RZESZA NIEMIECKA W XVI

RZESZA NIEMIECKA W XVI-XVII WIEKU (DO 1648). MAPA POLITYCZNA I
ZAGADNIENIA USTROJOWE
STRUKTURA ŚWIĘTEGO CESARSTWA RZYMSKIEGO NARODU NIEMIECKIEGO
-
-
-
-
-
-
-
pojęcie to pojawiło się w latach 70-tych XV wieku, gdy Rzeszy Niemieckiej
zaczęła zagrażać od zachodu rosnąca potęga Księstwa Burgundii (dopiero
śmierć Karola Śmiałego w 1477 pozwoliła na podzielenie tego państwa między
Niemcy i Francję)
Święte Cesarstwo obejmowało szereg państw, zwykle małych, w których nie
obowiązywała zasada primogenitury (stąd częste podziały, a nawet
występowanie państw, złożonych z ziem niepołączonych ze sobą – casus
Brandenburgii)
obejmowało nie tylko ziemie typowo niemieckie, ale też północnowłoskie (np.
Trydent), duńskie (Księstwa Szlezwiku i Holsztynu), hiszpańskie (Niderlandy),
francuskie (np. Lotaryngia czy Burgundia), szwajcarskie (formalnie do 1648),
czeskie (Czechy i Śląsk), Księstwo Pomorskie ze Szczecinem, a do czasów
Reformacji nawet ziemie zakonne (Prusy Zakonne, Inflanty)
Cesarstwem władali od 1440 przedstawiciele dynastii Habsburgów, a podstawą
ich znaczenia i potęgi były kraje dziedziczne należące do tej dynastii (Austria
Górna i Dolna, Styria, Karyntia, Kraina, Tyrol i kilka regionów południowych
Niemiec: Landvogtei, Sundgau, Breisgau, Vorderösterreich, Vorarlberg), zaś po
1526 – również korony Czech i Węgier (choć w 1541 Węgry zostały podzielone i
Habsburgowie otrzymali tylko część północno-zachodnią z Bratysławą)
od czasów Karola V Habsburgowie podzielili się na 2 linie – tzw. Habsburgów
hiszpańskich (potomków Karola V – królów Hiszpanii) i Habsburgów austriackich
(potomków brata Karola V – Ferdynanda – cesarzy rzymskich Narodu
Niemieckiego)
Cesarstwo było państwem federacyjnym – na jego czele stał cesarz, który
nominalnie był zwierzchnikiem wszystkich władców terytorialnych Rzeszy (na co
dzień to zwierzchnictwo nie miało większego znaczenia)
najwyższym organem ustawodawczym i decyzyjnym w Rzeszy w okresie
nowożytnym był sejm (Reichstag), zwoływany przez cesarza – jego kompetencje
nie były jasno sformułowane, nie mógł on w każdym razie działać wbrew woli
cesarza (tylko to, na co zgodził się cesarz, stawało się prawem)
1
SEJM RZESZY SKŁADAŁ SIĘ Z TRZECH KURII (ELEKTORÓW, KSIĄŻĄT I
REPREZENTANTÓW WOLNYCH MIAST RZESZY):
-
-
-
do kurii elektorów należało 7 książąt elektorów, uprawnionych do dokonywania
elekcji króla rzymskiego, który następnie stawał się cesarzem (byli to arcybiskupi
Moguncji, Kolonii i Trewiru, król czeski, elektorzy Saksonii, Brandenburgii i
Palatynatu) – zwano ich w Rzeszy „Kurfürsten”, zaś w dawnej Polsce „kurfirstami”
(bez ich zgody żadna ustawa w sejmie nie mogła być uchwalona)
do kurii książąt należeli książęta Rzeszy świeccy i duchowni, hrabiowie,
baronowie i pomniejsi władcy nazywani prałatami (łącznie ta grupa liczyła około
260 osób, ale dominującą rolę odgrywało w niej około 70 książąt)
do kurii miejskiej zaliczali się przedstawiciele wolnych miast Rzeszy,
reprezentowane przez członków rad miejskich (w 1521 było ich 86) – ich pozycja
w Reichstagu była najsłabsza
NAJWYŻSZYM ORGANEM SĄDOWNICZYM BYŁ TZW. SĄD KAMERY RZESZY
(OD 1527 ZE STAŁĄ SIEDZIBĄ W SPIRZE):
-
-
wydawał wyroki m. in. w sprawach podatkowych, był sądem apelacyjnym
(rozpatrywał sprawy dotyczące nieprzestrzegania wyroków banicji czy naruszenia
pokoju ziemskiego, jak również odwołania od wyroków sądów książęcych i
miejskich w sprawach cywilnych
spełniał ważną rolę, gdyż działał w oparciu o prawo rzymskie i stanowił wzór dla
sądownictwa państw terytorialnych i miast Rzeszy
W CELU ZAPEWNIENIA POKOJU WEWNĘTRZNEGO W RZESZY, EGZEKWOWANIA
DECYZJI SEJMU I CESARZA ORAZ WYBORU PRZEDSTAWICIELI DO SĄDU
KAMERY, PODZIELONO RZESZĘ NA 10 OKRĘGÓW:
1) austriacki (kraje dziedziczne Habsburgów, ale bez Czech i Węgier)
2) burgundzki (niderlandzkie władztwo Habsburgów)
3) szwabski (z ważną rolą książąt Wirtembergii i Badenii, Augsburga i Ulm)
4) bawarski
5) frankoński (z czołową rolą Norymbergii i Hohenzollernów z Ansbach)
6) palatynacki (z elektoratem Palatynatu i arcybiskupstwami elektorskimi)
7) górnoreński (zachodnie, protestanckie rejony Rzeszy, także Hesja)
8) dolnoreńsko-westfalski (z książętami Kleve i Julichu, z Akwizgranem)
9) dolnosaksoński (z księstwem Holsztynu i Meklemburgią, z Lubeką)
10) górnosaksoński (z elektoratami Saksonii i Brandenburgii
2
ISTOTNY WPŁYW NA USTRÓJ RZESZY MIAŁA REFORMACJA (OD 1517)
a) Sejm Rzeszy, a w konsekwencji i cesarz nie podjął od razu stanowczych działań
wobec luteranizmu:
-
po sejmie w Wormacji (1521) wydano edykt wormacki potępiający Lutra, ale on
sam nie ucierpiał
sejm w Spirze (1526) w praktyce zezwolił na dalsze szerzenie się ruchu
reformacyjnego (zawieszając konflikt religijny do zwołania soboru powszechnego)
kiedy kolejny sejm (1529) chciał zmienić powyższe postanowienie,
zaprotestowało 5 książąt i przedstawiciele 14 miast (stąd termin „protestantyzm”)
ewangelicy na sejmie 1530 przedstawiają swoje własne wyznanie wiary
(Konfesja Augsburska) – w 1531 powstaje protestancki Związek Szmalkaldzki
na przełomie lat 30-tych i 40-tych trwały próby porozumienia między katolikami i
protestantami – nie dały efektów, ale mimo istniejących konfliktów doprowadziły w
końcu do pokoju religijnego w Augsburgu
b) postanowienia pokoju augsburskiego (1555):
-
porozumienie między katolikami i wyznawcami Konfesji Augsburskiej (ale nie
innych nurtów reformacji)
zawieszenie jurysdykcji Kościoła katolickiego na terenach protestanckich
uznanie sekularyzacji dóbr kościelnych
„czyj kraj, tego religia” (innowiercy mogli wyemigrować)
c) konsekwencje postanowień z 1555 dla ustroju Rzeszy
-
-
osłabło znaczenie cesarza i Reichstagu kosztem poszczególnych krajów i miast
Rzeszy
Kościół luterański uzyskał status prawny (został oficjalnie uznany za istniejący i
posiadający własną wersję wyznania, czyli Konfesję Augsburską)
zakazano użycia przemocy do rozwiązywania sporów religijnych
dopuszczono protestantów (luteranów) do funkcji sędziowskich w Sądzie Kamery
wyznawców kalwinizmu pozostawiono poza nawiasem tych postanowień
uchwalono tzw. zastrzeżenie duchowne (reservatum ecclesiasticum) – dotyczyło
ono sytuacji konwersji biskupów na protestantyzm (katolicy żądali w takiej sytuacji
ich rezygnacji z urzędu)
zapewniono wolność kultu w wolnych miastach Rzeszy
3
KWESTIE RELIGIJNE I USTROJOWE W RZESZY W DRUGIEJ POŁOWIE XVI WIEKU
-
-
-
w elektoracie Palatynatu wprowadzono kalwinizm i opracowano tzw. Katechizm
Heidelberski
w ślad za tym poszły też konwersje władców i poddanych np. w Hesji-Kassel,
księstwie brzeskim na Śląsku, albo samych władców, np. elektora Brandenburgii
Jana Zygmunta w 1613 r.
do ofensywy przeszedł też Kościół katolicki (jezuici w Niemczech od 1544, próby
rekatolizacji niektórych obszarów)
przełomowe znaczenie dla katolików miała tzw. wojna kolońska (1583-1588) –
wówczas abp Kolonii ogłosił się protestantem, ale odmówił złożenia urzędu
(został go pozbawiony na drodze zbrojnej przez koalicję książąt katolickich – było
to zgodne z literą pokoju augsburskiego, ale też dało katolikom poczucie siły)
po wojnie kolońskiej katolicy poczynali sobie coraz śmielej, np. w 1607 narzucili
wyłączność kultu katolickiego w Donauwörth – wolnym mieście Rzeszy (w
odpowiedzi powstaje Unia Protestancka w 1608 pod przewodem elektora
Palatynatu Fryderyka i Liga Katolicka w 1609 pod przewodem Maksymiliana
Bawarskiego)
POSTANOWIENIA TRAKTATU WESTFALSKIEGO (1648) – zredagowano go po
łacinie
-
-
-
potwierdzono ustalenia z Augsburga (1555), ale z uwzględnieniem zmian do
końca 1623 (a więc z uznaniem kalwinizmu)
państwa Rzeszy uzyskały znaczną suwerenność
dla Francji Alzacja, zgoda na okupację Lotaryngii i 3 biskupstwa
francuskojęzyczne w Lotaryngii (Metz, Toul, Verdun)
niepodległość Holandii i Związku Szwajcarskiego (a więc i oderwanie ich od
Rzeszy)
prawo głosu w Reichstagu dla Szwecji (ponieważ otrzymała Pomorze Przednie
ze Szczecinem, część Meklemburgii oraz sekularyzowane biskupstwa Bremy i
Werden)
znaczna część Pomorza Zachodniego dla Brandenburgii (ale nie w wyniku
sukcesów militarnych tylko wygaśnięcia dynastii pomorskich Gryfitów w 1637) i
obietnicę przyłączenia zsekularyzowanego arcybiskupstwa magdeburskiego
(ostatecznie nastąpiło to w 1680)
Górny Palatynat i status ósmego elektoratu dla Bawarii
4