Prawo cywilne cz. I - Szkoła Policji w Katowicach
advertisement
Szkoła Policji w Katowicach SłuŜba Kryminalna Prawo cywilne cz. I. Charakterystyka, systematyka, zasady oraz źródła prawa cywilnego w RP Opracowanie: nadkom. Piotr Górnik ŁA PO O C JI LI S ZK Zakład SłuŜby Kryminalnej Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach 2008 2 3 SPIS TREŚCI Wstęp 5 Rozdział I Charakterystyka ogólna prawa cywilnego § 1. Pojęcie prawa cywilnego 7 § 2. Zakres prawa cywilnego 9 § 3. Systematyka prawa cywilnego 12 Rozdział II Zasady prawa cywilnego § 1. Pojęcie zasad 15 § 2. Katalog zasad prawa cywilnego 17 Rozdział III Źródła prawa cywilnego w Polsce § 1. Uwagi wstępne 20 § 2. Prawo stanowione 21 § 3. Zwyczaje i prawo zwyczajowe 23 § 4. Zasady współŜycia społecznego 24 § 5. Orzecznictwo sądów oraz nauka prawa 25 Wykaz waŜniejszych skrótów 27 Literatura 29 4 5 WSTĘP Prawo cywilne jest prawem Ŝycia codziennego, bardzo często jego działanie bywa niedostrzegalne. Jest to spowodowane tym, Ŝe nie kojarzy się z nim dramatyczna groza towarzysząca prawu karnemu ani teŜ nie odczuwa się silnej presji aparatu państwowego jak w prawie administracyjnym. Z drugiej strony istnieje trudność stosowania prawa cywilnego z uwagi na jego obszerność. Policjanci w trakcie wykonywania czynności słuŜbowych bardzo często spotykają się z zagadnieniami wchodzącymi w zakres prawa cywilnego. W związku z tym poznanie przez nich charakterystyki prawa cywilnego, jego systematyki, zasad w nim występujących oraz źródeł pozwoli na lepsze wykonywanie przez zadań. Jednocześnie wiedza ta moŜe być przez nich wykorzystywana w Ŝyciu codziennym. W literaturze prawa cywilnego występuje znaczne zróŜnicowanie co do liczby wyodrębnionych zasad. Dlatego teŜ, opracowując skrypt oparłem się na zasadach wyodrębnionych przez Aleksandra Woltera, Jerzego Ignatowicza i Krzysztofa Stefaniuka. W pracy korzystałem zarówno z najnowszej literatury jak i ze starszych opracowań. Ponadto wykorzystałem komentarze, orzecznictwo sądów oraz glosy autorytetów prawa cywilnego. Zapoznanie się przez policjantów z proponowanym opracowaniem jest tym bardziej wskazane, Ŝe w programach szkoleń na realizację tego przedmiotu przeznaczona jest skromna liczba godzin dydaktycznych. W pracy oparto się o stan prawny na dzień 20 grudnia 2007 r. 6 7 Rozdział I Charakterystyka ogólna prawa cywilnego § 1. Pojęcie prawa cywilnego Przepisy prawa regulują niemal kaŜdą dziedzinę Ŝycia społecznego, a ogół unormowań składających się na system prawny podlega podziałom. Nie stanowi on jednolitej, niezróŜnicowanej masy i dlatego bardzo często nie moŜna przeprowadzić ścisłej granicy między poszczególnymi gałęziami prawa. Wynika to z tego, Ŝe sfery regulacji róŜnych pokrewnych dyscyplin zachodzą na siebie. Pomimo tego podział jest przydatny i ułatwia badanie istoty poszczególnych instytucji prawnych.1 System prawny, zgodnie z tradycją zachodnioeuropejską, dzieli się na prawo publiczne oraz prawo prywatne. Pierwsze z nich reguluje stosunki prawne i charakteryzuje się tym, Ŝe co najmniej po jednej stronie występuje organ mający na celu realizację interesów publicznych. Do organów tych zaliczamy organy państwa, organy samorządu terytorialnego oraz inne organizacje powołane z mocy prawa do realizacji interesów społeczności państwowej lub węŜszych grup ludności. Organy te wyposaŜone są w kompetencje do władczego kształtowania sytuacji prawnej człowieka lub podmiotów zbiorowych. Ponadto w razie nieposłuszeństwa normom prawo publiczne ustanawia bezpośredni przymus realizowany przez organy państwowe. Natomiast prawo prywatne reguluje stosunki między autonomicznymi podmiotami, którym przysługują własne, prawnie chronione, sfery interesów majątkowych i niemajątkowych. Występuje w nim brak władczego podporządkowania jednego podmiotu drugiemu podmiotowi, czyli brak jest prawnej kompetencji organu publicznego do jednostronnego kształtowania sytuacji prawnej drugiego podmiotu stosunku prawnego, a więc do ingerowania w jego sferę prawną. Ponadto do cech prawa prywatnego naleŜy to, Ŝe relacje między podmiotami kształtują one same jeŜeli nie ma ograniczeń przewidzianych przez przepisy. 2 Prawo prywatne ma więc za zadanie: 1) kształtować ramy dóbr majątkowych podmiotów, 1 Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, wyd. II zmienione, Warszawa 1998, s. 15, 19-21. 2 Por. Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, wyd. 6 zmienione i poszerzone, Warszawa 2003, s. 1-3. 8 2) regulować stosunki prawne pomiędzy podmiotami, mające wpływ na dobra majątkowe tych podmiotów, 3) ustanawiać metody prawnej ochrony dóbr majątkowych podmiotów, jeŜeli zostaną one zagroŜone lub naruszone.3 W prawie prywatnym jak i publicznym wyróŜniamy gałęzie prawa obejmujące spójne i uporządkowane według przyjętych załoŜeń zespoły norm prawnych, które regulują obszerne kategorie stosunków społecznych. Podział prawa na gałęzie słuŜy do wskazania właściwego zespołu norm prawnych dla rozstrzygnięcia danej sprawy. Wynika to z tego, Ŝe gałąź prawa w załoŜeniu w sposób pełny reguluje stosunki społeczne, a jej normy naleŜy stosować bezpośrednio, mając na uwadze porządek jej struktury wewnętrznej. Gałęzie dzielą się natomiast na działy, a te ulegają dalszym zróŜnicowaniom. Jedną z gałęzi prawa jest prawo cywilne. Nazwa „prawo cywilne” pochodzi z prawa rzymskiego, w którym ius civile (ius – prawo, civis – obywatel) oznaczało całokształt norm prawa obowiązującego obywateli państwa rzymskiego. Znaczna część załoŜeń prawa cywilnego, wykształconych w prawie rzymskim, znajduje wyraz w dzisiejszym systemie prawa.4 Przy określaniu czy dany stosunek prawny zaliczamy do prawa cywilnego decydują elementy składające się na nie, tj.: 1) przedmiot regulacji, zgodnie z którym prawo cywilne reguluje stosunki społeczne o charakterze: a) majątkowym – stosunki własnościowe w najszerszym tego słowa znaczeniu czyli wszystkie stosunki wiąŜące się z władaniem i posiadaniem rzeczy, a takŜe praw majątkowych. Stosunki majątkowe zdecydowanie przewaŜają w prawie cywilnym, b) niemajątkowym – dobra niemające bezpośredniej wartości ekonomicznej, chociaŜ są często ściśle związane ze stosunkami majątkowymi, 2) podmioty działające na podstawie jego przepisów. Zgodnie z art. 1 kc podmiotami stosunków cywilnoprawnych są osoby fizyczne oraz osoby prawne (organizmy wyposaŜone przez prawo w tzw. zdolność prawną), 3) metoda regulacji decydująca o tym, czy dany stosunek prawny zaliczany jest do prawa cywilnego. Przyjmuje się, Ŝe dla stosunków cywilnoprawnych charakterystyczna jest 3 4 M. Piotrowski, Prawo cywilne. Krótki wykład, wyd. drugie zmienione i poprawione, Poznań 2002, s.5. Z. Szczurek, Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze 2001, s.31. 9 zasada równorzędności stron czyli Ŝadna ze stron nie jest podporządkowana drugiej. Wskazana metoda regulacji jest następstwem tego, Ŝe u podstaw stosunków cywilnoprawnych leŜy gospodarka towarowo-pienięŜna, dla której charakterystyczną jest ekwiwalentność obrotu. Na podstawie powyŜszego moŜemy stwierdzić, Ŝe prawo cywilne to gałąź prawa obejmująca zespół przepisów regulujących stosunki majątkowe oraz niemajątkowe między osobami fizycznymi i osobami prawnymi na zasadzie równorzędności podmiotów. 5 § 2. Zakres prawa cywilnego Przedstawione elementy, a zwłaszcza metoda regulacji, nie pozwalają w pełni wyznaczyć zakresu prawa cywilnego. Wynika to z tego, Ŝe zakresy regulacji róŜnych, zwłaszcza pokrewnych dyscyplin zachodzą na siebie, jak i z powodu stopniowego wyodrębniania się nowych gałęzi prawa z dotychczasowych, macierzystych.6 Obok prawa cywilnego pojawiły się inne gałęzie prawa zawierające normy prywatnoprawne, jednakŜe róŜnią się zakresem zastosowania, swoistymi zasadami i własnymi instytucjami ogólnymi. W takim przypadku, w zaleŜności od tego, czy ukształtowały się szczególne gałęzie prawa prywatnego, odpowiedniemu ograniczeniu podlega zakres prawa cywilnego.7 Nie budzi wątpliwości przynaleŜność do prawa cywilnego prawa rzeczowego, prawa zobowiązań, prawa spadkowego, a z ustawodawstwa pozakodeksowego prawa autorskiego, prawa wynalazczego i dalszych ustaw dotyczących prawa na dobrach niematerialnych. Zgodnie z aktualnymi poglądami w zakres prawa cywilnego wchodzi równieŜ prawo rodzinne uregulowane przez kodeks rodzinny i opiekuńczy. Wynika to z tego, Ŝe w prawie rodzinnym obowiązuje równorzędność stron. Ponadto obowiązująca regulacja stosunków rodzinnych nie jest samowystarczalna, gdyŜ prawo rodzinne nie moŜe być stosowane bez uciekania się do przepisów ogólnych prawa cywilnego. Ponadto pomiędzy normami prawa cywilnego a normami prawa rodzinnego istnieją ścisłe powiązania (np. prawo spadkowe), gdyŜ nie ma moŜliwości całkowitego wyeliminowania ze stosunków rodzinnych elementów majątkowych, jednocześnie prawo cywilne reguluje stosunki o charakterze niemajątkowym. Jednocześnie dominuje w orzecznictwie sądowym pogląd, ze prawo rodzinne nie stanowi 5 Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, wyd. II zmienione, Warszawa 2001, s. 15-17; S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Cześć ogólna, wyd. 5, Warszawa 2003, s.14-15. 6 Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 20. 7 Por. Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s.9. 10 samodzielnej gałęzi prawa, odrębnej od prawa cywilnego, lecz jest jednym z jego działów. W doktrynie reprezentowany jest równieŜ odmienny pogląd wskazujący na to, Ŝe prawo rodzinne nie jest częścią prawa cywilnego ale stanowi odrębną gałąź prawa prywatnego. NaleŜy jednak stwierdzić, ze mimo pewnych odrębnych regulacji, dotyczących poszczególnych instytucji prawa rodzinnego, brak jest normatywnych przesłanek, które by uchylały bezpośrednie zastosowanie prawa cywilnego do sfery stosunków regulowanych przez prawo rodzinne. Dlatego naleŜy podzielić pogląd, Ŝe prawo rodzinne stanowi integralną cześć prawa cywilnego.8 Do prawa cywilnego zaliczamy takŜe prawo handlowe regulowane przez kodeks spółek handlowych. Stosunki regulowane tym aktem, w których strony występują w charakterze równorzędnych partnerów, są stosunkami cywilnoprawnymi, do których mają zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego. Kodeks ten zawiera ponadto normy administracyjnoprawne i prawnokarne, do których przepisy kodeksu cywilnego nie mają zastosowania. O charakterze stosunków prawnych regulowanych przez kodeks spółek handlowych Sąd NajwyŜszy w uzasadnieniu uchwały składu 7 sędziów z 07.04.1993r., III CZP 23/93 (OSNCP 10/93, poz. 172) stwierdził: „W okresie międzywojennym prawo handlowe stanowiło odrębną gałąź prawa, opartą na swoistych źródłach prawa. Zgodnie z art. 1 k.h. z 1934 r. w stosunkach handlowych obowiązywały w pierwszej kolejności przepisy kodeksu handlowego, ustaw szczególnych i powszechne prawo zwyczajowe. Dopiero w razie braku takich postanowień stosować moŜna było przepisy prawa cywilnego. Uchylenie wraz z wejściem w Ŝycie kodeksu cywilnego z 1964 r. art. 1 oraz wielu innych przepisów kodeksu handlowego zniosło odrębność prawa handlowego i cywilnego, a przepisy o spółkach prawa handlowego stały się częścią składową prawa cywilnego”. Kodeks spółek handlowych uchwalony w 2000 r. nie uzasadnia wniosku o wyodrębnienie prawa handlowego z prawa cywilnego.9 Z ustawodawstwa odrębnego do działów prawa cywilnego naleŜy wliczyć prawo spółdzielcze. Wchodzi ono w skład prawa korporacyjnego, obejmującego swym zasięgiem takŜe stosunki wewnątrz innych korporacyjnych osób prawnych, stosunki zaś między tymi osobami i ich członkami to stosunki równorzędnych podmiotów, a uchwały ich organów to z reguły swoiste czynności prawne. Pogląd, Ŝe prawo spółdzielcze jest wyodrębnionym 8 Por. TamŜe, s.10-11; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 25-26; S. Dmowski, S. Rudnicki, op. cit., s.17; E. Gniewek, Podstawy prawa cywilnego i handlowego, Wrocław 1998, s. 33. 9 S. Dmowski, S. Rudnicki, op. cit., s.17-18. 11 działem prawa cywilnego, pomimo legislacyjnego wyodrębnienia w oddzielnym akcie normatywnym, znalazło potwierdzenie w doktrynie polskiej jak i w orzecznictwie.10 Prawo rolne równieŜ nie stanowi odrębnej gałęzi prawa. Jest ono zbiorem przepisów róŜnego rodzaju z zakresu prawa cywilnego, administracyjnego i finansowego. Dlatego prawo rolne naleŜy traktować jako wyodrębnioną dyscyplinę dydaktyczną.11 W zakres prawa cywilnego wchodzą takŜe przepisy prawa morskiego, które regulują stosunki prawne powstające w dziedzinie morskiej Ŝeglugi handlowej. Wynika to z tego, Ŝe są to stosunki między równorzędnymi podmiotami. Przepisy prawa morskiego zawierają ponadto normy administracyjnoprawne i prawnokarne, do których przepisy kodeksu cywilnego nie mają zastosowania.12 Natomiast do zakresu prawa cywilnego nie naleŜą przepisy prawa pracy, które regulują stosunki prawne powstające między pracodawcą a pracownikiem. Prawo pracy traktowane jest jako odrębna gałąź prawa jeszcze przed uchwaleniem kodeksu pracy. Art. XII § 1 przepisów wprowadzających kodeks cywilny zawierał postanowienie, Ŝe „Kodeks cywilny nie narusza przepisów ustawodawstwa pracy”. Odrębność ta wynika równieŜ z zamieszczenia w kodeksie pracy części ogólnej tego kodeksu oraz moŜliwością zastosowania przepisów kodeksu cywilnego w sprawach nienormowanych przepisami prawa pracy i tylko wtedy, gdy nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy.13 Sprawami ze stosunków cywilnoprawnych nie są równieŜ sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych co znajduje odzwierciedlenie w stanowiskach doktryny i orzecznictwa. W uzasadnieniu uchwały z dnia 04.09.1992 r. II UZP (OSNCP 6/93, poz. 91) Sąd NajwyŜszy stwierdził : „Świadczenia z ubezpieczeń społecznych nie są świadczeniami cywilnoprawnymi. Wprawdzie art. 1 kpc kwalifikuje sprawy z ubezpieczeń społecznych do spraw cywilnych, jednakŜe unormowanie to przesądza jedynie o stosowaniu w czasie sporów wynikłych na tle tych roszczeń przepisów zawartych w kodeksie postępowania cywilnego, a więc reguluje zasady i tryb postępowania przed sądami w tych sprawach, natomiast nie ma znaczenia dla oceny charakteru świadczeń z ubezpieczeń społecznych”. Natomiast w uzasadnieniu uchwały z dnia 30.06.1994 r. II UZP (OSNAPiUS 8/94 poz. 131) Sąd NajwyŜszy stwierdził: „ W doktrynie przyjmuje się, Ŝe prawo ubezpieczeń społecznych obecnie stanowi juŜ odrębny dział prawa. JeŜeli chodzi o związki tego prawa z prawem 10 Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 28. Por. E. Gniewek, Podstawy..., op.cit., s. 34. 12 Por. S. Dmowski, S. Rudnicki, op.cit., s.17 13 Por. TamŜe, s.18-19. 11 12 cywilnym, to ani przepisy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, ani inne szczegółowe unormowania w zakresie ubezpieczeń społecznych nie odsyłają do stosowania przepisów kodeksu cywilnego”.14 Przedstawione w powyŜszym zakresie prawo cywilne określa się jako prawo cywilne materialne w odróŜnieniu od prawa postępowania cywilnego określającego ogół przepisów normujących właściwość sądów i innych organów powołanych do rozpoznawania spraw cywilnych oraz regulujących postępowanie przed tymi sądami i organami w tych sprawach. Z powyŜszego wynika, Ŝe prawo cywilne materialne reguluje bezpośrednio stosunki cywilnoprawne natomiast prawo procesowe słuŜy realizacji cywilnych praw podmiotowych wynikających z tych stosunków. Dlatego granica jest łatwo uchwytna, a niejednokrotnie występują zagadnienia znajdujące się niejako na pograniczu tych dwu dziedzin prawa.15 § 3. Systematyka prawa cywilnego Prawo cywilne, z uwagi na obejmowanie rozległym zakresem stosunków społecznych, dzieli się na działy, które wyraŜają strukturę danej gałęzi prawa. Systematyka słuŜy ustaleniu właściwego zespołu norm prawnych w procesie ich stosowania. MoŜe ona być rozbudowywana poprzez wyróŜnienie w ramach poszczególnych działów węŜszych zespołów norm. W polskiej doktrynie występuje podział prawa cywilnego na następujące działy: 1) Część ogólna - obejmuje instytucje i zasady wspólne dla całego prawa cywilnego, o ile nic innego w pozostałych działach prawa cywilnego nie postanowiono. Obejmuje zwłaszcza problematykę czynności prawnych, podmiotów prawa cywilnego oraz praw podmiotowych. Wyodrębnienie tej części pozwala na zespolenie w jedną całość norm cywilnoprawnych rozrzuconych w wielu aktach normatywnych oraz umoŜliwia ich stosowanie w praktyce według jednolitych zasad. 2) Prawo rzeczowe - ujmuje normy, które wyznaczają bezwzględne prawa podmiotowe, a więc skuteczne względem kaŜdej osoby trzeciej i odnoszą się do rzeczy w ścisłym tego słowa znaczeniu. Naczelna instytucja w prawie rzeczowym obejmuje regulację prawa własności określając treść wykonywania tego prawa, ustalając sposoby cywilnoprawnej ochrony prawa własności, sposoby nabycia i utraty prawa własności, 14 15 Por. TamŜe, s.19. Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 29. 13 współwłasności. Obok prawa własności do prawa rzeczowego zaliczmy uŜytkowanie wieczyste oraz ograniczone prawa rzeczowe np. uŜytkowanie, słuŜebność.16 3) Prawo zobowiązań - zawiera normy regulujące prawa majątkowe o charakterze względnym, skuteczne wobec indywidualnie oznaczonych podmiotów. Stanowi największy dział prawa cywilnego i dlatego w doktrynie podzielono je na część ogólną i szczegółową. W skład pierwszej wchodzą przepisy dotyczące wszystkich stosunków zobowiązaniowych, natomiast w drugiej unormowane zostały poszczególne źródła zobowiązań. Do części szczegółowej naleŜą równieŜ instytucje uregulowane w pozakodeksowych aktach normatywnych (np. prawo bankowe w zakresie czynności bankowych). 17 4) Prawo spadkowe - reguluje przejście praw osobistych i rodzinnych osoby fizycznej, z chwilą jej śmierci, na inne podmioty. Przepisy prawa spadkowego mają w zasadzie charakter bezwzględnie obowiązujący. Normuje ono przejście wszelkich praw majątkowych względnych i bezwzględnych z osób zmarłych na osoby Ŝyjące. Przepisy prawa spadkowego określają pojęcie spadku, dziedziczenie ustawowe i testamentowe, powołanie spadkobiercy, zapis, polecenie, zachowek, przyjęcie i odrzucenie spadku, stwierdzenie nabycia spadku, odpowiedzialność za długi spadkowe, dziedziczenie gospodarstw rolnych. 18 5) Prawo rodzinne – reguluje stosunki prawne wynikające z: - małŜeństwa, tzw. prawo małŜeńskie, które reguluje zawarcie małŜeństwa, prawa i obowiązki małŜonków (niemajątkowe i majątkowe) oraz ustanie i uniewaŜnienie małŜeństwa, - pokrewieństwa i powinowactwa – przede wszystkim stosunki prawne między rodzicami a dziećmi – oraz z przysposobienia, które polega na stworzeniu między przysposabiającym i przysposobionym takich stosunków, jak między rodzicami a dzieckiem, - opieki nad małoletnim; nie jest to właściwie stosunek rodzinnoprawny w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale poniewaŜ opieka nad małoletnim jest surogatem władzy rodzicielskiej, więc powszechnie zalicza się ją do prawa rodzinnego. 16 Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 35-37. Por. Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania – cześć szczególna, 4 wydanie zmienione i zaktualizowane, Warszawa 2004, s. 1-2. 18 Por. Z. Szczurek, op.cit., s. 36. 17 14 Z tego powodu kodeks rodzinny dzieli się na trzy tytuły – małŜeństwo, pokrewieństwo oraz opieka i kuratela. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe ostatnim tytułem objęta została nie tylko opieka nad małoletnim, lecz równieŜ nad ubezwłasnowolnionym całkowicie oraz kuratela.19 6) Prawo na dobrach niematerialnych – reguluje prawa podmiotowe do niematerialnego produktu twórczej działalności umysłu ludzkiego niejako w oderwaniu od przedmiotu materialnego, od rzeczy, w której wytwór ten został ucieleśniony, np. prawo autorskie, prawo wynalazcze. Cechą charakterystyczną jest to, Ŝe obejmują one zarówno prawa o charakterze majątkowym, umoŜliwiające gospodarcze wykorzystanie dobra niematerialnego, jak i prawa o charakterze niemajątkowym, chroniące tzw. dobra osobiste twórcy przed naruszeniem. Gdy przedmiotem praw na dobrach niematerialnych są wyniki ludzkiego umysłu, prawa te określamy jako „własność intelektualna”, a gdy chodzi o zdobycze umysłowe dotyczące działalności przemysłowej, prawa te określamy terminem „własność przemysłowa”.20 Przedstawiony podział prawa cywilnego w niektórych publikacjach uzupełniony jest jeszcze o dział prawa handlowego regulujący przede wszystkim obrót gospodarczy.21 JednakŜe w większości publikacji nie wymienia się prawa handlowego jako działu prawa cywilnego jak równieŜ uwaŜa się, Ŝe nie naleŜy wyróŜniać prawa handlowego jako odrębnego działu poniewaŜ reguluje ono instytucje systematycznie naleŜące co najmniej do części ogólnej, prawa zobowiązań oraz prawa na dobrach niematerialnych. Wskazuje się w nich, Ŝe prawo handlowe jest odrębną dyscypliną naukową i dydaktyczną, wyróŜnioną na innej podstawie niŜ działy prawa cywilnego.22 Poszczególnym działom prawa cywilnego przyporządkowane są normy cywilnoprawne, które zamieszczone są w kompleksowych ustawach regulujących pewne węŜsze dziedziny prawa cywilnego. Z tego powodu nie naleŜy identyfikować z działami prawa cywilnego specjalistycznych regulacji stosunków cywilnoprawnych, określanych jako prawo czekowe, wekslowe, górnicze, lotnicze, ubezpieczeniowe itp.23 19 A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 37-38. Por. TamŜe, s. 38-39. 21 Por. E. Gniewek, Podstawy..., op.cit., s. 34; P. Kubiński, Wybrane zagadnienia prawa cywilnego i gospodarczego. Zarys wykładu., Olsztyn 1996, s.16-18. 22 Por. Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s.16; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 35; Z. Szczurek, op.cit., s. 34-37; M. Piotrowski, op. cit., s. 22. 23 Por. Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s.16. 20 15 Rozdział II Zasady prawa cywilnego § 1. Pojęcie zasad Prawo cywilne jest jedną z gałęzi systemu prawa obowiązującego w państwie, dlatego teŜ w prawie cywilnym, jak i w innych gałęziach prawa, występuje konstrukcja zasad. Na waŜność zasad wskazują walory naukowe ich konstrukcji, które uzasadniają rolę jaką mają do spełnienia obecnie. Zasady pozwalają na uporządkowanie instytucji prawnych, jak równieŜ na porównywanie systemów procesowych. Usprawniają one ponadto proces dydaktyczny, porządkując i przedstawiając je w sposób skondensowany. W nauce zasady prawa pojmuje się jako zasady w ogóle oraz zasady poszczególnych gałęzi prawa. Jest to pewna kategoria norm prawnych, która wyróŜnia się swoją doniosłością oraz szczególną rolą, jaką pełnią na obszarze danej gałęzi prawa. Zasady wskazują wartości, jakie normy prawa cywilnego przede wszystkim powinny realizować. Wyznaczają one kierunek działań prawodawczych, sposób stosowania prawa, w tym w szczególności interpretacji przepisów prawnych. Ponadto wskazują preferencje w razie kolizji norm prawnych oraz określają granice czynienia uŜytku z praw podmiotowych. Zasady mogą zostać spełnione w róŜnym stopniu, a ich spełnienie jest stopniowalne. Ich nadrzędnie wiąŜący charakter prawny nie moŜe być arbitralnie ustalany, lecz wymaga szczególnego uzasadnienia. MoŜe ono powoływać się bądź to na nadrzędne normy prawa konstytucyjnego albo prawa międzynarodowego, bądź teŜ na teksty ustaw, na podstawie których zasady te są rekonstruowane przy wsparciu ogólnie akceptowanych w naszej kulturze wartości.24 W sferze prawa cywilnego zasady stanowią idee przewodnie obowiązującego u nas kodeksu cywilnego oraz kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a takŜe innych ustaw regulujących stosunki cywilnoprawne. Stanowią one przejawy panujących w kraju stosunków społeczno-gospodarczych i politycznych. Liczba zasad określonej gałęzi prawa, w tym prawa cywilnego, nie jest zamknięta ani niezmienna. Zmiana gospodarczej lub społecznej bazy moŜe wpływać na dezaktualizację jednych, a powstawanie innych zasad prawa cywilnego. Bogactwo problematyki prawa cywilnego pozwala na przedstawienie zasad w róŜnych zestawach.25 W dalszej części pracy omówiono jeden z zestawu zasad prawa cywilnego. 24 25 Por. TamŜe, s. 16-17. Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 32-34. 16 Podstawowe zasady prawa cywilnego Zasada ochrony osoby ludzkiej Zasada cywilnej odpowiedzialności za długi Zasada równości Zasada odpowiedzialności za szkodę Zasada praw podmiotowych Zasada pełnej ochrony rodziny Zasada autonomii woli stron Zasada dziedziczenia Zasada ochrony dobrej wiary Zasada cywilnoprawnej ochrony praw na dobrach niematerialnych Zasada łagodzenia rygoryzmu przepisów przez klauzule generalne Zasada jedności prawa cywilnego Zasada jednakowej ochrony kaŜdej własności Zasada ochrony praw cywilnych przez niezawisłe sądy Rys. 2 – NajwaŜniejsze zasady współczesnego polskiego prawa cywilnego wg A. Woltera, J. Ignatowicza i K. Stefaniuka 26 26 A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 32-34. 17 § 2. Katalog zasad prawa cywilnego Do najwaŜniejszych zasad prawa cywilnego naleŜą: - zasada ochrony osoby ludzkiej – polega na przyznaniu kaŜdemu człowiekowi zdolności prawnej oraz na zapewnieniu gwarancji swobodnego korzystania przez niego z dóbr osobistych. Zdolność prawna to przymiot występowania w roli podmiotów w stosunkach cywilnoprawnych i przysługuje kaŜdemu człowiekowi w takim samym zakresie. WiąŜe się z nią zdolność do czynności prawnych, na podstawie której człowiek moŜe sam realizować stosunki cywilnoprawne, a jej zakres podlega ograniczeniu tylko z przyczyn naturalnych, tj. wiek, upośledzenie psychiczne, - zasada równości – dotyczy wszystkich obywateli i oznacza ich równość wobec prawa. Dotyczy ona równieŜ w nieco skorygowanym zakresie cudzoziemców. Zgodnie z wymienioną zasadą prawo ma zapewnić równy start kaŜdemu, a na wypadek niepowodzeń odpowiednią osłonę socjalną. Zasada ta zapewnia równość formalną a nie ekonomiczną poniewaŜ o statusie ekonomicznym decydują właściwości kaŜdego człowieka tj. zdolność, pracowitość czy teŜ sumienność, - zasada praw podmiotowych – zgodnie z nią podstawą korzystania przez jednostki ludzkie z róŜnorodnych dóbr są przysługujące im prawa o ustawowo zagwarantowanej treści i one zapewniają pełną ochronę jej interesów, a nie np. koncepcja poszczególnych uprawnień. Ma ona zapobiegać wykonywaniu praw niezgodnie z akceptowanymi powszechnie regułami moralnymi. Zakaz naduŜywania praw polega na tym, Ŝe prawo podmiotowe stanowi podstawową konstrukcję prawną, poprzez którą podmioty stosunków cywilnoprawnych realizują swoje prawnie chronione interesy, - zasada autonomii woli stron – wyraŜa kompetencje podmiotów prawa cywilnego do swobodnego kształtowania stosunków cywilnoprawnych przez czynności prawne, a wśród nich głównie umowy. Kształtowanie stosunków prawnych musi odbywać się w granicach prawa, ale są one bardzo szerokie. W zakresie umów dotyczących zobowiązań prawo cywilne charakteryzuje swoboda umów, tzn. strona decyduje swobodnie nie tylko o tym, czy i z kim zawrzeć umowę, ale nadto kontrahenci ustalają treść umowy według swego uznania, - zasada ochrony dobrej wiary – chroni ona przede wszystkim tego, kto działa w mylnym, ale usprawiedliwionym przekonaniu, co do uprawnień tego, od kogo nabywa rzecz lub inne prawo. MoŜemy ją znaleźć m.in. w art. 169 § 1 kc, zgodnie z którym jeŜeli osoba nie uprawniona do rozporządzania rzeczą ruchomą zbywa rzecz i wydaje ją nabywcy, nabywca uzyskuje własność z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie, chyba Ŝe działa w złej wierze, czy 18 teŜ art. 1028 kc, zgodnie z którym jeŜeli ten, kto uzyskał stwierdzenie nabycia spadku, lecz spadkobiercą nie jest, rozporządza prawem naleŜącym do spadku na rzecz osoby trzeciej, osoba, na której rzecz rozporządzenie następuje, nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba Ŝe działa w złej wierze, - zasada łagodzenia rygoryzmu przepisów prawnych przez klauzule generalne – zgodnie z tą zasadą klauzula generalna łagodzi brzmienie konkretnego, rygorystycznego przepisu, np. gdy osoba zakupiła rzecz ruchomą od osoby nieuprawnionej, to nabywca nabywa prawo własności tej rzeczy z chwilą wejścia w jej posiadanie, chyba Ŝe uczynił to złej wierze – w tym przypadku klauzulą generalną jest dobra wiara. Klauzula generalna jest to zwrot niedookreślony zawarty w przepisie prawnym oznaczający pewne oceny funkcjonujące w jakiejś grupie społecznej, do których odsyła ów przepis przez nakaz uwzględniania ich przy ustalaniu stanu faktycznego podpadającego pod daną normę. Do klauzul generalnych zaliczamy m.in. względy słuszności, dobre obyczaje, dobrą wiarę w znaczeniu obiektywnym, obowiązki moralne, - zasada jednakowej ochrony kaŜdej własności – zgodnie z nią kaŜda własność, bez względu na jej podmiot jak i przedmiot, podlega takiej samej ochronie. Zasada ta znajduje oparcie w Konstytucji RP, która w art. 64 stwierdza, Ŝe własność podlega równej dla wszystkich ochronie prawnej, a moŜe być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności, - zasada cywilnej odpowiedzialności za długi – oznacza ona, Ŝe dłuŜnik odpowiada za swe zobowiązania całym majątkiem, a jej ograniczenia mogą wynikać tylko ze szczególnych unormowań, np. zgodnie z art. 1030 kc do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku. Odpowiedzialność dłuŜnika za naruszenie treści zobowiązania powstaje z mocy prawa i nazywana jest odpowiedzialnością osobistą. DłuŜnik odpowiada całym swoim majątkiem, a takŜe tym, który posiądzie w przyszłości. Same strony wykorzystując czynności prawne nie mogą unicestwić tej odpowiedzialności ani ograniczyć w stosunku do ustalonego ustawowo kształtu, - zasada odpowiedzialności za szkodę – zgodnie z nią kaŜdy, kto wyrządził drugiemu szkodę ze swej winy, a w przypadkach w ustawie przewidzianych równieŜ bez winy, jest zobowiązany do jej naprawienia. Ograniczenie odpowiedzialności moŜe wynikać tylko ze szczególnych unormowań, np. z powodu braku bezprawności szkodliwego działania sprawcy (obrona konieczna, stan wyŜszej konieczności, dozwolona samopomoc, zgoda 19 poszkodowanego, wykonywanie praw podmiotowych) lub teŜ z powodu jego wieku, stanu psychicznego lub fizycznego, - zasada pełnej ochrony rodziny – znajduje ona szczególny wyraz w klauzuli generalnej dobra dziecka. Zasada ta w szczególności oznacza, Ŝe przepisy prawa cywilnego powinny być tak tłumaczone, jak tego wymaga interes małoletniego dziecka i rodziny jako podstawowej komórki społecznej, - zasada dziedziczenia - zgodnie z tą zasadą majątek osoby zmarłej nie staje się majątkiem niczyim ani nie przechodzi na państwo, lecz przypada spadkobiercom ustawowym lub testamentowym. Gwarantuje ona otrzymanie przez bliskich tego, czego dorobił się zmarły za Ŝycia. Tym samym zasada ta ma znaczenie dla rozwijania działalności gospodarczej jak równieŜ pobudza aktywność produkcyjną i dąŜenie do oszczędzania, - zasada cywilnoprawnej ochrony praw na dobrach niematerialnych – oznacza ona ochronę praw na dobrach niematerialnych tj. własność intelektualną, własność przemysłową. Obejmuje ona zarówno prawa o charakterze majątkowym, umoŜliwiające gospodarcze wykorzystanie dobra niematerialnego, jak i prawa o charakterze niemajątkowym, chroniące tzw. dobra osobiste twórcy przed naruszeniem, a jej zakres ulega stałemu poszerzeniu. - zasada jedności prawa cywilnego – oznacza ona, Ŝe prawo handlowe nie stanowi odrębnej od prawa cywilnego gałęzi prawa lecz stanowi jego część. Z zasady tej wynika, Ŝe osoby mogą korzystać z narzędzi prawnych i środków ochronnych znanych prawu cywilnemu, - zasada ochrony praw cywilnych przez niezawisłe sądy – zgodnie z nią prawa cywilne podlegają ochronie, a do rozpoznawania spraw z tego zakresu powołane zostały niezawisłe sądy. Powierzenie tego zadania w pewnym zakresie innym organom moŜe mieć miejsce tylko na mocy przepisu szczególnego (art. 2 kpc).27 27 A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 32-34; Por. Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s.1619; Por. Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania ..., op. cit., s.232-233; Por. E. Gniewka, Podstawy..., op.cit., s. 336-338; Z. Szczurek, op.cit., s. 244-246. 20 Rozdział III Źródła prawa cywilnego w Polsce § 1. Uwagi wstępne Pojęcie źródeł prawa nie jest jednolite, w szczególności moŜna za nie uznać stosunki społeczno-gospodarcze, które stały się powodem danego uregulowania. MoŜemy jednak stwierdzić, Ŝe źródła prawa to fakty uznawane w danym systemie prawnym za fakty prawotwórcze, a ich wytworem są generalne i abstrakcyjne normy prawne, wskazujące kto, w jakich okolicznościach, jak ma postąpić. Z teoretycznego punktu widzenia w związku z powyŜszym wyróŜnia się prawo stanowione, którego źródłem jest akt normatywny oraz prawo zwyczajowe, którego źródłem jest zwyczaj. O tym, jakie fakty społeczne uznawane są za fakty prawotwórcze, decyduje konstytucja i uzupełniająca ją doktryna prawnicza.28 Źródła prawa cywilnego tworzą hierarchię tego samego rodzaju co źródła prawa w ogóle. Źródłem prawa są akty normatywne wydawane w odpowiednim trybie przez uprawnione organy państwa. Fundamenty całego systemu prawnego tworzy Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, która w art. 87 wymienia źródła prawa powszechnie obowiązującego. Jest to katalog zamknięty tworzący hierarchicznie skonstruowany system źródeł prawa i zaliczamy do nich: 1) Konstytucję, 2) ustawy, 3) ratyfikowane umowy międzynarodowe, 4) rozporządzenia, 5) akty prawa miejscowego. W dalszej części rozdziału przedstawiono źródła prawa cywilnego odnoszące się do wszystkich stosunków cywilnoprawnych. W związku z tym pominięto problematykę wzorców umownych, występującą w zobowiązaniach. Poza przedstawieniem stanowionych źródeł prawa cywilnego omówiono ponadto ograniczoną funkcję prawotwórczą zwyczaju, zasad współŜycia społecznego, orzecznictwa sądowego oraz nauki.29 28 29 Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s.31. Por. TamŜe, s. 32; Por. E. Gniewek, Podstawy..., op.cit., s. 35. 21 § 2. Prawo stanowione Konstytucja Konstytucja jest najwaŜniejszym prawem Rzeczypospolitej Polskiej i jej przepisy moŜna stosować bezpośrednio, chyba Ŝe stanowi ona inaczej. Konsekwencją tego jest to, Ŝe nie jest konieczne transponowanie jej postanowień do zwykłych ustaw. JednakŜe jej przepisy mogą stanowić wyłączną podstawę do zrekonstruowania normy prawnej tylko wtedy, gdy w wystarczającej mierze wskazują kto, w jakich okolicznościach, jak ma postąpić. Poza tym przepisy jej powinny być uwzględniane łącznie z przepisami innych aktów prawotwórczych, a więc i wówczas, gdy same ze względu na ich ogólnikowość nie stanowią dostatecznej podstawy do zrekonstruowania normy postępowania.30 Ustawy Uchwala je parlament w sposób określony przez Konstytucję, a Prezydent RP podpisuje i zarządza ogłoszenie jej w Dzienniku Ustaw RP. Podstawowym i najwaŜniejszym źródłem prawa cywilnego jest kodeks cywilny z 23 kwietnia 1964 roku (Dz.U. z 1964, nr 16, poz. 93, z późn. zm.). Zawiera on podstawowy trzon instytucji prawa cywilnego, usystematyzowanych według określonych, wspólnych zasad przewodnich. WyraŜone w nim zasady ułatwiają stosowanie przepisów rozsianych po róŜnych aktach normatywnych, dając im wspólną podbudowę. Jego rozwiązania przesądzają o całym modelu polskiego prawa cywilnego. Kodeks cywilny nie jest jedynym źródłem prawa cywilnego. Normy prawa cywilnego zawarte są w wielu innych aktach normatywnych, wśród których w szczególności naleŜy wymienić: 30 - Kodeks rodzinny i opiekuńczy, - Kodeks morski, - Kodeks spółek handlowych, - ustawa o księgach wieczystych i hipotece, - ustawa o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych, - ustawa o własności lokali, - Prawo autorskie, - Prawo wekslowe, Por. Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s. 33. 22 - Prawo czekowe, - Prawo spółdzielcze, - ustawa o znakach towarowych, - ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, - ustawa o samorządzie terytorialnym.31 Wymienione akty normatywne, a takŜe inne niewymienione zawierające przepisy mające charakter cywilnoprawny, zajmują względem kodeksu cywilnego pozycję przepisów szczególnych, a więc nie wyłączają stosowania, poza zakresem w nich uregulowanych, odpowiednich przepisów kodeksu cywilnego. Ratyfikowane umowy międzynarodowe Ratyfikowane umowy międzynarodowe mają moc powszechnie obowiązującą jeŜeli regulują one wprost objęte nimi stosunki prawne, a więc gdy nadają się do bezpośredniego stosowania. Po ogłoszeniu umowy w Dzienniku Ustaw RP stanowi ona część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba Ŝe jej stosowanie jest uzaleŜnione od wydania ustawy. Gdy stosowanie umowy uzaleŜnione jest od wydania ustawy, moc bezpośrednio obowiązującą ma nie umowa, ale ustawa ją wykonująca. NaleŜy pamiętać, Ŝe umowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyraŜoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeŜeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Rozporządzenia Wydawane są one, zgodnie z art. 92 Konstytucji, wyłącznie przez organy władzy publicznej wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upowaŜnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. UpowaŜnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu. W obszarze prawa cywilnego spotykamy się z rozporządzeniami wydanymi na podstawie delegacji płynącej z kodeksu cywilnego lub ustaw odrębnych, np. art. 359§2kc. Rozporządzenia nie są wprawdzie ustawami, jednak uŜywany w kodeksie cywilnym i w innych aktach normatywnych zwrot odsyłający do „ustaw” odnosi się takŜe do 31 Z. Szczurek, op.cit., s. 39. 23 rozporządzeń, poniewaŜ termin „ustawa” rozumiano w szerszym znaczeniu, obejmującym wszelkie powszechnie obowiązujące akty normatywne.32 Akty prawa miejscowego Mają one walor źródła prawa powszechnie obowiązującego tylko na obszarze działania organów, które je ustanowiły i tylko w granicach przysługujących wspomnianym organom kompetencji wskazanych właściwymi ustawami. § 3. Zwyczaje i prawo zwyczajowe Zwyczajem jest powszechnie stosowana w danym okresie, w danym środowisku i w danych stosunkach społecznych praktyka określonego, jednolitego lub zbliŜonego postępowania. Dzięki nim system prawa cywilnego staje się bardziej elastyczny i podatny na dokonujące się zmiany w praktyce społecznej. Zwyczajów nie moŜna zaliczyć do zdarzeń prawotwórczych stanowiących samodzielne źródło prawa. Uzyskują one doniosłość prawną przez to, Ŝe w wielu przypadkach źródła prawa stanowionego do nich odsyłają. W kodeksie cywilnym i innych aktach prawnych ustawodawca wielokrotnie odsyła nas do „ustalonych” zwyczajów (np. art. 56,65,69,354 kc), „przyjętych” zwyczajów (np. art. 384, 788, 801, 922 kc) czy teŜ „miejscowych” zwyczajów (np. art. 287, 298, 908 kc). Doniosłość prawną mają tylko zwyczaje ustalone w danych stosunkach i ewentualnie w odniesieniu do określonych bliŜej w przepisie prawnym kręgu osób lub na wskazanym obszarze. Aby zwyczaje mogły pełnić jakąkolwiek rolę o doniosłości prawnej i wskazywać jak powinien postąpić uczestnik stosunku cywilnoprawnego w określonej sytuacji naleŜy ponadto poddać je same ocenie wartościującej, a więc zbadać czy są to dobre zwyczaje, nie pozostające w sprzeczności z ogólnie akceptowanymi zasadami moralnymi. Tylko takie zwyczaje mogą pełnić rolę normatywną. Dlatego zwyczaje powinno się zawsze rozpatrywać łącznie z zasadami współŜycia społecznego, które wskazują moralne kryteria ocenne. W przeciwieństwie do zwyczaju przez prawo zwyczajowe rozumie się normę prawną, a faktem prawotwórczym jest wówczas praktyka stałego stosowania przez organy państwowe określonej reguły postępowania. W chwili obecnej Ŝadne przepisy prawa stanowionego nie regulują kwestii dopuszczalności prawa zwyczajowego w polskim systemie prawnym. Konstytucja w rozdziale o źródłach prawa wymienia jedynie prawo stanowione, a więc 32 Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s. 35. 24 zamknięty katalog źródeł prawa przepisami Konstytucji odnosi się do prawa stanowionego, co nie wyklucza kształtowania się norm prawa zwyczajowego obok, a nie przeciwko prawu stanowionemu.33 § 4. Zasady współŜycia społecznego Zasady współŜycia społecznego to powszechnie uznane w kulturze naszego społeczeństwa wartości, normy moralne, będące zarazem dziedzictwem i składnikiem kultury europejskiej. Zasad nie moŜna zaliczyć do zdarzeń prawotwórczych stanowiących samodzielne źródło prawa. Uzyskują one doniosłość prawną przez to, Ŝe w wielu przypadkach źródła prawa stanowionego do nich odsyłają. W prawie cywilnym ustawodawca wielokrotnie odsyła nas do zasad współŜycia społecznego, jednakŜe z uwagi na to, Ŝe są czymś zmiennym, są funkcją miejsca i czasu, nie są one skodyfikowane. Pozwala to na elastyczność norm prawnych odsyłających do zasad współŜycia społecznego. W odniesieniu do zakresu zasad współŜycia społecznego występują dwa ograniczenia: 1. zasady odnoszą się jedynie do postępowania jednych osób wobec innych. Nie dotyczą wiec wyłącznie przeŜywanych postaw, które same przez się nie mają doniosłości dla stosunków prawnych, jeŜeli nie stanowią motywu działań ludzkich; 2. przedmiotem zainteresowania prawników nie są zasady współŜycia społecznego będące zarazem obowiązującymi normami prawnymi, poniewaŜ takie równobrzmiące normy rozwaŜa się po prostu jako normy prawne.34 Zakres stosowania zasad współŜycia społecznego jest określony w przepisach prawnych. Mając na uwadze funkcję, którą w ramach przepisów odwołujących się do zasad mają one spełnić moŜemy wyróŜnić następujące grupy: 1. jako element słuŜący do elastycznego doprecyzowania treści poszczególnych instytucji prawa cywilnego z prawem własności na czele (np. art. 140, 233, 287, 298 kc) lub konkretnych stosunków prawnych (np. art. 56,354 kc); 2. przy kwalifikowaniu pewnych zdarzeń kreujących stosunki cywilnoprawne. Poza przepisami wyraźnie powołującymi zasady współŜycia społecznego (np. art. 410, 428, 827 kc) powinny one być brane pod uwagę takŜe przy precyzowaniu elementów 33 34 Por. TamŜe, s. 37-38. Por. TamŜe, s. 39. 25 innych pojęć prawnych, jak np. istotnego dla powstania odpowiedzialności deliktowej pojęcia „winy” sprawcy szkody (art. 415 kc); 3. przy wykładni oświadczeń woli (art. 65 kc); 4. jako instrument zapobiegający powstawaniu konsekwencji prawnych, które ze względu na szczególny kontekst sytuacyjny – budziłyby powszechną dezaprobatę moralną i tym samym prowadziłyby do naruszenia spójności aksjologicznej porządku prawnego (np. art. 5, 58, 93, 94, 412, 754,902, 1008 kc).35 § 5. Orzecznictwo sądów oraz nauka prawa Orzecznictwo sądów, nie będące samodzielnym źródłem prawa, przez swą działalność interpretacyjną, a zwłaszcza inferencyjną (wnioskowanie z norm o normach) oraz przez uznawanie zwyczajów moŜe wpłynąć na ustalanie (konkretyzację) treści norm prawnych. Orzecznictwo sądów nie stanowi źródła prawa, a więc odrzuca się koncepcję prawotwórczą funkcji sądów. Zadaniem sądów nie jest tworzenie norm prawnych, lecz ich stosowanie do konkretnych stosunków społecznych. Wypowiedzi sądowe nie są aktami tworzenia prawa, lecz zawierają jedynie jego wykładnię i są przejawem jego stosowania.36 Poglądy nauki nie stanowią źródła prawa cywilnego, natomiast inspirują działalność legislacyjną, w szczególności poprzez formułowane w pracach naukowych postulaty. Ponadto wpływ następuje poprzez udział w stanowieniu prawa. Szczególna jej wartość to pomoc przy stosowaniu prawa poprzez dokonywanie pogłębionej wykładni całokształtu obowiązujących przepisów, a tym samym współudział w prawidłowym rozumieniu porządku prawnego. 35 36 Por. TamŜe, s. 41. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 69-71. 26 27 Wykaz waŜniejszych skrótów art. artykuł Dz. U. Dziennik Ustaw Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. kc Kodeks cywilny z 1964 r. kpc Kodeks postępowania cywilnego z 1964 r. s. strona OSNCP Orzecznictwo Sądu najwyŜszego Izby Cywilnej, Pracy i Ubezpieczeń OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu NajwyŜszego Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych 28 29 Literatura 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 02 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483). 2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). 3. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks Postępowania Cywilnego (Dz. U. Nr 42, poz. 296 z późn. zm.). 4. S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu Cywilnego – Księga pierwszaCzęść ogólna, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2003. 5. E. Gniewek, Podstawy prawa cywilnego i handlowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998. 6. P. Kubiński, Wybrane zagadnienia prawa cywilnego i gospodarczego. Zarys wykładu, Olsztyn 1996. 7. M. Piotrowski, Prawo cywilne. Krótki wykład. Wydawnictwo WSB, Poznań 2002. 8. Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, wyd. 6 zmienione i poszerzone, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2003. 9. Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania – część szczegółowa, wydanie 4 zmienione i zaktualizowane, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2004. 10. Z. Szczurek, Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze 2001. 11. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo Cywilne – Zarys części ogólnej, wyd. 2 zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000. 12. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo Cywilne – Zarys części ogólnej, wyd. 2 zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2001.
