Bibliografia

TATRY – najwyższa część w łańcuchu Karpat (Karpaty Zachodnie).
Powierzchnia Tatr wynosi 785 km², z tego 175 km² (ok. 25%) leży w granicach
Polski, ok. 610 km² (75%) na terytorium Słowacji. Długość Tatr mierzona od
Przełęczy Huciańskiej (ok. 900 m n.p.m.) do wschodnich podnóży Kobylego
Wierchu, a ściślej Przełęczy Ździarskiej (1075 m n.p.m.) wynosi w linii prostej 53
km, a ściśle wzdłuż grani 80 km.
Tatry są objęte ochroną przez ustanowienie na ich obszarze Tatrzańskiego Parku
Narodowego.
Tatry dzielimy na:
Tatry Zachodnie – Grześ, Kasprowy Wierch, Czerwone Wierchy, Ornak
Tatry Wschodnie:
Tatry Wysokie – Gerlach (2655 m n.p.m.), Rysy (2499 m n.p.m.; po stronie słowackiej
2503 m n.p.m.), Świnica, Kościelec, Mnich, Granaty, Kozi Wierch
Tatry Bielskie – Hawrań, Płaczliwa Skała, Murań (Słowacja)
Granicą pomiędzy Tatrami Zachodnimi a Wschodnimi jest przełęcz Liliowe oraz
Dolina Suchej Wody (w granicach Polski) i Dolina Cicha (po stronie Słowacji). Tatry
Bielskie od Wysokich oddziela Przełęcz pod Kopą.
RZEŹBA I BUDOWA TATR
Grań Główna Tatr jest działem
wodnym tylko w środkowym odcinku.
Teren na wschód i północ to
zlewiska Bałtyku (dorzecze Dunajca i
Popradu), pozostały obszar to
zlewisko Morza Czarnego (dorzecza
Orawy i Wagu). Wrażenie
wypiętrzenia masywu górskiego jest
pogłębione przez sąsiedztwo
głębokich kotlin. Tatry otaczają: od
zachodu i północy – Obniżenie
Orawsko-Podhalańskie, od wschodu
Świnica od zachodu
i południa Obniżenie Liptowsko-Spiskie. Dno dolin znajduje się na
wysokości ok. 500-700 m n.p.m. Wyniosłość Tatr pogłębiają płynące dolinami rzeki.
W graniach tatrzańskich znajduje się wiele przełęczy, które odgrywały ważną rolę w
ruchu komunikacyjnym i handlowym. Były wykorzystywane podczas II wojny
światowej przez kurierów. Używane są przez turystów. Najbardziej znane to: - w
głównej grani Tatr (od zachodu) – Starorobociańska (Račkowo sedlo), Pyszniańska
(Pyšné sedlo), Smreczyńska, Tomanowa, Pod Kopą Kondracką (często używana
przez kurierów), Świńska Goryczkowa, Goryczkowa nad Zakosy, Sucha (pod
Kasprowym Wierchem), Liliowe, Świnicka, Gładka, Czarna Ławka, Wrota
Chałubińskiego, Pod Chłopkiem, Hińczowa, Żabia oraz Waga, Żelazne Wrota, Polski
Grzebień, Rohatka. - w graniach bocznych (m.in.): Bobrowiecka, Buczynowa,
Czerwona, Iwaniacka, Kondracka, Kozia, Krzyżne, Mylna, Szpiglasowa, Zawrat,
Zawory,
Z grzbietów tatrzańskich opadają doliny: -po stronie polskiej: -Dolina Chochołowska
z Jarząbczą i Starorobociańską - Dolina Lejowa - Dolina Kościeliska z Tomanową
i Miętusią - Doliny: Dolina Małej Łąki, Dolina za Bramką, Dolina Strążyska, Dolina
ku Dziurze, Dolina Białego - Dolina Bystrej z Kondratową, Goryczkową, Kasprową
i Jaworzynką - Dolina Olczyska - Dolina Suchej Wody z Doliną Gąsienicową i Doliną
Pańszczyca - Dolina Filipka - graniczna Dolina Białki z Doliną Rybiego Potoku, Doliną
Pięciu Stawów Polskich, Doliną Roztoki i Doliną
Waksmundzką (po stronie słowackiej do Doliny Białki należy
Dolina Białej Wody z jej licznymi odgałęzieniami) - po stronie
słowackiej, największe doliny to: - Dolina Cicha - Dolina
Koprowa - Dolina Mięguszowiecka - Dolina Białej Wody Dolina Jaworowa - Dolina Kieżmarska - Dolina Staroleśna Dolina Wielicka - Dolina Zuberska
Jeziora polskich Tatr zwane są tradycyjnie stawami. Nazwa ta
przyjęła się też w publikacjach naukowych. W Tatrach
występuje blisko 200 różnej wielkości stawów, począwszy od
największego, Morskiego Oka (34,54 ha), poprzez
porównywalnie duży Wielki Staw Polski, do zupełnie maleńkich, jak Zadni Mnichowy
Stawek (0,04 ha). Stawy tatrzańskie, z jednym wyjątkiem (Kras
Czarny staw pod rysami
Cichy Stawek), są pochodzenia polodowcowego.
Tatry są górami fałdowymi orogenezy alpejskiej, dlatego charakteryzuje je tzw.
młoda rzeźba terenu. Zostały wydźwignięte w okresie kredy górnej, zalane płytkim
morzem w eocenie. Ostatecznie wypiętrzone w oligocenie. Masyw zbudowany jest z
paleozoicznego (karbońskiego) trzonu krystalicznego i skał osadowych w partiach
reglowych i wierchowych. Trzon Tatr Wysokich składa się głównie z granitoidów
(zwłaszcza z granitów i diorytów), Tatr Zachodnich z gnejsów, podrzędnie z granitów.
W skałach osadowych dominują wapienie, dolomity, piaskowce, mułowców oraz
łupków ilastych.
Najstarszymi skałami, powstałymi w erze paleozoicznej są gnejsy. Towarzyszą im
migmatyty, amfibolity, łupki łyszczykowe, pegmatyty, żyły kwarcowe. W czasie
orogenezy waryscyjskiej nastąpiła intruzja granitu. Zastygał on powoli w głębi ziemi.
Po wypiętrzeniu terenu i erozji skał, które przykrywały granit, na jego zwietrzłej
powierzchni zaczęły powstawać skały osadowe. Najstarszym osadem jest permski
zlepieniec koperszadzki znaleziony na zboczu Jagnięcego Wierchu w Tatrach
Słowackich. W triasie, jurze i kredzie następowała sedymentacja skał osadowych,
przy czym była ona zróżnicowana. Serie wierchowe i reglowe różnią się charakterem
osadów, co było spowodowane różną głębokością morza i odległością od brzegu. W
górnej kredzie serie skalne zostały zafałdowane i przemieszczone ku północy o wiele
kilometrów. Tak powstała płaszczowinowa budowa Tatr. W eocenie część Tatr została
przykryta morzem w którym powstały zlepieńce, wapienie numulitowe, piaskowce,
mułowce i łupki pokrywające północne stoki Regli oraz wypełniające Kotlinę
Zakopiańską i Pasmo Gubałowskie.
Rzeźba gór jest wynikiem działania lodowców, erozji wywołanej wodami i
wietrzenia. W epoce lodowcowej Tatry uległy zlodowaceniu 3 lub 4 razy. Ostatnie
lodowce ustąpiły ok. 10 000 lat temu. Typowymi dolinami polodowcowymi są Ukształtne doliny takie jak Dolina Białej Wody, ale działaniu lodowców Tatry
zawdzięczają też inne formy skalne, takie jak cyrki lodowcowe i mutony. Wody
płynące wyrzeźbiły doliny V-kształtne (Dolina za Bramką). Często występują w
Tatrach doliny wiszące, jak Buczynowa Dolinka zawieszona nad Doliną Roztoki.
Wymodelowane przez lodowiec misy w dnach dolin i progi. Woda wypełniła je tworząc
jeziora tatrzańskie, wody spadające z progów utworzyły liczne wodospady. Mało
odporne utwory osadowe uległy zjawiskom krasowienia. W efekcie powstały systemy
jaskiń: -Jaskinia Wysoka za Siedmioma Progami – do niedawna najdłuższa (ustąpiła
miejsce systemowi jaskiń Wielkiej Śnieżnej) - Jaskinia Wielka Śnieżna – najgłębsza i
najdłuższa - Jaskinia Bielska – najczęściej zwiedzana
KLIMAT TATR
Klimat tatrzański ma wiele cech wspólnych z klimatem alpejskim.
Najważniejsze z nich to niska średnia temperatur w roku, duża zmienność temperatur
w ciągu doby, gwałtowne zmiany, częste zachmurzenia, znaczna ilość dni z opadami
(w wyższych partiach gór większość opadów ma postać śniegu), zamglenia, długo
utrzymująca się pokrywa śnieżna, silne nasłonecznienie i wiatry wiejące zazwyczaj z
zachodu oraz z kierunku południowo-zachodniego. Większość zjawisk związana jest z
przechodzeniem frontów atmosferycznych.
Zima w Tatrach trwa zazwyczaj od końca listopada do końca marca (w Zakopanem) i
od połowy października do początku maja na wysokości Kasprowego Wierchu.
Najzimniejszym miesiącem najczęściej jest luty, a najcieplejszym lipiec. Najniższa
zanotowana temperatura to -39,5°C w lutym 1929 a najwyższa to +30,2°C w sierpniu
1943. Charakterystyczne dla klimatu tatrzańskiego są zimowe inwersje temperatury
(im wyżej tym cieplej) oraz śnieżyce w
środku lata.
Silne, często huraganowe
wiatry zazwyczaj nazywane są
halnymi. To uogólnienie jest błędne.
Wiejący z kierunku południowego wiatr
halny jest odpowiednikiem fenu.
Powstaje w sytuacji, gdy na wschód
od Tatr rozwija się wyż a na zachód
niż. Nagrzane powietrze po
południowej stronie Tatr podnosi się i
stopniowo ochładza się (ok. 0,6°C/100
m). Para wodna zawarta w powietrzu
Czarny Staw Gąsienicowy skrapla się. a nad grzbietem Tatr powstaje podłużny obłok
(widoczny najlepiej nad Giewontem i Czerwonymi Wierchami). Masy powietrza po
przejściu grzbietu opadają gwałtownie w kierunku Zakopanego. Temperatura po
polskiej stronie Tatr rośnie (ok. 1°C/100 m) a wiatr wieje gwałtownymi, ciepłymi
podmuchami, pomiędzy nimi występują charakterystyczne okresy "ciszy". Wiatr halny
zazwyczaj pojawia się wiosną lub jesienią, trwa od kilku godzin do kilku dni. Kończy
się na ogół opadami deszczu lub śniegu. Najsilniejszy przeszedł w dniach 6-7 maja
1968 r., wiał z prędkością 280 km/godz. i połamał ok. 500 ha lasu. Wiatr halny
poprzedza spadek ciśnienia powietrza odczuwany zwłaszcza przez osoby
nadpobudliwe oraz cierpiące na choroby serca i krążenia. Zimne, porywiste wiatry
wiejące z kierunków zachodnich nazywane są przez górali orawskimi.
Innym zjawiskiem występującym w Tatrach są silne zamglenia. W przypadku
utrzymywania się mgieł w dolinach przy jednoczesnym nagrzaniu powietrza w
wyższych partiach gór można czasem zaobserwować w horyzontalnym położeniu
słońca tzw. widmo Brockenu (własny, wyolbrzymiony cień na ekranie mgieł). W
przesądach taternickich zaobserwowanie tego zjawiska traktowane bywa jako
ostrzeżenie (zwiastun nieszczęścia). Jednak widziane trzykrotne jest już swoistym
"zabezpieczeniem" w dalszych wędrówkach po górach.
HISTORIA TURYSTYKI W TATRACH
Pierwsza, odnotowana wycieczka w Tatry odbyła się w 1565 r. (Przejażdżka
Beaty z Kościeleckich Łaskiej ze spiskiego Kieżmarku do Doliny Kieżmarskiej). Z XVII
w. pochodzą też wzmianki o pierwszych wejściach na szczyty.
Za ojca polskiej turystyki tatrzańskiej uważa się Stanisława Staszica. W latach
1803-1805 wędrował po Tatrach, prowadząc badania naukowe. Ich owocem jest
wydane w 1815 dzieło „O ziemiorodztwie Karpatów”. Staszicowi przypisywane są
pierwsze wejście na Kołowy Szczyt. Był też na Krywaniu, Sławkowskim Szczycie,
Łomnicy. Tatry badał też w latach 1835-1850 geolog Ludwik Zejszner.
Pierwsi turyści odwiedzali przede wszystkim Dolinę Kościeliską, Kuźnice, Kalatówki
i Morskie Oko. Wielkim propagatorem Tatr stał się lekarz Tytus Chałubiński.
Za pioniera turystyki wysokogórskiej uważa się księdza Józefa Stolarczyka. Do
rozwoju ruchu turystycznego przyczyniło się także wydanie (1860) przez Walerego
Eliasza pierwszego przewodnika po Tatrach. W 1873 zawiązało się Węgierskie
Towarzystwo Karpackie oraz, niewiele później, Towarzystwo Tatrzańskie. Celem ludzi
w nich działających stało się propagowanie turystyki i jej ułatwianie. Towarzystwo
budowało szlaki turystyczne oraz schroniska (Morskie Oko – 1874, Roztoka – 1876,
Dolina Pięciu Stawów Polskich – 1876). Zasługą Towarzystwa jest też rozwój
Zakopanego przez liczne inwestycje (np. oświetlenie, budowa Szkoły Przemysłu
Drzewnego). Lata 70. XIX w. to też wiele, odnotowanych jako pierwsze, wejść na
szczyty górskie. Latach 80. XIX w. to początek taternictwa zimowego. Pierwsi turyści
wędrowali po Tatrach z przewodnikami wywodzącymi się z zakopiańskich górali.
Najbardziej znani to: Klemens Bachleda (Klimek), Jędrzej Wala, Maciej Sieczka,
Szymon Tatar, Wojciech Roj, Józef Gąsienica Tomków, Bartłomiej (Bartuś) Obrochta,
Stanisław Gąsienica Byrcyn i wielu innych. Z "chodzeniem po górach" wiązały się
wypadki. Inicjatorem powstania i pierwszym kierownikiem Tatrzańskiego
Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego był Mariusz Zaruski (1909 r.).
Wzrost popularności
Tatr spowodował w
latach 90. XIX w.
osiedlenie się w
Zakopanem dużej
grupy ówczesnej
inteligencji. Dzięki niej,
jej pasji
kolekcjonerskiej,
Panorama Morskiego Oka
zachwytom nad
pięknem Tatr i tatrzańskim folklorem, Tatry stały się miejscem badań i źródłem
inspiracji dla wielu twórców. O Tatrach pisali m.in.: Kazimierz Przerwa-Tetmajer,
urodzony na Podhalu, w Ludźmierzu (Na Skalnym Podhalu, Legenda Tatr); Seweryn
Goszczyński Dziennik podróży do Tatr, Sobótka); Władysław Orkan, Stanisław NędzaKubiniec. Z Zakopanem związany był też Kornel Makuszyński. Kompozytorzy
urzeczeni widokiem dzikiej przyrody, tworzyli czerpiąc z bogactwa muzyki góralskiej,
np. Karol Szymanowski, Mieczysław Karłowicz, Zygmunt Noskowski, Jan
Maklakiewicz, Wojciech Kilar.
Bogate zdobnictwo i architektura Podhala, za sprawą Stanisława Witkiewicza,
dała podstawy stylowi zakopiańskiemu. Pejzaż tatrzański utrwalali Rafał Malczewski,
Walery Eljasz-Radzikowski. Szkoła w Zakopanem (Szkoła Przemysłu Drzewnego i
wydzielone z niej w 1948 r. Liceum Sztuk Plastycznych) doczekała się takich
absolwentów jak: Antoni Kenar i Władysław Hasior.
Wynikiem rozlicznych badań są m.in. publikacje Witolda H. Paryskiego, autora
wielotomowego przewodnika dla taterników, jego żony Zofii opisującej bogactwo flory
tatrzańskiej (Zofia Paryska zajmowała się także tematyką ochrony przyrody). Z
Tatrami związany był także Józef Federowicz, wieloletni kierownik zakopiańskiej stacji
meteorologicznej, Juliusz Zborowski, dyrektor Muzeum Tatrzańskiego.
Wielu z nich zostało pochowanych na najstarszym cmentarzu Zakopanego, na
Pęksowym Brzyzku.
Obecnie Tatry należą do powszechnie odwiedzanych miejsc. Zbudowane liczne
szlaki turystyki pieszej, nartostrady i trasy zjazdowe na obszarze Polski i Słowacji,
baza noclegowa, liczne wyciągi narciarskie a także koleje linowe (na Kasprowy
Wierch i Łomnicę oraz linowo terenowa – na Gubałówkę i Hrebienok) sprzyjają
turystyce i sportom zimowym.
FLORA W TATRACH
Tatry wyróżniają się spośród wszystkich pasm karpackich niezwykłym
bogactwem szaty roślinnej. W samych tylko Tatrach Polskich stwierdzono
występowanie ponad tysiąca gatunków roślin naczyniowych, z czego 250 to gatunki
górskie lub wysokogórskie. W Tatrach rosną też gatunki endemiczne, czyli takie które,
nie występują nigdzie indziej na świecie - są nimi dwie niepozorne roślinki: wiechlina
szlachetna i świetlik bezostny. Rosną tu również endemity ogólnokarpackie, z
których część jeszcze niedawno odnajdywano tylko tutaj i dlatego niektóre z nich
otrzymały mylącą dziś nazwę "tatrzańska".
Są nimi: warzuch tatrzańska, pszonak Wahlenberga, przymiotno węgierskie,
kostrzewa bezostna, ostróżka tatrzańska i
skalnica tatrzańska. Dzięki zróżnicowaniu
klimatycznemu roślinność w Tatrach,
podobnie jak w innych wysokich górach,
układa się pasmowo, tworząc
charakterystyczne piętra w poszczególnych
strefach wysokościowych. Można je świetnie
zaobserwować, patrząc na północne stoki,
np. ze zboczy Gubałówki. Najniższe piętro
tworzą lasy regla dolnego, sięgające do
wysokości 1250 m.n.p.m. Niegdyś las ten
składał się z drzewostanów buka i jodły
z domieszką świerków, jaworów, jarzębów, cisów
Modrzyk górski
i modrzewi. Stanowił on zespół roślinny zwany zespołem
buczyny karpoackiej, występujący w Tatrach jedynie na podłożu wapiennym, a więc w
Polsce po północnej stronie ich grani głównej. Jednak gospodarka ludzka sprawiła, ze
naturalny drzewostan zastąpiony został niemal jednolitymi świerczynami. Do dziś w
dolinach Strążyskiej i Białego zachowały się tylko nieliczne fragmenty pierwotnego
lasu bukowo - jodłowego. Z roślin zielnych, w piętrze reglowym, wymienić można
zawilce, kaczeńce, lilię złotogłów i dziewięćsił. Na wyrąbanych polanach wczesną
wiosną kwitnie szafran spiski zwany popularnie krokusem.
Powyżej, do wysokości 1550 m.n.p.m. rozciąga się kolejne piętro roślinności,
zwane reglem górnym. Panuje tutaj mroczny bór świerkowy, w którego górnej strefie
występuje limba. Najpiękniejsze fragmenty pasa limbowego zachowały się na
zboczach Siedmiu Granatów, leżących w dolnej części grani Żabiego w Dolinie
Rybiego Potoku oraz w Dolinie Waksmundzkiej. Z innych drzew górnego regla
wymienić należy: modrzew europejski, jarząb pospolity, wierzbę śląską i brzozę
karpacką.Na stromych ścianach spotyka się bardzo interesując tzw. "lasy urwiskowe"
lasy świerkowe.
Powyżej górnej granicy lasu, do wysokości 1800
m.n.p.m. znajduje się piętro kosodrzewiny. Rośnie tu
także wiele krzewów i drzewek, takich jak: wierzba
krzaczasta, brzoza karpacka, porzeczka skalna oraz
róża alpejska. Spośród roślin zielnych charakterystyczne
dla tej strefy są goryczki i jaskry. Następne piętro, do
wysokości 2300 m.n.p.m. tworzą hale, czyli łąki alpejskie
porosłe charakterystycznymi roślinami: boimką
Tatry wysokie
dwurzędową, sitem skuciną, dębikiem ośmiopłatkowym, lepnicą
bezłodygową, skalnicami i żółto kwitnącymi kozłowcami. Najwyższe piętro roślinności,
zwane turniowym, pojawia się w typowej postaci tylko w Tatrach wysokich. Mimo
panujących tutaj surowych warunków, w strefie tej występuje jeszcze około 120
gatunków roślin naczyniowych, spośród których wymienić należy goryczki,
pierwiosnkę maleńką, rośliny poduszkowe i różne gatunki skalnic, rosną tu także mchy
i porosty naskalne. Zróżnicowanie flory Tatr wynika także z różnic w budowie
geologicznej. W zależności od rodzaju podłoża (wapiennego bądź krystalicznego)
rozwinęły się różnorodne zbiorowiska roślinne. Gleby kwaśne, wykształcone na
podłożu krystalicznym stały się siedliskiem takich roślin jak: goryczka kropkowana,
pierwiosnka maleńka i dzwonek alpejski.
Natomiast do roślin wapieniolubnych należą: aster, goździk, obuwik, szarotka i
goryczka wiosenna. Charakterystyczną cechą roślinności górskiej jest również
karłowatość, umożliwiająca przetrwanie silnych wiatrów. Wiele roślin broni się przed
mrozem, śniegiem i deszczem, wytwarzając ochronną warstwę wosku (skalnice,
rojnik) lub kutneru, czyli włosków pokrywających szczelnie liście (szarotka, dzwonek
alpejski).
FAUNA TATR
Świat zwierzęcy Tatr charakteryzuje się także dużą odrębnością, związaną
również z podziałem na poszczególne strefy. Piętra leśne zamieszkują gatunki na ogół
pospolite: jelenie (około 300 sztuk), sarny, dziki, wilki i lisy. Zachowały się jeszcze
rysie i żbiki. Najdostojniejszym mieszkańcem regli jest niedźwiedź brunatny, który w
swych wędrówkach zapuszcza się nawet na wysokie przełęcze. Obecnie po polskiej
stronie Tatr przebywa około 12 sztuk, podczas gdy w całym paśmie żyje ich około 60.
Tatry zamieszkuje również sporo kun, łasic i gronostajów. Główną atrakcją fauny
tatrzańskiej stanowią jednak gatunki żyjące w wyższych piętrach.
Są to takie których poza Tatrami nie spotyka
się nigdzie indziej w Polsce. Należą do nich
kozice podgatunku tatrzańskiego, (według
spisu z roku 2000 jest ich 80 sztuk, a po
słowackiej dwa razy więcej), świstaki, polniki
tatrzańskie i darniówki tatrzańskie. Spośród
wymienionych zwierząt najłatwiej można
zaobserwować kozicę, która stała się
symbolem Tatrzańskiego Parku Narodowego.
Zwierzęta te występują także w Sudetach, do
których zostały sprowadzone osobniki
Świstak
podgatunku alpejskiego. Tylko w Tatrach jednak gatunek ten
pojawił się w sposób naturalny i przetrwał do dziś. By zobaczyć świstaka, trzeba mieć
więcej szczęścia i cierpliwości. Częściej można go usłyszeć niż dojrzeć, bowiem
płochliwe zwierzątka, gdy tylko wyczuje zagrożenie, ostrzega swoich współbraci
ostrym gwizdem niosącym się daleko po halach. Choć trudno w to uwierzyć, górale do
dzisiaj uważają, że sadło świstaka leczy wszelkie dolegliwości, toteż niestety zdarzają
się ciągle wypadki zabijania tych sympatycznych zwierząt. "Polowania" są tym
bardziej godne potępienia, że mają miejsce w zimie, gdy odkopuje się śpiące osobniki,
które nie mają w tej sytuacji żadnych szans na ocalenie, ani nawet podjęcia walki o
życie. Wspomniane tu zwierzęta są w bardzo wyspecjalizowany sposób
przystosowane do życia w środowisku wysokogórskim..
W reglu dolnym nad potokami można spotkać pluszcza zwanego korduskiem jedynego ptaka z rzędu wróblowatych (czyli
śpiewających) umiejącego zdobywać pokarm pod
wodą i liczne pliszki górskie o żółtych elementach
ubarwienia. Na urwiskach skalnych, w krainie hal i
turni mieszka pomurnik zwany przez górali
mentlem, czyli motylem - niezwykle rzadko
spotykany w swoim naturalnym środowisku ptak, o
ciemnoszarym upierzeniu z dużymi amarantowymi
plamami na skrzydłach. Do rzadkości należy,
niestety, król tatrzańskich ptaków - orzeł przedni; w
Kozica górska
całych Tatrach żyje tylko kilka par. Zmniejsza się
również populacja kruków. Z płazów i gadów wspomnieć należy salamandry plamiste,
traszki i żmije zygzakowate.
SKAŁY TATR
Najczęściej spotykaną skałą Tatr jest granit. Z niego zbudowane są Tatry
Wysokie. Granit to skała powstała w głębi ziemi z zastygnięcia magmy i jest skałą
magmową głębinową. Składa się z kryształów: skaleni, kwarcu i łyszczyków.
Na północnych zboczach Tatr spotykamy różne skały osadowe. Powstały one
w wyniku gromadzenia się w zbiornikach wodnych lub na lądzie elementów
pochodzących z niszczenia skał, chemicznego wytrącenia z wody zbiorników
(przeważnie morskich), z produktów życia organicznego (muszle, szkielety
wewnętrzne itp.).
Nagromadzony materiał pod wpływem czasu
ulega cementacji przez wytrącanie się wewnątrz
osadu związków, które go zespalają. Pod wpływem
nacisku wyższych warstw osadu "nasz" osad
zmniejsza swą objętość.
Skały osadowe powstałe z okruchów starszych
skał nazywamy okruchowymi, wśród nich wyróżniamy
luźne i zwięzłe. I tak zcementowany piasek to
Tatry Zachodnie Czerwone Wierchy
piaskowiec, zcementowany żwir to zlepieniec, gruz brekcja, muł - mułowiec, ił - iłowiec, ił z węglanem wapnia to margiel. Skały takie jak
mułowce, iłowce pod wpływem późniejszych nacisków nabywają charakterystycznej
łupliwości i zwane są powszechnie łupkami.
Skały osadowe powstałe w wyniku działalności organizmów nazywamy
organogenicznymi i należą do nich przede wszystkim:
wapienie, główny składnik CaCO3, powstałe z nagromadzenia szkieletów organizmów
jak muszle, gałązki korali, gąbki, organizmy planktoniczne, albo też z wytrącenia z
wody morskiej,
dolomity, główny składnik Ca, Mg (CO3)2, to wapienie zmienione w dolomity przez
roztwory bogate w magnez,
skały krzemionkowe, gdzie głównym składnikiem jest SiO2, powstałe z części
szkieletowych organizmów takich jak: np. radiolarie - skała radiolaryt,
margle, główny składnik to węglan wapnia i minerały ilaste w przybliżeniu w równych
proporcjach.
W Tatrach Zachodnich, w ich częściach południowych spotyka się skały
przeobrażone inaczej metamorficzne. Skały te powstają z innych, wcześniej
istniejących skał, które na skutek procesów geologicznych znalazły się w głębszej
części skorupy ziemskiej. W skutek wysokiej temperatury, wysokiego ciśnienia i
zmiany środowiska chemicznego zmienia się skład mineralny a nowopowstałe
minerały układają się wzdłuż równoległych powierzchni. Wśród skał metamorficznych
najważniejsze dla nas to gnejsy (z widocznymi kryształami kwarcu i skaleni) oraz łupki
krystaliczne.
Często skały magmowe głębinowe i skały metamorficzne bywają określane
jako skały krystaliczne, a to ze względu na widoczne gołym okiem kryształy różnych
minerałów.
Bibliografia
http://www.tatry.matinternet.pl/
http://www.wikipedia.pl
http://www.naszetatry.republika.pl/
http://encyklopedia.interia.pl/
http://www.gory.qs.pl/