać jałmużnę z powodu Stoicy, podobnie jak i inni filozofowie greccy nie znają zasadniczo woli, jako władzy odrębnej od rozumu, odpowiedzialnej za wolny wybór. Dlatego ich etyka nie będzie akcentować wolności człowieka, ale rozumność jego działania. Sfera pożądawcza człowieka działa w nim automatycznie, gdy wie on co dobre. 11 24 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 25 25 spodziewanych zysków za ten czyn. Czyn taki podobny będzie zewnętrznie do czynu mędrca, ale tylko jałmużna mędrca będzie czynem prawdziwie dobrym moralnie, bo będzie uczyniona nie z żadnych zewnętrznych powodów, ale z właściwej znajomości dobra i zła. Z tego wynika, że o dobroci moralnej czynu nie decydują żadne czynniki zewnętrzne: jakość tego czynu, okoliczności, skutki, które ten czyn powoduje, ale jego wewnętrzna zgodność z prawym rozumem, czyli cnotą Czyn, który przyczynia się jakoś do zachowania biologicznej stronę życia człowieka, czyli czyn, który ma na względzie coś wartościowego, nie może być nazwany dobrym, ale jedynie s t o s o w n y m . Dbanie o swoje zdrowie, czy regularne spożywanie posiłków nie jest więc rzeczą dobrą, ale jedynie stosowną. B. Filozofia średniowieczna 1. AUGUSTYN Z HIPPONY Spośród myślicieli starożytnych, którzy najbardziej wpłynęli na myśl zachodniego chrześcijaństwa wymienić należy przede wszystkim Augustyna z Hippony (354 - 430). Uważany jest on za ojca teologii chrześcijańskiej. W swej koncepcji człowieka Augustyn jest zależny od myśli platońskiej. Podobnie ma się rzecz w poglądach etycznych. Dylemat EUTYFRONA Augustyn interpretuje w duchu chrześcijańskim: platońską ideę Dobra utożsamia z Bogiem. Świat jest stworzony przez Boga i jest dobry. W odróżnieniu od rozpowszechnionych przez sektę manichejczyków poglądach o złu tego, co materialne, Augustyn podkreśla dobroć świata materialnego, także ludzkiej cielesności. 1. 1. PORZĄDEK MORALNY Stworzony przez Boga świat niesie w sobie odbicie Bożej dobroci. Stąd istnieje w świecie obiektywne prawo moralne, obiektywny porządek rzeczy, którego człowiek powinien przestrzegać. Ów porządek rzeczy (ordo) utożsamia się z dobrem. Porządek moralny zawarty jest w rzeczach na tej samej zasadzie, co porządek fizyczny. Jesteśmy w stanie rozpoznać prawa fizyczne (na przykład prawa ruchu), umiemy też jasno i wyraźnie określić prawa metafizyczne świata (na przykład prawo niesprzeczności). Prawa te są dla nas oczywiste. Podobnie oczywiste są prawa moralne. Tak jak oczywiste jest, że całość jest większa od części, że prosta jest dłuższa niż odcinek, tak oczywiste jest, że nie wolno zabijać, czy że nie wolno kraść. Prawo moralne, podobnie jak aksjomaty naukowe nie wymaga żadnego uzasadnienia i dowodzenia. Odwieczne prawo Boże, będące źródłem moralnych powinności, powinno stanowić podstawę tworzenia praw ludzkich (praw stanowionych). Prawa te powinny być uszczegółowieniem prawa Bożego, czyli powinny pomagać człowiekowi w realizacji prawa Bożego. 1. 2. WOLA I MIŁOŚĆ Człowiek ma w sobie zasadę napędową swej aktywności - jest nią wola. Cała aktywność człowieka jest ostatecznie przejawem woli. Tym zaś co jest motywem woli do działania jest miłość. Człowiek zawsze działa pobudzony jakąś miłością. Właściwym więc problemem moralnym jest wybór takiego przedmiotu miłości, poprzez który człowiek mógłby realizować obiektywne prawo moralne. Taką miłość Augustyn nazywa ‘charitas’ Charitas różni się od miłości, jaką mamy wobec rzeczy. Rzeczy kocha się ze względu na siebie samego. W charitas chodzi o miłość do osoby, gdy kocha się ją ze względu na nią samą. Augustyn mówi także, że w miłości do rzeczy używamy rzeczy (uti), czyli zwracamy się ku innemu niż ta rzecz dobru, podczas gdy w miłości do osoby napawamy się osobą (frui), czyli zwracamy się ku niej samej. Dla Augustyna ostatecznie tylko Bogiem można się napawać w pełen sposób. Tak pojęta miłość jest najdoskonalszym wypełnieniem obiektywnego porządku moralnego. Rzeczywista miłość do Boga skierowuje bowiem człowieka nieomylnie do czynienia dobra. 25 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 26 26 Wola, która chce realizować prawo moralne jest wolą dobrą. Ona to jest ostatecznie źródłem działań moralnie dobrych. Dobra wola będzie pozwalała człowiekowi działać w zgodzie z niezależnym od niego, obiektywnym porządkiem moralnym. Zła wola jest to wola, która została spętana doczesnością. Człowiek o złej woli zapomina o prawie moralnym szukając nade wszystko korzyści pojętej w sposób całkowicie doczesny. 2. SCHOLASTYKA ŚREDNIOWIECZNA Myśl scholastyczna w jej początkowym okresie znajduje się pod znacznym wpływem platonizmu w interpretacji augustyńskiej. Teorie etyczne średniowiecznej scholastyki nie różnią się pierwotnie od teorii Augustyna. Zmiana dokonuje się w momencie zapoznania się z pismami Arystotelesa (od XII wieku). Powoduje to swoistą rewolucję intelektualną, prowadzącą do wyodrębnienia się opozycyjnych względem siebie kierunków myślenia: konserwatywnego – opartego na pismach Augustyna i arystotelesowskiego – opartego na myśli Arystotelesa (często w interpretacji filozofa arabskiego Averroesa). 2. 1. SPÓR AUGUSTYNIZMU Z AWERROIZMEM Od XIII wieku toczył się spór o to, skąd normy etyczne biorą swoją ważność. Zwolennicy Arystotelesa (zwani czasem ‘awerroistami) zgodnie z Arystotelesem, twierdzili, że forma każdej rzeczy wyznacza jej charakter i jej możności, czyli to co rzecz ta może zrealizować12. Natura każdej rzeczy zależy od formy tej rzeczy. Forma, która ukazuje do jakiego gatunku rzecz należy, mówi również, jaka jest specyfika działania tej rzeczy, czyli jaka jest jej natura. Każda rzecz działa więc w zgodzie ze swą naturą. Skoro jesteśmy w stanie rozpoznać, co jest właściwe ludzkiej naturze (jakie dobra ją doskonalą), możemy wskazać, co jest moralnie dobre, a co moralnie złe. Wiara nie jest potrzebna do poznania tego, co dobre, bo dobro jest tym, co udoskonala naszą naturę, a co wybierając czynimy celem naszego działania. Nie trzeba więc znać woli Bożej, by działać moralnie dobrze, wystarczy wiedzieć, co faktycznie nas doskonali. Zakres doskonalących nas działań wyznacza pole prawa naturalnego, będącego odzwierciedleniem tego, co faktycznie doskonali naszą naturę. Poglądy awerroistów znalazły zdecydowany odpór wśród zwolenników teologii konserwatywnej, nawiązującej do poglądów Augustyna (nazywana często ‘a u g u s t y n i z m e m’) znalazła swoich kontynuatorów w przedstawicielach zakonu franciszkańskiego (Bonawentura, Duns Szkot, Ockham). Niebezpieczne dla wiary chrześcijańskiej teorie awerroistów skłoniły niektórych augustynistów do uznania, że normy moralne pochodzą z niczym nie skrępowanej, absolutnie wolnej woli Bożej. To Bóg ustala, co jest dobre a co złe i to Bóg wskazuje na normy, których powinniśmy przestrzegać. Takie stanowisko nazywane jest ‘w o l u n t a r y z m e m’ (voluntas – łac.wola). Skrajni obrońcy woluntaryzmu (Ockham) uważali nawet, że Bóg, gdyby chciał, mógłby uczynić moralnie dobrymi te zasady, które obecnie uważane są za złe. A ponieważ wolę Bożą rozpoznajemy poprzez wiarę, przeto wiara jest nieodzowna do działania moralnie dobrego. 3. TOMASZ Z AKWINU Pośrednie stanowisko w dyskusji między augustynistami i awerroistami zajął Tomasz z Akwinu (1225-1274)13, jeden z największych myślicieli średniowiecza. Na tej podstawie filozofia średniowieczna wprowadziła pojęcie natury. Natura jakiejś rzeczy to to, co stanowi o jej specyfice i sposobie działania. Jest rzeczą naturalną dla ptaka latać; nie jest to jednak możliwe dla człowieka. Jednakże rozumna ludzka natura daje człowiekowi możność zbudowania maszyny latającej, przez co człowiek może nawet przekroczyć możliwości ptaków. 12 Tomasz z Akwinu (święty Kościoła katolickiego) urodził się w roku 1225 lub 1226 w zamku Rocca Secca w środkowych Włoszech, jako syn Landulfa, hrabiego Akwinu. Przez rodzinę był przeznaczony na opata benedyktyńskiego w klasztorze Monte Cassino. On sam jednak wybrał inną drogę - postanowił wstąpić do żebrzącego zakonu dominikanów. Tam poznał 13 26 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 27 27 Tomasz idzie śladem Arystotelesa. Akceptuje w zasadzie arystotelesowską koncepcję człowieka jako kompozycję materii i formy, czyli duszy. Zgadza się za Arystotelesem, że człowiek w swym działaniu powinien realizować zawarte w jego naturze potencjalności 3. 2. CEL OSTATECZNY W zgodzie z Arystotelesem Tomasz uznaje, że człowiek posiada swój cel ostateczny, do którego zmierza poprzez swoje wszystkie działania. Cel ten jest ostateczną realizacją ludzkiej natury. Arystoteles nazwał ten cel szczęściem, Tomasz ujmuje go w zgodzie ze swoją wiarą: celem ostatecznym, szczęściem człowieka jest Bóg i życie z Nim. Człowiek, pragnąc szczęścia, świadomie lub nie dąży do znalezienia Boga. Tomasz zauważa, że wszyscy ludzie pragną dobra, bo wszyscy pragną szczęścia. Nie ma nikogo, kto pragnąłby swojego nieszczęścia. Problem zła moralnego pojawia się w wyborze środków do osiągnięcia tego szczęścia. Źle oceniając to, co służy jego doskonałości, człowiek często wybiera niewłaściwe rzeczy, co w konsekwencji nie doskonali go lecz niszczy. Dlatego ważną rzeczą jest zrozumieć, co jest faktycznie doskonalące dla każdego człowieka. Zbiór reguł, które mówią co faktycznie doskonali naszą naturę to prawo naturalne. 3. 3. PRAWO NATURALNE Czym jest prawo naturalne? Najogólniej każde prawo jest pewną regułą potrzebną dla osiągnięcia jakiegoś celu. Prawo naturalne to zbiór takich reguł, które służą najlepszej realizacji ludzkiej natury. Prawo naturalne nie jest więc ustanowione przez ludzi, jest ono wpisane w naszą naturę. Zadaniem naszym jest rozpoznać to prawo i znaleźć jego konsekwencje. Prawo naturalne pokazuje więc to wszystko, co doskonali naszą naturę, co czyni nas pełniej ludźmi, co wreszcie także otwiera nas na Boga (bo nasza więź z Bogiem, czyli religia, jest także czymś wynikającym z naszej natury). Daje się więc ono odkryć poprzez analizę naszej natury i tego, co ją faktycznie doskonali. Ponieważ do natury ludzkiej należy przede wszystkim rozumność, naczelną zasadą prawa naturalnego jest działanie w zgodzie z rozumem. Wszystko więc, co jest naturalną skłonnością człowieka należy uznać za dobro i ku temu dążyć. Tomasz jest dość ostrożny w formułowaniu szczegółowych zasad moralnych wyprowadzonych z natury ludzkiej. Formułuje nade wszystko tylko te najogólniejsze. Ponieważ naturalną skłonnością człowieka (jak i innych istot żywych) jest zachowanie swego bytu, to dobrym będzie wszystko, co temu służy. Dobrym będzie również to wszystko, co naturalnie dzielimy ze zwierzętami (rozmnażanie się, wychowanie potomstwa). Wreszcie naturą ludzką jest rozumność, czyli naturalne będzie to, co doskonali nasze władze duchowe: rozum i wolę. Zatem poznanie prawdy i miłość jest czymś naturalnym dla człowieka, a zatem dobrym i godnym pożądania. Prawo naturalne, zapisane w naturze ludzkiej jest częścią Bożego planu zawartego w stworzeniu. Prawo naturalne jest zatem odzwierciedleniem prawa Bożego ustanowionego dla świata, a więc także dla człowieka. Prawo natury może więc być rozpoznane nie tylko naturalnym rozumem ludzkim. Jest ono zawarte w Bożym objawieniu i można go rozpoznać poprzez wiarę. wspaniałych nauczycieli, zwłaszcza św. Alberta Wielkiego, który rozpalił w nim miłość do Arystotelesa. Tomasz szybko stał się sławnym profesorem. Wykładał na uniwersytetach w Paryżu i w Neapolu. Cechował go niezwykle przejrzysty sposób wykładania i pisania dzieł. Już za życia cieszył się podziwem nie tylko uczniów ale i przeciwników. Zmarł w roku 1274. Tomasz z Akwinu zostawił po sobie ogromną spuściznę liczącą około trzydziestu tomów. Jego dzieła to: Komentarze biblijne Komentarze do dzieł Arystotelesa i innych wielkich myślicieli starożytnych, w tym komentarze do dzieł etycznych QUAESTIONES, czyli różne problemy filozoficzne i teologiczne ujęte w formę scholastyczną Wielkie syntezy teologiczne, czyli SUMMA THEOLOGIAE i SUMMA CONTRA GENTILES, obejmujące syntezę całej teologii Niedoścignionym wzorem precyzji scholastycznej jest SUMMA THEOLOGIAE (Summa Teologiczna). Składa się ona z trzech części, z których pierwsza (Prima Pars) omawia problem Boga i człowieka, druga (Secunda Pars) - problemy etyczne, trzecia (Tertia Pars) - teologię zbawienia. Druga część dzieli się przy tym na etykę ogólną (Prima Secundae) i szczegółową (Secunda Secundae). 27 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 28 28 Prawa ustanowione przez ludzi powinny być szczegółowymi konsekwencjami prawa natury. Prawo natury jest tym, co obowiązuje człowieka w sumieniu, prawo stanowione o tyle obowiązuje człowieka, o ile jest ono w zgodzie z prawem naturalnym. Na przykład powinniśmy przestrzegać prawa stanowionego o monogamii, bo jest ono w zgodzie z prawem natury. Gdyby jednak ludzki prawodawca ustanowił, że mężczyzna musi mieć wiele żon, takiego prawa można nie przestrzegać, bo nie jest ono zgodne z prawem natury. C. Filozofia nowożytna i współczesna 1. KSZTAŁTOWANIE SIĘ NOWOŻYTNEJ ETYKI 1.1. NOWY KLIMAT SPOŁECZNY W RENESANSIE I BAROKU Ostatnie lata średniowiecza i cały okres renesansu jest to czas, którym przebiegał proces emancypacji jednostki ludzkiej. O ile starożytność i średniowiecze przejęte są społecznym charakterem człowieka, o tyle w czasach nowożytnych przeważa indywidualistyczne podejście do człowieka. Złożyło się na to wiele przyczyn. Pozafilozoficzne przyczyny związane są ze zmianami społecznymi, jakie zaszły w społecznościach ludzkich w tym czasie. Jest to czas wzrostu znaczenia miast i mieszczaństwa przy równoczesnym upadku idei rycerskiej, stanowiącej swoistą ideologię feudalizmu. Feudalny typ życia społecznego oparty był na założeniu organicznej jedności wszystkich elementów społeczności, w której każda jednostka miała przypisaną stanem pozycję i wynikające stąd zadania. Społeczeństwo zorganizowane było w sposób monarchiczny i dlatego monarchia była uznawana za jedyny i odpowiedni ustrój polityczny. Wraz z narastaniem znaczenia miast i mieszczaństwa tradycja feudalna została wyparta przez ducha mieszczańskiego (burżuazyjnego), charakteryzującego się bardziej demokratycznym podejściem do życia. Indywidualizm nowożytny objawił się już w etycznych postulatach myślicieli czasów renesansu i baroku. Wobec upadku autorytetu Kościoła, spowodowanego Reformacją i wojnami religijnymi, upadła też idea prawa naturalnego jako wyrazu prawa Boskiego. Zaistniała potrzeba wskazania nowych podstaw dla etyki. Pierwsze próby dokonują się już w XVI wieku. Michel de Montaigne (1533-1592), choć katolik, uznający zasady moralne chrześcijaństwa, twierdzi jednocześnie, że klasyczne koncepcje życia szczęśliwego nie są do zrealizowania. Każdy więc powinien odnaleźć swoją drogę do szczęścia (zwycięstwo praktycyzmu mieszczańskiego nad idealizmem rycerskim). Podobnie jeden z największych teoretyków prawa Hugo de Groot, zwany Grotiusem (1583-1638) uznaje pierwszeństwo praw jednostki przed prawami społecznymi i głosi pogląd, że prawa społeczności powinny być wyznaczone poprzez prawa jednostek. Ten klimat społeczny znalazł odzwierciedlenie także w życiu religijnym. Paląca potrzeba reformy życia religijnego Kościoła (rzymskiego) została zrealizowana w klimacie niesłychanie indywidualistycznym: reformy protestanckie opierają się na założeniu indywidualnego kontaktu ze Słowem Bożym. 1.2. ETYKA PROTESTANCKA Od późnego średniowiecza trwała silna krytyka arystotelizmu wraz z jego etyką opartą na naturalnym dla człowieka dążeniu do dobra. Myśliciele – augustyniści podkreślają upadłość ludzkiej natury po grzechu pierworodnym (przez co nie może być ona uzasadnieniem dla moralności). Zarzucają również etyce arystotelesowskiej n a t u r a l i z m: jeśli dobre działanie człowieka zależne jest jedynie od jego wysiłku w kształceniu cnót i życia w zgodzie z nimi, to wyeliminowana zostaje podstawowa prawda chrześcijaństwa, że człowiek nie zbawia się sam, ale jest zbawiony ofiarą Jezusa Chrystusa. Dlatego odrzucają oni arystotelesowską koncepcję etyki na rzecz augustyńskiej. Tendencja ta została 28 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 29 29 wzmocniona przez krytycyzm Ockhama i jego następców, który podkreślał całkowitą wolność Boga w określaniu prawa moralnego (Bóg, gdyby chciał, mógłby nadać inne prawo moralne człowiekowi). Stąd płynęła konsekwencja, że przestrzeganie prawa moralnego nie jest kwestią działania w zgodzie z naturą (bo ta jest zniszczona przez grzech), ale jest sprawą wiary w Bożą dobroć i posłuszeństwa jego nakazom, nawet wbrew naturze. Tego rodzaju tendencje widoczne są u teologów, którzy dali podstawy pod doktrynę protestancką. Luter uważał, że Arystoteles wprowadził Kościół w błąd. Zadaniem człowieka jest płynące z wiary podporządkowanie się prawu moralnemu, objawionemu przez Boga. Żadne nie płynące z wiary działanie nie może być uznane za dobre i zasługujące na zbawienie. Z natury swojej nie możemy żadnym uczynkiem zasłużyć na zbawienie, nasze dobre działanie wynika zatem z tego, że otworzyliśmy się na łaskę Bożą, wyjednaną nam przez Krzyż Jezusa. Z takiego rozumienia działania ludzkiego wynikają doniosłe konsekwencje moralne i społeczne. Nasze przekonanie o tym, że jeden czyn może być lepszy od drugiego oznacza, że wciąż posługujemy się rozumieniem prawa, z którego więzów Chrystus nas wyzwolił. Świętość człowieka nie płynie z tego, że czyni to, czy tamto, świętość ta jest wynikiem poddania się łasce. Ze słownika teologii należy zatem usunąć słowo ‘zasługa’, bo niczym nie zasługujemy na nasze zbawienie. Jest rzeczą absurdalną oczekiwać jakiegokolwiek uzasadnienia ustanowionego przez Boga prawa moralnego. Staje się ono jedynie wzorcem, w świetle którego możemy ocenić siebie, jako grzeszników i odczuć potrzebę zbawienia. Z tego płynąć będzie stopniowe uniezależnianie się od religii świeckiej sfery życia: polityki, ekonomii. Działania w tych sferach nie mają bowiem wpływu na nasze zbawienie. Ta sfera ludzkiego życia będzie odtąd wieść żywot coraz bardziej niezależny od religii, a kolejni teoretycy życia społecznego będą poszukiwać innych niż religijno-moralne kryteriów dla życia świeckiego. Takie podejście do moralności podkreślać będzie indywidualną więź człowieka z Bogiem, jakby z pominięciem instytucji społecznych. Odtąd najważniejszą sprawą stanie się indywidualny wybór jednostki ludzkiej. Taki indywidualizm istotnie zaważy na dalszych dziejach myśli etycznej. 1.3. ETYKA PRAW NATURALNYCH I NARODZINY UTYLITARYZMU Zmiana wartości, jakimi rządzi się społeczeństwo dokonała się w klimacie zarysowanych powyżej teorii. Życie społeczne w wieku XVII i XVIII staje się coraz bardzie zorientowane na realizację celów doczesnych, wyrażonych w dążeniach ekonomicznych. Silna krytyka religii dokonana przez sceptyków i deistów, nieustające krwawe wojny między światem protestanckim a katolickim sprawiają, że etyka religijna znalazła się w głębokim kryzysie. Formalnie religijna moralność chrześcijan staje się coraz bardziej świecka w treści, celach i dążeniach. Purytańska etyka protestancka od krytyki życia społecznego przechodzi stopniowo do akceptacji dążeń ludzkich do bogacenia się i wygodnego życia. Powodzenie w interesach ekonomicznych widziane jest jako znak Bożego błogosławieństwa i realizacja Królestwa Bożego na ziemi. Najważniejszymi wartościami życiowymi stają się solidna praca, gospodarność, uczciwość w interesach – to wszystko, co sprzyja ziemskim celom budowania dobrobytu. Do rangi niezbywalnego prawa ludzkiego podnoszone jest posiadanie własności przez jednostkę. W tym klimacie rodzi się nowa etyka praw naturalnych. Nie opiera się ona na arystotelesowskim pojęciu natury, ale na prawach, które przysługują jednostce w ramach umowy społecznej. Zakres tych praw jest stale dyskutowany. Idea prawa naturalnego nie wyraża się w tym, że jednostka jest zobowiązana do spełniania pewnych działań właściwych dla jej natury, ale w tym, że społeczność nie może bezpodstawnie odebrać człowiekowi pewnych podstawowych przywilejów, takich jak własność, swoboda decyzji (wolność). Tak rodzi się idea równości ludzi wobec prawa państwowego. Ten stan życia społecznego sprzyjał także powstaniu nowego kierunku etycznego, opartego na przyjętym już powszechnie przekonaniu, że ludzie w życiu kierują się własną korzyścią. Takie zachowanie jest naturalne dla człowieka, ale niektórzy postulują, że kierując się własną korzyścią, człowiek nie powinien też zapominać o korzyści innych. Tak powstał utylitaryzm. 29 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 30 30 Wśród prekursorów utylitaryzmu jedni twierdzili, że człowiek ma naturalną skłonność do działania na rzecz innych (Hutcheson), inni – że z natury jesteśmy egoistami, a system moralny ma na celu wymuszenie takiej postawy (Hartley). Utylitaryzm stanie się jednym z najważniejszych kierunków etyki epoki rodzącego się kapitalizmu. 2. UTYLITARYZM 2. 1. ZAŁOŻENIA UTYLITARYZMU Utylitaryzm jest zapoczątkowaną w czasach oświecenia kontynuacją naturalizmu i egoizmu w etyce (w duchu Hobbes’a). Swoje korzenie ma on również w filozofii moralnej Locke’a, który uważał, że zasady moralne rozpoznawalne są poprzez intuicję. Opiera się na zasadzie, że każda jednostka dba o własny interes i czyni to, co dla niej użyteczne (utile - łac. użyteczne, korzystne). A zatem nie trzeba żadnej innej zasady etycznej poza ludzką, naturalną skłonnością do realizacji tego, co dla jednostki użyteczne. Problem etyczny pojawia się tam, gdzie interesy poszczególnych jednostek krzyżują się i stają we wzajemnej opozycji. Zdaniem pierwszych utylitarystów moralnym jest takie postępowanie, które służąc interesowi jednostki będzie również służyło interesowi ogółu (Smith). Stąd podstawowym postulatem utylitaryzmu staje się propagowanie takich działań, w których jednostka, przynosząc sobie korzyści, działa jednocześnie na korzyść innych jednostek. Utylitaryści nie byli zgodni, co do tego jak możliwe jest uzgadnianie interesów poszczególnych jednostek. Jedni (np. De Mandeville, Hartley) uważali, że istnieje naturalna zbieżność interesów ludzkich, która pozwala na życie wspólnotowe, inni sądzili, że taka zbieżność nie istnieje, lecz trzeba ją sztuczni wytworzyć. Sztuczne godzenie interesów jest zadaniem prawa i rządów. Zdaniem utylitarystów należy dążyć do tego, by wskutek harmonizowania egoistycznych interesów możliwe było osiągnięcie jak najwięcej szczęścia (korzyści) dla jak największej liczby osób. Etyka stała się więc sztuką kierowania ludźmi tak, by dbając o swój interes działali jednocześnie w imię interesu ogólnego. Nie ma więc, zdaniem utylitarystów, żadnego obiektywnego dobra, które należy realizować. Dobro mierzone jest szczęściem jak największej liczby osób. W tym sensie na przykład usunięcie niebezpiecznego dla społeczności osobnika będzie jak najbardziej zasadne etycznie: przyniesie bowiem korzyść znacznej liczbie osób. 2. 2. GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE BENTHAM. Zasady utylitaryzmu w pełnej postaci sformułował Jeremy Bentham (1748-1832)14 pod koniec XVIII wieku. Formułuje on kluczową dla utylitaryzmu zasadę użyteczności, która aprobuje lub gani wszelką działalność, zależnie od tego, czy wskazuje ona tendencję do powiększania czy zmniejszania szczęścia. Zatem faktycznie sprawiony skutek czynu będzie decydował o tym, czy czyn jest dobry czy zły. Stanowisko takie zwie się ‘k o n s e k w e n c j a l i z m e m’. Dla Benthama dobre jest to, co przynosi najwięcej przyjemności a najmniej bólu. Bentham proponuje stosować swoisty rachunek użyteczności różnego rodzaju działań w zależności od tego, jak wiele przyjemności przynoszą. W rachunku tym powinno się m. in. uwzględniać intensywność, długotrwałość czy głębokość osiągniętej przyjemności, co miało być miarą wartości moralnej czynu, który do niej prowadzi. MILL. Wątpliwości w teorii Benthama budzi ilościowe traktowanie przyjemności. Jak ewidentnie (matematycznie) stwierdzić, która przyjemność jest większa? Co należy uważać za przyjemność? Te wątpliwości starał się zlikwidować John Stuart Mill (1806-1873)15. Pozostając utylitarystą, rozróżniał przyjemności nie tylko ilościowo (większe - mniejsze), ale też jakościowo (cielesne - duchowe). Choć 14 15 Najważniejszym dziełem etycznym Benthama jest WPROWADZENIE DO ZASAD MORALNOSCI I PRAWODAWSTWA. Jego głowne dzieło etyczne to UTYLITARYZM 30 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 31 31 przyjemności duchowe pozostają w ścisłym związku z przyjemnościami cielesnymi, mają one wyższość nad nimi (Mill odświeża adagium Epikura, że „lepiej jest być niezadowolonym Sokratesem niż zadowolonym głupcem“). Tego rodzaju teoria też budziła wątpliwości, bo przecież trzeba rozróżniać między różnymi i niesprowadzalnymi do siebie przyjemnościami tego samego rodzaju na przykład czytanie książki i słuchanie muzyki. Trudno więc uznawać, że godzina czytania książki równoważy godzinę słuchania muzyki. Ponadto istnieją czynności, które przynoszą człowiekowi korzyści tak cielesne, jak duchowe, na przykład gimnastyka, żeglarstwo itp.. Trudno jest więc o spójną teorię etyczną wyprowadzającą normy etyczne z jakiegoś czynnika jednorodnie potraktowanego. MOORE. Inaczej niż Bentham i Mill prezentuje utylitaryzm G.E. Moore. Według niego chodzi tyle o największe szczęście ogółu, co raczej o sumę dobra w ogóle. Czyn uznaje za słuszny, gdy przyczynia się on do powiększenia sumy dobra w świecie. O słuszności czynu decydują jego faktyczne, rzeczywiste konsekwencje, nie zaś intencje, cele, czy charakter czynu (utylitaryzm czynów). Niemniej jednak, ponieważ nigdy nie jesteśmy w stanie do końca przewidzieć ile dany czyn przyniesie dobra, powinniśmy kierować się regułami obowiązującymi w społeczeństwie (utylitaryzm zasad). Reguły te są bowiem rezultatem pewnego doświadczenia społecznego i można przypuszczać, że z dużym prawdopodobieństwem ich stosowanie przysporzy dobra światu. 2.3. RODZAJE UTYLITARYZMÓW Wykształciły się różne drogi utylitaryzmu: Utylitaryzm czynów (act-utilitarianism), reprezentowany przez Benthama, Milla, usiłuje wskazać, co jest moralne , a co nie poprzez badanie skłonności i poczynań ludzkich. Aby dowiedzieć się, co jest dla ludzi najkorzystniejsze, trzeba zanalizować ludzkie poczynania i pragnienia. Na tej podstawie można dopiero wyprowadzać normy ludzkiego postępowania. Stanowisko takie prowadzi do zaprzeczenia normatywnej etyki (to znaczy etyki, która uzasadnia normy moralne), a prowadzi do etyki jedynie opisowej (to znaczy etyki, która jedynie opisuje istniejące zachowania moralne). Stanowisko takie znalazło swoje odzwierciedlenie w emotywizmie. Utylitaryzm zasad (rule-utilitarianism) najpierw wskazuje ogólne ramy postępowania, w świetle których ocenia się poszczególne czyny. Te ogólne normy postępowania są odnajdywane w tradycji moralnej lub intuicyjnie. Prowadzi to do albo uzależnienia etyki od stanowionego przez człowieka prawa, czyli deontologizmu (to jest etycznie dobre, co zgodne z prawem), albo do uzależnienia moralności od intuicji moralnej (intuicjonizm) Utylitaryzm hedonistyczny (hedonistic utilitarianism) uznaje, że kryterium korzyści jest przyjemność (Bentham, Mill). Mill zauważa, tym, czego ludzie najbardziej pragną jest przyjemność, zatem ona stanowi kryterium uznawania czegoś za korzystne. Utylitaryzm idealny (Moore) odrzuca przyjemność, jak kryterium korzyści lub stawia ją na równi z innymi jakościami, jak cnota, piękno, wiedza 2.4. KONSEKWENCJE UTYLITARYZMU Na terenie teorii prawa utylitaryzm prowadził do teorii przeczącej istnieniu prawa natury, do którego miałoby się stosować prawo stanowione przez ludzi. Miarą słusznego prawa jest jedynie interes ogółu. Na terenie ekonomii zasady utylitaryzmu stosował Smith. Jego zdaniem podział pracy i wymiana handlowa to praktyczne sposoby uzgadniania egoizmów. Wymiana handlowa to zamiana trudu pracy na przyjemność zysku. Trud wyprodukowania jakiejś rzeczy stanowi miarę wartości ekonomicznej tej rzeczy. Smith był zdania, że takie ujęcie sprawy pozwoli na ścisłe, matematyczne traktowanie zjawisk gospodarczych. Dla ekonomii nie potrzeba interwencji państwa, harmonia interesów powstaje 31 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 32 32 samorzutnie. Prawa rynku wyznaczą prawa ekonomiczne. W ten sposób Smith dał podwaliny pod teorię ekonomiczną liberalizmu. W polityce utylitaryzm sprzyjał demokracji, jako ustrojowi, który pozwoli najlepiej uzgadniać egoizmy. Demokracja najbardziej ogranicza wpływ rządów na życie ludzkie przez co jest zbieżna z poglądami prawnymi i ekonomicznymi utylitarystów. 3. KANT Immanuel Kant (1724-1804)16 należy do najznamienitszych filozofów czasów nowożytnych. W swojej filozofii przedstawił bardzo śmiałą koncepcję ludzkiego poznania i rzeczywistości, którą sam nazwał ‘przewrotem kopernikańskim’ w filozofii. Uznał w niej, że nasze poznanie rzeczywistości nie jest kształtowana tylko przez to, co napływa do nas ze świata zewnętrznego, ale przede wszystkim przez nasze władze poznawcze. W nich znajdują się formy, które tak modyfikują napływające dane poznawcze, że w efekcie poznawany przez nas przedmiot jest bardziej wynikiem działania form poznawczych niż danych pozapodmiotowych. Świat przedmiotów ludzkiego poznania nazwał światem ‘fenomenów’ (zjawisk) i odróżnił go od świata noumenów - prawdziwej rzeczywistości niedostępnej wprost naszemu poznaniu. 3. 1. OKREŚLENIE DOBRA W swoim rozumieniu dobra Kant nawiązuje do etyki platońskiej: dobro nie jest mierzone opłacalnością ani skutecznością czynu, nie jest szczęściem, ani korzyścią ani przyjemnością. Nie da się więc ustalić co jest dobre sięgając jedynie do doświadczenia empirycznego (dobro nie należy do porządku stwierdzanego empirycznie). Porządek moralny jest więc aprioryczny (uprzedni) względem każdego innego porządku praktycznego: perspektywy szczęścia perspektywy korzyści perspektywy przyjemności perspektywy prawa (również prawa bożego). Dobro nie ma więc charakteru celu ludzkiego działania, jak to było u Arystotelesa. Kant nie zgadza się również z Hume’m: dobro nie jest odczuwane. Jest ono jakoś wpisane w naturę ludzką ale nie może być badane żadną metodą empiryczną. Nauki przyrodnicze nie mogą więc określić natury dobra. Jego badanie może dokonać się metodą zwaną przez Kanta ‘refleksją transcendentalną’17. Refleksja ta pokazuje, że ostateczną podstawą dobra jest wolna wola. Wola jest dobra wtedy, gdy jej decyzje realizują obiektywne prawo moralne. Prawo to wola odnajduje w powinności realizacji o b ow i ą z k u moralnego. Dobra wola powinna więc być w swym działaniu moralnym autonomiczna względem wszelkiego Innego porządku praktycznego. Zatem nie zgodność z wolą bożą, nie realizacja szczęścia, nie prawo naturalne, nie skuteczność działania decydują o dobroci woli. O jej dobroci decyduje jej decyzja, autonomiczna względem wszystkich tych porządków; decyzja, która realizuje prawo moralne doświadczone przez wolę w poczuciu obowiązku moralnego. Jeżeli więc nie kradnę to nie dlatego, że I.Kant urodził się w Królewcu, gdzie przepędził całe swoje życie. Swą formację intelektualną zdobył na tamtejszym uniwersytecie, tam też dokonała się jego kariera naukowa. Był wszechstronnie wykształcony i bardzo oczytany, obznajomionym z kulturalnymi nowinami ówczesnego świata. Charakteryzowała go niezwykła dyscyplina wewnętrzna, surowa moralność, z niepospolitą siłą woli. Rygorystyczne podejście do życia odzwierciedliło się w jego filozofii moralnej. Zawarł ją głównie w KRYTYCE PRAKTYCZNEGO ROZUMU i W UZASADNIENIU METAFIZYKI MORALNOSCI. 17 Słowo ‘transcendentalny’ pochodzi od łacińskiego transcendere, co oznacza ‘przekraczać’. Kant używa go, aby pokazać charakter metody filozoficznej: musi ona przekraczać sposób badania rzeczy jedynie empiryczny (doświadczalny) właściwy dla nauk przyrodniczych, czy nawet dla psychologii. Dlatego refleksja transcendentalna nie może dokonać się na płaszczyźnie żadnej nauki przyrodniczej. 16 32 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 33 33 takie jest prawo (boskie lub ludzkie), nie dlatego, że to mi przyniesie korzyść, nie dlatego, że to prowadzi do szczęścia; jeżeli nie kradnę to dlatego, że taki mam obowiązek moralny, którego powinność stwierdzam. Tego rodzaju postawienie sprawy wyznacza moralności specyficzne miejsce w całej dziedzinie praktyki ludzkiej. Moralność zostaje ostro oddzielona od skuteczności działania, od jego użyteczności, czy legalności (zgodności z prawem). Moralność ponadto nie jest kwestią moich uczuć, czy skłonności. Moje uczucia, skłonności są o tyle dobre o ile pozwalają woli na realizację obowiązku moralnego. 3. 2. PROBLEM DOBRA I ZŁA Człowiek jest istotą wolną. Kant bardzo radykalnie podkreśla wolność (autonomię) woli względem każdego porządku praktycznego. Wolność ta powoduje, że człowiek może też działać wbrew prawu moralnemu, co powoduje moralną złość woli. Wolność człowieka jest więc perspektywą, w której pojawia się problem moralny (moralnej dobroci i moralnego zła ludzkich czynów). Jak już wspomniano moralność czynu jest u Kanta oceniana w perspektywie autonomicznej względem innych porządków praktycznych. Ponadto, czyny będące w zgodzie z moralnym obowiązkiem mogą być podjęte z motywów innych niż powinność spełnienia tego obowiązku. Takie czyny też nie kwalifikują się jako moralnie dobre. Dobrym moralnie jest jedynie taki czyn, który, będąc w zgodzie z obowiązkiem moralnym jest podjęty w poczuciu powinności spełnienia tego obowiązku. Widać więc, że to nie efektywność czynu wyznacza jego moralny charakter. Nie wystarczy też, by czyn był formalnie (zewnętrznie) zgodny z obowiązkiem moralnym. Czyn moralnie dobry to taki czyn, który w swych intencjach (wewnętrznie) jest zgodny z obowiązkiem moralnym. 3. 3. MAKSYMY I IMPERATYWY Takie postawienie sprawy pozwala zrozumieć naukę Kanta o maksymach i imperatywach działania. Nakazy i normy ludzkiego działania Kant nazywa imperatywami. Na przykład, imperatywem będą zdania takie jak: Jeżeli chcesz zbudować tratwę, poszukaj drewna Nie należy kraść Jeśli chcesz być szczęśliwy, nie kradnij. Kant wyróżnia dwa rodzaje imperatywów: h i p o t e t y c z n e i k a t e g o r y c z n e. Imperatywy hipotetyczne mają charakter zdań warunkowych: Jeżeli..... to..... Odnoszą się one do różnych działań ludzkich, które mają przynieść jakieś skutki, przy czym moralna wartość tych skutków nie ma znaczenia. Można powiedzieć, że są to swoiste przepisy na osiągnięcie celu. Sens nakazu zawartego w takim imperatywie wyznaczony jest charakterem warunku, który go poprzedza, na przykład: Jeżeli chcesz upiec szarlotkę, utrzyj jabłka, zrób ciasto, itd... Kant wyróżnia dwa rodzaje imperatywów hipotetycznych: imperatywy t e c h n i c z n e wskazują jak należy osiągnąć jakiś (dowolny) cel; imperatywy p r a g m a t y c z n e mówią o tym, co należy czynić, by być szczęśliwym. Zupełnie inny charakter ma imperatyw kategoryczny. Już sama nazwa wskazuje, że nakaz w nim zawarty nie ma charakteru hipotetycznego, nie zależy od jakiegoś uprzedniego warunku. Imperatyw kategoryczny ma charakter bezwzględny. Nakazy imperatywu hipotetycznego nie zależą od niczego, a są skutkiem obowiązku moralnego odczytanego w powinności jego realizacji. Nakazy imperatywu kategorycznego stanowią podstawy moralności ludzkiej. Praxis ludzka ma więc trzy zasadnicze aspekty: 33 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 34 34 techniczny pragmatyczny moralny Oprócz imperatywów Kant wyróżnia maksymy, które są subiektywnymi zasadami działania. Maksymami są takie zdania: Po obiedzie zawsze urządzam sobie drzemkę Kiedy prowadzę samochód, nie piję alkoholu 3. 4. IMPERATYW KATEGORYCZNY Dla etyki najważniejszy jest imperatyw kategoryczny. Wyraża on formalny postulat działania, które będzie zgodne z obowiązkiem moralnym. Kant formułuje ten imperatyw następująco: Postępuj tak, by maksyma twojego postępowania mogła być chciana przez ciebie jako prawo natury. Imperatyw pokazuje jak należy oceniać moralność czynów. Trzeba więc najpierw zbadać wedle jakiej maksymy działa ten, kto jest autorem czynu. Maksyma ta zostaje poddana uniwersalizacji: wyobraźmy sobie, że ta maksyma staje się prawem przyrody, tzn. działa tak skutecznie jak prawa przyrody (na przykład prawo przyciągania, prawo wyporu itd.) - zawsze i bezwyjątkowo. Czy chciałbyś świata, który byłby tak urządzony? Posłużmy się konkretnym przykładem. Czy wolno kraść wtedy, gdy potrzeba ci pieniędzy? Maksyma takiego postępowania brzmiałaby: Gdy chcę mieć pieniądze, kradnę je Jeśli zuniwersalizujemy ją, otrzymujemy prawo działające tak, jak inne prawa przyrody: zawsze i w każdych warunkach. Zatem takie prawo przyrody można byłoby sformułować tak: Zawsze, gdy ludzie chcą mieć pieniądze, muszą je ukraść Czy chciałbyś świata z takim prawem? Świat taki unicestwiłby się natychmiast. Zatem działanie zgodne z imperatywem moralnym nie może uznać maksymy: Kradnę, gdy chcę mieć pieniądze jako prawa moralnego. Kto postępuje wedle tej maksymy postępuje moralnie źle. 3. 5. PARADOKS ETYCZNY Odrywając moralność od innych aspektów życia praktycznego (pragmatycznego i technicznego) Kant zauważa swoisty paradoks, jaki się z tym wiąże. Oto bowiem człowiek jest moralnie dobry (cnotliwy), jeżeli działa motywowany wyłącznie nakazem prawa moralnego. Człowiek cnotliwy nie ogląda się więc w swym działaniu na korzyści, jakie mogą z niego płynąć, ani nawet na ewentualne szczęście, które może z tego wyniknąć. Działa on jedynie motywowany powinnością spełnienia obowiązku moralnego. Jednocześnie wszak człowiek pragnie szczęścia, które nie idzie zawsze w parze z działaniem cnotliwym. Innymi słowy, w obecnej perspektywie życia, cnota nie zawsze pociąga za sobą szczęście, a bywa, że jej przestrzeganie prowadzi wręcz do nieszczęścia. Ludzkie życie byłoby więc paradoksem, gdyby z jednej strony pragnąłby on szczęścia, z drugiej strony prawo moralne zmusza go do działań, które wcale nie gwarantują mu szczęścia. Aby uniknąć tych paradoksalnych konsekwencji Kant ucieka się do wiary. Aby ostatecznie usensownić ludzką praktykę, postuluje: z jednej strony uznanie nieśmiertelności człowieka, aby czas życia pośmiertnego, był miejscem realizacji tak cnoty, jak i szczęścia z drugiej strony postuluje istnienie Boga, który jest gwarantem tego, że w życiu wiecznym szczęście stanie się ostatecznie następstwem cnoty. Kant uważa, że niemożliwe jest teoretyczne (naukowe) uzasadnienie ani istnienia Boga, ani nieśmiertelności człowieka. Jednakowoż uznaje te dwie tezy za postulaty rozumu praktycznego, które powinniśmy zaakceptować, by ostatecznie nadać sens całej naszej praktyce ludzkiej. 34 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 35 35 4. FILOZOFIA WARTOŚCI M. SCHELERA 4.1. FENOMENOLOGIA Fenomenologia jest jednym ze współczesnych kierunków filozoficznych, zainicjowanym przez E. HUSSERLA pod koniec XIX wieku. HUSSERL zauważył, że wiele naszych przekonań, sądów, opinii nie opiera się na rzetelnej obserwacji zjawisk, ale na swoistych przesądach, mniemaniach, uproszczeniach, które zniekształcają obraz świata. Zwłaszcza filozofowie, dokonując nieuzasadnionych uproszczeń i redukcji, zniekształcali widzenie świata lub błędnie interpretowali dane doświadczenia. Żeby zdać sobie sprawę z istoty zjawisk (fenomen - zjawisko) powinniśmy dokonać ich dokładnej analizy, nie kierując się w tej analizie żadnymi przekonaniami, które nie są zagwarantowane przebiegiem tych zjawisk. Zauważmy, że doświadczając jakiegoś zjawiska i opisując nasze doświadczenie bardzo często umieszczamy w tym opisie swoje emocje, swoje osobiste przekonania, przesądy, opinie obiegowe. Zniekształca to obraz tego zjawiska, co powoduje, że wyciągamy błędne wnioski na temat istoty tego zjawiska. Metoda fenomenologiczna ma temu zaradzić. Ma ona charakter pewnego zabiegu myślowego, w którym, analizując jakieś zjawisko, dystansujemy się wobec wszystkiego, co nie jest faktycznie zawarte w tym zjawisku. Na przykład, patrząc na tego oto burego kota nie mogę do jego opisu wprowadzić niczego, co nie pochodzi z oglądania tego kota, na przykład tego, że zapewne nazywa się on Maciek, bo wszystkie koty tak się nazywają. Taka właśnie eliminacja różnych niepłynących z doświadczenia przekonań i sądów określana jest mianem ‘redukcji fenomenologicznej’ albo greckim słowem epoche. W jej rezultacie uzyskujemy czysty (wierny) opis istoty jakiegoś zjawiska (czyli fenomenu), który nie będzie zniekształcony czymś, co nie pochodzi z doświadczenia tego zjawiska. W etyce metodę fenomenologiczną rozwijali m. in. M.Scheler, N. Hartmann i D.von Hildebrand. Jakie znaczenie ma dla etyki metoda fenomenologiczna? Pozwala ona zdaniem fenomenologów uchwycić czym jest faktycznie doświadczenie moralne. 4. 2. FILOZOFIA SCHELERA Max Scheler (1874-1928)18 jest jednym z klasyków szkoły fenomenologicznej. Fenomenologia jest dla niego miejscem specyficznego oglądu rzeczywistości, umożliwiającym człowiekowi ujrzenie faktów w całej ich jasności i ich istocie (ogląd ejdetyczny). Dokonuje się to na bazie, jaką jest antropologia filozoficzna. Człowiek jest centralnym przedmiotem jego filozofii. Scheler jest zdania, że tradycja antropologiczna, uwzględniając cielesność i rozumność człowieka, nie doceniała aspektu emocjonalnego. Dla Schelera emocjonalne odbieranie świata ma wartość poznawczą obok rozumowego oglądu rzeczywistości. Będzie to miało znaczenie dla etyki. Scheler negatywnie odnosi się do Kantowskiego postulatu zgodności formalnej czynu z imperatywem kategorycznym. Jego zdaniem imperatyw kategoryczny nie jest w stanie adekwatnie ocenić ludzkie działanie w perspektywie moralnej. Moralność powinna wiązać się z konkretnymi przeżyciamidoświadczeniami rzeczy, a nie być uzależniona od jakiegoś warunku formalnego. Stąd płynie postulat tzw. ‘materialnej etyki wartości’. 4. 3. DOŚWIADCZENIE WARTOŚCI Doświadczenie moralne jest przede wszystkim doświadczeniem wartości. Jest ono specyficznym doświadczeniem, opartym w dużej mierze na emocjonalnym zaangażowaniu. Doświadczenie wartości nie jest tylko ich oglądaniem, jest przede wszystkim przeżyciem wartości. Doświadczając wartości nie mogę Scheler urodził się w Monachium. Studiował w różnych ośrodkach naukowych Niemiec. Jego fundamentalnym dziełem etycznym jest FORMALIZM W ETYCE I MATERIALNA ETYKA WARTOSCI. Ogromną rolę w jego życiu odgrywało zaangażowanie religijne. Wyniósłszy z domu wiarę matki - judaizm, nawrócił się później na katolicyzm, by pod koniec życia zdystansować się do chrześcijaństwa i przejść na pozycje panteistyczne. 18 35 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 36 36 być wobec nich obojętnym, dlatego przeżycie wartości angażuje w sposób wyjątkowy emocjonalną sferę człowieka. Wartości przeżywa się w emocjach. Scheler wyróżnia cztery rodzaje uczuć: zmysłowe (np. ból, głód) cielesne (np. poczucie siły witalnej, albo słabości) psychiczne (np. poczucie samotności, albo smutku, radości) duchowe (np. szczęście, rozpacz) Fundamentalnym pra-uczuciem jest miłość. Jest to swoisty stan emocjonalny umożliwiający człowiekowi odczucie wartości, kontakt z nimi, spełnienie. Bez miłości człowiek nie jest zdolny reagować na świat wartości. Wartości przeżywane w emocjach są w ten sposób poznawane i wybierane. Scheler wyróżnia pod tym względem trzy stany uczuciowe: miłość czucie czegoś (wartości) akty preferencji (vorziehen) i stawiania niżej (nachsetzen) Szczególnie preferowanie ma duże znaczenie dla etyki, gdyż stanowi bazę wybierania jednych wartości przed innymi. Tym co uniemożliwia człowiekowi właściwe widzenie wartości jest swoista nienawiść, zwana ‘resentymentem’. To uczucie zachodzi wtedy, gdy człowiek wskutek poczucia niższości kieruje się w życiu czymś przeciwnym do miłości: zemstą, zawiścią, nienawiścią. 4.4 . RODZAJE WARTOŚCI Wartości mają charakter obiektywny: nie są projekcją psychiki, nie są sposobem patrzenia na świat. Wartości istnieją w rzeczywistości. Są one pewną cechą rzeczywistości, która angażuje nas emocjonalnie i skłania do określonego działania. Widzę oto człowieka w potrzebie: zasłabł na ulicy. Co skłania mnie do pomocy mu? Potrzeba samorealizacji? Instynkt sympatii? Chęć własnego szczęścia? Analiza fenomenu pomocy potrzebującemu skłania do uznania tezy, że pomagam człowiekowi, bo doświadczyłem jego wartości. Przeżycie tej właśnie wartości, jaką jest człowiek wzbudziło we mnie odpowiednią reakcję. Właściwym więc zachowaniem człowieka wobec wartości jest odpowiedź na wartość. Odpowiedź ta dokonuje się w czynie, przez co czyn ten też nabiera wartości. Wartości są pewnymi własnościami rzeczy (wartość jest zawsze wartością czegoś). Rzeczy te są więc nośnikami wartości. Zauważmy przy tym, że wartości mogą mieć różny charakter. Kiedy widzę piękną sukienkę na wystawie, to widzę, że jest ona nośnikiem co najmniej dwóch rodzajów wartości: wartości użytkowej (ubranie) i wartości estetycznej (piękno). Kiedy widzę przebiegającą sarenkę, wzrusza mnie jej piękno, podobne uczucia mam słuchając muzyki Mozarta. Pierwsza wartość była niesiona przez twór natury, druga - przez wytwór ludzkiej działalności, czyli wytwór kultury. Istnieją więc wartości natury i wartości kultury. Ta wielorakości wartości stawia pytanie, które wartości mamy wybierać w momencie konfliktu wartości.. Scheler, analizując różne rodzaje wartości wskazuje na znaki mówiące o randze wartości. Jest ich kilka: Trwałość - wyższość wartości przejawia się w ich trwałości: czy są wieczne, czy przemijające Niepodzielność - wartości wyższe są całościowe: aby z bochenka chleba mogło korzystać wielu, trzeba go podzielić; dzieła sztuki niosą wartości, które każdy może wziąć „w całości“. Samodzielność - tym wartość wyższa im bardziej samodzielna: ponieważ dobre jedzenie służy zdrowiu, wartość zdrowia jest wyższa Głębia zadowolenia - im wartość wyższa tym trwalszą radość sprawia Absolutność - czyli bezwzględność wartości: te wartości są wyższe, które są najmniej względne. Te kryteria pozwalają na wyróżnienie hierarchii wartości. Poczynając od najniższych są to: wartości hedonistyczne wartości witalne 36 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 37 37 wartości duchowe wartości religijne 5. NEOSCHOLASTYKA I NEOTOMIZM - PERSONALIZM Tomasz miał wielu uczniów. Będąc najsławniejszym scholastykiem, stał się duchowym ojcem całego kierunku scholastycznego, zwanego ‘tomizmem’. Tomizm odrodził się w XIX w. pod nazwą ‘neotomizmu’. Myśliciele neotomistyczni nawiązywali do rozwiązań etycznych Mistrza, ale często wzbogacali go rozwiązaniami czerpanymi z filozofii współczesnej. Przykładem połączenia tomizmu z fenomenologią jest filozofia moralna K. kard. Wojtyły. Myśliciele lubelscy, od Wojtyły poczynając, rozwinęli myśl aksjologiczną łącząc ją z tomizmem. Zgodnie z kantowskimi korzeniami aksjologii, krytykują inne podejścia do moralności: eudajmonizm, czyli teorię, która twierdzi, że to jest dobre, co przynosi szczęście; deontologizm, czyli teorię, która głosi, że to jest dobre, co zgodne z prawem. Takie ugruntowanie moralności jest, zdaniem tomistów fenomenologizujących, niewystarczające. Dobro czynu zależy ostatecznie od jego stosunku do wartości. Dobrym jest czyn, który afirmuje wartości. Spośród wartości, naczelne miejsce etyczne ma wartość osoby (ludzkiej), która to wartość nosi nazwę g o d n o ś c i. Stanowisko uznające osobę ludzką za naczelną wartość etyczną jest nazywane ‘p e r s o n a l i z m e m’ ( persona – łac. osoba). Najwięcej kłopotu sprawia personalistom sama definicja osoby ludzkiej. Filozofia nowożytna, nastawiona indywidualistycznie i podmiotowo widzi osobę ludzką tam, gdzie jednostka zdolna jest do działań specyficznie ludzkich, związanych z rozumnością i wolnością. W takim znaczeniu, wszyscy ci, którzy z różnych powodów nie są w stanie dokonywać tych działań, nie mogą być uznani za w pełni osoby ludzkie (dzieci, starcy, nienormalni). Tomiści fenomenologizujący odwołują się jednak do innej, starożytnej definicji osoby ludzkiej, wedle której osobą jest każda jednostka natury rozumnej (Boecjusz). Zgodnie z tą definicją, człowiek nie jest dlatego osobą, że zdolny jest do takich, czy innych działań, ale dlatego, że przynależy do rozumnej natury. Nie ma więc znaczenia, w którym jest momencie rozwoju, zawsze bowiem jest jednostką natury rozumnej: od stanu prenatalnego (embrionalnego) aż do stanu późnej starości. Zawsze zatem pozostaje osobą. Zgodnie z tradycją augustyńsko-kantowską godność osoby stanowi taką wartość, która nigdy nie może być traktowana instrumentalnie, przedmiotowo. Osoba ludzka jest więc w tym znaczeniu swoistą podstawową normą etyczną. Moralność człowieka powinna więc nade wszystko zasadzać się na poszanowaniu osoby ludzkiej, afirmacji jej godności. KWESTIA IV : MORALNA OCENA CZYNU LUDZKIEGO A. Elementy składowe czynu ludzkiego Analiza aktów specyficznie ludzkich prowadzi nas do kluczowego zagadnienia etyki - oceny moralnej ludzkiego czynu. W naszych ocenach moralnych spotykamy się z co najmniej trzema rodzajami ocen: pewne czyny uznajemy za dobre moralnie (np. jałmużna, mówienie prawdy) pewne czyny uznajemy za moralnie złe (np. kradzież, pijaństwo) pewne czyny uznajemy za moralnie obojętne (np. spacer, taniec). Spróbujemy teraz ustalić na jakiej podstawie dokonujemy takich ocen. 37 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 38 38 1. ELEMENTY CZYNU LUDZKIEGO Sprawa ocen moralnych wiąże się z ustaleniem co sprawia, że czyn jest moralnie dobry lub zły. Żeby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba w czynie ludzkim wyróżnić szereg czynników i momentów, które będą o nim decydować. Posłużmy się przykładem. Oto widzimy kogoś składającego datek żebrzącemu. Obserwacja tego czynu pozwala nam już na początku wyróżnić dwa czynniki: cel tego czynu (obdarowanie potrzebującego), czyli jego p r z e d m i o t i s k u t e k tego czynu (zaspokojenie, przynajmniej po części, potrzeb potrzebującego). Oto jednak zjawia się ktoś, kto informuje nas, że ten człowiek udziela jałmużny, bo chce się pokazać ludziom. Tego rodzaju oskarżenie pozwala nam odróżnić cel czynu (przedmiot) od celu sprawcy, który bywa nazywany i n t e n c j ą. Ktoś inny oceniając wspominaną jałmużnę mówi, że gdyby on był tak bogaty, to dawałby jeszcze więcej. Pozwala to nam zwrócić uwagę na o k o l i c z n o ś c i czynu. Idźmy dalej: zjawia się policjant i informuje sprawcę jałmużny, że żebranie w tym miejscu jest niedozwolone, czyli niezgodne z p r a w e m u s t a n o w i o n y m przez władze miasta. Sprawca jałmużny odpowiada, że nic go to nie obchodzi, bo on działa w zgodzie z p r aw e m n a t u r a l n y m a może nawet p r a w e m B o s k i m, które jest ważniejsze od prawa stanowionego przez człowieka. Wyróżniliśmy cały szereg czynników, które wchodzą w skład ludzkiego czynu. Który sprawia, że czyn jest dobry lub zły moralnie? Odpowiedź na to pytanie zależy od przyjętego stanowiska uzasadniającego dobroć lub złość moralną działań ludzkich. 2. PRZEGLĄD STANOWISK NA TEMAT MORALNEJ OCENY CZYNU LUDZKIEGO W historii filozofii moralnej mieliśmy okazję zapoznać się z różnymi stanowiskami etycznymi. Będziemy mieli teraz okazję zauważyć, że wybór określonego stanowiska wiązać się będzie z wyborem określonego czynnika czynu, jako zasadniczego powodu moralnej złości bądź moralnej dobroci czynu. Arystoteles i cała szkoła perypatetycka w starożytności oraz arystotelizm średniowieczny (awerroizm, tomizm) za czyn dobry moralnie uznawać będzie ten, który faktycznie realizuje naturę ludzką. Ta realizacja dokonuje się przez realizację odpowiedniego celu - dobra, które doskonali ludzką naturę. Stąd arystotelizm będzie uzależniał dobroć czynu od dobroci p r z e d m i o t u czynu (czyn jest dobry moralnie, jeśli ma na celu dobro realizujące naturę ludzką). Stoicy a później niektórzy scholastycy (Abelard, Anzelm z Canterburry) podkreślać będą zgodność celu sprawcy z prawem natury, stąd moralnie dobry będzie dla nich ten czyn, którego i n t e n c j a jest dobra (zgodna z prawem natury). Hedoniści a później utylitaryści za dobre uznają to, co faktycznie sprawia przyjemność albo korzyść. Stąd za dobry uznają oni taki czyn, którego s k u t k i są dobre (przyjemne lub korzystne). W późnym średniowieczu pojawili się skrajni zwolennicy Augustyna (później zwolennicy etyki protestanckiej), którzy akcentowali nade wszystko zgodność z prawem Boskim. Czyn wtedy uznawali za dobry, gdy był zgodny z nakazem Boskim. Żaden zatem czynnik wewnętrzny czynu nie decyduje o jego dobroci, ale zewnętrzna zgodność z p r a w e m Boskim. W czasach nowożytnych zgodność z p r a w e m (czy to natury, czy Boskim, czy stanowionym) często bywała przywoływana jako warunek dobroci moralnej czynu. Kant uzależnia dobroć czynu od jego formalnej zgodności z imperatywem moralnym, przy czym imperatyw ten jest wyrazem obiektywnego prawa moralnego. Pozytywiści podkreślali konieczność zgodności czynu z istniejącym prawem ustanowionym przez człowieka (wobec zanegowania innych kryteriów dobra moralnego) Sytuacjonizm etyczny uznaje, że dobroć czynu zależy od o k o l i c z n o ś c i w jakich został popełniony (np. kradzież w pewnych okolicznościach bywa usprawiedliwiona). 38 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 39 39 Wobec tych wszystkich stanowisk wybieramy stanowisko Arystotelesa, uznającego, że wartość czynu zależy od wartości przedmiotu tego czynu. Wydaje się, że takie stanowisko najbardziej wiąże moralność z naturą ludzką. Wiąże się z tym jednak konieczność odrębnej analizy dla czynów, które osiągają swój cel bezpośrednio (czyny p r o s t e) od czynów, które osiągają swój cel poprzez szereg środków (czyny z ł o ż o n e). 3. MORALNA OCENA AKTU PROSTEGO Zgodnie ze stanowiskiem Arystotelesa czyn prosty jest moralnie dobry jeśli p r z e d m i o t tego czynu jest moralnie dobry (realizujący naturę ludzką). Inne czynniki (intencja, skutek, okoliczności) nie zmieniają oceny moralnej czynu, mogą ją jedynie uczynić mniej lub bardziej „intensywną“. Stanowisko takie przeciwsatwia się wyraźnie modnemu dziś w praktyce ludzkiej sytuacjonizmowi, uzależniającemu dobroć czynu od okoliczności. Tradycja filozoficzno-etyczna wymienia kilka rodzajów okoliczności: K t o, czyli to kim jest podmiot działający (łapówka przyjęta przez konduktora i łapówka przyjęta przez polityka są moralnie złe, ale gorsza jest ta dokonana przez polityka) C o, czyli okoliczność spełnienia przedmiotu czynu (np. jałmużna dokonana przez osobę ubogą „powiększa“ dobroć jałmużny) G d z i e, czyli okoliczność miejsca dokonania czynu (np. kradzież w w kościele jest gorsza niż kradzież na jarmarku, ale obie są moralnie złe) J a k, okoliczność sposobu dokonania czynu (samemu, w grupie itd.; zabójstwo jest złem moralnym, ale dokonane ze szczególnym okrucieństwem staje się czymś jeszcze gorszym) K i e d y, czyli okoliczność czasu dokonania czynu (pijaństwo jest złe moralnie, ale dokonane np. w czasie żałoby staje się gorsze). Okoliczności n ie zmieniają moralnej oceny czynu (mogą ją jedynie pogłębić), chyba że mamy do czynie z czynem moralnie obojętnym, który wskutek okoliczności może stać się dobrym lub złym (np. taniec jest czynem moralnie obojętnym, ale taniec w czasie żałoby (albo dla osób religijnych: postu), staje się czymś moralnie złym. 4. MORALNA OCENA AKTU ZŁOŻONEGO W akcie złożonym działający dąży do osiągnięcia założonego dobra poprzez szereg celów-środków. Dobroć takiego czynu zależy ostatecznie od celu końcowego, ostatecznego dla tego czynu. Istnieje jednak problem zależności celu i środków: jakich środków można użyć dla realizacji dobrego celu. W potocznym rozumieniu mówi się czasem, że cel uświęca środki, czasem, że tak nie jest. Sprawa więc domaga się bardziej szczegółowej analizy. Trzeba bowiem rozważyć różne możliwe przypadki zależności środków od celu. Czyn zły jest środkiem do złego celu (np. kradzież dla pijaństwa). W tej sytuacji złość środków pomnaża złość celu (pijaństwo jest złem, a „wzbogacone“ kradzieżą staje się złem tym bardziej), z drugiej strony złość celu każe surowiej oceniać zło środków (kradzież jest zła, ale kradzież dla pijaństwa jest tym gorsza) Czyn dobry jest środkiem do dobrego celu (np. jałmużna w celach pokutnych). W tej sytuacji, analogicznie jak w przypadku poprzednim dobroć środka podnosi walor moralny celu, a dobroć celu tym bardziej uświęca dobroć środka. Czyn obojętny służy złemu celowi (np. spacer, by wymigać się od obowiązków). W tym wypadku zły cel „deprawuje“ obojętny środek, który sam przez to staje się zły. Czyn obojętny służy dobremu celowi (np. spacer, aby lepiej pracować). Jest to jedyny wypadek, gdy cel uświęca środki: czyn obojętny sam staje się dobry, gdy służy dobremu czynowi Czyn dobry jest użyty w złym celu (np. pomoc komuś, aby go przekupić). Złość celu deprawuje dobroć środka, choć nie jest w stanie całkowicie jej zniweczyć. Na przykład gdy daje jałmużnę komuś, by kupić sobie jego milczenie wobec moich nieprawości, mimo iż nie mogę sobie przypisać zasługi za 39 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 40 40 jałmużnę, to wewnętrzna dobroć jałmużny sprawia, że jakieś dobro zostało zrealizowana (ten, który potrzebował mojej pomocy, faktycznie ją uzyskał). Czyn zły jest użyty dla dobrego celu (np. przyjąć łapówkę, by wybudować dom dla swojej rodziny). W tym wypadku dobroć celu w żadnym razie nie uczyni dobrymi środków. Nie ma możliwości uzyskania dobra czyniąc „po drodze“ zło. B. Sumienie Centrum zachowań moralnych człowieka jest władza wewnętrzna dokonująca w człowieku oceny jego zachowań względem prawa moralnego. Nosi ona nazwę ‘sumienia’. 1. DEFINICJA SUMIENIA Przez sumienie rozumiemy całość przeżyć intelektualnych i moralnych wiążących się z moralną oceną, a czasem moralną powinnością naszych zachowań. Nie jest to tylko jakaś irracjonalna intuicja, ani wyczucie. Jest to działanie rozumne, oceniające na podstawie odpowiedniej wiedzy nasze wybory, zachowania i ich skutki. Wartościowanie naszego działania ma charakter porównania naszego działania do ogólnej normy moralnej i oceny jego dobroci. Można to wyrazić w takiej postaci: Kłamstwo jest złem moralnym To oto moje mówienie jest kłamstwem Zatem: To oto moje mówienie jesz złem moralnym. Sumienie pozwala nam ocenić konkretne pojedyncze czyny w świetle ogólnej zasady etycznej. Możemy je zdefiniować tak: Sumienie =df wartościująco-imperatywny sąd człowieka o konkretnym jego akcie, spełnionym przez niego samego, uformowany na podstawie ogólnych ocen i norm moralnych. 2. RODZAJE SUMIENIA Ze względu na różne aspekty mówimy o różnych rodzajach sumienia. Ze zwględu na moment wystąpienia aktu sumienia mówimy o sumieniu p r z e d u c z y n k o w y m (zanim czegoś dokonamy), u c z y n k o w y m (w trakcie dokonywania czynu) i p o u c z y nk o w y m (po dokonaniu czynu) Ze względu na zgodność z prawdziwymi normami moralnymi mówimy o sumieniu p r a w d z i w y m (gdy dokonuje osądu w oparciu o prawdziwe normy moralne) lub b ł ę d n y m (gdy dokonuje oceny w oparciu o błędnie rozpoznane normy moralne) Ze względu na pewność osądu mówimy o sumieniu p e w n y m (gdy człowiek w osądzie sumienia nie ma wątpliwości, co do jego słuszności) lub w ą t p l i w y m (gdy człowiek nie umie uformować sobie osądu na jakiś temat lub formuje ten sąd mając wątpliwości, co do jego prawdziwości) 3. ZASADY ETYCZNE DOTYCZĄCE SUMIENIA. W kwestii zależności naszych działań od sądu sumienia obowiązują nas następujące zasady etyczne: Warunkiem koniecznym działania dobrego moralnie jest posiadanie sumienia p e w n e g o. Człowiek mający wątpliwości co do dobroci swych działań powinien się od nich powstrzymać Wobec wątpliwości sumienia, przed podjęciem działania trzeba najpierw urobić sobie pewny osąd co do jakiegoś działania 40 Wprowadzenie do zagadnień etycznych _____ 41 41 Człowiek powinien iść zawsze za oceną sumienia pewnego, nawet gdyby było ono w stanie niepokonalnej niewiedzy. Znaczy to, że nie ponosimy moralnej odpowiedzialności za czyn moralnie zły, gdy wynikł on z niepokonalnej niewiedzy, co sprawiło, że osąd naszego sumienia był pewny. BIBLIOGRAFIA GROSCH P., VARDY P. : Etyka HOŁÓWKO J. : Etyka w działaniu MACINTYRE A. : Krótka historia etyki OESTERLE J.A. : Etyka POPKIN R.H., STROLL A. : Filozofia RICKEN F. : Etyka ogólna SINGER P. (RED) : Przewodnik po etyce STYCZEŃ T. SDS : ABC etyki ŚLIPKO T. SJ : Zarys etyki ogólnej WOJTYŁA K. : Elementarz etyczny 41
