implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju
advertisement
IMPLEMENTACYJNE ASPEKTY WDRAŻANIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Rada Programowa Aleksander Busłowski, Robert Ciborowski, Wojciech Florkowski, Kazimierz Górka, Ryszard Cz. Horodeński (przewodniczący), Grażyna Klamecka-Roszkowska, Tchon Li, Tadeusz Markowski, Edward Ozorowski, Włodzimierz Pawluczuk, Bazyli Poskrobko, Andrzej Sadowski, Ryszard Skarzyński, Zbigniew Strzelecki, Henryk Wnorowski, Jan Zarzecki Wydanie dofinansowano ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Dariusz Kiełczewski (red.) IMPLEMENTACYJNE ASPEKTY WDRAŻANIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Wyższa Szkoła Ekonomiczna Białystok 2011 prof. Zbigniew Przybyła, Recenzent Redaktor Projektant okładki Korektor © Copyright by Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wydział Gospodarki Regionalnej i Turystyki w Jeleniej Górze Janina Demianowicz Paweł Godlewski, hamsterstudio.com zespół Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Białystok 2011 ISBN 978–83–61247–35-7 Skład Agencja Wydawnicza EkoPress tel. 601 311 838; [email protected] Druk i oprawa Partner Poligrafia Drukarnia Cyfrowa SPIS TREŚCI Wprowadzenie................................................................................................................................................... 17 I. POLITYKA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU I JEJ INSTRUMENTY 1. Jadwiga Gierczycka, Zrównoważony rozwój we wspólnych politykach Unii Europejskiej .......................................................................................................................... Zrównoważony rozwój w Europie i na świecie .................................................................. Wspólna polityka społeczna ...................................................................................................... Wspólna solidarność energetyczna ......................................................................................... Polityka regionalna i strukturalna ........................................................................................... 23 24 29 32 33 Wojciech Piontek, Ewolucja europejskiej polityki klimatycznej w aspekcie budowy gospodarki niskoemisyjnej ............................................................. Wspólnotowa polityka klimatyczna ........................................................................................ Istota gospodarki niskoemisyjnej ............................................................................................ Zagrożenia europejskiej gospodarki niskoemisyjnej ........................................................ 37 39 45 50 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 2. 2.1. 2.2. 2.3. 3. 3.1. 3.2. 3.3. Wanda Nagórny, Rozwój zrównoważony w polityce przemysłowej Unii Europejskiej .......................................................................................................................... Obszary realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju w polityce przemysłowej ............................................................................................................ Rola polityki przemysłowej w kształtowaniu zrównoważonego rozwoju ............... Mierniki zrównoważonego rozwoju realizowanego poprzez politykę przemysłową .................................................................................................................. –5– 55 56 59 64 4. 4.1. 4.2. 4.3. 5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 6. 6.1. 6.2. 6.3. Agnieszka Sobol, Polityka zamówień publicznych w świetle teorii zrównoważonego rozwoju ....................................................................... Krajowe i europejskie uwarunkowania realizacji zamówień publicznych w Polsce ............................................................................................................................................. Praktyka realizacji zamówień publicznych w Polsce ........................................................ Ocena organizacji imprez sportowych w świetle kryteriów zrównoważonego rozwoju ......................................................................................................... Katarzyna Piotrowska, Prace badawczo-rozwojowe w sprawozdaniu z działalności zarządu a zrównoważony rozwój ............................................................ Wyzwania zrównoważonego rozwoju ................................................................................... Prace badawczo-rozwojowe w koncepcji zrównoważonego rozwoju ....................... Sprawozdanie finansowe jako źródło informacji o pracach badawczo-rozwojowych .............................................................................................................. Sprawozdanie z działalności jednostki jako źródło informacji o działalności badawczo -rozwojowej ................................................................................................................ 68 70 74 76 83 84 86 88 89 Zbigniew Bukowski, Prawo zrównoważonego rozwoju w Polsce – realny byt czy iluzja? ................................................................................................................... 95 Prawo zrównoważonego rozwoju ........................................................................................... 97 Kalendarium wprowadzania pojęcia zrównoważonego rozwoju do ustawodawstwa polskiego ................................................................................................... 99 Zakres przedmiotowy zastosowania pojęcia zrównoważonego rozwoju w ustawodawstwie polskim ..................................................................................................... 100 II. IMPLEMENTACJA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W REGIONIE 7. Krystian Heffner, Krzysztof Malik, Paradygmat sustainable development we współczesnej polityce regionalnej .............................................................................. 113 Współczesne teorie i modele rozwoju regionalnego a paradygmat zrównoważonego rozwoju ....................................................................................................... 114 Nowa polityka rozwoju i jej odniesienia konceptualne ................................................. 121 Wizje rozwoju regionalnego Polski przedstawione w KSRR i KPZK 30 ................... 128 7.1. 7.2. 7.3. 8. 8.1. 8.2. Hanna Kruk, Rozwój zrównoważony w świetle strategii rozwoju regionów w Polsce ................................................................................................... 132 Teoretyczne założenia rozwoju zrównoważonego ......................................................... 133 Rozwój zrównoważony w strategiach rozwoju województw ..................................... 136 –6– 9. 9.1. 9.2. 9.3. 10. 10.1. 10.2. 10.3. 10.4. 11. 11.1. 11.2. 11.3. Maria Golinowska, Barbara Kutkowska, Tomasz Berbeka, Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej a zrównoważony rozwój rolnictwa na przykładzie Dolnego Śląska ............................................................................................................................ 148 Uwagi wstępne .............................................................................................................................. 149 Charakterystyka województwa .............................................................................................. 152 Oddziaływanie instrumentów wdrażających cele produkcyjno-ekonomiczne rozwoju zrównoważonego w rolnictwie Dolnego Śląska .............................................. 160 Jan Adamiak, Bożena Kołosowska, Grażyna Voss, Regionalny Program Operacyjny województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2007–2013 w świetle zasad zrównoważonego rozwoju .................................................................... 181 Zrównoważony rozwój w polityce regionalnej Unii Europejskiej ............................. 183 Zasady zrównoważonego rozwoju w unijnych i polskich dokumentach programowych ............................................................................................................................. 185 Ogólna charakterystyka Regionalnego Programu Operacyjnego województwa kujawsko-pomorskiego ................................................................................ 187 Analiza i ocena Regionalnego Programu Operacyjnego województwa kujawsko-pomorskiego ............................................................................................................. 189 Anna Zenkova, Valentina Lialikova, System zarządzania jakością życia mieszkańców obwodu grodzieńskiego ............................................................................. 196 Analiza porównawcza jakości życia mieszkańców obwodu grodzieńskiego z innymi regionami republiki .................................................................................................. 197 Budowa zintegrowanego wskaźnika jakości życia ludności ........................................ 203 Strategia na rzecz poprawy jakości życia mieszkańców w regionach Białorusi ....... 206 III. WDRAŻANIE ZASAD ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W SEKTORZE ENERGETYKI 12. Konrad Prandecki, Założenia zrównoważonej polityki energetycznej Unii Europejskiej ......................................................................................................................... 217 Kierunki rozwoju energetyki ................................................................................................... 218 Podstawowe założenia polityki energetycznej Unii Europejskiej .............................. 224 Zrównoważony rozwój a europejska polityka energetyczna ...................................... 234 12.1. 12.2. 12.3. 13. 13.1. 13.2. 13.3. Artur Pawłowski, Uwarunkowania bezpieczeństwa energetycznego Polski a rozwój zrównoważony ........................................................................................................... 238 Ustawowe określenie bezpieczeństwa energetycznego ................................................ 239 Pojęcie rozwoju zrównoważonego i jego hierarchizacja ............................................... 240 Problem energetyczny a poziomy rozwoju zrównoważonego .................................... 242 –7– 14. 14.1. 14.2. 14.3. 14.4. 15. 15.1. 15.2. 15.3. 16. 16.1. 16.2. 16.3. 16.4. 16.5. 17. 17.1. 17.2. 18. 18.1. 18.2. Katarzyna Kubiak-Wójcicka, Joanna Muszyńska, Udział odnawialnych źródeł energii w produkcji energii elektrycznej na przykładzie województwa wielkopolskiego ............................................................................................. 259 Produkcja energii elektrycznej w Polsce ............................................................................. 261 Przestrzenne zróżnicowanie produkcji energii elektrycznej w Polsce .................... 263 Produkcja energii elektrycznej w województwie wielkopolskim .............................. 265 Produkcja energii elektrycznej ze źródeł wodnych w województwie wielkopolskim ............................................................................................................................... 266 Helena Rusak, Lokalna gospodarka energetyczna – stan obecny i oczekiwania w świetle zasad zrównoważonego rozwoju ....................................... 271 Uwagi wstępne .............................................................................................................................. 272 Wytwarzanie energii cieplnej w gminie – analiza przypadku ..................................... 274 Uwagi końcowe ............................................................................................................................. 284 Sylwia Słupik, Ocena funkcjonowania systemów wsparcia dla odnawialnych źródeł energii i kogeneracji w Polsce .......................................... 286 Uwagi wstępne .............................................................................................................................. 287 Systemy i instrumenty wsparcia w krajach Unii Europejskiej .................................... 289 Krajowy system wsparcia odnawialnych źródeł energii ............................................... 296 Ocena działania systemu wsparcia ........................................................................................ 301 Uwagi końcowe ............................................................................................................................. 303 Lucyna Cichy, Badanie wykorzystania kolektorów słonecznych jako elementu wdrażania zrównoważonego rozwoju ................................................ 305 Metoda i grupa badawcza ......................................................................................................... 306 Omówienie wyników badań ..................................................................................................... 310 Natalia Szubska, Analiza potencjału teoretycznego biomasy rolnej w Polsce – wpływ sektora energetycznego na sektor rolny ................................... 320 Rolnictwo a energetyka ............................................................................................................. 321 Ocena potencjału biomasy rolnej w Polsce ........................................................................ 326 IV. WDRAŻANIE ZASAD ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W SEKTORZE TRANSPORTU 19. 19.1. 19.2. 19.3. Urszula Motowidlak, Polityka transportowa a rozwój zrównoważony .................. 341 Cele europejskiej polityki transportowej ............................................................................ 342 Zrównoważona mobilność w pierwszej dekadzie XXI wieku ...................................... 344 Tendencje i wyzwania dla przyszłej polityki transportowej ....................................... 353 –8– 20. 20.1. 20.2. 20.3. 20.4. 20.5. 20.6. 20.7. 20.8. 21. 21.1. 21.2. 21.3. 22. 22.1. 22.2. 22.3. 22.4. Barbara Pawłowska, Sektor transportu wobec wyzwań XXI wieku – diagnoza i obszary działań w kierunku zrównoważonego rozwoju ..................... 357 Znaczenie transportu dla nowoczesnej gospodarki i współczesnego społeczeństwa ............................................................................................................................... 359 Zrównoważony rozwój transportu – interpretacja pojęcia .......................................... 362 Założenia zrównoważonego kierunku rozwoju transportu w dokumentach strategicznych Unii Europejskiej ......................................................... 364 Założenia zrównoważonego kierunku rozwoju transportu w polskich dokumentach strategicznych ................................................................................................... 369 Charakterystyka społeczno-środowiskowego oddziaływania transportu w Polsce ........................................................................................................................................... 370 Prognoza zapotrzebowania transportu w Polsce ............................................................. 377 Strategiczne cele rozwoju sektora transportowego w XXI wieku .............................. 378 Uwagi końcowe ............................................................................................................................. 381 Adam Przybyłowski, Inwestycje transportowe w Polsce w kontekście strategii zrównoważonego rozwoju transportu Unii Europejskiej ....................... 383 Główne założenia i działania Unii Europejskiej na rzecz zrównoważonego rozwoju transportu ..................................................................................................................... 384 Realizowane i planowane inwestycje w zakresie systemu transportowego w Polsce ........................................................................................................................................... 388 Uwagi końcowe ............................................................................................................................. 399 Agnieszka Sałek-Imińska, Proekologiczna działalność portów morskich ............ 401 Działalność polskich portów morskich ................................................................................ 402 Uwarunkowania prawne portów morskich w zakresie ochrony środowiska morskiego ............................................................................................................... 405 Odbiór zanieczyszczeń ze statków jako usługa portów morskich – ujęcie teoretyczne ........................................................................................................................ 407 Odbiór zanieczyszczeń ze statków na przykładzie działalności Urzędu Morskiego w Słupsku .................................................................................................. 409 Bibliografia ............................................................................................................................................ 416 Spis tabel ............................................................................................................................................ 432 Spis rysunków ............................................................................................................................................ 438 Noty o autorach ........................................................................................................................................... 443 –9– CONTENTS Introduction........................................................................................................................................................ 19 I. SUSTAINABLE DEVELOPMENT POLICY AND ITS INSTRUMENTS 1. Jadwiga Gierczycka, Sustainable development in the European Union common policies ........................................................................................................................... Sustainable development in Europe and worldwide ........................................................ Common social policy ................................................................................................................... Common energy solidarity ......................................................................................................... Regional and structural policy .................................................................................................. 23 23 29 32 33 Wojciech Piontek, Evolution of the European climate policy in the aspect of forming low emission economy ............................................................ Common climate policy ............................................................................................................... Essence of low emission economy ........................................................................................... Hazards to the European low emission economy .............................................................. 37 39 45 50 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 2. 2.1. 2.2. 2.3. 3. 3.1. 3.2. 3.3. Wanda Nagórny, Sustainable development in the industrial policy of the European Union ................................................................................................................ Spheres in realization of the concept of sustainable development in industrial policy ......................................................................................................................... Role of industrial policy in shaping sustainable development ...................................... Meters of sustainable development realized through industrial policy .................... – 11 – 55 56 59 64 4. 4.1. 4.2. 4.3. 5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 6. 6.1. 6.2. 6.3. Agnieszka Sobol, Public procurement policy in terms of the theory of sustainable development .................................................................................................... National and European conditionings of the realization of public procurements in Poland ............................................................................................ Practice of realization of public procurements in Poland ............................................... Assessment of organization of sports events in the light of sustainable development criteria .................................................................................................................... Katarzyna Piotrowska, Research and development works in the report on the activities of baard versus the idea of sustainable development ............. Challenges of sustainable development ................................................................................. Research and development works in the concept of sustainable development ..... Financial report as the source of information about research and development works .............................................................................................................. Report on the activity of the unit as the source of information about research and development activity ............................................................................. 68 70 74 76 83 84 86 88 89 Zbigniew Bukowski, The law of sustainable development in Poland – the real being or an illusion? .................................................................................................. 95 Law of sustainable development .............................................................................................. 97 Calendar of introducing the concept of sustainable development into Polish legislative system .................................................................................................... 99 Subject range of using the concept of sustainable development in Polish legislative system ...................................................................................................... 100 II. IMPLEMENTATION OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN THE REGION 7. Krystian Heffner, Krzysztof Malik, Sustainable development paradigm in the contemporary regional policy .................................................................................. 113 Contemporary theories and models of regional development versus the sustainable development paradigm ................................................................ 114 New policy of development and its conceptual references .......................................... 121 Visions of regional development of Poland presented in KSRR and KPZK 30 ....... 128 7.1. 7.2. 7.3. 8. 8.1. 8.2. Hanna Kruk, Sustainable development in the light of the strategy of development of regions in Poland ................................................................................. 132 Theoretical assumptions of sustainable development ................................................... 133 Sustainable development in the strategies of development of regions .................... 136 – 12 – 9. 9.1. 9.2. 9.3. 10. 10.1. 10.2. 10.3. 10.4. 11. 11.1. 11.2. 11.3. Maria Golinowska, Barbara Kutkowska, Tomasz Berbeka, Common Agricultural Policy of the European Union versus sustainable development of agriculture using as the example Lower Silesia ........................ 148 Introductory remarks ................................................................................................................. 149 Characteristic of the region ...................................................................................................... 152 Influence of the instruments implementing production and economic aims of sustainable development in the agriculture of Lower Silesia ...................... 160 Jan Adamiak, Bożena Kołosowska, Grażyna Voss, Regional Operational Program for Kujawsko-Pomorskie region for the years 2007–2013 in the light of sustainable development principles ..................................................... 181 Sustainable development in the regional policy of the European Union ................. 183 Sustainable development principles in EU and Polish program documents ........ 185 General characteristic of the Regional Operational Program for Kujawsko-Pomorskie region ............................................................................................. 187 Analysis and assessment of the Regional Operational Program for Kujawsko-Pomorskie region ............................................................................................. 189 Anna Zenkova, Valentina Lialikova, System of life quality management of inhabitants of Hrodna district .......................................................................................... 196 Comparative analysis of life quality of inhabitants of Hrodna district with other regions of the Republic ........................................................................................ 197 Formation of an integrated indicator of life quality of population ............................ 203 Strategy for improvement of life quality of inhabitants in the regions of Belarus ............................................................................................................ 206 III. IMPLEMENTATION OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT PRINCIPLES IN ENERGY SECTOR 12. Konrad Prandecki, Assumptions of sustainable energy policy of the European Union .............................................................................................................. 217 Directions of development of energy system .................................................................... 218 Basic assumptions of the energy policy of the European Union ................................. 224 Sustainable development versus European energy policy ........................................... 234 12.1. 12.2. 12.3. 13. 13.1. 13.2. 13.3. Artur Pawłowski, Conditionings of energy safety of Poland versus sustainable development ....................................................................................................... 238 Statutory definition of energy safety .................................................................................... 239 The concept of sustainable development and its hierarchical order ........................ 240 Energy problem versus levels of sustainable development ......................................... 242 – 13 – 14. 14.1. 14.2. 14.3. 14.4. 15. 15.1. 15.2. 15.3. 16. 16.1. 16.2. 16.3. 16.4. 16.5. 17. 17.1. 17.2. 18. 18.1. 18.2. Katarzyna Kubiak-Wójcicka, Joanna Muszyńska, Participation of renewable energy sources in the production of electrical energy using as an example the Wielkopolska region ......................................................................................................... 259 Production of electrical energy in Poland ........................................................................... 261 Spatial diversity in the production of electrical energy in Poland ............................. 263 Production of electrical energy in the Wielkopolska region ........................................ 265 Production of electrical energy from water sources in the Wielkopolska region ....................................................................................................... 266 Helena Rusak, Local energy economy – present state and expectations in the light of sustainable development principles ..................................................... 271 Introductory remarks ................................................................................................................. 272 Production of heating energy in municipality – case study .......................................... 274 Concluding remarks .................................................................................................................... 284 Sylwia Słupik, The assessment of the functioning of support systems for renewable energy sources and combined heat and power in Poland ........ 286 Introductory remarks ................................................................................................................. 287 Systems and instruments of support in the European Union countries .................. 289 National support system of renewable energy sources ................................................. 296 Assessment of operation of support system ...................................................................... 301 Concluding remarks .................................................................................................................... 303 Lucyna Cichy, Analysis of using solar collectors as an element of implementing sustainable development .................................................................... 305 Method and research group ..................................................................................................... 306 Discussion over research results ............................................................................................ 310 Natalia Szubska, The analysis of theoretical potential of agricultural biomass in Poland – impact of energy sector on farming sector ......................... 320 Farming versus energy system ............................................................................................... 321 Assessment of the potential of agricultural biomass in Poland .................................. 326 IV. IMPLEMENTATION OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT PRINCIPLES IN THE SECTOR OF TRANSPORT 19. 19.1. 19.2. 19.3. Urszula Motowidlak, Transport policy versus sustainable development ........... 341 Aims of the European transport policy ................................................................................ 342 Sustainable mobility in the first decade of the 21st century ........................................ 344 Tendencies and challenges for the future transport policy .......................................... 353 – 14 – 20. 20.1. 20.2. 20.3. 20.4. 20.5. 20.6. 20.7. 20.8. 21. 21.1. 21.2. 21.3. 22. 22.1. 22.2. 22.3. 22.4. Barbara Pawłowska, Transport sector in view of the challenges of XXI century – diagnosis and areas of action towards sustainable development .. 357 Importance of transport for modern economy and contemporary society ............ 359 Sustainable development of transport – interpretation of the concept ................... 362 Assumptions of sustainable development direction of transport in strategic documents of the European Union ................................................................ 364 Assumptions of sustainable direction of development of transport in Polish strategic documents ................................................................................................. 369 Characteristic of socio-environmental impact of transport in Poland ..................... 370 Forecast of demand of transport in Poland ........................................................................ 377 Strategic aims of development of transport sector in XXI century ............................ 378 Concluding remarks .................................................................................................................... 381 Adam Przybyłowski, Transport investments in Poland in the context of the strategy of sustainable development of transport in the European Union .............................................................................................................. 383 The main assumptions and actions of the European Union for sustainable development of transport .......................................................................... 384 Realized and planned investments in the system of transport in Poland ............... 388 Concluding remarks .................................................................................................................... 399 Agnieszka Sałek-Imińska, Pro-ecological activity of sea ports ................................. 401 Activity of Polish sea ports ....................................................................................................... 402 Legal conditionings of sea ports in terms of the protection of marine environment .............................................................................................................. 405 Receipt of pollutions from ships as the service of sea ports – theoretical perspective .............................................................................................................. 407 Receipt of pollutions from chips using as the example the activity of Marine Office at Słupsk ......................................................................................................... 409 Bibliography ............................................................................................................................................ 416 Index of tables ............................................................................................................................................ 432 Index of figures ............................................................................................................................................ 438 Information about the authors ................................................................................................................ 443 – 15 – Wprowadzenie Przedkładana czytelnikowi publikacja dotyczy kwestii implementacji zrównoważonego rozwoju. Uwaga autorów skupiła się na problemach Polski, Unii Europejskiej oraz Białorusi, co daje interesujący obraz zróżnicowania problemu w zależności od poziomu organizacyjnego działań na rzecz zrównoważonego rozwoju oraz przynależności (lub nie) do Unii Europejskiej. Kwestia wdrażania tej koncepcji rozwojowej staje się coraz bardziej istotna. Minęły już niemal dwie dekady od konferencji „Szczyt Ziemi” w Rio de Janeiro, która, jak czasem deklarowano, miała być początkiem „ery ekologicznej”. Jednakże wdrażanie określonych na konferencji celów i respektowanie wypracowanych na niej zasad okazało się procesem dość powolnym i czas najwyższy, aby działania te zdynamizować. Szczególną rolę, zgodnie z deklaracjami zawartymi w dokumentach strategicznych ma Unia Europejska (UE) kreująca się na światowego lidera w dziedzinie zrównoważonego rozwoju. Warto więc zweryfikować te deklaracje, a także sprawdzić, jak na tym tle wygląda rzeczywistość polskiej gospodarki oraz jakie podobieństwa i różnice charakteryzuje wdrażanie zrównoważonego w krajach spoza UE. Takie cele znalazły się u podstaw przygotowania niniejszej publikacji. Autorzy skupili się na kluczowych aspektach implementacji zrównoważonego rozwoju. Są to: istota polityki zrównoważonego rozwoju i jej instrumenty; implementacja zrównoważonego rozwoju w regionie; wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju w sektorze energetyki oraz w sektorze transportu. Zagadnieniu polityki zrównoważonego rozwoju i jej instrumentacji został poświęcony pierwszy rozdział książki Polityka zrównoważonego rozwoju i jej instrumenty. Dokonano w nim analizy umiejscowienia kwestii zrównoważonego rozwoju w politykach sektorowych, następnie wskazano w tym kontekście na rangę polityki klimatycznej, przemysłowej i energetycznej, by przejść do jej wybra– 17 – nych instrumentów. Kolejno omówiono: zamówienia publiczne, informację o pracach badawczo-rozwojowych (bardzo ważny problem w kontekście związków między rozwojem zrównoważonym a gospodarką opartą na wiedzy) oraz instrumenty prawne. Ten ostatni problem rozważono w związku z mogącą wzbudzać kontrowersje koncepcją wykreowania gałęzi prawa zwanej prawem zrównoważonego rozwoju. W rozdziale drugim Implementacja zrównoważonego rozwoju w regionie przedstawiono kwestię rozwoju zrównoważonego na poziomie lokalnym. Zwrócono uwagę na fakt, że zrównoważony rozwój stanowi paradygmat polityki regionalnej. Następnie dokonano w kontekście tego paradygmatu przeglądu strategii rozwoju regionów. Rozdział kończą studia przypadku: zrównoważony rozwój rolnictwa na Dolnym Śląsku, finansowanie rozwoju regionalnego ze środków unijnych w województwie kujawsko-pomorskim, stan i działania na rzecz poprawy jakości życia w regionach Białorusi. W rozdziale trzecim Wdrożenie zasad zrównoważonego w sektorze energetyki omówiono kwestii polityki energetycznej Unii Europejskiej i Polski oraz założenia zrównoważonej polityki energetycznej Unii Europejskiej analizując w tym kontekście także kwestię bezpieczeństwa energetycznego w kraju. W pozostałych podrozdziałach skupiono się na kwestiach wykorzystania energetyki odnawialnej i alternatywnej. W rozdziale czwartym Wdrożenie zasad zrównoważonego rozwoju w sektorze transportu postawiono wybrane kwestie zrównoważonego transportu: wyeksponowano potrzebę zrównoważenia polityki transportowej, wskazano na kluczowe działania w rozwoju tego sektora, dokonano oceny inwestycji transportowych w Polsce oraz zwrócono uwagę na rzadko w tym kontekście przedstawianą działalność portów morskich. Książka jest przeznaczona dla szerokiego kręgu odbiorców. Szczególnie powinna zainteresować praktyków zrównoważonego rozwoju. Autorzy wyrażają nadzieję, że przedstawione w niej kwestie pomogą zrozumieć filozofię implementacji zrównoważonego rozwoju oraz najważniejsze problemy i dylematy związane z tą kwestią. Dariusz Kiełczewski Białystok, czerwiec 2011 rok – 18 – Introduction The publication concerns the issue of implementation of sustainable development. The authors concentrated on the problems of Poland, European Union and Belarus, which yields an interesting image of diversification of problem depending on the organizational level of actions for sustainable development and on membership (or not) in the European Union. The issue of implementation of this development concept is becoming more and more essential. Two decades have passed since the ‘‘Earth Summit” in Rio de Janeiro, which, as it was sometimes declared, was supposed to be the beginning of ‘‘ecological era”. However, the implementation of aims specified at the conference and respecting the principles elaboratem there proved to be a relatively slow process and it is high time these actions were made more dynamic. In accordance with the declarations included in strategic documents a special role is player by the European Union (EU) which is more and more becoming the world leader in sustainable development. Therefore, it is advisable to verify these declarations and to check what the reality of Polish economy looks like and what similarities and differences can be observed in implementation of sustainable development outside EU. Such aims were located at the bases of preparing this publication. The authors became focused on the key aspects of the implementation of sustainable development. These are: the essence of sustainable development policy and its instruments; implementation of sustainable development in the region; implementation of the principles of sustainable development in energy sector and transport sector. The issues of sustainable development policy and its instruments became the key subjects of the first chapter of the book: Sustainable development policy and its – 19 – instruments. There is analysis of the position of the issue of sustainable development in sector policies and further on, in this context, attention was drawn to the importance of climate, industry and energy policy so as to go to its selected instruments. Consequently there were discussed: public procurements, information on research and development works (very important problem in the context of links between sustainable development and knowledge-based economy) and legislative instruments. The last problem was discussed in relation to the controversial concept of creating law branch known as the law of sustainable development. The second chapter Implementation of sustainable development in the region presents the issue of sustainable development at the local level. Attention was drawn to the fact that sustainable development constitutes the paradigm of regional policy. Further on, in the context of this paradigm there was made review of the strategy of regions’ development. The chapter finishes with the following case studies: sustainable development of farming in Lower Silesia, financing of regional development from EU funds in Kujawsko-Pomorskie region, the state and actions serving improvement of life quality in Belarus regions. The third chapter Implementation of sustainable development principles in energy sektor discusses the issues of energy policy of the European Union and Poland as well as the assumptions of sustainable energy policy of the European Union and at the same time in this context presents the analysis of energy safety in the country. In the other subchapters attention was drawn to the issues of using renewable and alternative energy system. The fourth chapter Implementation of sustainable development principles in transport sector includes selected issues of sustainable transport: the necessity to sustain transport policy was exposed, the key actions in development of this sector were shown, transport investments in Poland were assessed and attention was drawn to the seldom presented activity of sea ports. The book is addressed at the versatile group of readers. It ought to be particularly interesting for practicioners of sustainable development. The Authors trust that the issues presented in the book will enable understanding of the philosophy of sustainable development and the most important problems and dilemmas related to this issue. Dariusz Kiełczewski Białystok, June 2011 I POLITYKA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU I JEJ INSTRUMENTY SUSTAINABLE DEVELOPMENT POLICY AND ITS INSTRUMENTS 1 Jadwiga Gierczycka Zrównoważony rozwój we wspólnych politykach Unii Europejskiej SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN THE EUROPEAN UNION COMMON POLICIES Summary: The aim of this elaboration is providing answer to the question of whether the concept of sustainable development was reflected in the selected common EU policies. In order to achieve this there need to be formed institutional conditionings of sustainable development in global and EU economy. The position of the concept of sustainable and stable development undergoes change in the joint social, energy and regional policy owing to the importance it gained owing to the Strategy Europe 2020. Key words: sustainable development, regional policy, energy policy, social policy. C elem niniejszego opracowania jest odpowiedź na pytanie czy koncepcja zrównoważonego rozwoju (ZR) znalazła odzwierciedlenie w wybranych wspólnych politykach unijnych. Do egzemplifikacji odpowiedzi muszą zostać stworzone instytucjonalne uwarunkowania zrównoważonego rozwoju w gospodarce światowej i wspólnotowej. Miejsce koncepcji zrównoważonego i trwałego rozwoju ulega zmianie we wspólnej polityce społecznej, energetycznej, regionalnej ze względu na wagę, jaką nadała tej kwestii strategia Europa 2020. – 23 – 1.1. Zrównoważony rozwój w Europie i na świecie 1.1.1. Instytucjonalne uwarunkowania zrównoważonego rozwoju w skali gospodarki światowej Podstawą instytucjonalną do rozpowszechnienia koncepcji zrównoważonego rozwoju był Raport Brundtland z 1987 roku. W Raporcie tym cele ekonomiczne i ekologiczne powiązane są z celami społecznymi, a więc sprawiedliwym podziałem zasobów naturalnych (…). Formuła trwałego rozwoju obejmuje, więc następujące elementy; trwałość ekologiczną, rozwój ekonomiczny i sprawiedliwość społeczną pomiędzy pokoleniami i w obrębie każdego pokolenia1 Z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju w makroskali niezwykle ważna była konferencja Narodów Zjednoczonych na temat Środowiska naturalnego i rozwoju (Szczyt Ziemi) w Rio de Janerio w Brazylii w 1992 roku, ponieważ uczestnicy jej przyjęli pięć istotnych dokumentów: • Deklarację z Rio w sprawie Środowiska i Rozwoju (Deklaracja z Rio); • Program działań na XXI wiek w kierunku globalnego zrównoważonego rozwoju (Agenda 21); • Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu (Konwencja Klimatyczna); • Konwencję o Różnorodności Biologicznej; • Prawnie Niezobowiązujące Zasady Konsensusu Globalnego w sprawie Zarządzania, Ochrony i Rozwoju Zrównoważonego Wszystkich Typów Lasów (Deklaracja o lasach).2 W 1997 roku w Kioto w Japonii został przyjęty Protokół w sprawie emisji gazów cieplarnianych. Wszedł on w życie 16 lutego 2005 roku i został ratyfikowany przez 183 kraje. Protokół z Kioto jest pierwszym dokumentem uzupełniającym Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu (UNFCCC). Głównym założeniem Protokołu jest redukcja emisji gazów cieplarnianych w latach 2008–2012 o 5% w stosunku do poziomu z roku 1990. Protokół wymaga od krajów monitorowania skali emisji gazów cieplarnianych oraz przygotowywania corocznych raportów. Pierwszy okres zobowiązań Protokołu upływa w 2012 roku. Wówczas musi zostać opracowana, przyjęta i ratyfikowana nowa umowa. Protokół ten jest uważany za pierwszy formalny krok zdecydowanej grupy krajów w kierunku wspólnych działań na rzecz ochrony środowiska. 1 E. Kośmicki, Zrównoważony rozwój w warunkach globalizacji gospodarki, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok – Poznań 2010, s. 114. 2 Unia Europejska. Integracja. Konkurencyjność. Rozwój, red. K. A. Kłosiński, KUL, Lublin 2007, s. 175. – 24 – W 2000 roku Szczyt Milenijny Organizacji Narodów Zjednoczonych określił Milenijne Cele Rozwoju, które mają być osiągnięte do 2015 roku. Najważniejsze z nich to: • wyeliminowanie skrajnego ubóstwa i głodu; • zapewnienie powszechnego nauczania na poziomie podstawowym; • promowanie równości płci i awansu społecznego kobiet; • ograniczenie umieralności dzieci i poprawa opieki zdrowotnej nad matkami; • stosowanie zrównoważonych metod gospodarowania zasobami naturalnymi; • ograniczenie rozprzestrzeniania się AIDS, malarii i innych chorób. Do osiągnięcia globalnych celów potrzebna jest globalna strategia i finansowe działania każdego kraju. Konieczny jest wzrost udziału środków rozwojowych w PKB krajów rozwiniętych z obecnych 0,25% do 0,44%.3 Zadanie to jest niemożliwe do realizacji w warunkach powolnego wychodzenie krajów z kryzysu finansowego i gospodarczego. Wiadomo już, że nie da się w założonym terminie osiągnąć Milenijnych Celów Rozwoju. Jednak ogłoszenie ich i uświadomienie społeczeństwu i instytucjom, jak są ważne dla obywateli wszystkich krajów świata już miało ogromne znaczenie. Na podobne cele zwrócił uwagę Światowy Szczyt Ziemi w Johannesburgu w 2002 roku. Głównym jego tematem był problem globalnego zrównoważonego rozwoju. Zajęto się między innymi dostępem do wody pitnej i ograniczeniem emisji gazów cieplarnianych do atmosfery o 5.2% do 2012 roku. Szczyt ten nazwano „Rio +10”, ponieważ miał podsumować globalne zmiany jakie zaszły w ciągu dziesięciu lat i zaproponować konkretne działania służące zarówno poprawie warunków życia ludzi, jak i ochronie zasobów naturalnych na świecie. Efektem tego szczytu było włączenie w realizację zrównoważonego rozwoju społeczeństwa obywatelskiego – nie tylko instytucji rządowych. Na szczycie tym powstała idea Dekady Edukacji na temat Zrównoważonego Rozwoju. 20 grudnia 2002 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło na zasadzie konsensusu rezolucję ustanawiającą Dekadę Edukacji na temat Zrównoważonego Rozwoju. Została ona oficjalnie ogłoszona pierwszego marca 2005 roku w Siedzibie Głównej ONZ przez K. Matsuura, Dyrektora Generalnego UNESCO. Celem Dekady jest wspieranie dążeń promujących zrównoważony rozwój społeczny, gospodarczy i ekologiczny ze szczególnym zwróceniem uwagi na rozwój człowieka i poprawę jakości kształcenia. Końcowa ocena celów milenijnych ma nastąpić w 2015 roku, a w 2017 ma się odbyć konferencja ekologiczna „Rio +25”. Konferencja ta, ma podjąć próbę ogólnej oceny sytuacji ekologicznej i osiągnięcia celów Globalnego Programu Działań Agendy 21. Niezwykle ważnym zagadnieniem, rozważanym w tym zakresie, jest koncepcja powołania Globalnej Organizacji Środowiskowej, która byłaby odpowiednikiem ładu gospodarczego reprezentowanego przez WTO. Organizacja ta, mogłaby się 3 E. Kośmicki, Zrównoważony…, op. cit., s. 229. – 25 – stać forum formułowania i kontroli globalnej polityki ekologicznej, bowiem handel międzynarodowy prowadzi do wielu zagrożeń ekologicznych, społecznych i gospodarczych. 1.1.2. Podstawy traktatowe i prawne zrównoważonego rozwoju w Unii Europejskiej Unia Europejska (UE) jest bardzo istotnym w gospodarce Europy i świata ugrupowaniem integracyjnym liczącym obecnie 27 krajów i prawie 500 mln mieszkańców (7,0% ludności świata), które uczestniczy w 30,4% w tworzeniu światowego PKB. Europejska polityka ekologiczna rozpoczęła się po pierwszej konferencji o środowisku ONZ w Sztokholmie w 1972 roku. Na szczycie Wspólnoty Europejskiej w 1972 roku w Paryżu przyjęto postanowienia, że ochrona środowiska należy do celów Wspólnoty. W tym samym roku przyjęto pierwszy Program Działań Środowiskowych. Obecnie jest już przyjętych sześć programów działania, które wprowadzono również do narodowego ustawodawstwa środowiskowego (…). Jednak dopiero przez Jednolity Akt Europejski z 1986 roku europejskie prawo środowiskowe otrzymało swoje własne podstawy prawne i zostały stopniowo uwzględnione wymogi ochrony środowiska w ramach polityki Wspólnoty.4 Do preambuły Traktatu UE (Traktat z Maastricht) wprowadzono jako cel wzmocnienie prawa środowiskowego i zapisano w Tytule XVI „Środowisko”. Również w preambule Traktatu Amsterdamskiego (1997 roku) uwzględniono zasady zrównoważonego rozwoju. Zgodnie z poleceniami Konferencji Rio+5 w Nowym Jorku w 1997 roku Unia Europejska zobowiązała się do opracowania strategii zrównoważonego rozwoju. 1.1.3. Główne założenia strategii lizbońskiej i ich modyfikacja Na posiedzeniu Rady Europejskiej w marcu 2000 roku została przyjęta strategia lizbońska, stanowiąca długofalowy program rozwoju społeczno-gospodarczego UE. Początkowo obejmowała dwa filary – ekonomiczny i społeczny. Na szczycie w Goteborgu w czerwcu 2001 roku dodano do niej filar ekologiczny – ujęty w szerszej formule zrównoważonego rozwoju. Głównym celem strategii lizbońskiej było stworzenie na obszarze UE do końca 2010 roku najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej gospodarki na świecie, opartej na wiedzy, zdolnej do tworzenia nowych miejsc pracy oraz zapewniającej spójność społeczną. Ocena realizacji celów założonych w strategii lizbońskiej dokonana przez Komisję Europejską w 2004 roku pokazała, że pewne z nich udało się zrealizować, 4 E. Kośmicki, Zrównoważony…, op. cit., s. 206. – 26 – a realizacja innych wymaga znacznie dłuższego horyzontu czasowego. Osiągnięciami były: • stale spadający wskaźnik zadłużenia publicznego; • wzrost poziomu wykształcenia młodzież; • znaczący wzrost wydatków na badania i rozwój jednak nadal to jest zbyt mało w porównaniu z USA i planowanym 3% PKB w 2010 roku; • inicjatywy mające na celu zmniejszenie obciążeń administracyjnych oraz zmierzające do wsparcia przedsiębiorczości. Ciągłym ograniczeniem zrównoważonego rozwoju w UE pozostają; • niska stopa zatrudnienia w UE, wysokie bezrobocie 7–10% i bardzo niska stopa zatrudnienia osób w wieku 55–64 lat; • niski poziom rzeczywistej konkurencyjności na rynku energii; • niski poziom udziału obywateli w kształceniu ustawicznym; • trudności interpretacji i transpozycji dyrektyw europejskich dotyczących rynku wewnętrznego.5 Na półmetku realizacji strategii lizbońskiej okazało się, że realizacja wszystkich celów nie będzie możliwa zgodnie z założonym horyzontem czasowym i nie jest to proces przebiegający w tym samym tempie we wszystkich krajach członkowskich. W związku z tym Komisja Europejska zaproponowała 2 lutego 2005 roku nową wersje strategii lizbońskiej. W znowelizowanej strategii na pierwszy plan wysunięto dwa cele; wzrost produkcji i wzrost zatrudnienia. Ich realizacja miałaby nastąpić w wyniku poprawy poziomu edukacji społeczeństw, szybszego wdrażania postępu technologicznego, dalszej liberalizacji rynku i integracji gospodarek. Działania te powinny doprowadzić do zwiększenia konkurencyjności gospodarki europejskiej.6 Postanowiono również o nacjonalizacji strategii lizbońskiej. Państwa członkowskie miały przedstawić wiarygodne plany działań zapewniających powodzenie strategii. System raportowania ma obejmować jeden narodowy plan gospodarczy, zaś Komisja Europejska ma monitorować realizację strategii lizbońskiej. 1.1.4. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu – Europa 2020 W słowie wstępnym do Komunikatu Komisji Europejskiej Europa 2020 J. M. Barroso napisał: Aby zbudować zrównoważoną przyszłość, musimy już teraz wyjść poza horyzont celów krótkoterminowych. Europa musi wrócić na ścieżkę rozwoju, a następnie na niej pozostać. Taki jest cel strategii Europa 2020. Jej założenia to więcej miejsc pracy i wyższy standard życia. Strategia pokazuje, że Europa może 5 6 Ibidem., s. 81. T. Radzymińska, Lizbona do poprawki, „Nowe Życie Gospodarcze” 2005 nr 4. – 27 – się rozwijać w sposób inteligentny i zrównoważony, może sprzyjać włączeniu społecznemu, umie znaleźć sposób na stworzenie nowych miejsc pracy i określić kierunek rozwoju naszych społeczeństw.7 Strategia Europa 2020 obejmuje trzy wzajemnie ze sobą powiązane priorytety: • rozwój inteligentny – rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji; • rozwój zrównoważony – wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej; • rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu – wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną. Komisja Europejska proponuje wytyczenie kilku nadrzędnych, wymiernych celów UE są to: • wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 20–64 lat powinien wynosić 75%; • na inwestycje w badania i rozwój należy przeznaczać 3% PKB Unii; • należy osiągnąć cele „20/20/20” w zakresie klimatu i energii (w tym ograniczenie emisji dwutlenku węgla nawet o 30%, jeśli pozwolą na to warunki); • liczbę osób przedwcześnie kończących naukę szkolną należy ograniczyć do 10%, a co najmniej 40% osób z młodego pokolenia powinno zdobywać wyższe wykształcenie; • liczbę osób zagrożonych ubóstwem należy zmniejszyć o 20 mln. Cele te są ze sobą wzajemnie powiązane i od ich osiągnięcia zależeć będzie sukces krajów Unii Europejskiej. Wpisują się one w realizację trzech ogólnych priorytetów – rozwoju inteligentnego, zrównoważonego i sprzyjającego włączeniu społecznemu. Ich lista nie jest jednak wyczerpująca; aby je urzeczywistnić, potrzebne będą liczne działania prowadzone na poziomie krajowym, unijnym i międzynarodowym.8 Zgodnie z zaleceniem Komisji cele unijne należy przełożyć na krajowe cele i metody działania, aby każde państwo członkowskie mogło dopasować strategię Europa 2020 do swojej szczególnej sytuacji. W realizacji strategii Europa 2020 bardzo dużą rolę ma kształcenie i szkolenie. Rada przyjęła konkluzje, w których zachęca się państwa członkowskie, by efektywnie inwestowały w unowocześnione kształcenie i szkolenie o wysokiej jakości, zajęły się problemem osób przedwcześnie kończących naukę, a także – pilnie – sytuacją młodych osób, którym z powodu dotkliwości kryzysu wyjątkowo trudno jest obecnie wchodzić na rynek pracy. W konkluzjach tych zwrócono się również do państw członkowskich, by włączyły strategie w zakresie kształcenia i szkolenia w ramy swoich krajowych programów reform a planując realizację krajowych polityk zatrudnienia i przedstawiając odnośne sprawozdania, zacieśniły współpracę horyzontalną i wymianę 7 J. M. Barroso, Słowo wstępne w: Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Komunikat Komisji Europejskiej, KOM(2010) 2020 wersja ostateczna. 8 KOM(2010) 2020 wersja ostateczna, s. 5–6. – 28 – sprawdzonych rozwiązań, w szczególności z ministerstwami, na przykład zatrudnienia, ale także z innymi zainteresowanymi stronami, na przykład partnerami społecznymi. Zalecono pogłębienie współpracy między szkołami wyższymi, ośrodkami badawczymi i przedsiębiorstwami, co będzie podstawą bardziej innowacyjnej i kreatywnej gospodarki. Inicjatywa pod nazwą Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia jest częścią strategii Europa 2020 i podobnie jak inicjatywa Mobilna młodzież, ma znaczące skutki dla sektora kształcenia i szkolenia, ponieważ ma pomóc ludziom w nabywaniu nowych umiejętności i dostosowywaniu się do zmieniającego się rynku pracy. Celem Unii Europejskiej uzyskania do roku 2020 założonego przez UE wskaźnika zatrudnienia na poziomie 75% w grupie wiekowej 20–64 lata, w inicjatywie ustanowiono cztery kluczowe priorytety: • lepiej funkcjonujący rynek pracy; • lepiej wykwalifikowana siła robocza; • wyższa jakość miejsc pracy i lepsze warunki pracy; • skuteczniejsza polityka stymulująca tworzenie miejsc pracy i popyt na pracę. Główna odpowiedzialność za realizację tych celów nadal spoczywa na państwach członkowskich i one też dysponują instrumentami, które pozwolą im tego dokonać, ale, by zrealizować cztery powyższe priorytety, w programie proponuje się 13 kluczowych działań wraz ze środkami przygotowawczymi i konkretnymi środkami towarzyszącymi. Inicjatywa zawiera również apel o ściślejszą współpracę między sektorem kształcenia a sektorem zatrudnienia.9 1.2. Wspólna polityka społeczna Głównym celem polityki społecznej Unii Europejskiej jest wyrównywanie i polepszanie warunków życia i pracy obywateli Unii Europejskiej. Po raz pierwszy kwestia ta poruszona została w traktacie ustanawiającym Europejska Wspólnota Węgla i Stali. Artykuł 68 Traktatu przewidywał autonomię dla krajów członkowskich w zakresie poziomu płac z jednoczesną harmonizacją ich poziomu. Natomiast Traktaty Rzymskie ustanowiły ścisłą współpracę sygnatariuszy w dziedzinie społecznej, kładąc przede wszystkim nacisk na równe wynagrodzenie dla kobiet i mężczyzn za jednakową pracę. Rola polityki społecznej wzrosła w latach osiemdziesiątych XX wieku, co było związane z tak zwanym społecznym wymiarem rynku wewnętrznego i znalazło odbicie w Jednolitym Akcie Europejskim. Kolejną zmianę przyniósł Traktat o Unii Europejskiej, który zobowiązał wszystkie państwa członkowskie do podejmowania wspólnych działań na rzecz 9 3066 posiedzenie Rady Edukacja, młodzież kultura i sport, Bruksela, 14–02–2011, dostęp: www.europa.eu, [data wejścia: 16–03–2011]. – 29 – poprawy warunków życia i pracy obywateli. Dotyczyło to przede wszystkim zatrudnienia oraz prawa i warunków pracy. Następnie fundusze były przeznaczane na szkolenie, doskonalenie zawodowe oraz zabezpieczenie socjalne. W ramach polityki społecznej zreformowanej przez Traktat z Maastricht istotne stały się także inne obszary związane z zatrudnieniem, między innymi: • ochrona przed wypadkami przy pracy; • ochrona przed chorobami zawodowymi; • higiena pracy; • prawo do zrzeszania się; • prawo zbiorowych negocjacji między pracodawcami i pracownikami. Wraz z pracami nad polityką społeczną wpisaną w traktat z Maastricht przygotowana została i ogłoszona 21 października 1991 roku w Turynie Europejska Karta Społeczna, której sygnatariuszami byli członkowie Rady Europejskiej. Karta gwarantowała 19 podstawowych praw, między innymi: • prawo do pracy; • prawo do godnych warunków życia; • prawo do bezpieczeństwa i higieny pracy; • prawo do godnego wynagrodzenia; • prawo do organizowania się; • prawo do ochrony dzieci i młodzieży Istotnym elementem polityki społecznej stał się swobodny przepływ pracowników wewnątrz Unii Europejskiej i swoboda zakładania przedsiębiorstw na jej terenie. Organem polityki społecznej UE został Komitet do spraw Ochrony Społecznej, który powołany został decyzją Rady Europejskiej 4 czerwca 1999 roku, którego celem jest rozbudowa współpracy pomiędzy krajami członkowskimi w zakresie problematyki społecznej. Ważnym elementem polityki społecznej Unii Europejskiej jest fakt nieingerowania w wewnętrzne kompetencje państw członkowskich, lecz koordynacja ich polityki społecznej poprzez przyjmowanie wspólnych regulacji w zakresie koniecznym dla rynku wewnętrznego. Instrumentem, z którego finansowana jest realizacja zadań tej polityki jest Europejski Fundusz Społeczny (pierwszy z zastosowanych we Wspólnocie instrument polityki strukturalnej. Fundusz działa od 1960 roku, a jego głównym celem jest walka z bezrobociem w krajach członkowskich. Bardzo duże znaczenie dla polityki społecznej w krajach Unii Europejskiej w latach 2010–2020 będzie miała nowa strategia. Strategia Europa 2020 to wizja społecznej gospodarki rynkowej dla Europy XXI wieku. Prekursorami i twórcami koncepcji „społecznej gospodarki rynkowej” byli wybitni niemieccy ekonomiści ordoliberalni: W. Eucken, W. Ropke, A. MüllerArmack, który po raz pierwszy użył tego terminu w 1947 roku. Jako podstawę polityki gospodarczej koncepcję tę przyjął L. Erhard – minister gospodarki RFN od – 30 – 1949 roku i kanclerz w latach 1963–1966.10 Podstawą koncepcji społecznej gospodarki rynkowej był liberalizm gospodarczy wzmocniony działaniem państwa skierowanym na ochronę dynamizmu gospodarki łagodzenia zagrożeń; ładu konkurencyjnego, wykluczenia społecznego, środowiska naturalnego. Koncepcja ta wydaje się niezwykle uniwersalnym modelem możliwym do realizacji w krajach UE przy wykorzystaniu strategii Europa 2020. Jednym z priorytetów strategii Europa 2020 jest, rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu – gospodarka charakteryzująca się wysokim poziomem zatrudnienia i zapewniająca spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną. Rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu oznacza wzmocnienie pozycji obywateli poprzez zapewnienie wysokiego poziomu zatrudnienia, inwestowanie w kwalifikacje, zwalczanie ubóstwa oraz modernizowanie rynków pracy, systemów szkoleń i ochrony socjalnej, aby pomóc ludziom przewidywać zmiany i radzić sobie z nimi oraz móc budować spójne społeczeństwo. Ważne jest również, aby korzyści ze wzrostu gospodarczego rozkładały się równomiernie w całej Unii. Bardzo istotnym problemem społecznym, z którym muszą sobie poradzić kraje UE, jest starzejące się społeczeństwo i rosnąca światowa konkurencja. Europa musi wykorzystać potencjał swojej siły roboczej. Jeśli chce zwiększyć współczynnik aktywności zawodowej, potrzebne będą strategie na rzecz zwiększenia równouprawnienia płci. Unia Europejska, w ramach strategii Europa 2020 musi podjąć następujące działania: • w zakresie zatrudnienia w UE pracuje dziś tylko 66% czynnych zawodowo, podczas gdy w USA i Japonii liczba ta wynosi ponad 70%, szczególnie niskie są wskaźniki zatrudnienia kobiet i osób starszych; kryzys dotknął szczególnie ludzi młodych – bezrobocie wynosi wśród nich ponad 21%; • w obszarze umiejętności około 80 mln osób ma niskie lub podstawowe kwalifikacje, a niezależnie od tego przez całe życie uczą się głównie najbardziej wykształceni; do 2020 roku 16 mln miejsc pracy muszą zająć pracownicy z wysokimi kwalifikacjami; jednocześnie liczba miejsc pracy na których mogą być zatrudnieni pracownicy z niskimi kwalifikacjami spadnie o 12 mln; • w dziedzinie; walki z ubóstwem: przed kryzysem zagrożonych ubóstwem było 80 mln osób, z czego 19 mln to dzieci; 8% ludzi pracujących nie zarabia wystarczająco dużo, aby przeskoczyć próg ubóstwa; szczególnie zagrożeni są bezrobotni. Realizacja tego priorytetu będzie wymagać modernizacji i wzmocnienia roli wspólnej polityki w obszarze zatrudnienia, edukacji i szkolenia oraz systemów ochrony socjalnej poprzez zwiększenie współczynnika aktywności zawodowej i ograniczenie strukturalnego bezrobocia, jak również zwiększenie poczucia od10 E. Mączyńska, Społeczna gospodarka rynkowa. Kontrowersje i nieporozumienia, w: Ład gospodarczy jako efekt działalności państwa w społecznej gospodarce rynkowej, PTE, Warszawa 2005, s. 56. – 31 – powiedzialności społecznej w sektorze biznesu. W tym względzie duże znaczenie ma zapewnienie dostępu do opieki nad dziećmi i innymi osobami pozostającymi na utrzymaniu osób pracujących. Najważniejszym elementem będzie stosowanie modelu elastycznego rynku pracy i bezpieczeństwa socjalnego (flexicurity) oraz umożliwienie ludziom zdobywania nowych umiejętności w celu przystosowania się do nowych warunków i na wypadek ewentualnych zmian w karierze zawodowej. Dużego wysiłku wymagać będzie walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym oraz zmniejszenie nierówności w obszarze zdrowia, tak aby rozwój przyniósł korzyści wszystkim. Ważne będzie także wspieranie zdrowia i aktywności osób starszych, aby umożliwić osiągnięcie spójności społecznej oraz wyższej wydajności. 1.3. Wspólna solidarność energetyczna Solidarność, jako zasada ustrojowa Unii Europejskiej, najczęściej oznacza połączenie zasady współpracy i lojalności. Realizację solidarnych działań można zaobserwować w zakresie polityki budżetowej, na którą składają się proporcjonalnie wszystkie kraje członkowskie, czy też strukturalnej i regionalnej, z której czerpią najwięcej najbardziej potrzebujący. Solidarność energetyczna jest w Unii Europejskiej pojęciem najczęściej używanym dla osiągnięcia stanu, do którego należy dążyć.11 Solidarność energetyczna wpisuje się w zrównoważony rozwój. Oznacza on bowiem długotrwałe wykorzystanie odnawialnych źródeł energii oraz zasobów naturalnych, efektywne użytkowanie źródeł nieodnawialnych, utrzymanie stabilności i ciągłości procesów ekologicznych i ekosystemów, ochronę i dbałość o różnorodność genetyczną oraz ochronę środowiska naturalnego w ujęciu szerokim, jak i zachowanie i pracę nad polepszeniem ogólnego stanu zdrowia ludzkości oraz próbę zapewnienia ludzkości dobrobytu.12 Celem solidarności energetycznej powinno być zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego we wszystkich krajach Wspólnot. Pierwszym krokiem w kierunku budowy wspólnej polityki energetycznej Unii Europejskiej było opublikowanie w marcu 2006 roku „Zielonej Księgi” i Europejskiej strategii na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii. Wyróżniono w niej sześć obszarów priorytetowych: • solidarność państw członkowskich, • bezpieczeństwo i konkurencyjność zaopatrzenia w energię, • zmiany klimatyczne, • innowacje w zakresie technologii energetycznych, • spójna, zewnętrzna polityka energetyczna.13 J. Ciechanowicz-McLean, T. Bojar-Fijałkowski, Solidarność energetyczna Unii Europejskiej, w: Solidarność jako zasada działania Unii Europejskiej, red. C. Miki, Wyd. TNOiK, Toruń, 2009, s. 258. 12 S. Kozłowski, Ekorozwój, Wyzwanie XXI wieku, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 83. 13 J. Ciechanowicz-McLean, T. Bojar-Fijałkowski, Solidarność energetyczna …, op. cit., s. 263. 11 – 32 – Postulaty, które zostały zawarte w Zielonej Księdze dotyczą wytycznych w zakresie wspólnej polityki energetycznej. Przedstawiciele Komisji Europejskiej twierdzą, że całkowicie zintegrowana polityka energetyczna w ramach Wspólnoty nie jest aktualnie możliwa do realizacji. Jednak kraje UE powinny otwierać narodowe rynki na konkurencję, zwiększać bezpieczeństwo dostaw oraz prowadzić jednolitą politykę wobec surowcowych potęg, jaką na przykład jest Rosja. Największe kraje członkowskie UE przez wiele lat blokowały próby koordynowania zakupów energii czy jej dystrybucji. Jednak, gdy Rosja w 2006 roku użyła– gazu jako instrumentu politycznego nacisku, Unia Europejska przyspieszyła prace nad wspólną polityką energetyczną.14 Konieczne jest wdrożenie odpowiednich mechanizmów zapewniających solidarność państw członkowskich w przypadku kryzysu energetycznego. Przykładem mogą być projekty połączenia systemów elektroenergetycznych Polski, Niemiec i Litwy oraz budowa wspólnej elektrowni atomowej przez Polskę, Litwę, Łotwę i Estonię.15 U podstaw solidarnej polityki energetycznej krajów UE powinny znaleźć się poniższe zasady: • dywersyfikacja źródeł energii z uwagi na ochronę środowiska i bezpieczeństwo energetyczne; • solidarność w sytuacjach kryzysowych wstrzymania dostaw ropy czy gazu do któregoś z 27 krajów; • skoordynowana jednolita współpraca z krajami będącymi głównymi eksporterami i importerami energii oraz państwami tranzytowymi.16 1.4. Polityka regionalna i strukturalna Politykę strukturalną utożsamia się zazwyczaj z polityką regionalną, prowadzoną w regionach, w których występują sektory gospodarki schyłkowe bądź problemowe. Realizowana jest znacznie szerszymi środkami, niż polityka regionalna, również przez inne formy polityki (rolną, przemysłową). Można przyjąć, że polityka regionalna stanowi określoną część polityki strukturalnej i oznacza bezpośrednie i pośrednie oddziaływanie na przestrzenną strukturę gospodarki przez wspomaganie rozwoju wybranych regionów. Polityka strukturalna Unii Europejskiej jest formą celowej integracji państw chociażby w zakresie wspomagania rozwoju procesów restrukturyzacyjnych w regionach zacofanych. Rozumiana w ten sposób polityka powinna prowadzić do zrównoważenia rozwoju kraju w jego strukturze regionalnej, E. Lorek, Rozwój zrównoważonej energetyki w wymiarze międzynarodowym, europejskim i krajowym, w: Teoria i praktyka zrównoważonego rozwoju, red. A. Graczyk, Wyd. AE, Wrocław 2007, s. 168. 15 J. Ciechanowicz-McLean, T.Bojar-Fijałkowski; Solidarność energetyczna …, op. cit., s. 64. 16 Ibidem, s. 267. 14 – 33 – przyczyniając się tym samym do podnoszenia dynamiki wzrostu gospodarczego całego kraju.17 Komisja Europejska uznała, że prowadzona w latach 2007–2013 polityka strukturalna powinna nie tylko uwzględniać cele strategii sformułowanej w Lizbonie i Goteborgu, lecz także zapewniać ich realizację poprzez krajowe i regionalne programy.18 Podejmowane w latach 2007–2013 działania koncentrują się na czterech priorytetach: • innowacje i gospodarka oparta na wiedzy; • ochrona środowiska i przeciwdziałanie klęskom żywiołowym; • poprawa dostępności regionów i poziomu podstawowych usług; • pełne zatrudnienie, poprawa jakości i wydajności pracy.19 Priorytety te są realizowane w ramach trzech nowo sformułowanych celów polityki regionalnej. W ramach pierwszego z nich, konwergencja i konkurencyjność, pomoc ukierunkowana będzie na niwelowanie różnic w rozwoju gospodarczym najsłabiej rozwiniętych regionów i państw członkowskich z pozostałą częścią obszaru UE. Drugi cel, konkurencyjność regionów i zatrudnienie, zakłada podnoszenie konkurencyjności gospodarek regionalnych i poziomu zatrudnienia w regionach. Trzeci cel; europejska współpraca terytorialna, ma być ukierunkowany na wzmocnienie współpracy transgranicznej, ponadnarodowej i międzyregionalnej na rzecz zrównoważonego rozwoju terytorialnego Unii Europejskiej. W latach 2007–2013 realizacją tych celów wspomogą Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Społeczny oraz Fundusz Spójności. W ramach celu pierwszego wsparciem z funduszy strukturalnych objęte zostaną najsłabiej rozwinięte regiony UE, których PKB per capita jest niższy niż 75% średniej unijnej. Pomocą w ramach tego celu objęte zostaną również regiony tak zwanemu efektu statystycznego. W wyniku rozszerzenia UE o 10 krajów Europy Środkowej i Wschodniej liczba ludności wzrosła o około 20%, a PKB tylko o 5%. W efekcie przeciętny poziom PKB per capita obniżył się o około 12,5 pkt. procentowego w stosunku do średniej dla UE-15. Dla 18 regionów o poziomie PKB niższym niż 75% średniej UE-15, zamieszkałych przez około 19 milionów ludzi wiązałoby się to z przekroczeniem progu kwalifikującego do pomocy w ramach celu pierwszego w rozszerzonej Unii. Regiony te objęte byłyby w latach 2007–2013 wsparciem przejściowym, ponieważ nie zmienią się obiektywne trudności, które muszą one przezwyciężyć. Wsparcie jest wyższe niż świadczone obecnie w regionach, które przekroczyły próg uzyskania pomocy w ramach celu pierwszego i usta17 B. Ekstanowicz, M. J. Malinowski, Polityka strukturalna Unii Europejskiej, Wyd. A. Marszałek, Toruń 2010, s. 12. 18 Nowe partnerstwo dla spójności; konwergencja, konkurencyjność, współpraca. Trzeci raport na temat spójności gospodarczej i społecznej, Komisja Europejska, Luksemburg 2004. 19 M. Bujnowski, Reforma polityki spójności UE zaproponowana w trzecim raporcie kohezyjnym, „Wspólnoty Europejskie” 2004 nr 3(149), s. 41. – 34 – łoby z końcem przyszłego okresu programowania (z końcem 2013 roku). Ponadto w ramach tego celu, obok pomocy z funduszy strukturalnych, do niektórych krajów trafia pomoc z Funduszu Spójności.20 Wsparcie w ramach celu drugiego; Konkurencyjność regionów i zatrudnienie jest kierowane do wszystkich wspólnotowych regionów, z wyjątkiem tych, które objęto celem pierwszym i udzielane w ramach dwojakiego rodzaju programów regionalnych i narodowych. Programy regionalne mają za zadanie podniesienie konkurencyjności i restrukturyzacje regionów mających trudności strukturalne. Są one finansowane z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i współfinansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Programy narodowe służą wdrażaniu reform na rynku pracy, mających na celu zwiększenie poziomu zatrudnienia, poprawę wydajności pracy i przezwyciężenie barier w dostępie do rynku pracy, zgodnie z zaleceniami Europejskiej Strategii Zatrudnienia. Cel trzeci, europejska współpraca terytorialna, dotyczy współpracy na rzecz rozwoju przestrzennego i stanowi nowe rozwiązanie w systemie polityki spójności UE. Jego ustanowienie jest konsekwencją pozytywnej oceny działań podejmowanych dotychczas w ramach inicjatywy wspólnotowej Interreg. Doświadczenia współpracy na różnych szczeblach mogą być wykorzystane do wsparcia zrównoważonego rozwoju terytorialnego Unii. Działania w ramach tego celu są finansowane z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Zgodnie z decyzją Komisji Europejskiej; 78% środków funduszy zostało zlokalizowanych na obszarach celu pierwszego, 18% zostanie podzielone w ramach celu drugiego oraz pozostałe 4% w ramach celu trzeciego.21 W latach 2007–2013 wydatki na politykę regionalną wyniosą 36% budżetu unijnego. Jest to kwota 350 mld EUR w ciągu siedmiu lat. Do otrzymania tych środków kwalifikuje się 17 z 27 krajów UE. Wszystkie kraje członkowskie UE mogą aplikować o fundusze na badania naukowe i innowacje i zrównoważony rozwój w regionach mniej rozwiniętych. *** Włączenie zrównoważonego rozwoju do wszystkich polityk europejskich ma służyć ich funkcjonowaniu w taki sposób, by się równoważyły na rzecz realizacji celów gospodarczych, społecznych i ochrony środowiska. Niezwykle ważne w tym zakresie było przyjęcie do realizacji w marcu 2010 roku nowej strategii. Europa 2020, która pokazuje, że Europa powinna i może się rozwijać w sposób inteligentny i zrównoważony, sprzyjać włączeniu społecznemu, umie znaleźć sposób na stworzenie nowych miejsc pracy i określić kierunek rozwoju społeczeństwa. Zrównoważony rozwój oznacza budowanie zrównoważonej i konkurencyjnej gospodarki efektywnie korzystającej z zasobów, wykorzystując do tego pozycję 20 21 Ibidem, s. 41. Narodowy Plan Rozwoju 2007–2013, dostęp: www.npr.gov.pl [data wejścia:10–04–2007]. – 35 – Europy w wyścigu do nowych procesów i technologii, w tym technologii przyjaznych środowisku, przyspieszając wprowadzanie inteligentnych sieci, a także wzmacniając przewagę konkurencyjną europejskiego biznesu, oraz pomagając konsumentom docenić wartość efektywnego korzystania z zasobów. Skonstruowanie i ewolucja funkcjonujących wspólnych polityk z uwzględnieniem zasad zrównoważonego i trwałego rozwoju zwiększy również spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną krajów Unii Europejskiej. – 36 – 2 Wojciech Piontek Ewolucja europejskiej polityki klimatycznej w aspekcie budowy gospodarki niskoemisyjnej EVOLUTION OF THE EUROPEAN CLIMATE POLICY IN THE ASPECT OF FORMING LOW EMISSION ECONOMY Abstract: Reference to the increase in the phenomena of climate changes in 1992 United Nations Framework Convention on Climate Change was signed during the conference in Rio de Janeiro. By signing the Convention, there were initiated global activities in order to prevent climate changes. By fulfilling the adopted obligations The European Union undertook definite actions aimed at reaching the levels of emission reduction over the declared values. The last stage of activities is the initiated process of building low emission economy. The concept of building low emission economy was conceived under the influence of two factors: a) necessity to rationalize the application of natural resources in the light of increasingly strongly perceived their limitedness as well as the necessity to guarantee the bases of development for the future generations, b) adopted assumption of the existence of the interdependence between climate changes and human activities. – 37 – Among the documents that are significant from the point of view of building low emission economy in Europe, the following strategies deserve special attention: EUROPE 2020. A strategy for smart, sustainable and inclusive growth, A Roadmap for moving to a competitive low carbon economy in 2050. The latter document indicates long-term aims of the Community’s climate policy. It assumes reaching by the Community 80-95% reduction in the national emission of CO2 to the year 2050 in comparison with the year 1990. Low emission economy should be built on the bases of the values resulting from the European Christian roots. Simultaneously, it should work on the basis of the concept of economic model presented by Adam Smith in the work Inquiry into the nature and causes of the health of nations. It should be a free market economy in its classical liberal shape. According to the definition of sustainable development it should contribute to durable improvement in the quality of life of contemporary and future generations by means of shaping appropriate proportions between the three capitals: economic, human and natural. Acknowledging the legitimacy of the proposal of building low emission economy one should pay attention to significant reservations which concern the goals indicated by the European Union, to the assumptions connected with the method of their execution as well as to applicable instruments. They make reaching the adopted goals a little realistic, moreover, climate policy constitutes a significant threat to European economy. Key words: climate policy, low emission economy, climate change O dpowiadając na nasilające się zjawiska zmian klimatu – będące w powszechnej ocenie konsekwencją gospodarczej działalności człowieka – w 1992 roku sporządzono Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu sygnowaną w 1994 roku podczas Konferencji w Rio de Janeiro. Sygnując Konwencję zainicjowano globalne działania na rzecz przeciwdziałania zmianom klimatu. Postanowienia zawarte w Konwencji Klimatycznej zostały skonkretyzowane w podpisywanych w kolejnych latach protokołach i porozumieniach. Na mocy wymienionych dokumentów kraje sygnatariusze zobowiązały się do osiągnięcia redukcji gazów cieplarnianych (GHG1) w stosunku do przyjętych dla nich lat bazowych. Realizując powzięte zobowiązania Unia Europejska podjęła zdecydowane działania mające na celu osiągnięcie poziomów redukcji emisji ponad wielkości deklarowane. Ostatnią z faz działań jest zainicjowany proces budowy gospodarki niskoemisyjnej. 1 GHG – greenhoue gas. – 38 – 2.1. Wspólnotowa polityka klimatyczna Europejska polityka klimatyczna zbudowana została na fundamencie celów i zobowiązań wynikających z Konwencji Klimatycznej ONZ, Protokołu z Kioto, Protokołu z Marrakeszu, porozumienia z Kopenhagi, Kankum, jak również strategii lizbońskiej. Polityka podlega nieustającemu procesowi ewolucji wyrażającemu się w nowych celach, a także nowych dokumentach o charakterze strategicznym, jak i operacyjnym. Analiza dokumentów pozwala na obserwację ewolucji polityki klimatycznej, stopniowego przechodzenia od celów stricte redukcyjnych do rozwiązań o charakterze systemowym. Nadrzędnym celem podejmowanych działań – będących wynikiem ewolucji polityki – jest budowa w Europie nowego systemu gospodarczego, nazwanego gospodarką niskoemisyjną. Koncepcja budowy gospodarki niskoemisyjnej narodziła się pod wpływem dwóch kluczowych czynników: • konieczności racjonalizacji wykorzystania zasobów naturalnych, w świetle coraz silniej dostrzeganej ich ograniczoności, jak również konieczności zagwarantowania podstaw rozwoju dla przyszłych pokoleń; • założenia o istnieniu zależności pomiędzy następującymi zmianami klimatu, a działalnością człowieka2. Prognozy rozwoju gospodarczego w skali globalnej do roku 2050 przewidują 30% wzrost liczby ludności, która wyniesie 9 mld osób. Wzrostowi populacji towarzyszyć będą z jednej strony stałe procesy podnoszenia jakości życia, z drugiej procesy wyrównywania poziomu życia pomiędzy krajami aktualnie zaliczanymi do krajów rozwiniętych, a pozostałymi krajami. W sytuacji ograniczonych i stopniowo ulegających wyczerpaniu zasobów naturalnych urzeczywistnianie dalszego rozwoju społeczno – gospodarczego w skali globalnej jest możliwe tylko i wyłącznie w drodze racjonalizacji, jak i zwiększenia efektywności wykorzystania zasobów naturalnych.3 Wskazany cel nadrzędny polityki klimatycznej podlega dezagregacji na cele szczegółowe o charakterze ekonomicznym, społecznym, ekologicznym, jak i politycznym. Na płaszczyźnie ekonomicznej realizacja celów polityki klimatycznej ma Europie przynosić wymierne korzyści ekonomiczne, wyrażające się uzyskiwaniem przewagi konkurencyjnej i technologicznej, optymalizacją procesów produk- Podkreślenia wymaga fakt, że zależność pomiędzy działalnością człowieka a zmianami klimatycznymi nie jest naukowo udowodniona i jest źródłem sporów w środowiskach naukowych, co do rzeczywistych przyczyn zjawiska. Należy jednocześnie zauważyć, że zmiany stężeń CO2 w atmosferze ziemskiej, są zjawiskiem naturalnym obserwowanym na przestrzeni wszystkich epok geologicznych. Dowiedziono także naukowo, że w przyrodzie istnieją naturalne regulatory, wykorzystujące złożone sprzężenia zwrotne, które stabilizują temperaturę na Ziemi. Sam zaś efekt cieplarniany jest zjawiskiem, które spowodowało wzrost średniej temperatury do +15oC i umożliwiło powstanie życia w jego dzisiejszym kształcie. Aktualne zaś stężenie CO2 w atmosferze należy do najniższego w historii Ziemi. 3 Komisja Wspólnot Europejskich, Europa efektywnie korzystająca z zasobów – inicjatywa przewodnia strategii „Europa 2020”, KOM(2011) 21. 2 – 39 – cji i ograniczaniem jej kosztów (w tym ograniczeniem kosztów związanych z monitorowaniem emisji zanieczyszczeń), oszczędnościami finansowymi wynikającymi między innymi ze zużywania coraz mniejszej ilości surowców4. W wymiarze społecznym oczekiwanymi korzyściami są ograniczenie kosztów związanych z przedwczesną śmiertelnością, nowe stabilne miejsca pracy, jak również zmiana modelu konsumpcji. Podejmowanie działań na rzecz tworzenia w Europie trwałych miejsc pracy jest szczególnie istotnym w świetle zjawiska realizowania coraz większej części produkcji w krajach azjatyckich. Zaniechanie działań długofalowych będzie w Europie skutkowało nasilającymi się problemami związanymi z bezrobociem i niewydolnością systemów emerytalnych. W wymiarze politycznym realizacja polityki klimatycznej winna prowadzić do stopniowego uniezależnienia gospodarki europejskiej od dotychczasowych dostawców surowców. Przedstawionym prognozowanym korzyściom wynikającym z budowy gospodarki niskoemisyjnej, należy przeciwstawić wysokie koszty urzeczywistnienia zakładanego scenariusza działań. Wśród koniecznych do poniesienia kosztów na pierwszy plan wysuwają się koszty związane z finansowaniem badań naukowych, jak i koszty związane z procesami inwestycyjnymi. Skala koniecznych do poniesienia wydatków jest trudna do oszacowania. Według dostępnych szacunków w najbliższych 40 latach publiczne i prywatne inwestycje będą średnio większe o około 270 mld EUR rocznie5. Rodzi się zatem istotne pytanie o zdolność państw członkowskich do sfinansowania wymaganych działań. Sugerowane przez Komisję Europejską wykorzystanie środków funduszy spójności, jak również poprawa w zakresie efektywnego użytkowania zasobów, poprzez między innymi recykling odpadów, lepsze gospodarowanie odpadami, zmiany zachowań konsumentów, a także wzmocnienie odporności ekosystemów może okazać się niewystarczające. Problem ten wydaje się istotny w aspekcie zagrożenia niewypłacalnością kolejnych państw strefy euro. Spośród dokumentów strategicznych, istotnych z punktu widzenia budowy w Europie gospodarki niskoemisyjnej szczególną uwagę zwracają strategie: • Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu6; • Plan działań na rzecz przejścia do konkurencyjnej gospodarki niskoemisyjnej w 2050 roku.7 Pierwszy ze wskazanych dokumentów Europa 2020 jest odpowiedzią Wspólnoty na konsekwencje kryzysu ekonomicznego ostatnich lat, jednocześnie dokument 4 Zgodnie z szacunkami Komisji Europejskiej w całym 40–letnim okresie wzrost efektywności energetycznej i przechodzenie na niskoemisyjne źródła energii produkowanej lokalnie przyczynią się do zmniejszenia średnich kosztów paliwa w UE o 175–320 mld EUR rocznie. 5 Komisja Wspólnot Europejskich, Plan działania prowadzący do przejścia na konkurencyjną gospodarkę niskoemisyjną do 2050 roku, s. 12, KOM(2011) 112. 6 Komisja Wspólnot Europejskich, EUROPA 2020, Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, KOM(2010) 2020. 7 KOM(2011) 112. – 40 – należy traktować jako rozwinięcie i kontynuację wcześniejszych dokumentów strategicznych. Strategia wyznacza trzy wzajemnie ze sobą powiązane priorytety: • rozwój inteligentny, rozumiany jako rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji; • rozwój zrównoważony, wyrażający się we wspieraniu gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej; • rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu, polegający na wspieraniu gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną. Wskazane priorytety znajdują przełożenie na wymierne cele. W zakresie polityki klimatycznej należą do nich redukcja do 2020 roku emisji CO2 co najmniej o 20% w porównaniu z poziomem z 1990 roku (jeśli pozwolą na to warunki geopolityczne nawet o 30%), zwiększenie udział odnawialnych źródeł energii w całkowitym zużyciu energii do 20% oraz zwiększenie efektywność wykorzystania energii o 20%. Realizacja priorytetów, jak i poszczególnych celów szczegółowych Strategii realizowana jest poprzez siedem projektów przewodnich: Unia innowacji, Młodzież w drodze, Europejska agenda cyfrowa, Europa efektywnie korzystająca z zasobów, Polityka przemysłowa w erze globalizacji, Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia, Europejski program walki z ubóstwem. Z punktu widzenia celu, jakim jest budowa gospodarki niskoemisyjnej szczególne znaczenie ma inicjatywa przewodnia Europa efektywnie korzystająca z zasobów (KOM(2011) 21). Jej celem jest stworzenie ram strategicznych wspierających transformację gospodarki europejskiej w gospodarkę niskoemisyjną opartą na efektywnym korzystaniu z zasobów. Transformacja ta powinna Europie przynieść wymierne korzyści w postaci: • poprawy wyniku finansowego, przy jednoczesnym ograniczeniu wykorzystania zasobów; • określenia i stworzenia nowych możliwości wzrostu gospodarczego i szerszej działalności innowacyjnej oraz zwiększenia konkurencyjności UE; • zapewnienia dostaw podstawowych zasobów; • przeciwdziałania zmianom klimatu i ograniczania wpływu korzystania z zasobów na środowisko. Szczególną uwagę w ramach projektu Europa efektywnie korzystająca z zasobów zwraca się na wykorzystanie, w procesie budowy gospodarki niskoemisyjnej, efektów synergicznych. Zalecanymi do wykorzystania efektami synergii są: • miejsca pracy tworzone w sektorach związanych z trwałym wzrostem gospodarczym często są bardziej pewne i charakteryzują się wysokim potencjałem eksportowym oraz możliwościami tworzenia wartości ekonomicznej; • działania związane ze zmianą klimatu i efektywnością energetyczną mogą one przyczyniać się do zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego oraz ograniczenia podatności na szoki paliwowe; – 41 – • zastosowanie technologii niskoemisyjnych nie tylko pozwala na ograniczenie emisji, ale często korzystnie wpływa na jakość powietrza, poziom hałasu oraz zdrowie publiczne; • zwiększenie współczynników recyklingu, obniżającego popyt na surowce oraz umożliwi ponowne wykorzystanie cennych materiałów, które w innym przypadku zostałyby utracone, jak również – ograniczenie zużycia energii i emisji gazów cieplarnianych powstających przy wydobyciu i przetwarzaniu; • udoskonalenie projektowania produktów może zarówno zmniejszyć popyt na energię i surowce, jak i sprawić, aby produkty były trwalsze i łatwiej poddawały się recyklingowi. Pobudza to także działalność innowacyjną, tworzenie nowych możliwości dla przedsiębiorców oraz nowych miejsc pracy; • poprawa efektywności energetycznej ogranicza przede wszystkim zapotrzebowanie na produkcję energii oraz infrastrukturę; to z kolei prowadzi do zmniejszenia zapotrzebowania na zasoby gruntowe; przykładowo, obniżenie zużycia energii w UE o 1% oznaczałoby, że Europa potrzebowałaby o 50 elektrowni lub 25 tys. turbin wiatrowych mniej. Plan działań na rzecz przejścia do konkurencyjnej gospodarki niskoemisyjnej wyznacza długookresowe cele polityki klimatycznej Wspólnoty. Osiągnięcie gospodarki niskoemisyjnej w rozumieniu strategii oznacza osiągnięcie przez Wspólnotę 80%-95% redukcji krajowych emisji CO2 do 2050 roku w porównaniu z 1990 rokiem. Osiągnięcie powyższego celu – przy założeniu podjęcia działań ograniczających emisję przez kraje rozwijające się – zgodnie z przyjętymi założeniami powinno przyczynić się do zahamowania wzrostu temperatury na świecie o ponad 2oC. Doświadczenia związane z wdrażaniem Protokołu z Kioto pozwalają oczekiwać, że komplementarne wobec działań europejskich działania ze strony państw rozwijających się, a także pozostałych państw wysokorozwiniętych nie zostaną podjęte. W praktyce będzie to oznaczało, że działania Europy nie będą miały wpływu na zahamowanie zmian klimatycznych w skali globalnej. Unia Europejska odpowiada bowiem jedynie za 10% światowej emisji GHG. Zgodnie z przyjętymi założeniami i opracowanymi scenariuszami krajowe redukcje emisji na poziomie 40% i 60% w stosunku do poziomu bazowego będą ekonomicznie efektywne do 2030 roku i 2040 roku. Przyjęta ścieżka redukcji emisji zakłada 1% roczną redukcję emisji do roku 2020, 1,5% redukcję w latach 2020 – 2030 i 2% redukcję w latach 2030–2050. Scenariusz redukcji emisji GHG w wymiarze czasowym i sektorowym przedstawia rysunek 2.1. – 42 – Rysunek 2.1. Redukcja emisji gazów cieplarnianych do roku 2050 [%] Figure 2.1. Reduction in the emission of greenhouse gases till 2050 [%] 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050 Źródło: KOM(2011) 112. Merytoryczne zastrzeżenia budzi także fakt, że analizowana strategia budowy gospodarki niskoemisyjnej stworzona na założeniach, że do roku 2050 powstaną pożądane technologie niskoemisyjne, będą mogły być wykorzystywane na masową skalę, jednocześnie Europa będzie liderem innowacyjności i pozostanie dysponentem technologii niskoemisyjnych. W sytuacji niespełnienia wskazanych warunków koniecznych, poniesione przez Europę wydatki finansowe, nie przyniosą oczekiwanych korzyści. Bezdyskusyjnym pozostaje wysokie prawdopodobieństwo ucieczki technologii – przy założeniu że powstaną – do Chin. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że wielkości przyszłych europejskich emisji GHG bilansowane są w oparciu o założenie wykorzystania niesprawdzone ekologicznie technologii, takich jak technologia wychwytu i składowania CO2 (CCS). Trudno bowiem określić, jakie będą konsekwencje pompowania na masową skalę CO2 pod ziemię. Realizacja celów polityki klimatycznej prowadzona jest z wykorzystaniem dwóch wzajemnie uzupełniających się grup instrumentów. Pierwszą stanowią instrumenty prawne definiujące podstawowe normy środowiskowe i obowiązki podmiotów korzystających ze środowiska przyrodniczego. Druga grupa to instrumenty ekonomiczne generujące efektywność ekonomiczną działań proekologicznych. W grupie instrumentów ekonomicznych wyróżnić można: • instrumenty oparte na fundamencie podatków ekologicznych (w Polsce mających formę opłat i kar ekologicznych), w ramach instrumentów opartych na fundamencie podatków ekologicznych stosowane są instrumenty sankcyjne oraz instrumenty motywacyjne. Będące podstawą systemu podatki i opłaty – 43 – ekologiczne kształtują ekonomiczną efektywność przedsięwzięć proekologicznych. Dodatkowe obciążenia finansowe z nich wynikające stwarzają bodźce do podejmowania działań redukujących emisję zanieczyszczeń i w konsekwencji do zmniejszania dodatkowych obciążeń. Podatki ekologiczne stają się źródłem finansowania stosowanych instrumentów motywacyjnych. Dokonująca się redystrybucja środków finansowych spełnia wymogi sprawiedliwości formalnej; • instrumenty wykorzystujące mechanizm rynkowy. W ramach instrumentów bazujących na mechanizmie rynkowym szczególną uwagę zwracają instrumenty wynikające z Protokołu z Kioto; należą do nich dwie grupy instrumentów: działania bezpośrednie polegające na redukcji emisji w kraju będącym sygnatariuszem Protokołu oraz na zalesianiu i przywracaniu lesistości, mechanizmy elastyczne (wspomagające działania bezpośrednie) polegające na pozyskiwaniu redukcji dokonanych w państwach trzecich i ich rozliczaniu jako redukcje własne. Do mechanizmów elastycznych należą handel emisjami (Emission Trading – IET), mechanizm wspólnych wdrożeń (Joint Implementation – JI), mechanizm czystego rozwoju (Clean Development Mechanism – CDM). Podstawowymi działaniami podejmowanymi przez państwa będące stronami Protokołu z Kioto w celu realizacji zobowiązań powinny być działania zaliczane do działań bezpośrednich. Mechanizmy elastyczne winny zaś pełnić funkcję uzupełniającą. Ich stosowanie podyktowane jest przesłankami ekonomicznymi, a w szczególności dążeniem do redukcji kosztów realizacji zobowiązań. Kończąc rozważania nad wspólnotowymi celami w zakresie polityki klimatycznej uzasadnionym jest postawienie pytań o alternatywne sposoby ograniczenia światowej emisji gazów cieplarnianych. Do potencjalnie możliwych scenariuszy działań zaliczyć należy: • ograniczenie wymiany gospodarczej – w tym przenoszenia produkcji – do krajów nierespektujących zasad ekologicznych i będących zarazem głównymi emitentami GHG; • podjęcie rzeczywistych działań na rzecz zwiększania lesistości i przywracania zdrowia i witalności zasobom leśnym w skali globalnej. W obszarze ograniczania wymiany gospodarczej z krajami będącymi największymi emitentami gazów cieplarnianych w pierwszej kolejności należy poddać weryfikacji współpracę gospodarczą Europy z Chinami i Indiami. Przeniesienie produkcji realizowanej we wskazanych państwach do Europy przyczyni się do znaczącego ograniczenia emisji GHG ze względu na trzy istotne czynniki: • produkcja będzie realizowana zgodnie z europejskimi standardami; w Chinach i Indiach odbywa się z naruszaniem elementarnych norm środowiskowych; • stosowanie dostępnych technologii BAT spowoduje zaprzestanie marnotrawienia surowców charakterystycznego dla produkcji prowadzonej w Chinach i Indiach; – 44 – • ograniczony zostanie ekologicznie nieuzasadniony transport towarów w skali świata, będący źródłem emisji GHG i marnotrawienia surowców. Uzyskane zostaną także korzyści społeczne, w postaci utworzenia miejsc pracy w Europie. Przedstawiona koncepcja wydaje się być tańszą i łatwiejszą do urzeczywistnienia, w stosunku do proponowanej przez Komisję Europejską koncepcji budowy gospodarki niskoemisyjnej. Za jej podstawową „wadę” należy uznać fakt, że pozostaje w sprzeczności z traktowaną dogmatycznie neoliberalną koncepcją wolnego rynku. 2.2. Istota gospodarki niskoemisyjnej Podejmując problematykę budowy gospodarki niskoemisyjnej w Europie, analizy wymagają, teoretyczne aspekty rozważanego modelu gospodarczego, jak również wielopłaszczyznowe uwarunkowania jego budowy i przyszłego funkcjonowania. Zwrócenia uwagi wymaga również to, że przyszły system gospodarczy nie będzie wynikiem procesów ewolucyjnych, a wynikiem świadomego i celowego działania. Tworzenie gospodarki niskoemisyjnej wymaga zatem precyzyjnego zdefiniowania wartości na jakich zostanie stworzona oraz wskazania koncepcji modelu gospodarczego, w oparciu o który będzie funkcjonowała gospodarka. Odnosząc się do wartości na jakich system powinien zostać zbudowany za jedyne słuszne należy uznać wartości wynikające z europejskich korzeni chrześcijańskich. W pierwszej kolejności system musi służyć dobru osoby ludzkiej i dobru ogólnemu. Cele środowiskowe i gospodarcze nie mogą być stawiane ponad człowieka. W zakresie koncepcji modelu gospodarczego słusznym wydaje się postulowanie, aby dla przyszłej europejskiej gospodarki niskoemisyjnej podstawą funkcjonowania był mechanizm wolnorynkowy w jego klasycznym liberalnym kształcie. Podstawą klasycznej gospodarki liberalnej, opartej na mechanizmach wolnorynkowych jest koncepcja gospodarki przedstawiona przez A. Smitha w dziele Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. Przedmiot zainteresowania autora pozostaje w ścisłej korelacji z ideą zrównoważonego rozwoju, definiowanego jako trwała poprawa jakości życia współczesnych i przyszłych pokoleń, poprzez kształtowanie właściwych proporcji pomiędzy trzema kapitałami: ekonomicznym, ludzkim i przyrodniczym8. Osadzoną na fizjokratycznych fundamentach wizję gospodarki wolnorynkowej charakteryzuje szczególne zainteresowanie problematyką racjonalności gospodarowania, własności prywatnej, dobra ogólnego i sprawiedliwości społecznej, a także roli i obowiązków państwa (panującego) w zapewnianiu szczęścia i zaspokajaniu potrzeb. Racjonalność gospodarowania w teorii liberalnej postrzegana jest jako warunek konieczny dla zapewnienia dobra ogólnego. Działając 8 F. Piontek, Podstawy teorii rozwoju, w: Rozwój. Godność człowieka – gospodarowanie – poszanowanie przyrody, red. B. Piontek, PWE, Warszawa 2007, s. 65. – 45 – zgodnie z własnym interesem homo economicus lepiej służy dobru publicznemu, niż gdyby świadomie stawiał sobie takie zadanie.9 Zainteresowanie A. Smitha kwestiami społecznymi wyraża się między innymi w stwierdzeniu Społeczeństwo, którego przeważająca część członków jest głodna i nieszczęśliwa, z pewnością nie może być kwitnące i szczęśliwe.10 Podejmując problem finansowania dóbr publicznych i społecznych autor uznaje nadrzędną rolę państwa. Państwo (panujący) jest zobowiązane do zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego, jak i zewnętrznego, systemu wymiaru sprawiedliwości, urządzeń i instytucji publicznych mających ułatwiać handel, instytucji których zadaniem jest kształcenie ludzi młodych, jak i obywateli bez względu na wiek. Kluczowe dla teorii liberalnej pojęcie racjonalności gospodarowania w teorii ekonomii definiowane jest w aspekcie ograniczoności zasobów. Konieczność gospodarowania wynika z ograniczoności środków zaspokojenia potrzeb oraz nieograniczoności potrzeb ludzkich. Istotne jest aby wybory i systemy gospodarcze umożliwiały zmniejszenie tej rozpiętości, co też nazwane jest celową racjonalnością. Racjonalność wymaga również spełnienia pewnych warunków, którymi są poświęcenie doraźnych korzyści na rzecz przyszłych długotrwałych oraz stałych korzyści, a także równowagi i równomierności.11 Uwagę zwraca definicja zaproponowana przez A. Łukaszewicza, który zdefiniował pojęcie racjonalności gospodarowania w kontekście problemu nieodnawialnych zasobów naturalnych oraz zamkniętych obiegów (recyklingu). Uznał odzysk i powtórne wykorzystanie w procesie produkcji zużytych elementów aparatu produkcyjnego oraz odpadów tego procesu za warunek racjonalnego gospodarowania. Jeśli wzrostowi gospodarczemu towarzyszy postęp społeczno – ekonomiczny oraz równowaga (harmonia) między społeczeństwem i środowiskiem naturalnym, to może on być wzrostem racjonalnym. Specyfika współczesnego świata (…) sprawia, że problem racjonalności działania gospodarczego staje się problemem etycznym.12 Gospodarowanie racjonalne to gospodarowanie spełniające cztery cechy: • jest działaniem uwzględniającym skutki podejmowanych czynów. Za racjonalne uznaje się działanie planowe, z rozwagą, uwzględniające następstwa danego postępowania; • realizacja celu następuje w drodze doboru skutecznych środków, podstawą doboru środków realizacji celu jest wystarczająco uzasadniona wiedza; • uwzględnia i przestrzega uznaną społecznie hierarchię wartości. W postępowaniu należy uwzględniać społeczne preferencje i hierarchię potrzeb. Racjo9 Z. Sadowski, Przedmowa do wydania drugiego, w: A. Smith Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. VIII. 10 Ibidem. 11 L.W. Biegelesein, Wstęp do nauki ekonomii społecznej, Wyd. Nasza Księgarnia” Warszawa 1937, za: M. Bochenek, Problem racjonalności w polskiej myśli ekonomicznej, Wyd. Key Text, Warszawa 1999, s.46. 12 M. Bochenek, Problem racjonalności w polskiej myśli ekonomicznej, Wyd. Key Text, Warszawa 1999, s.54. – 46 – nalnie postępuje ten, kto zaspokaja najpierw potrzeby podstawowe, a następnie potrzeby wyższego rzędu; • charakteryzuje się wewnętrzną konsekwencją działania i niesprzecznymi zasadami. Nieracjonalne jest mówienie i robienie czegoś innego.13 Syntetyzując stwierdzić należy, że racjonalne działanie to takie, które służy człowiekowi. Weryfikowane jest przez kryteria umocowane w prawie naturalnym. Przykładem połączenia poprawnie zdefiniowanego systemu wartości stawiającego dobro człowieka na pierwszym planie z koncepcją rozwoju zrównoważonego oraz z klasyczną liberalną gospodarką wolnorynkową jest II Karta Praw do Konstytucji Stanów Zjednoczonych (Second Bill of Rights) nazywana także Kartą Praw Ekonomicznych.14 Dokument przedstawiony został 11 stycznia 1944 roku przez prezydenta F. D. Roosevelta podczas Noworocznego Orędzia do Narodu. Ze względu na śmierć prezydenta poprawka nie została wprowadzona w życie. W zamyśle autora miała zapewniać społeczeństwu osiem praw ekonomicznych: • prawo do użytecznej i dobrze płatnej pracy w fabrykach, sklepach, farmach i kopalniach (The right to a useful and remunerative job in the industries or shops or farms or mines of the Nation); • prawo do zarobków wystarczających do zapewnienia odpowiedniego wyżywienia, ubrania i wypoczynku (The right to earn enough to provide adequate food and clothing and recreation); • prawo każdego farmera do uprawy i sprzedaży swoich plonów, co zapewni jemu oraz jego rodzinie godziwe życie (The right of every farmer to raise and sell his products at a return which will give him and his family a decent living); • prawo każdego przedsiębiorcy, dużego i małego, do prowadzenia handlu w atmosferze wolnej od nieuczciwej konkurencji i dominacji monopoli krajowych i zagranicznych (The right of every businessman, large and small, to trade in an atmosphere of freedom from unfair competition and domination by monopolies at home or abroad); • prawo każdej rodziny do posiadania przyzwoitego domu (The right of every family to a decent home); • prawo do opieki zdrowotnej i możliwości cieszenia się dobrym zdrowiem (The right to adequate medical care and the opportunity to achieve and enjoy good health); • prawo do opieki materialnej w starszym wieku oraz w chorobie, po wypadku lub w sytuacji bezrobocia (The right to adequate protection from the economic fears of old age, sickness, accident, and unemployment); • prawo do dobrej edukacji (The right to a good education). 15 E. Geblewicz, Co znaczy „postępować racjonalnie”?, „Prakseologia” 1975 nr 2, za: M. Bochenek, Problem racjonalności …, op. cit., s.56. 14 F. D. Roosevelt, State of the Union Message to Congress, January 11, 1944. Dokument z FDR Presidential Library. 15 F. D. Roosevelt, State of the Union Message to Congress, 11 January 1944, p. 7. 13 – 47 – Nadanie przyszłej gospodarce europejskiej charakteru gospodarki niskoemisyjnej wymaga podjęcia zintegrowanych i wielopłaszczyznowych działań na rzecz rzeczywistego ograniczania negatywnego oddziaływania człowieka na środowisko przyrodnicze. Działaniami o szczególnym znaczeniu się działania w sferze kształtowania świadomości społecznej. Przemiana świadomości społecznej winna prowadzić w pierwszej kolejności do odrzucenia biblijnej propozycji będziecie jako bogowie. Odrzucenie propozycji jest warunkiem koniecznym dla poszanowania człowieka i zasobów natury, kierowania się w działalności gospodarczej dobrem ogółu nie zaś zyskiem finansowym, zmian modelu konsumpcji, konsumowania zgodnie z rzeczywistymi potrzebami, nie pod wpływem działań marketingowych i narzucanych wzorców. Spełnienie warunku staje się podstawą dla działań podejmowanych w sferze energetyki, produkcji, handlu, gospodarki odpadami, konsumpcji. Przeciwieństwem smithowskiej wizji gospodarki liberalnej jest koncepcja gospodarki neoliberalnej. Neoliberalizm charakteryzuje dogmatyczna wiara w mechanizm rynkowy i skuteczność jego działanie w zakresie racjonalności. W teorii tej procesy rynkowe stanowią jedyną słuszną formę funkcjonowania gospodarki i społeczeństw, a mechanizmy rynkowe korygowane są przez założenia nihilizmu. Rynek nie powinien podlegać jakiejkolwiek regulacji ze strony państwa. Brak jest zainteresowania kwestiami społecznymi, a tym bardziej problematyką ekologiczną. Dostrzegane negatywne zjawiska na płaszczyźnie społecznej (bezrobocie, bieda) i ekologicznej uznawane są za koszty ponoszone w imię racjonalności działania16. Podkreślenia wymaga, że racjonalność działania utożsamiana jest z maksymalizacją zysku ekonomicznego i nie ma nic wspólnego z racjonalnością w rozumieniu teorii liberalnej A. Smitha i teorii zrównoważonego rozwoju. Podejście to świadomie odrzuca empirycznie udowodnione niedoskonałości mechanizmu rynkowego. Pomija (traktuje jako konieczne do poniesienia koszty) tak istotne wady rynku jak postępujące procesy monopolizacji gospodarki światowej, występowanie negatywnych efektów zewnętrznych, problemy z zaspokajaniem dóbr społecznych i publicznych, występowanie zjawisk destabilizujących gospodarkę, tendencje do powstawania znaczących, nieakceptowanych społecznie różnic w dochodach i majątku,17 a także jest przyczyną nieracjonalnego gospodarowania zasobami zarówno naturalnymi, jak i kapitałem ludzkim. Fakt lekceważenia przez doktrynę neoliberalną wskazanych wad i niedoskonałości mechanizmu rynkowego dyskwalifikuje neoliberalizm jako model przyszłej gospodarki niskoemisyjnej zgodnej z koncepcją zrównoważonego rozwoju. Wskazane niedoskonałości mechanizmu rynkowego w stopniu istotnym wypaczają istotę rozwoju definiowanego jako proces przeobrażeń, zmian, przechodzenia od stanów lub form bardziej złożonych lub pod pewnym względem doskonalszych, podporządkowanych godności osoby ludzkiej i spełniających kryteria artykułowane przez aksjomaty i depozyt niezrelatywizowa16 17 Z. Sadowski, Przedmowa …, op. cit., s. IX. Podstawy ekonomii, red. R. Milewski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998. – 48 – nych wartości.18 Stają się w skali globalnej źródłem istotnych problemów gospodarczo – społecznych. Przykładem może być obserwowany w skali globalnej proces rozwarstwiania się majątkowego społeczeństw, prowadzący do powstawania zjawiska nazwanego plutonomią (plutonomy). Plutonomia definiowana jest jako stan, w którym wzrost gospodarczy i rozwój realizowane i konsumowane są przez najbogatszych należących do elit społecznych19. Zjawisko występuje ze szczególnym natężeniem w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Kanadzie, a także Rosji, Chinach i Indiach20. W Stanach Zjednoczonych 1% obywateli dysponuje majątkiem równym majątkowi pozostałych 95% społeczeństwa. Obserwowane zjawiska plutonomi podważają słuszność przyjętych przez Komisję Europejską założeń dotyczące wyrównywania się poziomu życia pomiędzy krajami rozwijającymi się i rozwiniętymi w perspektywie najbliższych 40 lat. Budowane na gruncie neoliberalnym całkowicie zasadne dążenie do racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych przybiera także formy wysoce dyskusyjne i etycznie wątpliwe. Przykładem mogą być rozważania noblisty Ch. de Duve proponujące prowadzenie selekcji genetycznej i ograniczania populacji jako narzędzi ochrony zasobów naturalnych dla przyszłych pokoleń. W wywiadzie dla czasopisma New Scientist stwierdza: Konieczna jest wielka mądrość, aby to, co jest potrzebne lub użyteczne w chwili obecnej, poświęcić na rzecz czegoś, co dopiero kiedyś stanie się ważne. Dobór naturalny tak nie działa; uwzględnia wyłącznie to, co jest dziś. Nie obchodzą go nasze prawnuki, prawnuki naszych prawnuków.21 Wskazywane przez autora zależności pozostają w spójności z poglądami cytowanych w artykule ekonomistów. Różnice dotyczą sposobu przeciwdziałania negatywnym zjawiskom. Cytowani ekonomiści postulują tworzenie systemów gospodarczych pozwalających minimalizować różnice pomiędzy potrzebami człowieka, a możliwościami ich zaspokajania, a Ch. de Duve uznaje charakterystyczny dla człowieka egoizm jako uwarunkowany genetycznie, a, co zatem następuje, odpowiednia selekcja genetyczna powinna go ograniczać i zwiększać zdolność człowieka do perspektywicznego myślenia i troski o przyszłe pokolenia. Jednocześnie za jeden ze sposobów zachowania zasobów naturalnych dla przyszłych pokoleń uznaje kontrolę liczebności populacji (w drodze kontroli narodzin) i stwierdza: Mamy dostęp do praktycznych, etycznych i zatwierdzonych przez naukę metod kontroli narodzin. Sądzę więc, że to najbardziej etyczny sposób trzymania w ryzach naszej populacji. 22 B. Piontek, Współczesne uwarunkowania rozwoju społeczno-gospodarczego, Wyd. Hyla, Bytom 2006, s.20. 19 Definicja za: dostęp: www.investopedia.com [data wejścia 15–05–2011]. Termin odnosi się do społeczeństw, w których większość bogactwa jest kontrolowana przez stale malejące mniejszości, wzrost gospodarczy staje się zależny od losów tej samej mniejszości bogatych. 20 Citygroup, Equity Strategy. Plutonomy: Buying luxury, Explaining global imbalances, 16 October, 2005. 21 Ch. de Duve, Genetics of original sin, Yale University Press oraz wywiad Clint Witchalls, Biology Nobelist: Natural selection will destroy us, „New Scientist” 2011 No. 2801. 22 Ch. de Duve, Genetics … op. cit.; C. Witchalls, Biology Nobelist: Natural…,op. cit. 18 – 49 – W koncepcji tej proponuje się zatem stworzenie kontrolowanej liczebnie populacji, która w zależności od praktycznej możliwości eliminacji genu egoizmu będzie kierowała się tylko i wyłącznie zasadą oszczędzania zasobów lub żyła korzystając z zasobów bez jakichkolwiek ograniczeń. Pozostaje także zadać pytania, komu Ch. de Duve odmawia prawa do życia w imię rozwoju i oszczędzania zasobów, w jakim stopniu koncepcję zrównoważonego rozwoju i postulat racjonalności wykorzystania zasobów próbuje wykorzystać do urzeczywistniania idei eugeniki? 2.3. Zagrożenia europejskiej gospodarki niskoemisyjnej Kształtując europejską politykę klimatyczną i dokonując wyboru instrumentów jej realizacji nie uwzględniono szeregu istotnych uwarunkowań, które decydują o efektywności i konsekwencjach prowadzenia dla Europy. Podstawowym zagrożeniem jest nieuwzględnianie neoliberalnego podejścia do gospodarki rynkowej, charakterystycznego dla współczesnego świata. Podejście to znajduje wyraz także w prawodawstwie wspólnotowym, dotyczącym między innymi konkurencyjności. Przyjęta doktryna neoliberalna nie zezwala na jakiekolwiek formy dyskryminowania produkcji i usług, bez względu na uwarunkowania ekonomiczne, społeczne i ekologiczne, w jakich odbywa się wymiana i jest jednostronnie rygorystycznie stosowana wobec przedsiębiorstw europejskich. Przykładem konsekwencji takiego podejścia jest konieczność konkurowania polskich firm budujących drogi z państwowymi firmami chińskimi korzystającymi z dotacji państwowych i stosującymi dumping cenowy. Warunkiem koniecznym osiągnięcia celów środowiskowych realizowanej polityki klimatycznej jest stosowanie jednakowych reguł i zasad przez wszystkie kraje świata. Problem zmian klimatu jest problemem globalnym, co sprawia, że pojedyncze państwa (grupy państw) nie są zdolne do jego rozwiązania. Aktualnie poza grupą państw podejmujących realne działania na rzecz ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, istnieją państwa, które zgadzają się co do konieczności redukcji emisji gazów cieplarnianych, niemniej działania będą podejmowały w bliższej lub dalszej przyszłości oraz państwa odrzucające jakiekolwiek działania na rzecz redukcji emisji. Niespełnienie tego koniecznego warunku efektywnego przeciwdziałania zmianom klimatu prowadzi do powstawania niekorzystnych zjawisk ekonomiczno-społecznych, których beneficjentem staje się Europa prowadząca rygorystyczną politykę klimatyczną. Realizując politykę Komisja Europejska dokonuje samo dyskryminacji przedsiębiorstw. Zagrożenia wynikają między innymi z faktu stosowania instrumentu jakim jest handel emisjami. Instrument ten jest źródłem co najmniej trojakiego rodzaju zagrożeń: A. Wprowadza niepewność i zwiększa ryzyko prowadzenia działalności gospodarczej. Pozwolenia emisji traktować należy jako jedno z istotnych uwarunkowań prowadzenia działalności gospodarczej, porównywalne z obciążenia– 50 – B. C. mi podatkowymi. Pomimo to – w odróżnieniu do obciążeń podatkowych – obciążenia wynikające z konieczności pozyskania praw emisji są nieprzewidywalne. Regulacje prawne i zasady funkcjonowania podlegają nieustannym zmianom inspirowanym z trudnych do zdefiniowania powodów (przykładem mogą być zasady przydziału praw emisji). Prowadzi do utraty konkurencyjności państw i przedsiębiorstw. Zgodnie z dostępnymi szacunkami wdrożenie pakietu klimatycznego w Polsce spowoduje wzrost rocznych kosztów wytwarzania energii o około 8–12 mld PLN rocznie w latach 2020–2030, wzrost nakładów inwestycyjnych o około 60 mld PLN do roku 2030 oraz wzrost hurtowych cen energii u wytwórcy o około 60%. Podwyżka cen energii spowoduje wzrost udziału kosztów energii w budżetach domowych z 11% w roku 2005 do ponad 14%. w latach 2020–2030 (około 18% w przypadku emerytów i rencistów). Nastąpi spadek produkcji energochłonnych przemysłów o około 20% oraz pogorszy się saldo wymiany zagranicznej. Efektem będzie także znacząca utrata miejsc pracy.23 Prawa emisji stały się walorem podlegającym obrotowi, podobnym do instrumentów finansowych. W konsekwencji należy oczekiwać wystąpienia wszystkich znanych z rynków finansowych patologii (miedzy innymi spekulacje). Dodatkowo obrót prawami emisji wykorzystywany jest do działań niezgodnych z prawem. Przykładami mogą być kradzieże z kont praw emisji, czy wyłudzanie zwrotu VAT-u przy wykorzystaniu przepisów o wewnątrzwspólnotowej dostawie usług.24 Potwierdzeniem różnic w podejściu do działań na rzecz ochrony klimatu mogą być dane statystyczne dotyczące zmian emisji gazów cieplarnianych w UE i na świecie (rysunek 2.2). B. Jankowski, Klimat nam zaszkodzi, „Gość Niedzielny” 2011 nr 18; B. Jankowski, Wkrótce prąd w Polsce będzie należał do najdroższych w Europie, „Gazeta Prawna” 2009, 22 stycznia. 24 R. Gwiazdowski, Tu wcale nie chodzi o klimat, „Gość Niedzielny” 2011 nr 4. 23 – 51 – Rysunek 2.2. Emisja gazów cieplarnianych w przeliczeniu na ekwiwalent CO2 w latach 1990–2008/wybrane kraje Figure 2.2. Emission of greenhouse gases per equivalent of CO2 in the years 1990–2008 /selected countries Źródło: Climate Change Connection; accessed: www.climatechangeconnection.org [date of entry 15–05–2011]. Przedstawione dane pozwalają na wyciągnięcie dwóch istotnych wniosków: emisja CO2 dokonywana przez UE-27 stanowi nieznaczny procent globalnej emisji gazów cieplarnianych (10%), jednocześnie ograniczaniu emisji przez UE towarzyszy znaczący przyrost emisji w państwach azjatyckich oraz Stanach Zjednoczonych. Dokonywana przez Unię Europejską emisja CO2 w ujęciu per capita jest wyższa niż średnia światowa, a także emisja w krajach azjatyckich, nie należy jednak do najwyższych (rysunek 2.3). – 52 – Rysunek 2.3. Emisja CO2 per capita w 2007 roku (wybrane kraje) Figure 2.3. Emission of CO2 per capita in 2007 (selected countries) Źródło: The World Bank; accessed www.data.worldbank.org [date of entry: 11–03–2011]. Analiza przedstawionych zależności pozwala zauważyć zjawisko „substytucji emisji” skutkujące w skali globalnej brakiem efektów ekologicznych europejskiej polityki klimatycznej. O zjawisku substytucji emisji europejskiej, przez emisję dokonywaną przez państwa azjatyckie można mówić ze względu na fakt rozwoju gospodarek azjatyckich między innymi w wyniku współpracy handlowej z Unią Europejską oraz przenoszenia produkcji z Europy do Chin. Tania siła robocza, niższe wymogi społeczne i ekologiczne charakterystyczne dla krajów azjatyckich minimalizują koszty produkcji, przerzucając je na otoczenie, a co zatem następuje zwiększają konkurencyjność produktów, jak i efektywność ekonomiczną producentów. Przenoszona produkcja prowadzona jest bez zachowania rygorystycznych norm środowiskowych i społecznych obowiązujących w Unii Europejskiej. W ostatecznym rozliczeniu europejska polityka klimatyczna prowadzi do pogarszania stanu środowiska w skali globalnej. Odrębnym problemem jest kwestia efektów społecznych prowadzonej polityki klimatycznej. Należy się spodziewać, że w Europie podstawowym efektem będzie redukcja miejsc pracy. W krajach do których produkcja będzie przenoszona należy oczekiwać realizacji produkcji z naruszaniem praw pracowniczych i praw człowieka. Wskazany problem wymaga istotnej korekty polityki klimatycznej, nie może bowiem pozostawać w sprzeczności z wartościami uznawanymi przez Wspólnotę. – 53 – *** Przedstawioną przez Unię Europejską koncepcję budowy gospodarki niskoemisyjnej należy uznać za uzasadnioną i słuszną. Gospodarka niskoemisyjna powinna zostać zbudowana na wartościach wynikających z europejskich korzeni chrześcijańskich. Jednocześnie powinna wykorzystać koncepcję modelu gospodarczego zaprezentowaną przez A. Smitha w dziele Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów i być gospodarką wolnorynkową, w jej klasycznym liberalnym kształcie. Zgodnie z definicją zrównoważonego rozwoju winna przyczyniać się do trwałej poprawy jakości życia współczesnych i przyszłych pokoleń, poprzez kształtowanie właściwych proporcji pomiędzy trzema kapitałami: ekonomicznym, ludzkim i przyrodniczym25. Uznając zasadność propozycji budowy gospodarki niskoemisyjnej, należy zwrócić uwagę na istotne zastrzeżenia, jakie budzą wyznaczone przez Komisję Europejską cele, przyjęte założenia sposobu ich realizacji oraz wykorzystywane instrumenty. Sprawiają one, że osiągnięcie zakładanych celów pozostaje mało realne, ponadto polityka klimatyczna stwarza istotne zagrożenia gospodarki europejskiej. 25 F. Piontek, Podstawy teorii rozwoju, w: Rozwój. Godność człowieka …, op. cit., s. 65. – 54 – 3 Wanda Nagórny Zrównoważony rozwój w polityce przemysłowej Unii Europejskiej SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN THE INDUSTRIAL POLICY OF THE EUROPEAN UNION Abstract: Socio-economic development of a country has to be based on the principles of sus-tainable development because there is no other possibility of improving the present and future existence of man. In order to implement such a strategy it is necessary for the state to intervene. An industrial policy is an indispensible element of this intervention. The industrial policy that is elaborated on the basis of sustainable development must find its place in the theory of development and then in the process of planning and implementing the development in question. Evaluation of the realization of the concept of sustainable development through the industrial policy requires application of numerous measures. Currently these are analytical measures confined to particular aspects of sustainable development that are predominantly being employed. The aspects include society, economy and environment. Some work is still being undertaken to develop synthetic measures that would describe the impact of the industrial policy that is being implemented on the improvement of the quality of life since the industrial policy launched by a particular state or by the European Union will be evaluated on the basis of its contribution to the increase in the wealth of citizens. Key words: sustainable development, industrial policy, development of synthetic measures – 55 – C elem państwa w każdym kraju jest sformułowanie takiej strategii działania, która pobudzałaby rozwój społeczno-gospodarczy kraju nie tylko nie niszczący środowiska naturalnego ale znacząco to środowisko wzbogacający. Tak sformułowany cel zawiera się w całości w koncepcji zrównoważonego rozwoju i obejmuje aspekty społeczne ekonomiczne i środowiskowe. Długookresowa strategia powinna zawierać jak najpełniej scharakteryzowane cele, warunki i środki jej realizacji. Powinna także wskazywać podmioty zaangażowane w jej realizację oraz określać procedury monitorowania postępów na drodze rozwoju. Jednak przede wszystkim strategia ta musi być realizowana. Konieczna jest ingerencja państwa, której istotnym elementem jest polityka przemysłowa. 3.1. Obszary realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju w polityce przemysłowej Realizacja koncepcji zrównoważonego rozwoju przebiega od teoretycznych jej podstaw, poprzez tworzenie planów do ich praktycznego wdrażania. Tabela 3.1. Ocena realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju w polityce przemysłowej Table 3.1. Assessment of the realization of the concept of sustainable development in industrial policy OBSZARY ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ GOSPODARKA SPOŁECZEŃSTWO ŚRODOWISKO Teoria rozwijana rozwijana zaawansowana Planowanie zaawansowane rozwijane zaawansowane Wdrażanie rozwijane rozwijane zaawansowane Polityka przemysłowa zaawansowana słabo zaawansowana rozwijana Źródło: opracowanie własne. 3.1.1.Teoria Podstawy teoretyczne zrównoważonego rozwoju zawarte są w bogatej literaturze przedmiotu. Literatura, zarówno międzynarodowa jak i krajowa powstała wokół problemów ekologii; prace naukowe i popularno-naukowe, liczne konferencje i seminaria prowadzone są przez wiodące w tym kierunku ośrodki naukowe. Naukowcy, zajmujący się początkowo ochroną środowiska, coraz szerzej włączają w problematykę zrównoważonego rozwoju jej aspekty społeczne i gospodarcze. – 56 – Również specjaliści w zakresie teorii gospodarowania ujmują aspekty społeczne i środowiskowe w badaniu uwarunkowań i efektów działalności gospodarczej. Następuje permanentny proces wzajemnego przenikania wiedzy odrębnych dotąd dyscyplin. Naukowcy z innych dyscyplin przenikają raczej do nauk o środowisku, tworząc, przykładowo, grupę ekonomistów środowiska. W dyscyplinach związanych z rozwojem społecznym czy gospodarczym zrównoważony rozwój kojarzy się nadal z naukami przyrodniczymi. Przykładem tego mogą być treści zawarte w książce Innowacyjna gospodarka w Europie 2020.1 Autorzy zawarli w niej bardzo interesującą analizę i ocenę minionego dwudziestolecia funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa w Polsce oraz nakreślili konieczność sformułowania wizji rozwoju Polski w płaszczyźnie gospodarki i społeczeństwa. Umieścili oni jednak problemy środowiska jako element polityki ochrony środowiska i polityki energetycznej i nie potraktowali środowiska jako bazy kształtowania wizji rozwoju Polski na równi z aspektami społecznymi i ekonomicznym. Podkreślić należy natomiast silny związek gospodarki i społeczeństwa w formułowanych tezach dotyczących perspektyw rozwojowych. Problemy zrównoważonego rozwoju podejmowane były i są także na gruncie nauk ekonomicznych w wymiarze mikroekonomicznym i makroekonomicznym. Liczne prace ukazują zmieniającą się rolę państwa poprzez prowadzoną politykę gospodarczą w kontekście zrównoważonego rozwoju. W zakresie teorii trwają poszukiwania modeli uwzględniające wzajemne oddziaływanie w trzech obszarach zrównoważonego rozwoju. Dziś tylko takie rozumienie nauki, a w ślad za tym edukacji, może doprowadzić do rozwiązywania kwestii bieżących i przyszłych egzystencji człowieka. Wyrazem tego są podejmowane, nieliczne niestety, próby zastąpienia przy podejmowaniu decyzji klasycznej analizy koszty korzyści – AKK analizą społecznych kosztów korzyści – ASKK (Social Cost Benefit Analysis).2 Programy studiów z zakresu ekonomii czy zarządzania nie zawierają jednak tych treści w standardach. Brak jest też najnowszej literatury, zwłaszcza podręcznikowej. 3.1.2. Planowanie Również w procesie projektowania i ustalania kierunków rozwoju na wszystkich poziomach gospodarki zrównoważony rozwój powinien leżeć u podstaw tworzenia krótkoterminowych i długoterminowych kompleksowych prognoz i planów rozwojowych. Prognozowanie oraz planowanie rozwoju, które dokonuje się na wszystkich szczeblach i poziomach gospodarki i dotyczy zarówno sfery makroekonomicznej: światowej, narodowej, regionalnej, lokalnej jak i podmiotów sfery mi1 Innowacyjna Polska w Europie 2020. Szanse i zagrożenia trwałego rozwoju, red. U. Płowiec, PWE, Warszawa 2010. 2 A. Sulejewicz, Analiza Społecznych Kosztów Korzyści: między ekonomią dobrobytu a planowaniem rozwoju, PWN, Warszawa 1991 – 57 – kroekonomicznej zawiera w większości zasady zrównoważonego rozwoju. Planowanie obejmuje różne horyzonty czasowe i na każdym z nich analiza i identyfikacja uwarunkowań ekonomicznych, społecznych i środowiskowych pełni kluczową rolę. Często proces planowania musi uwzględniać także czynniki polityczne, których znaczenie wzrasta wraz z poziomem, którego plan dotyczy. Planowanie zrównoważonego rozwoju jest formułowane w dokumentach organizacji międzynarodowych i ugrupowań integracyjnych. Należą do nich, na przykład, dokumenty Światowej Rady Biznesu na rzecz Zrównoważonego Rozwoju, dokument Strategia Zrównoważonego Rozwoju Unii Europejskiej, dokumenty Centrów Referencyjnych do spraw Zrównoważonej Produkcji i Konsumpcji, Zrównoważony rozwój jest jednym z trzech priorytetów strategii Europa 2020, która ma stać się nowym, długofalowym programem społeczno-gospodarczym UE. Dokument ten jest zarówno kontynuacją śmiałej wizji rozwoju nakreślonej przez strategię lizbońską, jak i próbą odpowiedzi na słabości, które ujawniły się podczas ostatniego kryzysu. Również w Polsce dokumenty zawierające plany rozwoju społeczno – gospodarczego ujmują aspekty zrównoważonego rozwoju, co wynika głównie z faktu członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Odnotować należy także coraz liczniejsze przypadki konstruowania planów rozwoju lokalnego opartych na zasadach zrównoważonego rozwoju.3 Często też, niestety, w planach i programach rozwojowych zrównoważony rozwój umieszcza się jedynie jako jeden z odrębnych problemów, a przecież powinien on być w tytule programu i przede wszystkim stanowić metodologiczną bazę projektowania. W procesie planowania rozwoju w ograniczonym zakresie wykorzystuje się metodę analizy społecznych kosztów – korzyści. W dokumencie roboczym nr 4 z sierpnia 2006 roku dotyczącym nowego okresu programowania finansowania rozwoju z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności na lata 2007–2013 określone zostały wytyczne dotyczące jednak tylko metodologii przeprowadzania analizy koszty – korzyści, choć zwraca się w nim uwagę także na niektóre aspekty społeczne. Nie brak jednak przykładów praktycznego wykorzystania analizy społecznych kosztów – korzyści w planowaniu rozwoju na szczeblu lokalnym.4 3 T. Borys, Zaprojektowanie i przetestowanie ram metodologicznych oraz procedury samooceny gmin na podstawie wskaźników zrównoważonego rozwoju, Raport dla ZMP, Jelenia Góra – Poznań 2008. 4 Analiza społecznych kosztów – korzyści będących następstwem proponowanych form zagospodarowania terenu, dostęp: www.rewitalizacja.zabytki.lodz.pl [data wejścia: 17 marca 2011]; Zintegrowany system gospodarki odpadami dla aglomeracji białostockiej, dostęp: www.ste-silesia.org [data wejścia: 17–03–2011]. – 58 – 3.1.3. Wdrażanie O ile teoria zrównoważonego rozwoju nie nastręcza dziś większych trudności, choć nie ma charakteru kompleksowego, to na etapie planowania pojawia się wiele problemów, a wdrażanie zapisów zawartych w planach jest najsłabszym ogniwem schematu: teoria – planowanie – wdrażanie. Dopiero na etapie wdrażania ujawnia się brak właściwej interpretacji zrównoważonego rozwoju. Najlepsze nawet plany w obszarze gospodarki, konstruowane z aprobatą partnerów społecznych i ekologów w praktyce wywołują protesty. Podobnie plany rozwoju w aspekcie społecznym przygotowywane są przez specjalistów z obszaru nauk społecznych, a uwarunkowania ekonomiczne i środowiskowe schodzą na plan, dalszy o ile w ogóle brane są pod uwagę. Oderwany charakter mają też często działania ekologów. Wygląda to tak, jakby autorzy w procesie planowania rozwoju posługiwali się metodą prób i błędów. Świadczą o tym między innymi protesty ekologów czy niepokoje społeczne towarzyszące niekorzystnym z punktu widzenia społecznego działaniom gospodarczym. 3.2. Rola polityki przemysłowej w kształtowaniu zrównoważonego rozwoju Realizacja strategii rozwoju społeczno – gospodarczego opartego na zasadach zrównoważonego rozwoju jest możliwa jedynie przy aktywnej roli państwa. Jedną z metod realizacji jest zatem prowadzenie polityki gospodarczej w skali makroekonomicznej (polityka monetarna, budżetowa, handlowa) i mikroekonomicznej (polityka przemysłowa, rolna). Polityka gospodarcza państwa powinna być więc skierowana na realizację zrównoważonego rozwoju w praktyce. Podkreślić należy ogromną rolę, jaką w zakresie wdrażania zrównoważonego rozwoju pełni zwłaszcza polityka przemysłowa. Z deklaracji Ministerstwa Gospodarki wynika, że wspieranie wzrostu gospodarczego realizowane w ramach horyzontalnej polityki przemysłowej podejmowane jest z uwzględnieniem zasad zrównoważonego rozwoju. Polityka przemysłowa znajduje się obecnie na liście priorytetów Unii Europejskiej. Przemysł przyczynia się w sposób zasadniczy do rozwoju gospodarki opartej na wzajemnych związkach merytorycznych i funkcjonalnych między elementami trójkąta obejmującego B+R, edukację i innowacje. Rozwój przemysłu tworzy miejsca pracy, generuje innowacje oraz eksport i jest powiązany z branżą usług. Przykładowo, we Francji 85% nakładów na B+R przedsiębiorstw realizowanych jest w przemyśle; przemysł też przyczynia się do zmian wielkości i struktury eksportu: produkty wytworzone w przemyśle stanowiły 80% dóbr i usług eksportowanych w 2007 roku; przemysł rozwija sektor – 59 – usług świadczonych dla przedsiębiorstw (sektor ten to 16,6% PKB).5 Wszystkie sektory usługowe, także te nowoczesne, korzystają ze sprzętu i narzędzi produkowanych dzięki konkurencyjności w przemyśle. Niedawny kryzys finansowy ujawnił liczne słabości strukturalne gospodarki unijnej. Ich likwidacja stanowiła więc pilne wyzwanie dla polityki przemysłowej. Zadania te zostały zawarte w dokumencie będącym kontynuacją strategii lizbońskiej, zatytułowanym strategia Europa 2020 i zatwierdzonym przez Radę Europejską w czerwcu 2010 roku. Strategia Europa 2020 dotyczy sfery gospodarczej i społecznej. Podtrzymuje cele zawarte w poprzedniej strategii podkreślając, że głównym źródłem wzrostu gospodarczego ma być gospodarka oparta na wiedzy, przyjazna środowisku naturalnemu i efektywniej wykorzystująca dostępne zasoby. Priorytety strategii Europa 2020 znajdą wkrótce wyraz w perspektywie finansowej na lata 2014–2020. W strategii sprecyzowano także zadania stojące przed polityką przemysłową. Należą do nich: • konieczność stworzenia korzystnego otoczenia dla działania sektora małych i średnich przedsiębiorstw i współpracy między nimi; • zachęcanie przedsiębiorstw do współpracy z ośrodkami badawczymi i naukowymi w celu przyspieszenia procesu transferu innowacji i postępu technologicznego i organizacyjnego; • kształtowanie spójności ekonomicznej i społecznej Unii Europejskiej, harmonijnego rozwoju i niwelowanie różnic rozwojowych między regionami; • przyspieszenie adaptacji przemysłu do zmian strukturalnych w gospodarce światowej; • stymulowanie poprzez politykę przemysłową lepszego wykorzystania potencjału gospodarki, zwłaszcza nowoczesnych czynników wytwórczych: wiedzy, informacji i talentu; • poprawa warunków dla przedsiębiorstw o dużej wydajności produkcyjnej, zorientowanych na inwestycje i zdolnych do międzynarodowej konkurencyjności, • umocnienie zdolności konkurencyjnej poprzez wspieranie badań i rozwoju, kooperacji i ułatwień w trakcie dostosowywania struktur.6 Polityka przemysłowa jest to, najogólniej, sposób oddziaływania państwa na gospodarkę w celu pobudzenia jej innowacyjności, zwiększenia konkurencyjności w stosunkach międzynarodowych oraz poprawy efektywności wykorzystywanych zasobów. Celem polityki przemysłowej jest także udział w badaniach naukowych nad rozwojem gospodarki wiedzy oraz umożliwienie transferu innowacji i zaawansowanych technologii pomiędzy różnymi sektorami gospodarki. Polityka przemysłowa wpływa też na rynek pracy i na rynek edukacyjny i ściśle wiąże się z rozwojem infrastruktury gospodarki oraz problemami środowiskowymi. 5 L. Gallois, Pour une nouvelle ambition industrielle française et européenne, „Problèmes Economiques” 2010 No. 3007. 6 Zasady polityki przemysłowej, dostęp: www.newtrader.pl [data wejścia 12–03–2011]. – 60 – Polityka przemysłowa jest w dużym stopniu uwarunkowana międzynarodowym podziałem pracy ale też aktywnie wpływa na ten podział. Tą funkcję pełni zwłaszcza polityka sektorowa polegająca na rozwoju sektorów i dziedzin o wyższej produktywności. Państwo interweniuje w rozwój poszczególnych dziedzin sterując poprzez narzędzia interwencjonistyczne ich rozwojem. W stosunku do niektórych dziedzin polityka sektorowa może polegać na zaniechaniu jakichkolwiek działań. Polityka przemysłowa może też mieć charakter ogólny: podmiotowy i przedmiotowy. Charakter podmiotowy mają wspierające działania państwa skierowane do grupy podmiotów gospodarczych natomiast w ujęciu przedmiotowym działania te skierowane są na grupy produktów. Problem wyboru podmiotowego i przedmiotowego zakresu interwencji jest kluczowy dla realizacji krajowej polityki przemysłowej. Polityka przemysłowa powinna mieć charakter dynamiczny i elastyczny, ponieważ na jej cele, metody i narzędzia oddziałują nie tylko czynniki wewnętrzne, ale i otoczenie międzynarodowe. Polityka przemysłowa realizowana dziś w większości krajów kształtuje się w dużym stopniu pod wpływem czynników zewnętrznych, takich jak: globalizacja, liberalizacja handlu, intensywny postęp technologiczny. Polityka przemysłowa, podobnie zresztą jak inne dziedziny polityki gospodarczej, budzi wiele kontrowersji. Wpisuje się ona w nurt permanentnych dyskusji o roli państwa w gospodarce. I podobnie, jak nie kwestionuje się konieczności czynnego udziału państwa w gospodarce, tak i uzasadnione jest prowadzenie polityki przemysłowej. Dyskutowane są natomiast jej cele, metody i narzędzia w szczególności w kontekście zrównoważonego rozwoju. Choć nie milkną głosy zwracające uwagę, że najlepszym i wystarczającym narzędziem regulacji przemysłu, a szerzej gospodarki, jest rynek, to jednak rynek nie stoi na straży zrównoważonego rozwoju, wręcz przeciwnie – w znacznym stopniu ten rozwój wyklucza. Dyskutowany jest problem zrównoważony rozwój kosztem większej aktywności państwa czy zmniejszenie zakresu interwencji ze skutkiem ograniczenia zrównoważonego rozwoju. W literaturze ekonomicznej często pojawia się pytanie jakie powinny być kryteria wyboru gałęzi przemysłu, które zasługują na poparcie ze strony rządów prowadzących aktywną politykę przemysłową. Odpowiedź jest prosta – kryterium zrównoważonego rozwoju. U podstaw formułowania polityki przemysłowej powinna leżeć, podobnie jak u podstaw całej polityki gospodarczej, koncepcja zrównoważonego rozwoju a więc oddziaływanie na środowisko, społeczeństwo, gospodarkę. I w rzeczywistości ważne dla rozwoju świata, Unii Europejskiej czy Polski dokumenty wiążą politykę przemysłową ze zrównoważonym rozwojem.7 Polityka przemysłowa jest jedną z inicjatyw przewodnich strategii Europa 2020 na rzecz inteligentnego i trwałego wzrostu gospodarczego, sprzyjającego włączeniu społecznemu. Skuteczna polityka przemysłowa przełoży się bezpośrednio na wzrost gospodarczy i przyczyni się 7 Komunikat Komisji Europejskiej, Zintegrowana polityka przemysłowa w erze globalizacji – Konkurencyjność i zrównoważony rozwój na pierwszym planie, KOM(2010) 614. – 61 – do tworzenia nowych miejsc pracy. Umożliwi ona również zwiększenie wydajności europejskiej gospodarki, gwarantując jednocześnie, że nie pociągnie ono za sobą większego zużycia zasobów i energii oraz zwiększenia emisji gazów cieplarnianych. Wydaje się, że rola polityki przemysłowej dla wdrażania zrównoważonego rozwoju jest niedoceniana. W realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju polityka przemysłowa łączy się także z innymi rodzajami polityki społeczno-gospodarczej. Ujawniają się takie związki, jak choćby z polityką konkurencji, innowacji, polityką społeczną. Pojawia się, przykładowo, obecnie pytanie czy o rozwoju energetyki jądrowej w Polsce ma decydować referendum. Celem uzyskania odpowiedzi na pytanie, jak realizowana jest koncepcja zrównoważonego rozwoju poprzez politykę przemysłową należałoby odnieść cele i narzędzia tej polityki do trzech obszarów: gospodarki, społeczeństwa i środowiska. Należy także pamiętać, że polityka przemysłowa skierowana jest wprawdzie na działania w obszarze gospodarki ale poprzez gospodarkę kreuje nowe wyzwania w sferze społecznej a nawet kulturowej. Polityka przemysłowa wpływa na wszystkie sfery gospodarki. Z samej nazwy wynika jej silny związek z przemysłem. Na podstawie Polskiej Klasyfikacji Działalności8 przemysł obejmuje trzy sekcje: • górnictwo: surowców energetycznych, surowców innych niż energetyczne i pozostałe górnictwo, jak wydobywanie kamienia, żwiru, piasku, gliny, minerałów, soli; • przetwórstwo przemysłowe: produkcja artykułów spożywczych, napojów i wyrobów tytoniowych, produkcja wyrobów włókienniczych i odzieży, produkcja skór wyprawionych i wyrobów ze skór wyprawionych, drewna i wyrobów z drewna, produkcja masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru, działalność publikacyjna i wydawnicza, wytwarzanie koksu, produktów rafinacji ropy naftowej i paliw jądrowych, produkcja wyrobów chemicznych, gumowych i z tworzyw sztucznych, produkcja metali i wyrobów z metali i z pozostałych surowców niemetalicznych, produkcja maszyn i urządzeń, w tym urządzeń elektrycznych i optycznych, produkcja sprzętu transportowego; • wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę. Decyzje kształtujące politykę przemysłową w każdej z wymienionych sekcji i podsekcji wiążą się ze skutkami dla społeczeństwa i środowiska. 8 Opracowana na podstawie statystycznej klasyfikacji działalności gospodarczej Unii Europejskiej (NACE), wprowadzonej rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 20 stycznia 2004 r. – 62 – Polityka przemysłowa wykorzystuje liczne grupy narzędzi, takich jak: ulgi podatkowe, kredyty, standaryzację, finansowanie badań, subwencje dla przedsiębiorstw zagrożonych upadkiem, programy rozwoju przemysłu a zwłaszcza jego restrukturyzacji. Kształtuje też i promuje zastosowanie nowoczesnych, zgodnych ze zrównoważonym rozwojem, technologii i ich transfer do innych sekcji gospodarki. Wspieranie wzrostu gospodarczego realizowane w ramach horyzontalnej polityki przemysłowej zgodne jest z zasadami zrównoważonego rozwoju. Liczne prace polegające na włączaniu do polityki przemysłowej zasad zrównoważonego rozwoju prowadzi Ministerstwo Gospodarki, o czym informuje na swojej stronie internetowej w zakładkach: Społeczna Odpowiedzialność Przedsiębiorstw (CSR), Zrównoważona Produkcja i Konsumpcja, Zielona Gospodarka, Technologie Środowiskowe. Jeśli celem polityki przemysłowej, sformułowanym w dokumentach zarówno unijnych, jak i narodowych jest pobudzenie jej innowacyjności, zwiększenie konkurencyjności w stosunkach międzynarodowych oraz poprawa efektywności wykorzystywanych zasobów, to wpływa ona zdecydowanie na wszystkie sfery życia człowieka: edukację, rynek pracy, kulturę wypoczynek, sport. W wielkich korporacjach do wszechstronnego rozwoju człowieka w środowisku pracy przywiązuje się dużą wagę, zwłaszcza w stosunku do kadry menedżerskiej9 Cel ten realizowany jest poprzez nowoczesne metody zarządzania zasobami ludzkimi. Polityka przemysłowa kreuje nowe miejsca pracy, wpływa na zmiany struktury gospodarki, czyniąc często nabyte wcześniej kwalifikacje i umiejętności pracowników bezużytecznymi. Finansowanie kształcenia zwłaszcza zawodowego, inicjowanie działań związanych ze społeczna odpowiedzialnością biznesu, to niektóre tylko instrumenty polityki przemysłowej, podkreślającej społeczny aspekt zrównoważonego rozwoju. Polityka przemysłowa w sposób oczywisty wpływa też na środowisko. Procesy gospodarcze skutkują zmianami w środowisku. Skutki podejmowanych decyzji i działań gospodarczych widoczne w środowisku polityka przemysłowa powinna antycypować. I to są korzenie zrównoważonego rozwoju. Sterujące gospodarką mechanizmy rynkowe doprowadziły do degradacji środowiska, ingerencja państwa miała nie tylko zapobiec dalszej dewastacji, ale naprawić to co zepsute. Przejawia się to wyraźnie w polityce przemysłowej sterującej wykorzystaniem klasycznych czynników wytwórczych, zwłaszcza ziemi i kapitału. W realizacji tej funkcji wykorzystuje ona następujące instrumenty: finansowanie infrastruktury i ochrony środowiska, standardy i normy techniczne zgodne z wymogami ochrony środowiska. Według deklaracji Ministerstwa Gospodarki wobec problemów wyczerpywania się dotychczasowych źródeł, konieczne jest poszukiwanie nowych źródeł przewagi konkurencyjnej. Polityka przemysłowa powinna więc koncentrować się A. Pocztowski, Międzynarodowe zarządzanie zasobami ludzkimi, Wyd. Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004. 9 – 63 – na rozwoju innowacji, prowadzących do restrukturyzacji przemysłu oraz wprowadzania nowych form organizacyjnych ukierunkowanych na zwiększenie efektywności wykorzystania dostępnych zasobów klasycznych, a także nowoczesnych: wiedzy, informacji i talentów.10 Koniecznym warunkiem rozwoju społecznogospodarczego są źródła energii. Im poziom rozwoju gospodarczego słabszy, tym, wraz ze wzrostem gospodarczym, szybciej rośnie zapotrzebowanie na energię. Zadaniem polityki przemysłowej w tym obszarze jest pozyskiwanie i dostarczanie energii dla gospodarki oraz dbałość o efektywność jej wykorzystania. Działania te wywołują reakcje społeczne (jak choćby energetyka jądrowa) czy środowiskowe (emisja CO2). Polityka energetyczna realizująca zasady zrównoważonego rozwoju powinna więc, obok skutków gospodarczych, mieć na uwadze także obszar społeczny i środowiskowy. Mieć należy nadzieję, że myślenie takie przyświecać będzie zarówno działaniom na rzecz wzmocnienia zewnętrznej polityki energetycznej Unii Europejskiej co będzie jednym z głównych priorytetów polskiej prezydencji w Radzie Unii), jak podjętym poprzez politykę przemysłową działaniom w polskim sektorze energetycznym. Niestety, wzrost efektywności gospodarowania, uzyskany w wyniku realizacji polityki przemysłowej, często nie pokrywa się z poprawą poziomu życia człowieka, zwłaszcza w warstwie pozamaterialnej. Patrząc na piramidę potrzeb A. Maslowa można zauważyć, że potrzeby bezpieczeństwa, potrzeby szacunku uznania, czy samorealizacji są wprawdzie uwarunkowane zaspokojeniem potrzeb fizjologicznych leżących u podstawy tej piramidy, jednak coraz częściej można zaobserwować odstępstwa od tej reguły. Dążenie do efektywności gospodarowania prowadzi często do wykluczenia, zjawisk patologicznych, niemożności sprostania wymogom zawodowym. Dążenie to powoduje często, że przedsiębiorstwo woli zapłacić nawet wysokie kary za niszczenie środowiska, ponieważ rosnący popyt w krótkim okresie wymusza szybką produkcję, nie zawsze zgodną z wymogami ochrony środowiska i wpływa na pogorszenie warunków pracy. 3.3. Mierniki zrównoważonego rozwoju realizowanego poprzez politykę przemysłową Koncepcja mierzenia zrównoważonego rozwoju pojawiła się w latach dziewięćdziesiątych XX wieku w ślad za ustaleniami Agendy 21.11 Organizacje międzynarodowe (OECD, Unia Europejska, agendy ONZ), które w planach rozwoju kierowały się zrównoważonym rozwojem musiały też móc mierzyć efekty jego wdrażania. Prace takie podjęte zostały także w Polsce. W literaturze przedmiotu opisaDostęp: www.mg.gov.pl [data wejścia: 12–03–2011]. Indycators of Sustainable Development: Methodology Sheets, Departament for Policy Coordination and Sustainable Development, Background Paper No. 15, United Nations, New York 1996. 10 11 – 64 – nych jest wiele klasyfikacji wskaźników.12 Są to wskaźniki przekrojowe, syntetyczne i odnoszące się do problemów lokalnych. W klasyfikacji stosowanej od roku 2005 w krajach Unii Europejskiej wykorzystuje się 12 wskaźników głównych, 45 wskaźników dotyczących najważniejszych aspektów polityki i 98 wskaźników analitycznych. Jak uważa J. Śleszyński wydaje się, że jest to zestaw wystarczający do monitorowania postępów w realizacji podstawowych celów Strategii Trwałego Rozwoju.13 Spośród tych wskaźników jedynie 19 dotyczy wszystkich trzech obszarów zrównoważonego rozwoju. Zdaniem J. Śleszyńskiego, w Polsce są wykorzystywane do mierzenia postępów w zakresie trwałego rozwoju głownie dane z ochrony środowiska wzbogacone kilkoma zaledwie informacjami o gospodarce i problemach społecznych. Wśród tych wskaźników są też takie, które mierzą rezultaty prowadzonej polityki przemysłowej. W obszarze tematycznym 1. Rozwój gospodarczy, według klasyfikacji przyjętej w Unii Europejskiej, postęp wynikający z prowadzonej polityki przemysłowej odzwierciedlają następujące czynniki: • inwestycje jako procent PKB; • realne tempo wzrostu PKB; • PKB per capita; • jednostkowy wzrost kosztu pracy (całkowity i dla przemysłu); • przychody z innowacji jako procent całkowitych przychodów; • całkowite wydatki na B+R jako procent PKB; • nierówność w rozkładzie dochodów; • stopa zatrudnienia; • stopa długotrwałego bezrobocia. W obszarze 4 Zdrowie społeczeństwa wymienione są następujące wskaźniki: stopa stanowisk pracy o wysokim poziomie zagrożenia zdrowia, liczba poważnych wypadków w miejscu pracy, występowanie dioksyn i związków PCB w żywności, populacja narażona na zanieczyszczenia powietrza pyłami i ozonem, udział w populacji gospodarstw domowych uskarżających się na hałas i zanieczyszczenia. Obszar 5. Zmiany klimatu i energia opisane są wskaźnikami, które można by zaliczyć do mierników skutków polityki przemysłowej i poprzez: • straty z tytułu zanieczyszczenia powietrza wyrażone jako procent PKB; • emisje gazów szklarniowych; • intensywność dwutlenku węgla w konsumpcji energii; • usunięte emisje dwutlenku węgla; • intensywność użytkowania energii w gospodarce; • całkowita konsumpcja energii; Por. zwłaszcza prace T. Borysa i J. Śleszyńskiego. J. Śleszyński, Wskaźniki trwałego rozwoju Unii Europejskiej, w: Zrównoważony rozwój i ochrona środowiska w gospodarce, red. D. Kiełczewski i B. Dobrzańska, Wyd. WSE, Białystok 2007, s. 20. 12 13 – 65 – • • • • • • • całkowita wytworzona energia elektryczna według rodzajów paliw; udział energii odnawialnej; udział produkcji ciepła i energii w skojarzeniu; intensywność użytkowania energii przez przemysł; udział biopaliw w całkowitej konsumpcji biopaliw przez transport; koszty zewnętrzne energii; przychody z tytułu podatku energetycznego przy stałych cenach i danej konsumpcji energii. Obszar 6. Produkcja i wzorce konsumpcji zawiera następujące wskaźniki: emisje substancji zakwaszających i niszczących ozon, odpady tworzone przez gospodarkę i gospodarstwa domowe, odpady komunalne i postępowanie z nimi, tworzenie odpadów n niebezpiecznych, nakłady materialne na produkcję, udział produkcji przemysłowej przedsiębiorstw z wdrożonymi systemami tworzenia trwałego gospodarowania i systemami zarządzania środowiskowego, nagrody w dziedzinie ekoetykietowania. W obszarze 7. Gospodarowanie zasobami naturalnymi wymienione są następujące wskaźniki: pobór wód podziemnych jako procent dostępnych jej zasobów, udział populacji podłączonej do systemów kanalizacyjnych, wskaźnik ryzyka zanieczyszczenia akwenów wodnych toksycznymi chemikaliami. Wskaźniki oceny postępów w kształtowaniu zrównoważonego rozwoju są przydzielone także do obszarów Współodpowiedzialność (liczba spraw skierowanych do Sądu Najwyższego wynikających z polityki przemysłowej) i Globalne partnerstwo (import surowców i materiałów przemysłowych z krajów rozwijających się, sprzedaż produktów fair-trade). Lista wskaźników mierzących efekty prowadzonej polityki przemysłowej jest długa, lecz są to głównie wskaźniki wycinkowe, niełączące wszystkich elementów zrównoważonego rozwoju. W wrześniu 2009 roku opublikowany został raport Komisji do spraw mierzenia wyników gospodarczych i postępu społecznego opracowany pod kierunkiem J. Stiglitza, rozpoczynający dyskusję nad potrzebą opracowania wskaźników dostarczających wiedzy na temat poziomu rozwoju państw, które uzupełniłyby PKB i umożliwiły rozszerzenie informacji pozwalających na odpowiednie kształtowanie polityki przemysłowej w zależności od zmian w gospodarce, społeczeństwie i środowisku, W tym kierunku idą też propozycje Komisji Europejskiej14 opracowania syntetycznego indeksu obejmującego zagadnienia ochrony środowiska i jakości życia, a także uzupełnienia rachunków narodowych o zintegrowaną rachunkowość środowiskowo-gospodarczą, a w dalszej perspektywie o rachunki dotyczące aspektów społecznych. Badanie Eurobarometru z 2008 roku wykazało, że ponad dwie trzecie obywateli UE uważa, że w celu oceny postępu należy stosować w takim samym stopniu wskaźniki społeczne, środowiskowe Komisja Wspólnot Europejskich, Wyjść poza PKB. Pomiar postępu w zmieniającym się świecie, KOM(2009) 433. 14 – 66 – i gospodarcze. Komisja proponuje więc wdrożenie konkretnych działań, które będzie można zweryfikować lub uzupełnić w świetle przeglądu planowanego na 2012 rok. Prace nad uzupełnieniem PKB jako syntetycznego miernika poziomu życia prowadzone są od wielu lat zarówno na szczeblu krajowym, jak i międzynarodowym. Celem Komisji jest stworzenie wskaźników mierzących postęp w zakresie zrównoważonej realizacji celów społecznych, gospodarczych i środowiskowych. Wskaźniki te powinny w sposób konkretny mierzyć efekty polityki krajowej i unijnej z uwzględnieniem polityki przemysłowej. Ostatecznie bowiem polityka przemysłowa krajowa i unijna będzie oceniana na podstawie tego, czy z powodzeniem zwiększyła dobrobyt swoich obywateli. *** Nie tylko działalność człowieka, mająca przełożenie między innymi w polityce przemysłowej, skutkuje niekorzystnie dla zrównoważonego rozwoju, zatem dla obecnej i przyszłej egzystencji. Wpływ mogą mieć też zjawiska od człowieka niezależne jak, choćby niedawne trzęsienie ziemi i fale tsunami w Japonii z 11 marca 2011 roku, w wyniku których uszkodzona została elektrownia atomowa Fukushima. Konsekwencje tego faktu ewidentnie wpływają na realizację koncepcji zrównoważonego rozwoju w wymiarze globalnym, narodowym i lokalnym na wszystkich trzech płaszczyznach: ekonomicznej, społecznej i środowiskowej. Konsekwencje te są jeszcze dziś niemożliwe do oszacowania, choć rozmiar ich będzie ogromny. Będą one miały jednakże wpływ na prowadzoną w Unii Europejskiej i Polsce politykę przemysłową, zwłaszcza dotyczącą sektora energetyki. – 67 – 4 Agnieszka Sobol Polityka zamówień publicznych w świetle teorii zrównoważonego rozwoju PUBLIC PROCUREMENT POLICY IN TERMS OF THE THEORY OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT Abstract: Public procurements constitute a significant part of economy. Therefore, they can be used for the creation of a sustainable model of consumption and production. The main question of the article is how strongly this sphere of public administration activity is convergent with the theory of sustainable development. Are the declarations in official documents that indicate the need for presence of sustainable development in actions confirmed in practice? Public procurements play an important role in the organized mass events. In the article the cases of London 2012 Olympic Games and Euro 2012 have been analyzed in terms of meeting the criteria of sustainable development. Key words: public procurements, sustainable development, social responsibility of business – 68 – Z amówienia publiczne stanowią istotną część gospodarek krajowych, gospodarki europejskiej, a także, w układzie globalnym, gospodarki światowej. Z dostępnych danych wynika, że wydatki dokonywane przez instytucje publiczne oraz zamawiających sektorowych na terenie Unii Europejskiej (UE) wynoszą około 2 bln EUR rocznie1, co stanowi równowartość około 17% PKB UE. Wartość rynku zamówień publicznych w 2008 roku w Polsce stanowiła natomiast około 8,6% PKB2. Ważnym pytaniem pozostaje, na ile ta sfera działalności władz publicznych zbieżna jest z teorią zrównoważonego rozwoju? Czy deklaracje zawarte w oficjalnych dokumentach wskazujących na potrzebę ukierunkowania działań na zrównoważony rozwój mają swoje potwierdzenie w realizowanej polityce zamówień publicznych? Próba odpowiedzi na to pytanie jest celem niniejszego artykułu. Od kilku lat w sferze zamówień publicznych pojawił się termin zielone zamówienia publiczne (Green Public Procurement – GPP). Oznaczają one politykę, w ramach której podmioty publiczne włączają kryteria i/lub wymagania ekologiczne do procesu zakupów (procedur udzielania zamówień publicznych) i poszukują rozwiązań ograniczających negatywny wpływ produktów/usług na środowisko oraz uwzględniających cały cykl życia produktów, a poprzez to wpływają na rozwój i upowszechnienie technologii środowiskowych3. Obok aspektów środowiskowych w zamówieniach publicznych obserwuje się coraz częściej uwzględnianie kwestii społecznych określanych pod terminem „społecznie odpowiedzialne zamówienia publiczne” (Social Responsible Public Procurement – SRPP). Oznacza on zamówienia publiczne, w ramach których bierze się pod uwagę co najmniej jedną z następujących kwestii społecznych: możliwości zatrudnienia, godną pracę, zgodność z prawami człowieka i prawem pracy, integrację społeczną (w tym niepełnosprawnych), równość szans, dostępność, projektowanie dla wszystkich, etyczny handel oraz dobrowolne przestrzegania zasad społecznej odpowiedzialności biznesu (Corporate Social Responsibility — CSR)4. Zrównoważony rozwój jest teorią, która wskazuje potrzebę integracji sfery ekonomicznej, społecznej i środowiskowej. Całość kryteriów w ramach tych obszarów powinna być rozpatrywana kompleksowo. Należałoby zatem połączyć kryteria „zielonych zamówień publicznych” z tymi, które charakteryzują „społecznie odpowiedzialne zamówienia publiczne”. Kryteria ekonomiczne w obszarze zamówień publicznych są oczywiste, obronią się same i często niestety przysłaniają wszystkie pozostałe aspekty realizacji usług publicznych. What is GPP, accessed: www.ec.europa.eu [date of entry: 15–04–2011]. Krajowy plan działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych na lata 2010– –2012, Urząd Zamówień Publicznych, Warszawa 2010, s. 3. 3 Guidelines for Member States to set up Action Plans on Green Public Procurement, European Commission, p. 7. 4 Kwestie społeczne w zakupach – Przewodnik dotyczący uwzględniania kwestii społecznych w zamówieniach publicznych, Komisja Europejska, Luksemburg 2011, s.7. 1 2 – 69 – Należałoby uznać za niezbędne prowadzenie procedur zamówień publicznych, opierając na kryteriach tak zwanych zrównoważonych zamówień publicznych (Sustainable Public Procurement – SPP). O potrzebie takiego podejścia mówi się już w Unii Europejskiej od paru lat, a w ślad za inicjatywami unijnymi przyjęty został w 2010 roku w Polsce dokument programowy Krajowy plan działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych na lata 2010–2012. 4.1. Krajowe i europejskie uwarunkowania realizacji zamówień publicznych w Polsce Podstawy unijnych regulacji z zakresu „zielonych” oraz „społecznie odpowiedzialnych zamówień publicznych” zawarte są w: • dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie koordynacji procedur udzielania zamówień przez podmioty działające w sektorach gospodarki wodnej, energetyki, transportu i usług pocztowych – tak zwana dyrektywa sektorowa – 2004/17/WE; • dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie koordynacji procedur udzielania zamówień publicznych na roboty budowlane, dostawy i usługi – tak zwana dyrektywa klasyczna – 2004/18/WE; • dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ekologicznie czystych pojazdów – 2009/33/WE; • dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wskazania poprzez etykietowanie oraz standardowe informacje o produkcie, zużycia energii oraz innych zasobów przez produkty związane z energią – 2010/30/UE; • dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie charakterystyki energetycznej budynków – 2010/31/UE; • rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 106/2008 – Energy Star; • rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 – EMAS; • rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 66/2010 – Ecolabel; • komunikacie Komisji dotyczącym zintegrowanej polityki produktowej – KOM (2003) 203; • komunikacie Komisji z zakresu stymulowania technologii dla zrównoważonego rozwoju. Plan Działań w dziedzinie technologii środowiskowych dla Unii Europejskiej (ETAP) – KOM (2004) 38; • komunikacie Komisji dotyczącym planu działania na rzecz zrównoważonej konsumpcji i produkcji oraz zrównoważonej polityki przemysłowej – KOM (2008) 397; • komunikacie Komisji – Zamówienia publiczne na rzecz poprawy stanu środowiska – KOM (2008) 400; – 70 – • komunikacie Komisji – Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu – KOM (2010) 220; • komunikacie Komisji dotyczącym ustawodawstwa Wspólnoty w dziedzinie zamówień publicznych oraz możliwości zintegrowanego społecznego podejścia do zamówień – KOM (2001) 566; • komunikacie Komisji – Odnowiona agenda społeczna: możliwości, dostęp i solidarność w Europie XXI wieku – KOM (2008) 412. Do podstawowych krajowych dokumentów regulujących kwestie „zielonych” oraz „społecznie odpowiedzialnych zamówień publicznych” należą: • Krajowy plan działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych na lata 2010–2012; • ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (Dz. U. nr 19 poz. 177 z późn. zm.); • Zalecenia Ministra Rozwoju Regionalnego oraz Prezesa Urzędu Zamówień Publicznych dotyczące stosowania klauzul społecznych w zamówieniach publicznych z 20 października 2009 roku. „Zielone zamówienia publiczne” nabrały szczególnego znaczenia w dyrektywach zamówieniowych (2004/17/WE i 2004/18/WE). W ich preambułach podkreślono, że wymogi ochrony środowiska powinny być włączane w określanie i wdrażanie wspólnotowych polityk i działań. Zapisy powyższych dyrektyw stanowiły podstawę wielu zmian w polskiej legislacji i dokumentach z zakresu zamówień publicznych. Jednym z przejawów transpozycji regulacji wspólnotowych było opracowanie dokumentu programowego pod tytułem Krajowy plan działań w zakresie zielonych zamówień publicznych na lata 2007–2009. Kontynuację tego dokumentu stanowi rozszerzony o kwestie społeczne Krajowy plan działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych na lata 2010–2012. Komisja Europejska definiuje GPP jako politykę, w ramach której podmioty publiczne włączają kryteria lub wymagania ekologiczne do procedur udzielania zamówień publicznych i poszukują rozwiązań ograniczających negatywny wpływ produktów/usług na środowisko, uwzględniając koszt całego cyklu życia produktu oraz wpływając na rozwój i upowszechnienie technologii środowiskowych. Zgodnie z dyrektywą 2004/18/WE uwzględnianie kryteriów środowiskowych w procedurach przetargowych ma na celu ochronę środowiska, promowanie zrównoważonego rozwoju, zapewniając jednocześnie możliwość uzyskania przez instytucje zamawiające zamówień o najkorzystniejszej relacji jakości do ceny. Komisja Europejska realizuje działania zmierzające do opracowania wspólnotowych kryteriów dotyczących „zielonych zamówień publicznych”. Pierwszy zestaw kryteriów został opracowany dla 10 grup wyrobów i usług, które uznano za najbardziej odpowiednie do wdrożenia GPP zarówno ze względu na wartość zamówień, jak i wpływ na środowisko. Kryteria są rezultatem bliskiej współpracy służb Komisji – 71 – Europejskiej, przedstawicieli przemysłu, społeczeństwa oraz państw członkowskich. Zostały wypracowane dla następujących sektorów: • budownictwo; • żywność; • transport i usługi transportowe; • energia; • urządzenia biurowe i komputery; • odzież, uniformy i inne wyroby włókiennicze; • papier i usługi drukarskie; • meble; • środki czyszczące i usługi w zakresie sprzątania; • ogrodnictwo oraz usługi w tym zakresie. Dyrektywy unijne odnoszą się do przetargów publicznych. Oznacza to, że zapisy w nich zawarte mają na celu intensyfikację udziału produktów, urządzeń i usług spełniających warunki bycia przyjaznymi środowisku i efektywnymi energetycznie jedynie w odniesieniu do sektora zamówień publicznych. Jednak badania wskazują, że w tym obszarze występuje efekt ciągniony i, w przypadku szerokiego wprowadzenia kryteriów środowiskowych, prywatni zamawiający zachowują się podobnie jak zamawiający z sektora publicznego5. Unia Europejska w przygotowanym na lata 2008–2013 Programie na rzecz konkurencyjności i innowacji przeznaczyła blisko 195 mln EUR na finansowanie projektów promujących innowacje ekologiczne. Celem inicjatywy jest wzmocnienie ekologicznej i konkurencyjnej pozycji Europy poprzez wsparcie innowacyjnych rozwiązań, które chronią środowisko, tworząc jednocześnie większy rynek dla „zielonych” technologii, metod zarządzania, produktów i usług6. W ciągu ostatnich lat Unia Europejska kładzie coraz większy akcent na społeczny wymiar swoich działań. Wyrazem tego jest opublikowanie w 2008 roku odnowionej agendy społecznej7. Obejmuje ona szereg działań społecznych w różnych dziedzinach (edukacja, ochrona zdrowia, rynek pracy) realizowanych zarówno na poziomie unijnym, jak i krajowym. Ponadto w niektórych obszarach UE przyjęła ważne ustawy — zwłaszcza dotyczące równości płci, a także zakazujące dyskryminacji ze względu na rasę, wiek, orientację seksualną, niepełnosprawność oraz wyznanie lub inne przekonania, a także dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy, czasu i warunków pracy oraz informacji i konsultacji. Komunikat Komisji dotyczący ustawodawstwa Wspólnoty w dziedzinie zamówień publicznych oraz możliwości zintegrowanego społecznego podejścia do 5 Analiza i ocena możliwości stosowania w polskich warunkach kryteriów środowiskowych w zamówieniach publicznych, IETU, Katowice, 2005. 6 Eco-innovation: when business meets the environment, accessed: ec.europa.eu [date of entry: 15–04–2011]. 7 Komisja Wspólnot Europejskich, Odnowiona agenda społeczna: możliwości, dostęp i solidarność w Europie XXI wieku, KOM(2008) 412. – 72 – zamówień – COM (2001) 5668 ma na celu wskazanie możliwości uwzględniania aspektów społecznych w zamówieniach publicznych. Aspekty społeczne w tym przypadku mogą być rozumiane jako środki podjęte w celu zagwarantowania zgodności procedur przetargowych z podstawowymi zasadami i przepisami dotyczącymi niedyskryminacji, równego traktowania na przykład kobiet i mężczyzn czy z krajowym ustawodawstwem w zakresie polityki społecznej. Mogą one przyjmować również postać zapisów mających na celu integrację bezrobotnych czy pokrzywdzonych osób oraz zwalczania ich społecznego wykluczenia. Przejawem realizacji społecznej odpowiedzialności jest ponadto taki wybór usług lub dóbr w ramach zamówień publicznych, które zaspokajają konkretne potrzeby określonych grup społecznych (na przykład osób pokrzywdzonych i dotkniętych społecznym wykluczeniem, osób niepełnosprawnych). W 2007 roku przyjęty został opracowany przez Urząd Zamówień Publicznych (UZP) Krajowy plan działań w zakresie zielonych zamówień publicznych na lata 2007–2009. Dokument ten zawierał omówienie przepisów prawnych regulujących kwestię zielonych zamówień na poziomie Polski i Unii Europejskiej oraz ocenę stanu aktualnego w zakresie wykorzystania kryteriów środowiskowych w praktyce. Ze względu na zakończenie realizacji inicjatyw w ramach tego Planu Działań w 2009 roku UZP opracował nowy, trzyletni dokument planistyczny (Krajowy plan działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych na lata 2010–2012). W ślad za inicjatywami unijnymi oraz w związku z wprowadzeniem do ustawy – Prawo zamówień publicznych przepisów umożliwiających uwzględnienie w procedurze zamówień publicznych kwestii społecznych, w dokumencie tym również dodatkowo ujęto harmonogram działań w tym zakresie. Celem Krajowego Planu Działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych jest promocja rozwiązań przewidzianych w procedurach przetargowych, które mogą pozytywnie wpłynąć na rozwój ekoinnowacji oraz postaw prospołecznych. Ponadto cele Krajowego Planu Działań są w tym zakresie zbieżne z celami określonymi w Strategii innowacyjności i efektywności gospodarki opracowywanej przez Ministerstwo Gospodarki oraz strategii Bezpieczeństwo energetyczne i środowisko opracowywanej przez Ministerstwo Gospodarki we współpracy z Ministerstwem Środowiska. Za stosowaniem „zielonych zamówień publicznych” przemawiają artykuły prawne zawarte w ustawie z dnia 9 stycznia 2004 roku – Prawo zamówień publicznych9. W art. 30 ust. 6 wskazano, że: zamawiający może odstąpić od opisywania przedmiotu zamówienia (…), jeżeli zapewni dokładny opis przedmiotu zamówienia poprzez wskazanie wymagań funkcjonalnych. Wymaganie te mogą obejmować opis oddziaływania na środowisko. Z kolei w art. 91 ust. 2 specyzowano kryteria Commission of the European Communities, On the Community law applicable to public procurement and the possibilities for integrating social considerations into public procurement, COM(2001) 566 final. 9 Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień publicznych (Dz. U. z 2010 r. nr 113 poz. 759). 8 – 73 – ocen ofert w procesie przetargowym zaliczając do nich: cenę albo cenę i inne kryteria odnoszące się do przedmiotu zamówienia, w szczególności jakości, funkcjonalności, parametrów technicznych, zastosowania najlepszych dostępnych technologii w zakresie oddziaływania na środowisko, kosztów eksploatacji, serwisu oraz terminu wykonania zamówienia. Zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisami ustawy – Prawo zamówień publicznych, zamawiający może w specyfikacji lub ogłoszeniu o zamówieniu ustalić społeczne warunki dotyczące realizacji zamówienia. W art. 29 ust. 4 stanowi, że zamawiający może w opisie przedmiotu zamówienia określić wymagania związane z realizacją zamówienia, dotyczące: • zatrudnienia osób (bezrobotnych lub młodocianych w celu przygotowania zawodowego, niepełnosprawnych, innych osób niż te wyżej wymienione, o których mowa w przepisach o zatrudnieniu socjalnym lub we właściwych przepisach państw członkowskich UE lub EOG); • utworzenia funduszu szkoleniowego w rozumieniu przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; • zwiększenia wpłat pracodawców na rzecz funduszu szkoleniowego w rozumieniu przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Kolejną klauzulą społeczną jest zmieniony art. 22 ust. 2 Prawa zamówień publicznych, stanowiący że zamawiający może zastrzec w ogłoszeniu o zamówieniu, że o udzielenie zamówienia mogą ubiegać się wyłącznie wykonawcy, u których ponad 50% zatrudnionych pracowników stanowią osoby niepełnosprawne. Odpowiednie unijne i krajowe zapisy legislacyjne z zakresu zamówień publicznych stanowią istotny instrument regulacyjny, stymulujący rozwój „zielonych” i prospołecznych technologii, produktów i usług. W ślad za działaniami na szczeblu unijnym, istnieje potrzeba podjęcia adekwatnych przedsięwzięć na szczeblu krajowym, które dadzą zamawiającym wsparcie legislacyjne oraz informacyjne z zakresu „zielonych” oraz „społecznie odpowiedzialnych” zamówień publicznych. Potrzeba intensyfikacji podejścia zgodnego z GPP oraz SRPP znajduje także odzwierciedlenie w różnorodnych dokumentach polskich. Jednak można odnieść wrażenie, że zapisy te wynikają najczęściej, nie tyle z potrzeby i świadomych działań administracji polskiej, co z konieczności i obowiązku adaptacji do warunków polskich regulacji prawnych i polityk Unii Europejskiej. 4.2. Praktyka realizacji zamówień publicznych w Polsce Komisja Europejska zakłada, że do 2015 roku połowa ogółu oraz do 2020 roku połowa gminnych zamówień publicznych będzie uwzględniać aspekty środowiskowe. Praktyka polska zdecydowanie odbiega od powyższych celów. „Zielone zamówienia publiczne” wciąż są w naszym kraju rzadkością. Urzędnicy zajmujący się na co dzień zamówieniami publicznymi nie wiedzą w znacznej części, z czym – 74 – konkretnie związane jest GPP. Z analiz przeprowadzonych przez UZP w 2006 roku wynikało, że około 4% udzielanych w Polsce zamówień publicznych uwzględniało aspekty środowiskowe. Kolejne badania przeprowadzone po zakończeniu obowiązywania pierwszego Planu działań na lata 2007–2009 wskazują na wzrostowy trend „zazieleniania” procedur zamówień publicznych. Udział kryteriów środowiskowych zdiagnozowano bowiem w ponad 10% ogółu zamówień w 2009 roku10. Jedną z podstawowych barier upowszechniania się w Polsce GPP oraz SRPP jest niska świadomość znaczenia kryteriów środowiskowych i społecznych, a także braki w umiejętnościach odpowiedniego sporządzenia dokumentacji przetargowej. Dokumentacja taka zawierać powinna zapisy dotyczące wymagań i kryteriów społecznych i/lub środowiskowych oraz energetycznych dla urządzeń oraz kryteria oceny ofert przetargowych zapisane w Specyfikacji Istotnych Warunków Zamówienia (SIWZ), jak również odpowiednie zapisy i gwarancje w umowach na realizację zamówień. W 2006 roku opracowany został przez Ministerstwo Środowiska dokument: Mapa Drogowa: Wdrażania Planu Działań na rzecz Technologii Środowiskowych w Polsce. Zgodnie z tym dokumentem, planowane jest podjęcie szeregu działań poszerzających umiejętności i wiedzę oraz poziom świadomości ekologicznej zamawiających oraz udostępniających im informację. W związku z tym opracowane zostały odpowiednie zalecenia, przewodniki oraz informacje zamieszczane na stronach internetowych agend odpowiedzialnych za promocję GPP i SRPP, w tym przede wszystkim na portalu Urzędu Zamówień Publicznych. W 2009 roku UZP wydał podręcznik Zielone zamówienia publiczne11. Ponadto, na portalu UZP uruchomiono zakładkę dotyczącą „zielonych zamówień publicznych” oraz „społecznie odpowiedzialnych zamówień publicznych”. Przewiduje się prowadzenie w sposób trwały i systematyczny szkoleń oraz kampanii promocyjno-informacyjnej. Szczególną okazją do promocji GPP oraz SRPP jest organizacja ważnych wydarzeń i imprez o znaczeniu krajowym, czy międzynarodowym. Jedną z takich „dobrych okazji”, którą na dodatek władze publiczne postanowiły wykorzystać jest przewodnictwo Polski w Radzie Unii Europejskiej w okresie lipiec-grudzień w 2011 roku. W tym celu już na etapie przygotowań do Prezydencji zwraca się szczególną uwagę na zasady określone jako Green Basic Rules, wskazujące sposoby proekologicznego postępowania. Za koordynację działań w tym zakresie odpowiedzialne jest Ministerstwo Środowiska. Przy organizacji spotkań i wydarzeń Prezydencji szczególna uwaga ma być zwrócona na12: • zaopatrzenie obiektów konferencyjnych w papier ekologiczny oraz urządzenia pozwalające na druk dwustronny w trybie ecomode; • zaopatrzenie obiektów w pojemniki do segregowania odpadów; Ibidem. s. 29–30. Zielone zamówienia publiczne, Urząd Zamówień Publicznych, Warszawa 2009. 12 Katalog zielonych zasad, dostęp: www.prezydencjaue.gov.pl [data wejścia: 15–04–2011]. 10 11 – 75 – • udekorowanie obiektów naturalnymi materiałami (na przykład promującymi krajowe gatunki roślin, w tym doniczkowe, niestosowanie sztucznych kwiatów); • zaopatrzenie pomieszczeń w energooszczędne oświetlenie; • stosowanie w cateringu produktów regionalnych i sezonowych; • stosowanie naczyń szklanych, ewentualnie biodegradowalnych; • stosowanie produktów z opakowań zbiorczych, podawanych w naczyniach wielokrotnego użytku; • unikanie tak zwanych „mini produktów”, na przykład: cukier, sól, śmietanka; • eliminowanie naczyń wykonanych z plastiku, w tym mieszadeł, kubeczków, talerzyków, sztućców oraz butelek typu PET; • stosowanie transportu zbiorowego przy przewozach delegatów uczestniczących w spotkaniach; • opracowane i umieszczone w widocznym miejscu (punkcie informacyjnym lub recepcji) mapek z zaznaczonym dojazdem komunikacją publiczną; • udostępnianie mapek i programów drogą elektroniczną; • ograniczenie do minimum ilości gadżetów; • podwójne wykorzystanie materiałów promocyjnych (na przykład: z baneru mogą zostać wykonane torby); • wybór upominków funkcjonalnych, użytkowych; • zapewnienie gadżetów wytworzonych z materiałów pochodzących z recyklingu lub nadających się do ponownego przetworzenia. Niestety, polskiej Prezydencji nie wykorzystano do wzmocnienia wartości społecznych, między innymi poprzez SRPP. Uznać to można za duży błąd, zwłaszcza w kontekście upowszechniania się świadomości znaczenia czynnika ludzkiego w procesach rozwojowych i podkreślania wartości humanistycznych. Kolejną ważną okazją do „przemycenia” podejścia zbieżnego ze zrównoważonym rozwojem w realizacji zamówień publicznych jest organizacja przez Polskę Euro 2012. 4.3. Ocena organizacji imprez sportowych w świetle kryteriów zrównoważonego rozwoju Zamówienia publiczne odgrywają dużą rolę w organizowanych imprezach masowych. W 2012 roku odbędą się w Europie dwa ważne wydarzenia sportowe – igrzyska olimpijskie w Londynie oraz organizowane wspólnie przez Polskę i Ukrainę mistrzostwa w piłce nożnej czyli Euro 2012. – 76 – 4.3.1. Studium przypadku: Igrzyska olimpijskie Londyn 2012 Zorientowanie polityki zamówień publicznych na zasady zrównoważonego rozwoju realizowane jest Wielkiej Brytanii od kilku lat. Brytyjskie Ministerstwo Środowiska, Żywności i Obszarów Wiejskich (The Department for Environment, Food and Rural Affairs – DEFRA) opublikowało w 2009 roku dokument rządowy Narodowy program zrównoważonych zamówień publicznych. (The National Sustainable Public Procurement Programme). Jego celem jest promocja w administracji publicznej procedur zamówień publicznych wpisujących się w ideę zrównoważonego rozwoju. Wielka Brytania aspiruje do roli światowego lidera w takiej polityce. W programie wskazuje się między innymi na potencjał i rolę, jaką może odgrywać sektor publiczny w kształtowaniu zrównoważonego modelu produkcji i konsumpcji. Wydatki sektora publicznego w Wielkiej Brytanii sięgają 236 bln rocznie13. W 2005 roku został powołany zespół specjalny do spraw zrównoważonych zamówień publicznych (Sustainable Procurement Task Force — SPTF), który zajmuje się weryfikacją procedur zamień publicznych pod kątem uwzględniania kryteriów prospołecznych i prośrodowiskowych. W odpowiedzi na zalecenia SPTF przyjęto dwa dokumenty: Brytyjski plan działań rządowych z zakresu zrównoważonych zamówień publicznych (The UK Government's Sustainable Procurement Action Plan) oraz Lokalny plan działań z zakresu zrównoważonych zamówień publicznych (Local Government's Sustainable Procurement Action Plan). W celu promocji „zrównoważonych zamówień publicznych” utworzony został portal (Sustainable Procurement Information Network – SPIN)14, który skierowany jest głównie do sektora samorządu gminnego. Ponadto, w Wielkiej Brytanii istnieje dość rozbudowany system aktów prawnych zawierających zagadnienia SRPP. W sektorze publicznym istnieje tak zwany obowiązek równość płci (Gender Duty), który nakłada na organy administracji publicznej obowiązek stawiania celów, które pozwolą zidentyfikować przyczyny różnicy w wynagrodzeniu dla kobiet i mężczyzn oraz zaproponować sposoby ich wyeliminowania, przykładowo poprzez zmianę metod rekrutacji, wprowadzanie elastycznego czasu pracy oraz dokonywanie przeglądów równości płac. Obowiązek zapewniania równości płci spowodował podjęcie inicjatyw w wielu częściach sektora publicznego i wykracza poza jego ramy, rozciągając się na warunki zatrudnienia stosowane przez wykonawców z sektora prywatnego. Krajowe zasady „zrównoważonych zamówień publicznych” znajdują swoje przełożenie w organizacji igrzysk olimpijskich w Londynie w 2012 roku. Zasady te uwzględnione zostały między innymi w przyjętym w 2009 roku dokumencie strategicznym Londyn 2012. Polityka zrównoważonego rozwoju (The London Sustaina- The National Sustainable Public Procurement Programme, accessed: www.sd.defra.gov.uk [Date of entry: 15–04–2011]. 14 Accessed: www.s-p-i-n.co.uk/index.asp [date of entry: 15–04–2011]. 13 – 77 – bility Policy: Towards a One Planet Olympics)15. Organizacja igrzysk rozpatrywana jest jako wyzwanie niosące ogromny potencjał transformacji Londynu, w tym w organizacji olimpiady upatruje się szansy na rewitalizację, zwłaszcza jego wschodniej części. Przygotowanie do Olimpiady jest z założenia wielką rewitalizacją najbardziej zaniedbywanych dotąd dzielnic miasta, a nie tylko budową sportowych obiektów. Ponadto, w 2009 roku i we wznowionej wersji w roku 2010 opracowany został dokument pod tytułem Przewodnik zrównoważonego rozwoju: wydarzenia zbiorowe i publiczne (Sustainability Guidelines – corporate and public events)16 oraz w 2009 roku dokument dotyczący polityki dostawczej pod tytułem Zrównoważony system postępowania w procesie dostaw (Sustainable Sourcing Code)17. Organizatorzy olimpiady podkreślają, że jest to pierwsza olimpiada, która już od fazy projektowej i we wszystkich możliwych sferach i działaniach „przesiąknięta” jest ideą zrównoważonego rozwoju. Proces organizacji zgodny jest z Brytyjskim standardem odpowiedzialnego i zrównoważonego zarządzania spotkaniami i imprezami serii BS 890118. Jest to w tym obszarze najbardziej wymagająca norma, która opiera się na trzech priorytetach: zmniejszenia negatywnego wpływu na środowisko naturalne, pozytywnego oddziaływania na lokalną społeczność oraz redukcji kosztów produkcji i eksploatacji. W 2007 roku Olimpijska Władza do spraw Zamówień (Olympic Delivery Authority – ODA) opracowała na potrzeby organizowanych w Londynie igrzysk Strategię Zrównoważonego Rozwoju (Sustainable Development Strategy)19. Ponadto w 2007 roku ODA opracowała Politykę Zamówień Publicznych (Procurement Policy)20, której przyjęcie poprzedził prowadzony w 2006 roku okres konsultacji z grupą ponad sześćdziesięciu partnerskich organizacji i instytucji. Ważnym elementem prowadzonej polityki ukierunkowanej na zrównoważony rozwój jest dialog społeczny, transparentność i etyczne postępowanie. Dużą wagę przykłada się do łatwości w dostępie do informacji i działalności zgodnej z ustawą o wolności informacji z 2000 roku21. Organizacja igrzysk jest prowadzona w procesie uspołecznionym, przy zaangażowaniu różnorodnych grup społecznych, w tym zwłaszcza mieszkańców terenów wokół wioski olimpijskiej, dostawców oraz firm projektowych i budowlanych. Rola kwestii społecznych uwzględniona jest także w dziaLondon 2012. Sustainability Plan: Towards a One Planet, accessed: www.london2012.com [date of entry: 15–04–2011]. 16 London 2012. Sustainability guidelines – corporate and public events. Event, accessed: www.london2012.com [date of entry: 15–04–2011]. 17 London Organising Committee of the Olympic Games and Paralympic Games. Source, accessed: www.london2012.com [date of entry: 15–04–2011]. 18 Inspiracją dla opracowania standardu BS 8901 była organizacja igrzysk olimpijskich w Londynie. Standard ten stanowi podstawę do międzynarodowego systemu serii ISO 20121. 19 Olympic Delivery Authority. Sustainable Development Strategy, accessed: www.london2012.com [date of entry: 15–04–2011]. 20 Olympic Delivery Authority. Procurement Policy, accessed: www.london2012.com [date of entry: 15–04–2011]. 21 Procurement Policy, Olympic Delivery Authority, London 2007, p. 17. 15 – 78 – łaniach na rzecz zachowania i poprawy wartości kulturowych Doliny Dolnej Lea (Lower Lea Valey) i tworzenie tam nowych atrakcyjnych przestrzeni publicznych22. Do celów określonych przez ODA należą: • ograniczenie emisji CO2 w miejscach związanych z organizacją olimpiady o 50% do 2013 roku w stosunku do 2006 roku; cel ten ma być realizowany poprzez stosowanie nowoczesnych technologii bezpośredniej (on-site) produkcji energii oraz energii ze źródeł odnawialnych; • wykorzystanie 90% materiałów z rozbiórek oraz przynajmniej 20% poziom recyklingu materiałów stosowanych w miejscach pracach na terenie wioski olimpijskiej; • zwiększenie efektywności wykorzystania wody, ograniczanie zużycia wody pitnej o 40% w miejscach publicznych oraz o 20% w części rezydencjalnej; • ukierunkowanie działań transportowych na ruch pieszy, rowerowy oraz transport publiczny, między innymi poprzez budowę sieci 80 km ścieżek pieszych i rowerowych, a także dostawa 50% materiałów konstrukcyjnych drogą wodną i koleją. 4.3.2. Studium przypadku: Euro 2012 W przygotowaniach do Euro 2012 spółka PL.2012 współpracuje z Ministerstwem Środowiska. Efektem tej współpracy jest między innymi Program działań prośrodowiskowych podczas UEFA EURO 2012™. W procesie przygotowawczym aspekty środowiskowe były brane pod uwagę przy podejmowaniu decyzji o lokalizacji stadionów, na przykład stadion we Wrocławiu powstał na terenie zaniechanej inwestycji z lat siedemdziesiątych XX wieku, a do budowy Stadionu Narodowego w Warszawie wykorzystano pozostałości ze Stadionu Dziesięciolecia. Miastagospodarze meczy Euro 2012 inwestują w rozwój komunikacji miejskiej, a władze państwowe – w rozbudowę kolei (modernizowana jest na przykład trasa Warszawa-Gdańsk, odnawiane są dworce kolejowe). Kibice będą zachęcani do korzystania z transportu publicznego, co powinno ograniczyć liczbę samochodów. Planuje się, aby 80% wszystkich kibiców korzystało z transportu publicznego. Prawdopodobnie – podobnie jak w czasie EURO 2008 – na stadionach i w strefach kibica będą używane zwrotne kubki do napojów lub takie, które łatwo dadzą się przetworzyć; a przekąski będą „pakowane w chleb” (czyli bez dodatkowych opakowań papierowych czy plastikowych). Wprowadzone zostaną ograniczenia w zakresie dystrybucji materiałów reklamowych, a wszyscy kibice będą zachęcani do segregacji odpadów. Organizatorzy imprezy zamierzają również wykonać bilans CO2, to znaczy wyliczyć, ile ton zostało wyemitowanych w jej trakcie do atmosfery, a następnie zneutralizować ich wpływ, na przykład poprzez sadzenie nowych drzew. Szacuje się bowiem, że do Polski może przyjechać milion gości, co spowoduje wzrost emisji 22 Ibidem, s. 27–28. – 79 – CO2. W związku z tym konieczne będzie informowanie społeczeństwa, o tym, co wiąże się z napływem takiej liczby kibiców, co zrobić, aby zneutralizować powstający w związku z organizacją turnieju dwutlenek węgla i jakie działania w tym zakresie będą podjęte. Na szczególną uwagę zasługuje efektywne zarządzanie wodą na stadionach. Planowane jest wykorzystanie wody deszczowej: w Gdańsku do wewnętrznej instalacji kanalizacyjnej, w Poznaniu do nawadniania murawy boisk treningowych, w Warszawie na potrzeby toalet, we Wrocławiu – do podlewania murawy i na potrzeby toalet. W tym celu prowadzony jest monitoring jakości i poziomu wód podziemnych, studnie kanalizacyjne zaopatrzono w elementy sorbentowe, podczyszczające wody deszczowe z terenów wokół stadionu.23 Odwołując się do organizowanych w Polsce europejskich mistrzostw w piłce nożnej minister środowiska powiedział: Sport stanowi medium przekazywania pozytywnych wartości, spośród których my chcielibyśmy zwrócić uwagę na kwestie ochrony środowiska. Odpowiadając na środowiskowe wyzwania współczesności zyskamy nie tylko czystsze środowisko, ale również walory estetyczne i korzyści gospodarcze24. Do obszarów priorytetowych resortu środowiska w ramach polityki przygotowań do Euro 2012 zaliczono: „zielony transport”, ochronę klimatu (offset CO2), zarządzanie i redukcję odpadów oraz edukację ekologiczną. Celem jest, aby wykorzystać trzecią co do wielkości imprezę na świecie do budowy pozytywnych postaw naszego społeczeństwa i zwiększenia świadomości ekologicznej Polaków. Organizatorzy mistrzostw zapowiedzieli realizację projektu „Zazielenianie mistrzostw Euro 2012”. W jego ramach miała powstać platforma wymiany doświadczeń i wsparcia eksperckiego organizatorów Euro 2012 w zakresie ochrony środowiska. Niestety, na oficjalnej stronie Euro 2012 nie sposób znaleźć oficjalne materiały i dokumenty związane z projektem „zazieleniania” mistrzostw. Analogiczna sytuacja dotyczy Programu odpowiedzialności społecznej UEFA EURO 2012, który, według informacji na stronie Euro 2012, ma służyć budowaniu postaw otwartości, tolerancji i współpracy, promowaniu zaangażowania i aktywnego udziału mieszkańców w życiu społecznym, zdrowego stylu życia oraz przygotowaniu obywateli, jako świadomych gospodarzy i uczestników wydarzeń. Na stronie nie ma jednak jakiegokolwiek dokumentu, z którym mógłby się zapoznać potencjalny zainteresowany. Na stronie internetowej Euro 201225 została zamieszczona zakładka „odpowiedzialność społeczna”. Brakuje tam natomiast jakichkolwiek informacji odwołujących się do organizowanego wydarzenia sportowego. Podane są tam jedynie dwa linki przekierunkowujące do Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska oraz Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy. Na stronach tych natomiast też nie ma jakichkolwiek informacji nawiązujących do Euro 2012. Ekologia, dostęp: www.ps2012.pl [data wejścia: 15–04–2011]. Grajmy w zielone, dostęp: www.2012.org.pl [data wejścia: 15–04–2011]. 25 Odpowiedzialność społeczna, dostęp: www.2012.org.pl [data wejścia: 15–04–2011]. 23 24 – 80 – *** Green Public Procurement oraz Social Responsible Public Procurement, a także Sustainable Public Procurement stanowią instrumenty rynkowe, których znaczenie ciągle rośnie. Zgodnie z przyjętymi zobowiązaniami Polska jest zobligowana do stosowania polityki zrównoważonego rozwoju. Jednym z instrumentów przyczyniających się do jej realizacji jest praktyka zamówień publicznych z uwzględnieniem aspektów środowiskowych oraz społecznych. W polityce zamówień publicznych kryteria środowiskowe są realizowane poprzez tak zwane „zielone zamówienia publiczne”, a kryteria społeczne w drodze uwzględniania kryteriów określanych jako „społecznie odpowiedzialne zamówienia publiczne”. Z kolei kryteria ekonomiczne stanowią nieodzowny, najczęściej, niestety, jedyny obszar w procesie przetargowym. Wydaje się natomiast, że w świetle teorii zrównoważonego rozwoju ważne jest zintegrowane podejście do uwzględniania tych kryteriów rozumianych jako spójny zbiór zasad w polityce zamówień publicznych. Pozytywnym sygnałem jest zmiana podejścia w polskich dokumentach programowych, między innymi kontynuacja Krajowego planu działań w zakresie zielonych zamówień publicznych na lata 2007–2009 jako Krajowego planu działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych na lata 2010–2012. Istotnym problemem wciąż jednak pozostaje zbyt sektorowe podejście do kategorii ekonomicznych, społecznych i środowiskowych w procedurach zamówień publicznych, które powinny ukazywać większą współzależność i synergiczność potencjalnych efektów. Ponadto, ważne pozostaje wzmocnienie popularyzacji działań i praktyk z zakresu „zrównoważonych zamówień publicznych” oraz intensyfikacja wykorzystywania sektora publicznego do stymulowania prośrodowiskowych i prospołecznych zachowań na rynku. Ze względu na udział w rynku sektor publiczny może mieć bowiem duży potencjał w zakresie inicjowania i utrwalania zachowań proekologicznych i prospołecznych ukierunkowujących na zrównoważony rozwój. Ze względu na interes społeczny, w tym potrzebę poprawy jakości życia oraz stanu środowiska, pożądane i celowe jest zatem, aby w zamówieniach publicznych aspekty środowiskowe i społeczne były uwzględniane w jak najszerszym zakresie. Zamówienia publiczne odgrywają dużą rolę w organizowanych imprezach masowych. W 2012 roku odbędą się w Europie dwa ważne wydarzenia sportowe: igrzyska olimpijskie w Londynie oraz organizowane wspólnie przez Polskę i Ukrainę mistrzostwa w piłce nożnej Euro 2012. Biorąc pod uwagę uwzględnianie zagadnień zrównoważonego rozwoju na etapie przygotowań do tych imprez, ich ocena jest diametralnie różna. W warstwie formalnej igrzyska olimpijskie „przesiąknięte” są tematyką zrównoważonego rozwoju. Ilość i różnorodność dokumentów i materiałów zawartych na stronach internetowych poświęconych olimpiadzie wskazuje na przywiązywanie dużej roli do ukierunkowania działań związanych z procesem organizacji imprezy w stronę zrównoważonego rozwoju rozumianego jako integralne łączenie racji ekonomicznych, społecznych i środowi- – 81 – skowych. W przypadku Euro 2012 sytuacja jest zgoła odmienna. Na oficjalnej stronie nie ma odwołania do idei zrównoważonego rozwoju, a zagadnienia związane z „projektem zazieleniania”, czy działań na rzecz „odpowiedzialności społecznej” mają charakter mocno wybiórczy. Autorka zdaje sobie sprawę, że dogłębna ocena obydwu prezentowanych wydarzeń sportowych wymagałaby z pewnością bardziej dokładnych studiów i analiz, zwłaszcza prowadzonych „in situ”. Jednocześnie w nawiązaniu do przysłowia „Cudze chwalicie…” świadoma jest nieprawidłowości i błędów wytykanych organizatorom igrzysk olimpijskich w Londynie26. Jednak w warstwie polityki programowej, informacyjnej, działań na rzecz promocji i edukacji zrównoważonego rozwoju i tematów z nim pokrewnych analiza przedstawionych w artykule studiów przypadku, czyli olimpiady w Londynie i Euro 2012 wskazuje, że organizatorzy igrzysk olimpijskich, używając terminologii sportowej, zdeklasowali polską i ukraińską organizację. Portal Projekt Społeczny 2012 – Nie wszystko złoto co się świeci: o tym jak projekt igrzysk olimpijskich 2012 roku prowadzi do wyprzedaży wschodniego Londynu oraz dziesięciopunktowy plan stworzenia bardziej pozytywnego lokalnego dziedzictwa, Raport New Economic Foundation (NEF) i Community Links, przetłumaczony w ramach Projektu Społecznego 2012, accessed: www.ps2012.pl. [date of entry: 15–04–2011]. 26 – 82 – 5 Katarzyna Piotrowska Prace badawczo–rozwojowe w sprawozdaniu z działalności zarządu a zrównoważony rozwój RESEARCHES AND DEVELOPMENT WORKS IN THE REPORT ON THE ACTIVITIES OF BOARD VERSUS THE IDEA OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT Abstract: Business organizations more and more frequently perform researches and development works within their day-to-day operations, in accordance with the idea of sustainable development. In the face of the situation described above organizations are obliged by law to present information on R&D area. The main purpose of this article is an attempt to answer the following question: What is the source of information about the researches and development works undertaken in accordance with the idea of sustainable development? Key words: R&D, sustainable development, report on the activities – 83 – W gospodarce opartej na wiedzy, konieczność prowadzenia działalności gospodarczej zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju wydaje się być czymś oczywistym. Dlatego też na rynku każda jednostka gospodarcza postrzegana jest nie tylko przez pryzmat uzyskiwanych korzyści finansowych, lecz również zadowolonych klientów, usatysfakcjonowanych pracowników, dużej produktywności i innowacyjności w zakresie ochrony środowiska i rozwoju społecznego. Oznacza to, że kierownik jednostki zobowiązany jest do przekazywania interesariuszom rynkowym informacji o efektach podejmowanych w tym zakresie działań. Podstawowym źródłem informacji o prowadzonej działalności gospodarczej jest sprawozdanie finansowe jednostki wraz z jego integralną częścią, czyli sprawozdaniem zarządu. Można stwierdzić że sprawozdanie finansowe dostarcza informacji o osiąganych wynikach finansowych – czyli efektywności gospodarczej, a sprawozdanie zarządu o podejmowanych w tym celu decyzjach, jak również o pozostałych uzyskiwanych korzyściach w zakresie kształtowania stosunków pomiędzy: społeczeństwem, gospodarką, i zasobami środowiska naturalnego. Tak więc obowiązkiem zarządzającego jest informowanie, użytkowników sprawozdań, o sposobie podejmowania działań, aby mogli ocenić, czy nie są one podejmowane w sprzeczności z zasadami zrównoważonego rozwoju. Prowadzenie działalności gospodarczej zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju byłoby niemożliwe bez podejmowania działań innowacyjnych w zakresie poprawiania jakości wytwarzanych produktów, świadczonych usług, organizacji pracy, czy też wpływu na środowisko naturalne. Źródłem innowacyjności jednostki jest jej działalność badawczo – rozwojowa – polegająca na realizacji prac badawczo – rozwojowych. Nie jest więc ryzykowne stwierdzenie, że dzisiejsi interesariusze rynkowi zainteresowani są – przede wszystkim – informacją o sposobie i efektach realizowanych prac badawczo – rozwojowych, już nie tylko przez pryzmat ich wpływu na osiągane wyniki finansowe, ale również wpływu na środowisko naturalne i społeczne. Celem artykułu jest więc próba udzielenia odpowiedzi na pytanie, co stanowi źródło informacji o realizowanych przez jednostkę gospodarczą pracach badawczo – rozwojowych umożliwiające ocenę, czy sposób i efekt ich realizacji jest zgodny z koncepcją zrównoważonego rozwoju? 5.1. Wyzwania zrównoważonego rozwoju Celem zrównoważonego rozwoju jest zaspokajanie potrzeb obecnego pokolenia bez pozbawiania możliwości przyszłych pokoleń od zaspokajania ich potrzeb1. Oznacza to zachowanie równowagi pomiędzy społeczeństwem, gospodarką i śroWytyczne do raportowania kwestii zrównoważonego rozwoju, dostęp: www.globalreporting.org, [data wejścia: 18–04–2011], s.2. 1 – 84 – dowiskiem naturalnym. Wydaje się, że w dzisiejszych czasach – gdy za główny cel jednostka gospodarcza stawia sobie wzrost ekonomiczny – może to być niemożliwe. Jednakże świadomość społeczeństwa – tym samym interesariuszy rynkowych – o możliwych zagrożeniach ze strony jednostek gospodarczych ciągle wzrasta. Determinuje to konieczność oceny zachowania jednostek gospodarczych w zakresie jej oddziaływania na otoczenie społeczne i naturalne. To z kolei skutkuje zapotrzebowaniem na informacje o tym: jak podmiot prowadzi swoją działalność gospodarczą, czy jest ona zgodna z zasadami zrównoważonego rozwoju, czy działalność innowacyjna uwzględnia wpływ jej efektów na społeczeństwo i środowisko naturalne? Jednym z kluczowych wyzwań zrównoważonego rozwoju jest fakt, że wymaga on nowego i innowacyjnego podejścia do podejmowanych wyborów oraz sposobów myślenia. Podczas gdy postęp w wiedzy i technologii przyczynia się do rozwoju ekonomicznego, to ma on równocześnie potencjał, by wesprzeć rozwiązywanie ryzyka i zagrożeń dla stabilności relacji społecznych, środowiska naturalnego oraz gospodarek. Nowa wiedza i innowacje w technologii, zarządzaniu, polityce publicznej stanowią wyzwania dla organizacji gospodarczej, zmuszając ją do podejmowania nowych wyborów w codziennej działalności operacyjnej, w szczególności w odniesieniu do produktów, usług i działań z perspektywy ich oddziaływania na środowisko naturalne, ludzi oraz gospodarki narodowej, co przejawia się w sposobie realizowania prac badawczo-rozwojowych determinujących implementowanie innowacji w procesie gospodarczym.2 Wyzwaniem dla dzisiejszych jednostek gospodarczych jest prowadzenie działalności uwzględniającej koegzystencję społeczno-gospodarczą, i informowanie o sposobach i efektach jej prowadzenia interesariuszy rynkowych. W odpowiedzi na oczekiwania użytkowników stworzono standard Global Reporting Initiative (GR), który określa zasady, procedury, wskaźniki, indeksy, w celu zapewnienia przejrzystości działania jednostki. Zatem raportowanie kwestii zrównoważonego rozwoju polega na mierzeniu, ujawnianiu oraz ponoszeniu odpowiedzialności względem wewnętrznych i zewnętrznych interesariuszy za wyniki osiągane z prowadzonej działalności3 – oznacza to opisywanie sposobu działania jednostki, już nie tylko na poziomie ekonomicznym, ale i środowiskowym i społecznym. Określony raport powinien dostarczać wiarygodnych i przejrzystych informacji w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej przez jednostkę, w odniesieniu do ochrony środowiska, nie zakłócającej kwestii społecznych, starającej się nie obniżać poziomu ekonomicznego. W szczególności dotyczy to działalności innowacyjnej, której źródło stanowią realizowane prace badawczo-rozwojowe. Udowodnienie poprzez właściwy sposób zaprezentowania informacji w określonych źródłach, o tym że jednostka realizuje prace badawczo-rozwojowe zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, lub też podejmuje je właśnie w celu osiągnięcia tej równowagi, staje się podstawowym zadaniem zarządzającego w zakre2 3 Ibidem, s.2. Ibidem, s.4. – 85 – sie sporządzania informacji o efektach swojej działalności. Jest to również wyzwaniem dla odbiorcy informacji, który musi zdobyć wiedzę umożliwiającą mu właściwe odczytanie raportów będących źródłem tej informacji. Zarówno raportowanie, jak i odczytywanie raportów w przypadku dużych korporacji, grup kapitałowych, spółek giełdowych nie jest trudne, gdyż należy do kompetencji specjalnie w tym celu powołanych działów finansowo-księgowych. Inaczej jest w pozostałych jednostkach gospodarczych, które bardzo często nie wykorzystują w pełni możliwości informacyjnych już istniejących obligatoryjnych sprawozdań, a co dopiero gdyby miały sporządzać lub odczytywać dodatkowe raporty o efektach działalności gospodarczej. Wszystkie jednostki gospodarcze mogą realizować prace badawczo-rozwojowe zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, o czym powinni informować odbiorców informacji, przy czym sposób i forma tej informacji może być różna. Zwykle jest to zdeterminowane wielkością jednostki, organizacją pracy w jednostce, poziomem istotności tych informacji, co z kolei warunkuje konieczność tworzenia dodatkowych raportów lub też wykorzystywania w pełni potencjału informacyjnego istniejących już sprawozdań. 5.2. Prace badawczo-rozwojowe w koncepcji zrównoważonego rozwoju Prace badawczo-rozwojowe zgodnie z prawem bilansowym (krajowym – ustawa o rachunkowości, krajowe standardy rachunkowości i międzynarodowym – standardy międzynarodowe) są definiowane następującą: prace rozwojowe są praktycznym zastosowaniem odkryć badawczych lub też osiągnięć innej wiedzy w planowaniu lub projektowaniu produkcji nowych lub znacznie udoskonalonych materiałów, urządzeń, produktów, procesów technologicznych, systemów lub usług, które ma miejsce przed rozpoczęciem produkcji seryjnej lub zastosowaniem; z kolei prace badawcze są nowatorskim i zaplanowanym poszukiwaniem rozwiązań podjętym z zamiarem zdobycia i przyswojenia nowej wiedzy naukowej i technicznej4. Przy czym w aspekcie zrównoważonego rozwoju należy je identyfikować ze względu na cel ich prowadzenia i sposób wykorzystania – czyli szerzej, przez pryzmat ich implementacji w procesie gospodarczym jednostki. Wynika to z tego, że prace badawczo – rozwojowe stanowią źródło innowacji wdrażanej w jednostce, i to właśnie innowacje w jednostce powinny być rozpatrywane w koncepcji zrównoważonego rozwoju – czyli postrzegania sukcesu ekonomicznego jednostki, w zgodzie ze społeczeństwem i środowiskiem naturalnym. Innowacje są zwykle definiowane jako zmiany na lepsze – czyli tylko takie zmiany, które poprawią efektywność działania jednostki, przy czym nie wpływają 4 Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej 2004, International Accounting Standards Committe, Londyn 2004, przetłumaczone i wydane przez SkwP, s. 358. – 86 – negatywnie na jej otoczenie, zarówno społeczne, jak i naturalne. Oznacza to, że innowacja stanowiąca ostateczny efekt prac badawczo – rozwojowych jak również cel ich prowadzenia – w myśl koncepcji zrównoważonego rozwoju – nie powinna zakłócać funkcjonowania bytów społecznych i środowiska naturalnego, powinna jednak być zgodna z zasadą racjonalności działania – czyli przynosić jednostce również, jak nie przede wszystkim korzyści ekonomiczne. Dlatego też odbiorca dodatkowo zainteresowany jest sposobem w jaki są realizowane prace badawczo – rozwojowe, w celu właściwej oceny sposobu ich realizacji, a dostawca informacji właściwą identyfikacją podejmowanych działań. Stąd też dodatkowo w standardach rachunkowości (MSR/MSSF) zaprezentowano przykłady działań klasyfikowanych jako prace badawcze, oraz przykłady działań przypisywanych do prac rozwojowych. Wskazówki te pomagają jednostce gospodarczej precyzyjnie określić rodzaj podejmowanych czynności i zakwalifikować je do odpowiedniej grupy prac (badawczych lub rozwojowych). Należy jednak stwierdzić, że w praktyce gospodarczej nie zawsze jest możliwe jednoznaczne określenie realizowanych prac, co z kolei determinuje problem prawidłowego zidentyfikowania kosztów ponoszonych na ich realizację, co też utrudnia ich ocenę. Zgodnie z MSR 38 jednostka gospodarcza, która nie jest w stanie oddzielić etapu prac badawczych od etapu prac rozwojowych, powinna traktować nakłady na realizowane przedsięwzięcie, tak jak gdyby zostały poniesione wyłącznie na etapie prac badawczych. Właściwa identyfikacja efektów podejmowanych działań determinuje sposób ich prezentacji w sprawozdaniu finansowym. Nakłady na prace badawcze ujmuje się w kosztach w momencie ich poniesienia, gdyż jednostka gospodarcza nie jest w stanie udowodnić istnienia składnika wartości niematerialnych, który prawdopodobnie będzie wytwarzał przyszłe korzyści ekonomiczne – a tym samym obniża to osiągany wynik finansowy. Nie oznacza to, że ponoszone koszty nie zapewniają przyszłych korzyści ekonomicznych, tylko, że wysoka niepewność dotycząca rezultatów ponoszonych kosztów nie pozwala na możliwy do zweryfikowania pomiar5. Inaczej jest w odniesieniu do prac rozwojowych, z istoty których wynika, że jednostka gospodarcza może – w pewnych przypadkach – określić prawdopodobieństwo uzyskania z ich tytułu przyszłych korzyści ekonomicznych, gdyż prace rozwojowe są bardziej zaawansowane niż działania pozostająca na etapie badawczym. Dlatego też koszty prac rozwojowych ujmuje się jako składnik aktywów, warunkując konieczność udowodnienia przez jednostkę gospodarczą, że spełniają: kryteria przyjęte w definicji składnika aktywów – składnik aktywów jest zasobem: pozostającym pod kontrolą organizacji w wyniku zdarzeń zaistniałych w przeszłości oraz z którego, według przewidywań organizacja gospodarcza osiągnie w przyszłości korzyści ekonomiczne, oraz kryteria dotyczące ujęcia – składnik wartości niematerialnych – tym samym prac rozwojowych – ujmuje się wtedy i tylko wtedy, gdy: jest prawdopodobne, że jednostka gospodarcza osiągnie przyszłe korzyści ekonomiczne, 5 D. Dobija, Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Wyd. WSzPiZ im. L. Koźmińskiego, Warszawa 2003, s. 98. – 87 – które można przyporządkować danemu składnikowi aktywów oraz można wiarygodnie ustalić cenę nabycia lub koszt wytworzenia danego składnika aktywów.6 W jednostce gospodarczej informacje o prowadzonych pracach badawczo – rozwojowych (o zasobach lub też kosztach) ujawnia się – między innymi – w sprawozdaniu finansowym oraz w sprawozdaniu z działalności jednostki, które może przybrać rozbudowaną formę dodatkowych raportów – raport społeczny, środowiskowy, raport o kapitale intelektualnym. 5.3. Sprawozdanie finansowe jako źródło informacji o pracach badawczo–rozwojowych Sprawozdanie finansowe stanowi podstawowe źródło informacji o sytuacji majątkowej i finansowej jednostki gospodarczej oraz efektach prowadzonej przez nią działalności – również działalności badawczo – rozwojowej. Należy jednak podkreślić, że biorąc pod uwagę fakt, że jednostki działają zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju to informacje o pracach badawczo – rozwojowych prezentowane w sformalizowanych częściach sprawozdania finansowego nie będą wystarczające dla interesariuszy – z tego nie wynika, że nie są one przydatne w procesie decyzyjnym, ale że nie są wystarczające do oceny sposobu prowadzenia działalności gospodarczej i skutków jakie wywiera na różne obszary życia w swoim otoczenia – gospodarczy, społeczny i środowiskowy. Aby zaspokoić potrzeby informacyjne odbiorców sprawozdań finansowych w zakresie danych o zasobach niematerialnych – czyli badawczo – rozwojowych, nieodzowne jest aby teoria i praktyka rachunkowości wprowadziły nowe narzędzia, dokonały rewizji dotychczasowych pojęć i koncepcji oraz rozszerzyły treść sprawozdania finansowego w celu uwzględnienia wartości wiedzy, innowacyjności i innych elementów zasobów niematerialnych, których rola stale rośnie7. Podkreślając znaczenie nowych źródeł informacji – raporty społeczne, środowiskowe, strategiczna karta wyników nie należy zapominać, że niektóre z informacji (niemierzalne, niefinansowe), można ująć w częściach uzupełniających, czyli w informacji dodatkowej i we wprowadzeniu do sprawozdania finansowego. Jak wynika z literatury przedmiotu, jak i praktyki gospodarczej, zbyt małą rolę przypisuje się informacji dodatkowej jako tej części sprawozdania finansowego, która jest istotna w procesie przekazywania informacji jej użytkownikom, traktując ją jako część zbędną do sporządzania, przedłużającą proces przygotowania informacji sprawozdawczej. Powołując się na powyższe stwierdzenie, należy podkreślić, że to właśnie informacja dodatkowa może zawierać informacje niefinansowe, można w niej dokonać uzupełnień, poprzez dodatkowe zestawienia, wskaź6 7 Międzynarodowe Standardy …, op. cit., s. 358–362. A. Kamela-Sowińska, Rachunkowość na zakręcie, „Rachunkowość” 2007 nr 5, s. 3. – 88 – niki, komentarze słowne, czyli ujawnienie takich informacji, których nie udaje się przekazać w innych częściach sprawozdania finansowego, przykładowo w zakresie wypracowanych efektów działalności badawczo – rozwojowej. Wynika to z faktu, że jednostka gospodarcza przede wszystkim koncentruje się na przekazywaniu informacji, których źródłem są: bilans, rachunek zysków i strat, nie wykorzystując w pełni możliwości informacyjnych informacji dodatkowej8. I tak informacja o efektach prowadzonych prac badawczo–rozwojowych, jeżeli efekt przyjmie postać zasobu majątkowego będzie prezentowany w bilansie w pozycji wartości niematerialne i prawne i będzie podlegał amortyzacji, aż do całkowitego jego umorzenia, a gdy będzie generował wyłącznie koszty to będzie obciążał wynik finansowy okresu, w którym będą one ponoszenie i gdy koszty te nie będą właściwie opisane na przykład w informacji dodatkowe to nikt nie odróżni ich od pozostałych poniesionych w tym czasie. Otóż dane księgowe zawarte w dokumentacji księgowej nie są (nie powinny być) jedynymi danymi przetwarzanymi w systemie rachunkowości. Dane z ewidencji operatywnej wynikające z dokumentacji pozaksięgowej, obrazujące podejście jednostki do koncepcji zrównoważonego rozwoju, powinny wzbogacać zawartość informacyjną sprawozdania finansowego, a miejsce jej ujawnienia może być na przykład w informacji dodatkowej, co ma istotne znaczenie dla jakości informacji sprawozdawczej9. Konkludując należy mieć świadomość, że informacja dodatkowa może stanowić ważne, ale nie jedyne i wystarczające, źródło informacji o prowadzonych przez jednostkę gospodarczą pracach badawczo-rozwojowych, szczególnie w kontekście zrównoważonego rozwoju. Informacja o pracach badawczo-rozwojowych ujawniona w sprawozdaniu finansowym nie będzie pełna, jeśli nie będzie uzupełniona informacją ujętą w sprawozdaniu z działalności zarządu rozszerzonym o dodatkowe raporty. 5.4. Sprawozdanie z działalności jednostki jako źródło informacji o działalności badawczo–rozwojowej Dodatkowym źródłem informacji o zasobach majątkowych jednostki gospodarczej, oraz wynikach prowadzonej przez nią działalności, sformalizowanej z punktu widzenia przepisów prawa (ustawa o rachunkowości, kodeks handlowy), nie ograniczonej z punktu widzenia sposobu i zakresu przekazywanej informacji, jest niewątpliwie sprawozdanie z działalności zarządu. Sprawozdanie z działalności jednostki gospodarczej może stanowić zarówno uzupełniające jak i podstawowe (czyli istotne) źródło informacji o działalności jednostki wykorzystywanej w procesie decyzyjnym. Zgodnie z przepisami prawa powinno obejmować ocenę 8 K. Piotrowska, Projekty i prace badawczo – rozwojowe a sprawozdanie finansowe, praca doktorska, Wrocław 2005, s.171. 9 Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz. U. nr 121 poz. 591), art. 48, ust.1, pkt 2. – 89 – uzyskanych w roku obrotowym efektów, wskazanie rysujących się czynników ryzyka i opis zagrożeń, jak również, czy też przede wszystkim, informacje o: • posiadanych przez jednostkę oddziałach; • zdarzeniach istotnie wpływających na działalność organizacji gospodarczej, jakie nastąpiły w roku obrotowym, a także po jego zakończeniu, do dnia zatwierdzenia sprawozdania; • przewidywanym rozwoju organizacji gospodarczej; • ważniejszych osiągnięciach w dziedzinie badań i rozwoju; • aktualnej i przewidywanej sytuacji finansowej organizacji gospodarczej; • ryzyku, na jakie w zawiązku z instrumentami finansowymi narażona jest jednostka; • stosowaniu zasad ładu korporacyjnego w odniesieniu do jednostek, których papiery wartościowe zostały dopuszczone do obrotu na jednym z rynków regulowanych Europejskiego Obszaru Gospodarczego. dodatkowo, jeśli jest to istotne dla oceny sytuacji jednostki: • informacje dotyczące zagadnień środowiska naturalnego; • informacje dotyczące zatrudnienia; • dodatkowe wyjaśnienia do kwot wykazanych w sprawozdaniu finansowym.10 Jak wynika z koncepcji zrównoważonego rozwoju, te dodatkowe informacje są niezbędne do oceny podejmowanych działań pod względem ich wpływu na środowisko naturalne i społeczne. W zakresie badań i rozwoju jednostka gospodarcza, która prowadzi prace badawczo-rozwojowe na większą skalę, przedstawia – w podziale na prace badawcze i rozwojowe (wdrożeniowe) – w raporcie zarządu informacje o, uwzględniając ich wpływ na aspekty społeczne i środowiskowe w odniesieniu do koncepcji zrównoważonego rozwoju: • istotnych tematach w toku prac i ukończonych; • siłach własnych zaangażowanych w te prace – zatrudnienie; • kosztach prac prowadzonych we własnym zakresie i zleconych obcym – w relacji do innych wskaźników; • dodatkowych źródłach finansowania tych prac – otrzymane dotacje, wspólne przedsięwzięcia, sprzedaż licencji.11 Należy podkreślić, że celem sprawozdania z działalności jednostki jest przedstawienie (w powiązaniu ze sprawozdaniem finansowym) całokształtu sytuacji i działalności gospodarczej jednostki za rok sprawozdawczy, ze wskazaniem skutków tego na następny okres, uwzględniając, że na sytuację i działalność gospodarczą, oprócz czynników natury gospodarczej, mogą też wpływać inne czynniki, jak na przykład natury technicznej, prawnej, politycznej, społecznej, czy ogólnoekonomicznej, jak również to sama jednostka poprzez swoją działalność może oddziaływać na otoczenie. W szczególności sprawozdanie z działalności jednostki gospodarczej służy uzupełnieniu (uwypukleniu), wynikającego ze sprawozdania finan10 11 Z. Fedak, Sprawozdanie z działalności. Zamknięcie roku 2008, „Rachunkowość” 2008, s. 278. Ibidem, s. 279. – 90 – sowego obrazu sytuacji i działalności gospodarczej jednostki, o informacje o jej aktualnej pozycji na rynkach zbytu i zaopatrzenia, w zakresie personelu i środowiska naturalnego, jak też zamiarach i ewentualnych zagrożeniach na przyszłość. Przekaz tych informacji następuje za pomocą słownych sformułowań, popartych odpowiednimi danymi liczbowymi. Warto też podkreślić, że prawidłowo sporządzone sprawozdanie z działalności jednostki gospodarczej powinno spełniać wymóg kompletności (obejmuje wszystkie istotne informacje, niezbędne do oceny, finansowej i majątkowej sytuacji gospodarczej organizacji gospodarczej i przebiegu (efektów) jej działalności w roku sprawozdawczym oraz ryzyka i zagrożeń, jakie niesie przyszły rozwój), jasności i przejrzystości (co przejawia się jednoznacznością i zrozumiałością informacji, prostym, rzeczowym i komunikatywnym przekazem), oraz wiarygodności przedstawienia zawartych w nim informacji. Wymóg prawdziwości jest spełniony, jeżeli podawane w sprawozdaniu z działalności: • fakty są obiektywne, co znaczy, że fakty dotyczące przebiegu działalności i sytuacji organizacji gospodarczej są prawdziwe i sprawdzalne; • stwierdzenia są prawdopodobne i nie stoją w sprzeczności ze sprawozdaniem finansowym, dokumentacją organizacji gospodarczej oraz ogólnie znanymi faktami gospodarczymi; • wnioski wyciągnięte z przyjętych za punkt wyjścia warunków i zdarzeń są słuszne, czego wyrazem jest, iż są one rachunkowo i merytorycznie poprawne, wolne od dowolności. • Wymogowi wiarygodności przeczy z kolei: • opuszczenie istotnych informacji; • nadanie niewłaściwego znaczenia istotnym, względnie nieistotnym informacjom; • akcentowanie przyszłych możliwości bez równoczesnego wskazania na związane z tym zagrożenia; • przedstawianie wprowadzających w błąd związków przyczynowo – skutkowych (por. ustawa o rachunkowości12. Tak więc można zaryzykować stwierdzenie, że kreowanie informacji o działalności jednostki gospodarczej jest uzależnione od celów rachunkowości i potrzeb odbiorcy. Inna informacja będzie trafiała do kredytodawców, a inna do potencjalnych inwestorów, inna do społeczeństwa, inna do organizacji ekologicznych – przy czym zawsze musi być to informacja wiarygodna, przydatna, kompletna, charakteryzująca się wszystkimi cechy jakościowymi informacji sprawozdawczej, tylko jej zakres musi być uzależniony od potrzeb decyzyjnych jej użytkowników. Wiedza o klientach, badaniach w zakresie wprowadzania nowych technologii do niedawna była utrzymywana w ścisłej tajemnicy. Na działania w zakresie ekologii również nie zwracano uwagi. A jednak dzisiaj okazuje się, że tego rodzaju informacja staje się podstawowym zasobem wykorzystywanym w procesie decyzyjnym. Stąd koniecz12 Ibidem, s.280. – 91 – ność podjęcia próby udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy system rachunkowości, który stanowi podstawowe źródło informacji, jest w stanie taką informację wykreować, zachowując przy tym wszystkie cechy jakościowe informacji sprawozdawczej? Powyższe obawy potwierdza fakt, że inwestorzy wyrażają niezadowolenie, że dostępne są im jedynie finansowe sprawozdania opisujące przeszłą efektywność, w momencie gdy oni zgłaszają zapotrzebowanie na informację ułatwiającą prognozowanie przyszłych wyników przedsiębiorstwa.13 Dlatego też niefinansowe mierniki efektywności, takie jak poziom zadowolenia klienta, czy czas rozwoju nowych produktów, byłyby bardzo przydatne dla inwestorów i analityków finansowych, dlatego też jednostka gospodarcza powinna dostarczać takich informacji, aby stworzyć kompletny obraz swojej działalności. Powyższą opinie podzielają również czołowi amerykańscy przedstawiciele środowiska księgowych, że mierzenie efektywności opiera się głównie na sprawozdaniach finansowych, gdy użytkownicy nastawieni są na przyszłość. Wielu użytkowników informacji chce widzieć przedsiębiorstwo oczami zarządu, aby zrozumieć wizję i oczekiwania dyrekcji dotyczące przyszłości firmy, dlatego też oczekuje od kierownictwa ujawnienia stosowanych w procesie zarządzania mierników finansowych i niefinansowych kwantyfikujących efekty zasadniczych działań i zdarzeń14. Reagując na zmieniające się otoczenie gospodarcze, zaspokajając zmieniające się potrzeby użytkowników, sprawozdawczość finansowa powinna: dostarczać informacji o planach, nowych możliwościach, źródłach ryzyka i niepewności, koncentrować się w większym stopniu na czynnikach będących źródłem wartości w długim okresie, w tym na miernikach niefinansowych wskazujących sposób, w jaki realizowane są kluczowe procesy gospodarcze, lepiej ujednolicić informacje ujawniane na zewnątrz z informacjami wewnętrznymi dostarczanymi dyrekcji dla potrzeb zarządzania przedsiębiorstwem15. W obliczu dostarczania tego rodzaju informacji niewątpliwie istnieje konieczność zastosowania innego rodzaju raportów sprawozdawczych, oprócz sprawozdania finansowego, w postaci na przykład strategicznej karty wyników, raportu społecznego, środowiskowego w procesie zarządzania, lub też sprawozdania z działalności zarządu, które może przyjąć taką formę jaką oczekują odbiorcy, i w jakiej może sporządzić ją jednostka. Warto podkreślić, że potrzeba dostarczania i otrzymywania pewnych informacji wynikająca ze zmieniającego się otoczenia gospodarczego (globalizacji), rodzi konieczność ich generowania. Bardzo często są to jednak informacje niemierzalne, bądź trudno mierzalne, wynikające z indywidualnego charakteru jednostki, czy też zakresu jej działalności. Często są to opisane skutki podejmowanych działań jakie wywierają na otoczenie społeczne i naturalne – jak w przypadku opisywania działania w myśl koncepcji zrównoważonego rozwoju. Wydaje się, że preR. S. Kaplan, D.P. Horton, Strategiczna karta wyników. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002, s.53. 14 Ibidem, s. 54. 15 Ibidem, s. 54. 13 – 92 – zentowanie ich mogłoby podważać jakość informacji, a do tego rachunkowość jako system informacyjny, nie może dopuścić. Tym samym należy podkreślić, że celem rachunkowości jest dostarczenie informacji poprzez tradycyjne sprawozdanie finansowe, niezbędnych do zarządzania ale nie jedynych wykorzystywanych w procesie zarządzania. Aby informacje te były wiarygodne muszą koncentrować się na danych rzeczywistych wynikających z przeszłych zdarzeń opartych na cenach historycznych. Niepowtarzalny staje się fakt, w dzisiejszych czasach muszą być one uzupełnione o istotne, niekoniecznie identyfikowalne i mierzalne przez rachunkowość, informacje, których źródłem może być sprawozdanie z działalności zarządu rozszerzone o dodatkowe (na dzień dzisiejszy nieobowiązkowe) raporty. Układy sprawozdawcze (czyli sprawozdania finansowe) są elementem porządkującym sposób widzenia i opisu organizacji gospodarczych, szczególnie ich charakterystyk finansowych. Nie oznacza to, że opis pomiaru, wyceny w rachunkowości może być dokonany jednoznacznie i jednowariantowo. W związku ze skomplikowanymi procesami, zmianami otoczenia, występują coraz częściej nowe problemy i koncepcje ich opisu.16 Należy więc szukać nowych rozwiązań, ale nie można jednak zapomnieć o istocie rachunkowości jako systemie ewidencyjnoinformacyjnym, który dostarcza rzetelnych informacji wszystkim tym, którzy wykorzystują je przy podejmowaniu decyzji ekonomicznych. *** Konkludując, należy jeszcze raz podkreślić, że „nowa ekonomia” została w gospodarce uznana za „nowy paradygmat” wykorzystany do określenia nowych zjawisk, które charakteryzują się dużymi nakładami na innowacje i globalizacją rynków światowych. Punktem wyjścia do tych rozważań stała się teoria kreatywnej destrukcji J. Schumpetera (1942), zdaniem którego siła kapitalizmu polega na tym, że system rynkowy nagradza kreatywność, a tym samym uznaje innowację za najistotniejszą przyczynę wzrostu ekonomicznego.17 Dlatego też jednostki gospodarcze chcą zaakcentować swą własną kreatywność, poprzez kreowanie wizerunku kreatywnej organizacji gospodarczej opartej na wiedzy, jak również organizacji działającej w zgodzie ze społeczeństwem i środowiskiem naturalnym, czyli postępującej zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju. Informacje o podejmowanych działaniach badawczo-rozwojowych implikujących innowacje w różnych obszarach działalności jednostki stanowią przedmiot zainteresowania interesariusze. Informacja o tym, czy realizowane przedsięwzięcia nie są sprzeczne z ideą zrównoważonego rozwoju staje się informacją, tak samo ważną, jak informacja o efektywności ekonomicznej jednostki. Stąd też wynika zapotrzebowanie na tego rodzaju informacje. I jak wykazuje praktyka gospodarcza, to inwestorzy postulują wprowadzenie elementów z zakresu zrównoważonego rozwoju do obligatoryjnego sprawozdania finansowego, uważając, że wymagana A. Kostur, Koncepcja i analiza modeli sprawozdawczych rachunkowości, Wyd. AE, Katowice 2001, s. 38. 17 R. S. Kaplan, D. P. Horton, Strategiczna …, op. cit., s. 20. 16 – 93 – lista ujawnień w sprawozdaniu finansowym powinna być rozszerzona, przykładowo, o ryzyko klimatyczne.18 Skoro w myśl koncepcji zrównoważonego rozwoju, działalność innowacyjna musi być rozważana w ujęciu nie tylko ekonomicznym, ale i społecznym, jak również środowiskowym, to naturalne jest, że definiowanie prac badawczo – rozwojowych powinno być postrzegane szerzej, niż to wynika z prawa bilansowego, zarówno na etapie ich identyfikacji, jak i wyceny, co z kolei determinuje sposób prezentacji informacji o efektach tych działań już nie tylko w sprawozdaniu finansowym, ale przede wszystkim w sprawozdaniu z działalności zarządu, które może przybierać formę różnych raportów, tworzonych zgodnie z wytycznymi różnych koncepcji, na przykład koncepcji zrównoważonego rozwoju. Przy czym – koncentracja na działaniach w zakresie ochrony środowiska, zadowolenia pracowników, klientów i społeczeństwa, jest również postrzegana w kategoriach korzyści ekonomicznych – mniejsze kary finansowe, brak obciążeń finansowych przy likwidowaniu przykładowo skutków katastrof ekologicznych, lepszy wizerunek jednostki i jej działalności w oczach klienta, przekładają się na wzrost wyniku finansowego – czyli mieszczą się te działania w kontekście działań racjonalnych, ekonomicznych i efektywnych. Wzrost świadomości społeczeństwa w zakresie zrównoważonego rozwoju zdeterminował konieczność skoncentrowania się jednostki gospodarczej nie tylko na celu, do którego dąży jednostka, ale i na sposobie jego realizacji. Nie jest ryzykowne stwierdzenie, że podstawowym źródłem informacji o działalności badawczo – rozwojowej jednostki powinno być nadal sprawozdanie finansowe, ale wraz z jego integralną częścią, jaką jest sprawozdanie z działalności zarządu, które może być rozszerzone o dodatkowe tematyczne raporty, zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Potrzeba informowania interesariuszy o działalności jednostki i skutkach, jakie wywołuje w swoim otoczeniu, warunkuje konieczność tworzenia różnych raportów, które definiują, mierzą, wyceniają i prezentują różne obszary działań jednostki na przykład strategiczna karta wyników, w ramach której jest przede wszystkim ujmowany kapitał intelektualny jednostki, jak również działalność badawczo – rozwojowa, która przyczynia się do powstania określonej wiedzy w jednostce, raport społeczny z realizacji strategii społecznej jednostki, w aspekcie ludzkim, moralnym, etycznym określonych zachowań, czy też środowiskowy uwzględniający działania na rzecz ochrony zasobów naturalnych. Jednakże, nie wydaje się być konieczne wymaganie tego rodzaju raportów – czyli tak rozbudowanego sprawozdania zarządu – od wszystkich jednostek gospodarczych. W przypadku mniejszych podmiotów gospodarczych wydaje się wystarczające wykorzystywanie w pełni potencjału informacyjnego sprawozdania z działalności zarządu, w którym należy ujawniać informacje w zakresie podejmowanych działań uwzględniających idee zrównoważonego rozwoju. D. Dziawgo, Idea zrównoważonego rozwoju w relacjach inwestorskich, w: Funkcjonowanie przedsiębiorstw w warunkach zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy, red. E. Sidorczyk-Pietraszko, Wyd. WSE, Białystok 2009, s. 92. 18 – 94 – 6 Zbigniew Bukowski Prawo zrównoważonego rozwoju w Polsce – realny byt czy iluzja? THE LAW OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN POLAND – THE REAL BEING OR AN ILLUSION? Abstract: The article explores the development of Polish legislation which takes into account the concept of sustainable development. This term was introduced into Polish legislation mostly in the second half of the last decade of the twentieth century and the first half of the first decade of the twenty-first century. Later there was a decline in this domain. Consequently, one can not claim that the development of sustainable development law is observed in Poland. Furthermore, the concept of sustainable development is introduced mainly into the regulations related to environmental protection and only in a very limited scope into the provisions related to the economy or social affairs. Key words: sustainable development, law, sustainable development law – 95 – P roblematyka zrównoważonego rozwoju stanowiła istotny element na przełomie XX i XXI wieku w prawie międzynarodowym, prawie Unii Europejskiej i prawie krajowym. W pierwszych dwóch systemach prawnych postępuje eksplorowanie tej koncepcji i przenoszenie instrumentów jej wdrażania na grunt norm prawnych. Rodzi się przy tym pytanie, czy koncepcja ta nie podzieli losów innych, spotykanych w XX wieku, jak Nowy międzynarodowy ład ekonomiczny, i z czasem, po stopniowym wyczerpaniu odwołań do niej, nie odejdzie w niebyt, ponieważ trudno dostrzec wymierne rezultaty jej wdrażania. Inaczej sprawa wygląda w Polsce, gdzie koncepcja ta jest bardziej wykorzystywana jako ozdobnik, zwłaszcza w różnych dokumentach strategicznych, nawiązujący do odpowiedników unijnych i mający potwierdzać, że wymagania unijne są zachowane. Przedmiotem zainteresowania w tym artykule jest kwestia wykorzystania pojęcia zrównoważonego rozwoju w prawie polskim. Choć o wiele bardziej istotne jest instrumentarium koncepcji zrównoważonego rozwoju i jego praktyczne zastosowanie, to używanie samego pojęcia w ustawach także jest wyznacznikiem poważnego (bądź nie) – podejścia do samej koncepcji. Wskazanie, w jakich dziedzinach to pojęcie występuje oraz czy są to ustawy znaczące z punktu widzenia polskiego systemu prawnego, ma pomóc odpowiedzieć na pytanie – czy można mówić o kształtowaniu w Polsce prawa zrównoważonego rozwoju. Przedstawiane kwestie były do tej pory wzmiankowo przedstawiane w polskiej literaturze. Prekursorami w tym zakresie są R. Paczuski1 i K. Równy2, później tematyka została także dostrzeżona przez J. Ciechanowicz-McLean3, M. Kenig1 Zrównoważony rozwój w prawie i polityce ochrony środowiska UE oraz jako zadanie państwa polskiego w świetle obowiązującego ustawodawstwa, Zeszyty Naukowe, t. 6, Ochrona środowiska, Wyd. WSHE, Włocławek 2000, s. 25–36; Zrównoważony rozwój a stosunek polityki do prawa w świetle polskiej praktyki legislacyjnej, w: Zasada zrównoważonego rozwoju w prawie i praktyce ochrony środowiska, red. K. Równy, J. Jabłoński, Wyd. PWSBiA, Warszawa 2002, s. 29–42. 2 Koncepcja zrównoważonego rozwoju w prawie wspólnotowym i w polskiej rzeczywistości, „Przegląd Prawa Europejskiego” 2000 nr 2, s. 58–71; Prawo międzynarodowe i rozwój zrównoważony, „Prawo i Środowisko” 2000 nr 3; The Emerging Principle of „Sustainable Development” in International Law, in: World Jurist Conference: Status of Foreigners and Global Problems of Immigration. Legal Problems of Environmental Protection, ed. T. Koźluk, Warsow 2001, p. 249–254; Międzynarodowe i porównawczo-prawne problemy „zrównoważonego rozwoju” – w związku z najnowszym ustawodawstwem ochrony środowiska i jego wdrażaniem w Polsce, w: Zasada zrównoważonego rozwoju …, op. cit., s. 19–25; Problem państwowego sterowania wdrażaniem zasady „zrównoważonego rozwoju” w Polsce, w: ibidem, s. 117–133; W sprawie „dobrej [i skutecznej] administracji” dla zrównoważonego rozwoju (sustainable development), Biuletyn Biura Informacji Rady Europy 2003, nr 4, s.136–138. 3 J. Ciechanowicz-McLean, Zasada zrównoważonego rozwoju w europejskim i polskim prawie ochrony środowiska, w: Unia Europejska w dobie reform, red. C. Mik, Toruń 2004, s. 459–475. – 96 – Witkowską4, J. Sommera5, Z. Bukowskiego6, D. Pyć7 czy B. Rakoczego8. Także zagadnienie formułowania się prawa zrównoważonego rozwoju nie podlegało w Polsce szerszym rozważaniom – temat ten zaakcentował jedynie K. Równy9. Natomiast poza Polską powstały już pierwsze monografie w całości poświęcone zagadnieniu prawa zrównoważonego rozwoju10. 6.1. Prawo zrównoważonego rozwoju Zrównoważony rozwój jest pojęciem legalnym, występującym w aktach prawnych powszechnie obowiązujących, a więc w języku prawnym. W zakresie sposobu wykorzystania tej koncepcji w systemach prawnych wskazać można na dwa zagadnienia: • użycie pojęcia zrównoważonego rozwoju w aktach prawnych; • wykorzystanie elementów koncepcji zrównoważonego rozwoju w aktach prawnych w sposób systemowy, umożliwiający przeniesienie celów i zadań określonych w jej ramach. W pierwszym znaczeniu termin zrównoważony rozwój może być użyty zarówno w części przepisów ogólnych danego aktu prawnego, jak również w części zawierającej regulacje szczegółowe. Te pierwsze przepisy określają przedmiot, cel, zakres uregulowań prawnych oraz zasady ogólne. Wywierany jest wówczas wpływ na cały akt prawny, chociaż w praktyce stosowania, zwłaszcza prawa administracyjnego, zdarza się wykorzystanie instytucji szczegółowych bez odniesienia do M. Kenig-Witkowska, Koncepcja „sustainable development” w prawie międzynarodowym, „Państwo i Prawo” 1998 nr 8. 5 J. Sommer, Prawo a koncepcja zrównoważonego rozwoju, w: Zrównoważony rozwój. Od utopii do praw człowieka, red. A. Papuziński, Wyd. Branta, Bydgoszcz 2005, s. 76–93; ibidem, Unijne i krajowe uwarunkowania prawne kształtowania zrównoważonego rozwoju, w: Zrównoważony rozwój. Wybrane problemy teoretyczne i implementacja w świetle dokumentów Unii Europejskiej, red. B. Poskrobko, S. Kozłowski, Wyd. KCiS, Warszawa 2007, s. 147–171. 6 Z. Bukowski, Pojęcie zrównoważonego rozwoju w prawie międzynarodowym, unijnym i polskim, w: Regionalne strategie rozwoju zrównoważonego, Białystok 2004, s. 163–175; Z. Bukowski, Pojęcie zrównoważonego rozwoju w prawie międzynarodowym, w: Księga pamiątkowa Profesora Ryszarda Paczuskiego, Bydgoszcz-Toruń 2004, s. 111–131; Z. Bukowski, Pojęcie zrównoważonego rozwoju w prawie polskim, w: Zrównoważony rozwój. Od utopii …, op. cit., s. 104–118. 7 D. Pyć, Prawo zrównoważonego rozwoju, Wyd. UG, Gdańsk 2006. 8 B. Rakoczy, Ograniczenie praw i wolności jednostki ze względu na ochronę środowiska w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Wyd. TNOiK, Toruń 2006. 9 K. Równy, Ku międzynarodowemu i porównawczemu prawu zrównoważonego rozwoju w ochronie środowiska, Wyd. WSZiP, Warszawa 2010. 10 M. C. Cordonier Segger, A.Khalfan, Sustainable Development Law. Principles, Practices & Prospects, Oxford 2004; Sustainable Development in National and International Law, eds. H. Ch. Bugge, Ch. Voigt, Europa Law Publ., Groningen 2008. 4 – 97 – przepisów ogólnych. Instytucje szczegółowe wskazują na konkretne instrumenty prawne i przesłanki ich zastosowania. Mogą one mieć charakter pozytywny, jak i negatywny. Koncepcja zrównoważonego rozwoju odnosi się bardziej do aktów generalnych, niż indywidualnych. Jest to bowiem doktryna odnosząca się w głównej mierze do społeczności, a nie bezpośrednio do jednostek. Regulacje indywidualne są dopiero następstwem ogólnospołecznych implikacji z niej wynikających. Drugi sposób transponowania koncepcji zrównoważonego rozwoju do systemu prawnego następuje poprzez wykorzystanie jej elementów w aktach prawnych, Wydaje się on bardziej skomplikowany. Powiązanie ze sobą w sposób systemowy cząstek wprowadzanych do wielu przepisów z różnych dziedzin (gospodarka, polityka społeczna, ochrona środowiska) wymagałoby ramowo nakreślonego planu, a potem systematyczności i wytrwałości. Byłoby to bardzo trudne z teoretycznego punktu widzenia, a przenosząc to na grunt krajowego chaosu legislacyjnego nie jest to w jakikolwiek sposób realne. Należy więc ten sposób traktować jako uzupełniający w stosunku do wprowadzania do aktów prawnych pojęcia zrównoważonego rozwoju.11 Najlepszym modelem wydaje się w tym zakresie wprowadzenie do przepisów prawnych zdefiniowanego pojęcia zrównoważonego rozwoju, które byłoby uzupełniane o elementy składające się na tę koncepcję (choćby pojęcia z dodatkiem zrównoważony). Natomiast bezsprzecznie zasada zrównoważonego rozwoju jest zasadą prawną w prawie międzynarodowym, unijnym i polskim wewnętrznym. W tym ostatnim jest zasadą ogólną w sensie dyrektywalnym o charakterze materialnoprawnym; zatem ma też istotne konstytucyjne znaczenie. Można zdefiniować prawo zrównoważonego rozwoju jako zbiór przepisów uwzględniających koncepcję zrównoważonego rozwoju, z wszelkimi jej elementami składowymi (a więc nie jedynie regulacje w zakresie ochrony środowiska, ale także gospodarcze i społeczne). 11 Z. Bukowski, Zrównoważony rozwój w systemie prawa, Wyd. TNOiK, Toruń 2009, s. 41–43. – 98 – 6.2. Kalendarium wprowadzania pojęcia zrównoważonego rozwoju do ustawodawstwa polskiego Tabela 6.1. Ustawy zawierające pojęcie zrównoważonego rozwoju lub zbliżone w układzie rocznikowym. Table 6.1. Acts including the concept of sustainable development or similar one in year’s configuration ROK WPROWADZENIA DO USTAWY POJĘCIA NAZWY USTAW ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 1994 • ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym (jako ekorozwój, zmiana na zrównoważony rozwój – 1997) 1997 • • • • • • • • • • • • Konstytucja RP ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska, ustawa z dnia 24 października 1974 r. – Prawo wodne, ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach, ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne • ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. – Prawo geologiczne i górnicze 1998 2000 2001 2003 2004 2005 2006 2009 • • • • • • • • ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o Komitecie Badań Naukowych ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne, ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach, ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych, ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o Narodowym Planie Rozwoju, ustawa z dnia 22 października 2004 r. o jednostkach doradztwa rolniczego ustawa z dnia 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji, ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju ustawa z dnia 3 kwietnia 2009 r. o wspieraniu zrównoważonego rozwoju sektora rybackiego z udziałem Europejskiego Funduszu Rybackiego Źródło: opracowanie własne. – 99 – Wprowadzanie pojęcia zrównoważonego rozwoju do polskiego ustawodawstwa zasadniczo miało miejsce w latach 1997 – 2006. Początkową datę trzeba wiązać z przyjęciem Konstytucji RP. Wielki wpływ miały istotne zmiany, jakie w latach 2001–2005 przeszło polskie prawo ochrony środowiska. Transformacja ta miała charakter transponujący w okresie przedakcesyjnym i zaraz poakcesyjnym wymagania prawa unijnego. Ostatnie użycie pojęcia było związane z ustawą odnoszącą się do polityki rozwoju. Ustawę z 2009 r. o wspieraniu zrównoważonego rozwoju sektora rybackiego z udziałem Europejskiego Funduszu Rybackiego można tutaj potraktować odrębnie. Jej podstawowym celem jest wykonanie przepisów unijnych i nawiązuje ona bezpośrednio do pojęć występujących w tym prawie (zrównoważony rozwój sektora rybackiego – nie jest to więc żadne nasze krajowe, celowe działanie). 6.3. Zakres przedmiotowy zastosowania pojęcia zrównoważonego rozwoju w ustawodawstwie polskim Analiza polskich ustaw zawierających pojęcie zrównoważonego rozwoju dość jednoznacznie wskazuje, że termin ten występuje w najszerszym zakresie w przepisach odnoszących się do ochrony środowiska. Podstawowym aktem jest ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska12. Pojęcie zrównoważonego rozwoju pojawia się w wielu jej przepisach. Odnosi się to do: • zasad ochrony środowiska i warunków korzystania z jego zasobów (art. 1); • definicji ochrony środowiska (art. 3 pkt 13); • treści polityk, strategii, planów i programów (art. 8)13; • podstawy sporządzania i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (art. 71 ust. 1); • podstaw programowych kształcenia ogólnego dla wszystkich typów szkół (art. 77 ust. 1); • reklamy lub innego rodzaju promocji towaru lub usług (art. 80); • zakresu działania Państwowej Rady Ochrony Środowiska (art. 388); • przeznaczenia środków z funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej (art. 405 ust.1), z wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki (Dz.U. z 2008 r. nr 25, poz. 150 z późn. zm.). W treści projektu ustawy z 17 kwietnia 2000 r. pojęcie zrównoważonego rozwoju, podobnie jak w ustawie o ochronie i kształtowaniu środowiska, występowało w odniesieniu do samej nazwy tych programów – jako programów ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju. 12 13 – 100 – wodnej (art. 409 pkt 8), z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (art. 410 pkt 6); • upoważnienia do wydania rozporządzenia przez ministra właściwego do spraw środowiska do nadania statutu Narodowemu Funduszowi Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (art. 416 ust. 2). Taki zakres wykorzystania tego pojęcia jest częściowo generowany wcześniejszą regulacją zawartą w ustawie z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska14. Ponadto podkreślić trzeba, że w tym zakresie przepisy pozostają prawie niezmienne, pomimo prawie stu nowelizacji Prawa ochrony środowiska. Jednakże niestety, biorąc pod uwagę całokształt wykorzystania w ustawie – Prawo ochrony środowiska pojęcia zrównoważonego rozwoju (poza jego definicją), można zauważyć, że analiza tych przepisów nie przybliża do określenia materialnej treści pojęcia zrównoważonego rozwoju wynikającej z jego definicji. Co więcej, ustawa wprowadza chaos pojęciowy, stanowiąc czasem o zrównoważonym rozwoju (i jego wymaganiach), w niektórych przypadkach o zasadzie zrównoważonego rozwoju, a w innych o zasadach zrównoważonego rozwoju. Wydaje się, że w odniesieniu do treści materialnej poszczególnych przepisów, pojęcie zrównoważonego rozwoju czasami nie wpływa na ich znaczenie i ma charakter bardziej „ozdobnika”, niż jakiejkolwiek ich konkretyzacji (czego przykładem art. 416 ust. 2). Natomiast w pozostałej części wykorzystanie tego pojęcia umożliwia wyjście poza wyłącznie ochronne pojmowanie niektórych instytucji prawnych określonych w ustawie – Prawo ochrony środowiska. Co ciekawe, problematyka ta występuje (z wyjątkiem przepisów ogólnych i finansowania ochrony środowiska) w przepisach uzupełniających (planowanie przestrzenne, reklama, edukacja), a nie tych kluczowych. Nie występuje na przykład w ogóle w szczegółowych regulacjach dotyczących gospodarowania elementami środowiska, z którymi wiąże się w zdecydowanie największym stopniu. W kolejnych dwóch ważnych aktach prawnych z zakresu ochrony środowiska – ustawie z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne15 oraz ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach16 pojęcie zrównoważonego rozwoju występuje w odniesieniu do zakresu regulacji (art. 1 ust. 1). W tym pierwszym akcie zasadniczo problematyka zrównoważonego rozwoju w gospodarowaniu wodami w Polsce jest uwzględniona jedynie na poziomie zasad ogólnych. Nie wprowadzono tutaj, w przeciwieństwie do prawa międzynarodowego i unijnego zbyt wielu odniesień do tej zasady, nie starano się także wskazać na jakiś szczególny sposób prowadzenia zrównoważonej gospodarki wodnej. W identyczny sposób, jak w ustawie o odpadach, wykorzystano pojęcie zasady zrównoważonego rozwoju w innych ustawach odpadowych. Dotyczy to ustawy Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska (Dz. U. nr 3 poz. 6). (Dz. U. nr 267, poz. 2235 z późn. zm.). 16 (Dz. U. 2007, nr 39, poz. 251 z późn. zm.). 14 15 – 101 – z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych17, ustawy z dnia 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji18 oraz ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym19. Takie ujęcie nie zostało zastosowane w nowszych aktach prawnych z zakresu prawa odpadowego – ustawie z dnia 29 czerwca 2007 r. o międzynarodowym przemieszczaniu odpadów20 oraz w ustawie z dnia 10 lipca 2008 r. o odpadach wydobywczych21, chociaż w związku z zawartymi w nich w przepisach dotyczących zakresu ustawy odesłaniami22 zasada zrównoważonego rozwoju i tak znajdzie wobec nich zastosowanie. Szczególnego znaczenia w zakresie aspektu gospodarczego ochrony środowiska nabiera wykorzystanie zasady zrównoważonego rozwoju w ustawie z dnia 6 lipca 2001 r. o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju23, której ideą przewodnią było uniemożliwienie dokonania przekształceń własnościowych tych zasobów, ale która także odniosła się do zasad gospodarowania tym zasobem. Ze względu na jej zakres i charakter trzeba przyjąć, że określa ona ogólne zasady gospodarowania następującymi strategicznymi zasobami naturalnymi kraju: • wodami podziemnymi oraz wodami powierzchniowymi w ciekach naturalnych i w źródłach, z których te cieki biorą początek, w kanałach, w jeziorach i zbiornikach wodnych o ciągłym dopływie w rozumieniu ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne; • wodami polskich obszarów morskich wraz z pasmem nadbrzeżnym i ich naturalnymi zasobami żywymi i mineralnymi, a także zasobami naturalnymi dna i wnętrza ziemi znajdującego się w granicach tych obszarów w rozumieniu ustawy z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej; • lasami państwowymi; • złożami kopalin niestanowiącymi części składowych nieruchomości gruntowej w rozumieniu ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. – Prawo geologiczne i górnicze; • zasobami przyrodniczymi parków narodowych (art. 1). Gospodarowanie tymi zasobami jest prowadzone zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju w interesie dobra ogólnego (art. 3). Wskazano więc tutaj jeszcze cel tej gospodarki – nadrzędność interesu ogólnego nad indywidualnym, przy (Dz. U. nr 63, poz. 638 z późn. zm.), art. 1 ust. 1. (Dz. U. nr 25, poz. 202 z późn. zm.), art. 1 ust. 1. 19 (Dz. U. nr 180, poz. 1495 z późn. zm.), art. 1 ust. 1. 20 (Dz. U. nr 124, poz. 859). 21 (Dz. U. nr 138, poz. 865). 22 W ustawie z dnia 29 czerwca 2007 r. o międzynarodowym przemieszczaniu odpadów w art. 1 ust. 2 do ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska oraz do ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach, a w ustawie z dnia 10 lipca 2008 r. o odpadach wydobywczych w art. 1 ust. 3 do ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach. 23 (Dz. U. nr 97, poz. 1051 z późn. zm.). 17 18 – 102 – czym trzeba przyjąć, że jest to przepis szczególny w stosunku do zasady uwzględnienia z urzędu interesu społecznego i słusznego interesu obywateli określonej w art. 7 kodeksu postępowania administracyjnego. Zasadniczo można tutaj założyć, że w związku z istotą zrównoważonego rozwoju występuje zgodność interesu ogólnego z tą koncepcją. Pojawia się tutaj nowe pojęcie – interes dobra ogólnego, które stanowić będzie jedną z kategorii interesu publicznego24. Dla osiągnięcia powyższego celu, określonego w art. 3 ustawy, właściwe organy administracji publicznej oraz inne podmioty, sprawujące na podstawie odrębnych przepisów zarząd nad strategicznymi zasobami naturalnymi, mają obowiązek: • utrzymać, powiększać i doskonalić zasoby odnawialne; • użytkować złoża kopalin zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju (art. 4). Określono więc tutaj sposób realizacji gospodarowania zasobami strategicznymi zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, przy czym drugie odwołanie do tej zasady w pkt 2 art. 4 in fine jest zbędne, odnosząc się po raz wtóry do tego samego (bo przecież gospodarowanie zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju to także użytkowanie złoża kopalin zgodnie z tą zasadą). Podsumowując rolę regulacji zawartej w artykułach 3 i 4 trzeba wskazać, że podkreślono w nich znaczenie zasady zrównoważonego rozwoju zarówno wobec określonych w ustawie zasobów odnawialnych, jak i nieodnawialnych. Waga tej ustawy w systemie prawa ochrony środowiska jako aktu ogólnego jest szczególna. Z reguły zauważa się jej regulacje odnoszące się do przekształceń własnościowych, a niesłusznie pomija te, które dotyczą gospodarowania strategicznymi zasobami naturalnymi kraju i wyznaczają w tym zakresie zasady ogólne na czele z zasadą rozwoju zrównoważonego. Z innych przepisów dotyczących ochrony środowiska pojęcie zrównoważonego rozwoju pojawia się bezpośrednio także w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody25. Wykorzystano je w niej wyłącznie w sposób szczegółowy – w definicji parku krajobrazowego odnośnie celu jego powołania (art. 16 ust. 1)26. Ma to, w przeciwieństwie do bardziej rygorystycznych form ochrony przyrody, wskazać na możliwości prowadzenia normalnych form gospodarki na terenie parku krajobrazowego27, co prawda, z pewnymi ograniczeniami wiążącymi się z ochroną tego obszaru28. Zarówno w tejże ustawie, jak też i w innych aktach dotyRozważania w zakresie interesu publicznego – A. S. Duda, Interes prawny w polskim prawie administracyjnym, Wyd. C. H. Beck, Warszawa 2008. 25 (Dz. U. nr 92, poz. 880). 26 Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu ich zachowania, popularyzacji w warunkach zrównoważonego rozwoju. 27 Patrz art. 16 ust. 6. 28 K. Gruszecki, Ustawa o ochronie przyrody. Komentarz, Wyd. Zakamycze, Kraków 2005, s. 92. Ograniczenia te wynikają z rozporządzenia wojewody o utworzeniu parku krajobrazowego. 24 – 103 – czących ochrony środowiska, pojawia się pojęcie „zrównoważony” w odniesieniu do rozmaitych zagadnień. Jest to wskazanie na szczególne sposoby prowadzenia określonych działań zgodne z koncepcją zrównoważonego rozwoju. Ustawa o ochronie przyrody zawiera jedynie jedno odniesienie do zrównoważonego rozwoju, lecz zarazem liczne odwołania do zrównoważonych sposobów gospodarowania różnymi zasobami przyrody i środowiska. Na tej bazie J. Sommer wysnuł słuszny wniosek, że prawo ochrony przyrody odwołuje się do zasady zrównoważonego rozwoju – rozumianej w tym prawie jako ochrona i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej29. Wydaje się, że poprawniej byłoby ująć to szerzej – w prawie ochrony przyrody zasada ta rozumiana jest jako zrównoważone użytkowanie zasobów, tworów i składników przyrody, co zgodne jest z ustawową definicją ochrony przyrody i zarazem mieści w sobie różnorodność biologiczną. Co więcej, rola uwzględnienia zrównoważonego rozwoju w prawie ochrony przyrody jest tak znaczna, że w oparciu o nią sformułowano zasadę ogólną tego prawa i to z niej wynikają kolejne ujęcia, w których pojawia się pojęcie zrównoważony, zgodne zresztą ze standardami międzynarodowymi w tym zakresie (zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej). Kolejnym aktem, który składa się na polskie prawo ochrony przyrody jest ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach30. W akcie tym nie występuje termin zrównoważony rozwój, ale wykorzystywane są pojęcia trwale zrównoważona gospodarka leśna (art. 6 pkt 1a, art. 7 ust. 1, art. 13a ust. 1, art. 13b ust. 1) oraz zrównoważone wykorzystanie wszystkich funkcji lasów (art. 8 pkt 3). Nie oznacza to ich tożsamości z pojęciem zrównoważonego rozwoju. Każde z nich ma swoją własną treść merytoryczną nawiązującą do koncepcji zrównoważonego rozwoju31. Pojęcie zrównoważonego rozwoju występuje także w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze32. Odniesiono go do celu działania państwowej służby geologicznej. Akurat w stosunku do tej ustawy, odnoszącej się także do problematyki zagospodarowania kopalin, jednego z najistotniejszych w zakresie gospodarowania zasobami naturalnymi, wypada żałować, że pojęcie to zostało wykorzystane w ustawie tylko ten jeden raz. Jednym z najistotniejszych aktów prawnych, w którym wykorzystywane jest pojęcie zrównoważonego rozwoju jest ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym33. Wynika to ze znaczenia tego aktu nie tylko dla ochrony środowiska, ale dla całej gospodarki przestrzennej, a więc także dla działalności gospodarczej i społecznej. Pojęcie zrównoważonego rozwoju wy- Teoretyczne podstawy prawa ochrony przyrody, red. W. Radecki, Biuro Doradztwa Ekologicznego, Wrocław 2006, s. 88. 30 (Dz. U. nr 45, poz. 435 z późn. zm.). 31 Na temat trwale zrównoważonej gospodarki leśnej jako elementu koncepcji zrównoważonego rozwoju: W. Radecki, Ustawa o lasach. Komentarz, Wyd. Difin, Warszawa 2006, s. 47–48. 32 (Dz. U. nr 27, poz. 96 z późn. zm.). 33 (Dz. U. nr 80, poz. 717 z późn. zm.). 29 – 104 – stępuje w ustawie w odniesieniu do zakresu regulacji ustawowej jako podstawa działań w zakresie planowania i zagospodarowania przestrzennego (art. 1 ust.1)34. W komentarzach do ustawy podkreśla się determinantę ładu przestrzennego i zrównoważonego rozwoju dla całego systemu planowania i zagospodarowania przestrzennego35. Istotny jest wzajemny stosunek tych dwóch podstawowych wartości planowania i zagospodarowania przestrzennego. Należy pojąć, że są to wartości wzajemnie uzupełniające i niesprzeczne. Pojęcie zrównoważony rozwój jest natomiast całkowicie pomijane w następujących ustawach: • z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie36; • z dnia 22 grudnia 2004 r. o handlu uprawnieniami do emisji do powietrza gazów cieplarnianych i innych substancji37; • z dnia 20 kwietnia 2004 r. o substancjach zubożających warstwę ozonową38; • z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach39; • z dnia 19 lutego 2004 r. o rybołówstwie40; • z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych41; • z dnia 20 kwietnia 2004 r. o rolnictwie ekologicznym42; • z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych43; • z dnia 13 października 1995 r. – Prawo łowieckie44; • z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym45. Art. 1. ust. 1. Ustawa określa: • zasady kształtowania polityki przestrzennej przez jednostki samorządu terytorialnego i organy administracji rządowej, • zakres i sposoby postępowania w sprawach przeznaczania terenów na określone cele oraz ustalania zasad ich zagospodarowania i zabudowy • przyjmując ład przestrzenny i zrównoważony rozwój za podstawę tych działań. 35 Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz, red. Z. Niewiadomski, Wyd. C. H. Beck, Warszawa 2005, s. 4; T. Bąkowski, Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz, Wyd. Zakamycze, Kraków 2004, s. 15–16. 36 (Dz. U. nr 75, poz. 493), Co prawda, występuje w niej pojęcie zrównoważony – w art. 5 pkt 2 mowa jest o tym, że nie stosuje się przepisów ustawy do gospodarki leśnej prowadzonej zgodnie z zasadami trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, o której mowa w ustawie z dnia 28 września 1991 r. o lasach. A contrario należy przyjąć, że stosuje się ją, o ile gospodarka leśna jest prowadzona niezgodnie z tą zasadą. 37 (Dz. U. nr 281, poz. 2784.). 38 (Dz. U. nr 121, poz.1263 z późn. zm.). 39 (Dz. U. nr 236, poz.2008 z późn. zm.). 40 (Dz. U. nr 62, poz. 574 z późn. zm.). 41 (Dz. U. nr 76, poz. 811 z późn. zm.). 42 (Dz. U. nr 93, poz. 898). 43 (Dz. U. nr 121, poz. 1266 z późn. zm.). 44 (Dz. U. nr 127, poz. 1066 z późn. zm.). 45 (Dz. U. nr 66, poz. 750 z późn. zm.). 34 – 105 – Z punktu widzenia realizacji zrównoważonego rozwoju istotne jest też ulokowanie tego pojęcia w regulacjach prawnych dotyczących działalności gospodarczej i społecznej w szerokim tego znaczeniu. Aktualnie podstawowym aktem określającym zasady prowadzenia polityki rozwoju, podmioty prowadzące tę politykę oraz tryb współpracy między nimi jest ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju46. Zrównoważony rozwój kraju jest w niej podstawowym celem polityki rozwoju. Kluczową rolę w zapewnieniu zrównoważonego rozwoju kraju ma do odegrania długookresowa strategia rozwoju kraju. Jest ona dokumentem planistycznym określającym główne trendy, wyzwania, i scenariusze rozwoju społeczno-gospodarczego kraju oraz kierunki przestrzennego zagospodarowania kraju, z uwzględnieniem zasady zrównoważonego rozwoju, obejmujący okres co najmniej 15 lat (art. 9 pkt 1). Kolejną płaszczyzną regulacji prawnych w których pojawia się termin zrównoważony rozwój są akty prawne regulujące zadania organów administracji publicznej. Pojęcie to występuje w ustawie z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa47, natomiast nie – w ustawach z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym48 i z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym49. W odniesieniu do administracji rządowej brak jest wykorzystania pojęcia zrównoważonego rozwoju zarówno w ustawie z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów50, jak i w ustawie z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwie51. Występowało ono natomiast w nieobowiązującej ustawie z dnia 12 stycznia 1991 r. o Komitecie Badań Naukowych52 w odniesieniu zarówno do zadań KBN (art. 2 pkt 2), jak i do przewodniczącego KBN (art. 9 ust. 2 pkt 1c). Natomiast w ustawie z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Komitecie Integracji Europejskiej53 pojęcie zrównoważonego rozwoju nie zostało już wykorzystane. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich jest jednym z celów działań prowadzonych przez jednostki doradztwa rolniczego, wynikającym z ustawy z dnia 22 października 2004 r. o jednostkach doradztwa rolniczego54. W zakresie przepisów odnoszących się do działalności gospodarczej w podstawowej regulacji, jaką jest ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej55 brak jest w ogóle pojęcia zrównoważonego rozwoju. Nie jest to jednak regulacja wyłączna i przepisy w tym zakresie znajdują się w całym szeregu ustaw, odnoszących się do działalności gospodarczej w ogóle lub do szczególnego jej rodzaju. (Dz. U. nr 227, poz. 1658 z późn. zm.). (Dz. U. nr 142, poz. 1590 z późn. zm.). 48 (Dz. U. nr 142, poz. 1592 z późn. zm.). 49 (Dz. U. nr 142, poz. 1591 z późn. zm.). 50 (Dz. U. nr 24, poz. 199 z późn. zm.). 51 (Dz. U. nr 80, poz. 872 z późn. zm.). 52 (Dz. U. nr 33, poz. 389 z późn. zm.). 53 (Dz. U. nr 106, poz. 494 z późn. zm.). 54 (Dz. U. nr 251, poz. 2507). 55 (Dz. U. nr 173, poz. 1807 z późn. zm.). 46 47 – 106 – Analizując te szczegółowe akty prawne regulujące działalność gospodarczą, można zauważyć, że pojęcie zrównoważonego rozwoju pojawiło się właśnie w ustawach dotyczących szczególnych form tej działalności. Dotyczy to ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne56, która określa zasady kształtowania polityki energetycznej państwa, zasady i warunki zaopatrzenia i użytkowania paliw oraz energii, w tym ciepła, jak również działalności przedsiębiorstw energetycznych, a także określa organy właściwe w sprawach gospodarki paliwami i energią. Wykorzystano pojęcie zrównoważony rozwój dwukrotnie – w art. 1 ust. 2 w kontekście celów ustawy57 oraz w art. 15 odnoszącym się do treści polityki energetycznej państwa58. Jednym z celów ustawy jest tworzenie warunków do zrównoważonego rozwoju kraju (zresztą podkreślić trzeba, że jest to pierwszy z wymienionych celów). Przepis ten ma charakter ogólny i powinien znaleźć zastosowanie przy stosowaniu wszelkich instrumentów prawnych określonych w tej ustawie. Zastosowano więc tutaj klasyczny, można by już rzec, sposób wykorzystania tego pojęcia. Zgodność z zasadą zrównoważonego rozwoju kraju ma być przewodnią wytyczną dla polityki energetycznej państwa, najważniejszego aktu planistycznego w tym zakresie. To ujęcie po raz kolejny pokazuje kluczową rolę koncepcji zrównoważonego rozwoju dla działalności planistycznej państwa. Zrównoważony rozwój kraju jest więc celem działań państwowych w zakresie energetyki59 oraz wytyczną dla polityki energetycznej państwa. Równy wskazuje na poprawność tej regulacji w zakresie realizacji idei zrównoważonego rozwoju60, co jest szczególnie ważne, bo dotyczy niezwykle istotnej z gospodarczego i środowiskowego punktu widzenia ustawy. Pojęcie zrównoważonego rozwoju nie zostało natomiast wykorzystane w innych ważnych aktach prawnych odnoszących się do różnych form i sposobów prowadzenia działalności gospodarczej – na przykład w ustawach: z dnia 20 grudnia 1996 r. o działalności komunalnej61, oraz z dnia 20 października 1994 r. o spe(Dz. U. z 2006 r. nr 89, poz.625 z późn. zm.). Celem ustawy jest tworzenie warunków do zrównoważonego rozwoju kraju, zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego, oszczędnego i racjonalnego użytkowania paliw i energii, rozwoju konkurencji, przeciwdziałania negatywnym skutkom naturalnych monopoli, uwzględniania wymogów ochrony środowiska, zobowiązań wynikających z umów międzynarodowych oraz równoważenia interesów przedsiębiorstw energetycznych i odbiorców paliw i energii. 58 Polityka energetyczna państwa jest opracowywana zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju kraju i zawiera: ocenę realizacji polityki energetycznej państwa za poprzedni okres, część prognostyczną obejmującą okres nie krótszy niż 20 lat oraz program działań wykonawczych na okres 4 lat zawierający instrumenty jego realizacji. 59 W literaturze wskazuje się na różnice w pojęciach zrównoważony rozwój z ustawy – Prawo ochrony środowiska oraz zrównoważony rozwój kraju z ustawy – Prawo energetyczne. Zob. M. Stoczkiewicz, Instrumenty prawne ochrony środowiska w prawie energetycznym, „Ochrona środowiska. Przegląd” 2003 nr 1, s. 23–24. 60 K. Równy, Koncepcja zrównoważonego rozwoju w prawie wspólnotowym i polskiej rzeczywistości, „Przegląd Prawa Europejskiego” 2000, nr 2, s. 61. 61 (Dz. U. nr 9, poz. 43 z późn. zm.). 56 57 – 107 – cjalnych strefach ekonomicznych62. Nie występuje też w przepisach prawa produktowego: ustawie z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych63, ustawie z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest64, ustawie z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin65, w ustawie z dnia 30 marca 2001 r. o kosmetykach66 czy ustawie z dnia 13 września 2002 r. o produktach biobójczych67. Pojęcia zrównoważonego rozwoju nie zastosowano także w aktach prawnych odnoszących się do socjalnej działalności państwa, choćby w ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej68, ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy69 czy ustawie z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej70. Nie ma go też w kontekście nadawania statusu organizacji pożytku publicznego w ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie71. Także analizując ustawy uchwalone na przełomie lat 2007 i 2008 można wskazać cały szereg aktów poruszających problematykę mieszczącą się jak najbardziej w koncepcji zrównoważonego rozwoju, w których tego pojęcia nie wykorzystano. Są to miedzy innymi: ustawa z dnia 29 czerwca 2007 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich72, ustawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu73, ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym74, ustawa z dnia 7 września 2007 r. o przygotowaniu finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 201275, ustawa z dnia 7 września 2007 r. o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w latach 2008–201576 czy ustawa z dnia 9 maja 2008 r. o Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa77. Z najnowszych ustaw wskazać można, że pojęcia zrównoważonego rozwoju nie wykorzystano w między innymi następujących ustawach: z dnia 23 stycznia (Dz. U. nr 123, poz. 600 z późn. zm.). (Dz. U. nr 11, poz. 84 z późn. zm.). 64 (Dz. U. z 2004 r. Nr 3, poz.20 z późn. zm.). 65 (Dz. U. z 2004 r. Nr 11, poz. 94 z późn. zm.) Wspomniano w niej jednak o producencie prowadzącym produkcję roślin, z zastosowaniem integrowanej ochrony roślin oraz wykorzystującym w sposób zrównoważony postęp techniczny i biologiczny w uprawie, ochronie roślin i nawożeniu, zwracającym szczególną uwagę na ochronę środowiska i zdrowie ludzi (...) – art. 5 ust. 1. 66 (Dz. U. nr 42, poz. 473 z późn. zm.). 67 (Dz. U. nr 175, poz. 1433 z późn. zm.). 68 (Dz. U. nr 64, poz. 593 z późn. zm.). 69 (Dz. U. nr 99, poz. 1001 z późn. zm.). 70 (Dz. U. nr 13, poz. 123 z późn. zm.). 71 (Dz. U. nr 96, poz. 873 z późn. zm.). 72 (Dz. U. nr 133, poz. 921). 73 (Dz. U. nr 147, poz. 1033). 74 (Dz. U. nr 171, poz. 1206). 75 (Dz. U. nr 173, poz. 1219). 76 (Dz. U. nr 192, poz. 1379). 77 (Dz. U. nr 98, poz. 634). 62 63 – 108 – 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie78, z dnia 12 lutego 2009 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie lotnisk użytku publicznego79, z dnia 20 lutego 2009 r. o funduszu sołeckim80, z dnia 24 kwietnia 2009 r. o bateriach i akumulatorach81, z dnia 22 maja 2009 r. o funduszach promocji produktów rolno-spożywczych82, z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym83, z dnia 27 sierpnia 2009 r. o Komitecie do Spraw Europejskich84, z dnia 4 marca 2010 r. o świadczeniu usług na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej85, z dnia 4 marca 2010 r. o infrastrukturze informacji przestrzennej86, z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki87, z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju88, z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Narodowym Centrum Nauki89, z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych90, z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk91, z dnia 7 maja 2010 r. o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych92, z dnia 8 lipca 2010 r. o szczególnych zasadach przygotowania do realizacji inwestycji w zakresie budowli przeciwpowodziowych93. *** W problematyce zrównoważonego rozwoju w aktach prawnych z zakresu ochrony środowiska najważniejsze znaczenie mają trzy ustawy: Prawo ochrony środowiska, ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz ustawa o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju. Koncepcja zrównoważonego rozwoju ma także ważne znaczenie w kontekście dwóch aktów dotyczących środowiska przyrodniczego – ustawy o ochronie przyrody oraz ustawy o lasach. Wzmiankowo potraktowano tę problematykę w Prawie wodnym, Prawie geologicznym i górniczym, ustawie o odpadach, jak i w większości pozostałych krajowych aktów z zakresu prawa odpadowego. W zdecydowanej większości aktów prawnych z zakresu ochrony środowiska, w tym związanych z gospodarowaniem określonymi zasobami środowiska, odniesienia do zrówno(Dz. U. nr 31, poz. 206). (Dz. U. nr 42, poz. 430). 80 (Dz. U. nr 52 poz. 420). 81 (Dz. U. nr 79, poz. 666). 82 (Dz. U. nr 97, poz. 799). 83 (Dz. U. nr 116, poz. 975). 84 (Dz. U. nr 161, poz. 1277). 85 (Dz. U. nr 47 poz. 278). 86 (Dz. U. nr 76 poz. 489). 87 (Dz. U. nr 96 poz. 615). 88 (Dz. U. nr 96, poz. 616). 89 (Dz. U. nr 96, poz. 617). 90 (Dz. U. nr 96 poz. 618). 91 (Dz. U. nr 96 poz. 619). 92 (Dz. U. nr 106, poz. 675). 93 (Dz. U. nr 143 poz. 963). 78 79 – 109 – ważonego rozwoju nie ma w ogóle. Dotyczy to najnowszych aktów prawnych pochodzących z lat 2006–2010, w przeciwieństwie do prawa unijnego, w przepisach którego coraz częściej znajduje się koncepcja zrównoważonego rozwoju. Warto nadmienić, że w zakresie sposobu wykorzystania pojęcia zrównoważony rozwój (jak też zwrotów wykorzystujących termin zrównoważony), jest ono głównie stosowane jako pojęcie ogólne (w tym zasada ogólna), co wymaga jego zastosowania do całokształtu regulacji. Wykorzystywane jest też w odniesieniu do określonych aktów planistycznych – określając ich zakres bądź wpływając na ich treść. Czasem występuje także jako szczegółowa przesłanka odpowiednich działań. Jednakże dotychczas wpływ koncepcji zrównoważonego rozwoju na polskie ustawy z zakresu ochrony środowiska ocenić można jako dość słaby. W ustawach odnoszących się do działalności gospodarczej i społecznej oraz do działania administracji publicznej termin zrównoważony rozwój prawie nie występuje. Wyjątkiem są regulacje dotyczące rozwoju, szczególnie regionalnego oraz energetyki. Występuje tu zdecydowana różnica w zestawieniu z prawem wspólnotowym, stawiająca w niektórych dziedzinach pod znakiem zapytania prawidłowość transpozycji dyrektyw, w których pojęcie to zostało wykorzystane. Wskazuje to na minimalne zainteresowanie koncepcją zrównoważonego rozwoju ustawodawcy. Stawia to pod dużym znakiem zapytania faktyczną, w polskim systemie prawnym, wartość funkcjonalną koncepcji zrównoważonego rozwoju. W chwili obecnej mamy w Polsce do czynienia z prawem zrównoważonego rozwoju. Co więcej w ostatnich pięciu latach nie są nawet zauważalne urzędowe działania prawodawcze prowadzone w tym kierunku na poziomie centralnym. – 110 – II IMPLEMENTACJA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W REGIONIE IMPLEMENTATION OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN THE REGION 7 Krystian Heffner Krzysztof Malik Paradygmat sustainable development we współczesnej polityce regionalnej SUSTAINABLE DEVELOPMENT PARADIGM AND THE CONTEMPORARY REGIONAL POLICY IN POLAND Abstract: Regional policy planning and implementation require solutions as to the choice of the concept and accompanying operational principles. The two strategic documents have been investigated in this context: National Strategy of Regional Development and Polish Spatial Development Concept – An Experts’ Approach. There has been analyzed the importance of sustainable development paradigm in the assumptions of the contemporary regional policy in the aspect of other theories of policy such as: the new theory of growth (By P. Romer and R.E. Lucas), new economic geography (by P. Krugman), new endogenic concept of regional development policy (by W. Molle, R.Cappellin, A.Amin, N.Thrift, B.Asheim and M.E.Porter). Key words: regional development, regional policy, sustainable development, new endogenic policy of regional – 113 – R ealizacja polityki regionalnej oraz planowanie związanych z nią przedsięwzięć wymaga współcześnie dokonania rozstrzygnięć dotyczących wyboru koncepcji i zasad operacjonalizacji. Dwa dokumenty kierunkowe polskiej polityki regionalnej: Krajowa strategia rozwoju regionalnego (KSRR) oraz Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju (KPZK) z założenia określają koncepcję i główne kierunki przekształceń w układzie przestrzennym oraz priorytety i cele rozwojowe. W opracowaniu podjęto próbę wskazania, jakie znaczenie ma paradygmat sustainable development w założeniach współczesnej, polskiej polityki regionalnej. W takim kontekście odpowiedzi wymagają pytania o spójność zasad polityki regionalnej w Polsce z zasadami paradygmatu sustainable development. Jak w praktyce planowania i realizacji polityki regionalnej rozstrzygany jest – być może fałszywy dziś – dylemat: efektywność a równoważenie rozwoju? Czy stosowanie strategii konkurencyjności regionu wyklucza jego zrównoważony rozwój? Czy proponowany model polaryzacyjno-dyfuzyjny polityki regionalnej będzie wdrażany? Podobnych pytań można stawiać więcej, ale punktem wyjścia do udzielenia odpowiedzi może być określenie znaczenia paradygmatu sustainable development w polskiej polityce regionalnej. 7.1. Współczesne teorie i modele rozwoju regionalnego a paradygmat zrównoważonego rozwoju Wiele wskazuje na to, że obecnie następuje raczej rozwijanie i udoskonalanie istniejących teorii rozwoju regionalnego, niż tworzenie nowych. Przykładem takiego podejścia może być tak zwana nowa teoria wzrostu (P. Romera i R. E. Lucasa) nowa geografia ekonomiczna (P. Krugmana), endogeniczna koncepcja polityki rozwoju regionalnego (W. Molle’a, R. Cappellina, A. Amina, N. Thrifta, B. Asheima, M. E. Portera, rysunek 7.1). Dotychczasowe koncepcje neoklasyczne nie uwzględniały tak zwanych endogenicznych czynników rozwoju, które w wyniku globalizacji nabrały szczególnego znaczenia dla rozwoju regionalnego. Jeśli przyjąć, że warunki optymalnego rozwoju regionalnego stwarza prowadzona skutecznie polityka regionalna, to założenia wypływające z teorii neoklasycznych, wskazujące na rolę mechanizmu rynkowego w wyrównywaniu regionalnych zróżnicowań rozwoju należy odrzucić. Polityka rozwoju regionalnego oparta na endogenicznych potencjałach, uzewnętrznia interwencjonizm władz publicznych, które powinny sprzyjać inwestycjom w rozwój działalności naukowej (B+R) i edukacji w regionach. Wśród takich endogenicznych czynników rozwoju regionalnego należy wskazać między innymi na partycypację – 114 – społeczną, umiędzynarodowienie sektora badawczo-rozwojowego, gospodarkę opartą na wiedzy, czy upowszechnianie klastrów1. Rysunek 7.1. Główne teorie wyjaśniające wzrost i rozwój regionalny Figure 7.1. Main theories explaining regional growth and development Źródło: P. Churski, Czynniki rozwoju regionalnego w świetle koncepcji teoretycznych, Wyd. WSHE, UAM, Włocławek-Poznań 2005. Interesującym przykładem endogenicznego modelu wzrostu jest model Uzawy-Lucasa2. Postęp techniczny (który jest czynnikiem wzrostu gospodarczego) występuje w tym modelu jako zmienna endogeniczna. Istotne jest, że przy modelowaniu postępu technicznego podstawowe znaczenie odgrywa kapitał ludzki3. Atrybutem kapitału ludzkiego jest wiedza i mądrość, którą można przypisać określonym osobom bądź grupom. Wiedza stanowi zbiór określonych informacji, których wykorzystanie na rzecz dobra regionu warunkuje jego rozwój. Mądrość polega na takim korzystaniu z wiedzy, które prowadzi do rozwoju (samorozwoju ludzi, 1 P. Churski, Czynniki rozwoju regionalnego w świetle koncepcji teoretycznych, WSHE, UAM, Włocławek-Poznań 2005, dostęp: www.staff.amu.edu.pl, [data wejścia: 15–04–2011]. 2 R. Lucas Jr., On the Mechanics of Economic Development, “Journal of Monetary Economics”1988 No. 22(1), p. 3–42. 3 S. R. Domański, Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1993. – 115 – rozwoju organizacji i jednostek terytorialnych). Gospodarka oparta na wiedzy staje się innowacyjna. Upowszechnianie innowacji w gospodarce regionalnej kreuje tak zwane pozytywne szoki technologiczne w ujęciu J. Schumpetera4. Dzięki innowacjom wdrażanym w przedsiębiorstwach, albo w całych branżach gospodarki regionalnej wytwarzane są tak zwane produkty regionalne, które mogą stanowić specjalność danego regionu. Wytwarzanie takich produktów (dzięki innowacjom) staje się jednostkowo tańsze, co pociąga za sobą wzrost społecznej wydajności pracy. To z kolei skutkuje wzrostem podaży, a także poprawą kondycji finansowej przedsiębiorstw regionalnych. Taki gospodarczy rozkwit może trwać kilka lat (w praktyce od 5 do 7), a stopa wzrostu regionalnego produktu brutto osiągała w warunkach polskich od 5 do 10% rocznie. Zgodnie z teorią realnego cyklu koniunktury, gospodarka, w tym również gospodarka regionalna, rozwija się w sposób cykliczny. W ujęciu graficznym cykl koniunktury (bussiness cycle) przypomina skierowaną ku górze, spłaszczoną sinusoidę i po fazie rozkwitu następuje załamanie koniunktury, które ma swój początek w rosnącej presji na wzrost wynagrodzeń. Po pewnym czasie tempo wzrostu wynagrodzeń dla różnych grup zawodowych zaczyna wyprzedzać tempo wzrostu wydajności pracy. A trafiające do obiegu strumienie środków pieniężnych przewyższają – w ujęciu zasobowym – wartość zasobów dóbr i usług zaoferowanych w tym czasie do sprzedaży. Opisana sytuacja skutkuje wzrostem inflacji, a w ślad za nią podstawowych stóp procentowych. Gospodarka rozwija się znacznie wolniej i tak aż do następnego pozytywnego szoku technologicznego. Z punktu widzenia utrzymania i wzrostu dobrobytu, istotnym celem polityki rozwoju staje się (szczególnie w opisanej sytuacji spowolnienia gospodarki) doprowadzenie do wykreowania nowego pozytywnego szoku technologicznego. W tym kontekście istotne znaczenie ma ingerencja władz krajowych i regionalnych, a także działania podejmowane przez same przedsiębiorstwa oraz uczelnie i instytuty naukowo-badawcze na rzecz kreowania i rozwijania regionalnej innowacyjności. Sieci powiązań funkcjonalnych (sieci współpracy) pomiędzy opisanymi aktorami rozwoju lokalnego i regionalnego nazywane są klastrami (struktury klastrowe). Efektem takich działań jest tworzenie i powielanie innowacji (imitacje innowacji) i tym samym skracanie okresu recesji w gospodarce. A to przyczynia się do podtrzymywania fazy wzrostu i stwarza warunki rozwijania (endogenicznych) przewag konkurencyjnych gospodarki regionu i rozwoju zrównoważonego i trwałego. Nowa teoria wzrostu (P. Romera i R. E. Lukasa) opiera się na założeniu zależności pomiędzy wielkością produkcji a kapitałem i poziomem technologicznym. Przy czym, zmienna objaśniająca poziom technologiczny ma charakter endogeniczny, a kapitał rozumiany jest w tej teorii szeroko jako kapitał fizyczny i kapitał ludzki. Ten ostatni obejmuje wiedzę, efekty uczenia poprzez działanie, rozprzestrzenianie wiedzy i umiejętności. Według R. E. Lucasa mobilność kapitału ludzkieJ.A. Schumpeter, The Theory of Economic Development, Transaction Publishers, New Brunswick, New Jersey 2004. 4 – 116 – go prowadzi do jego przemieszczania do regionów o relatywnie wyższych płacach, co powoduje dywergencję przestrzenną dochodów i – tym samym – pogłębia zróżnicowanie rozwoju regionów5. Teoria nowej geografii ekonomicznej (P. Krugmana) tłumaczy procesy konwergencji i dywergencji dochodów w ujęciu regionalnym za pomocą argumentów związanych z centralizacją i decentralizacją działań w przestrzeni geograficznej6. Podstawowym założeniem tej teorii jest łączne traktowanie następujących czynników rozwoju regionalnego: wewnętrznych i zewnętrznych korzyści skali (typu spill-over, externalities, w tym związanych z rozprzestrzenianiem nowej wiedzy), efektów popytu generowanego przez rynek wewnętrzny oraz zróżnicowania komparatywnych kosztów produkcji i handlu7. Nowa endogeniczna koncepcja polityki regionalnej bazuje zarówno na ustaleniach koncepcji polaryzacyjnych, jak również nowej teorii wzrostu (endogenicznego) oraz teorii nowej geografii ekonomicznej. Oparta jest na podstawowym założeniu, że czynnikami rozwoju regionalnego są endogeniczne, regionalne zasoby (kapitały) fizyczne i społeczne8. Koncepcja ta, w zakresie wyrównywania regionalnych zróżnicowań rozwoju, przedkłada prowadzenie skutecznej polityki regionalnej nad mechanizmem rynkowym. Interwencjonizm powinien przejawiać się przede wszystkim w tworzeniu zachęt dla przedsiębiorców do inwestowania w działalność B+R oraz wsparcia rozwoju edukacji (region uczący się i sieci powiązań produkcyjnych (klastry)9. Teoria uczącego się regionu R. Floridy10 (the learning region) zakłada nadrzędną rolę innowacji (produktowej, procesowej, organizacyjnej, marketingowej) w rozwoju regionu. Kołem zamachowym rozwoju jest permanentna innowacyjność i adaptacyjność regionu do zmiennego otoczenia rynkowego. Działania interwencyjne mają koncentrować się na rozwoju nauki, sektora B+R, doskonaleniu kadr i rozpowszechnianiu wysokiej technologii. Rozwiązaniem instytucjonalnym w tym zakresie są według tej koncepcji regionalne centra innowacji, parki naukotechnologiczne oraz agencje transferu technologii – typu spin-off i spin-out. Z kolei R. E. Lucas, Why doesn’t capital flow from rich to poor countries?, „The American Economic Review” 1990 Vol. 80 No. 2, p. 92–96. 6 S. Kornik, Region ekonomiczny w nowych realiach społeczno gospodarczych, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2011. 7 P. Churski, Rozwój regionalny w warunkach transformacji gospodarczej i integracji europejskiej. w: Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, red. S. Ciok, D. Ilnicki, „Regionalny Wymiar Integracji Europejskiej” t. 8/1, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2004, s. 31–45; H. Badinger, W. Müller, G. Tondl, Regional convergence in the European Union (1985–1999) a spatial dynamic panel analysis, „IEF Working Paper” 2002 No. 47. 8 D. Puga, European Regional Policies in the light of recent location theories, „Journal of Economic Geography” 2001 Vol. 18 No. 1, p. 45–51; E. Łaźniewska, T. Górecki, Procesy konwergencji i dywergencji. Wykorzystanie wybranych modeli w analizach regionalnych, w: Spójność społeczna, gospodarcza i terytorialna w polityce Unii Europejskiej, Wyd. AE, Wrocław 2006, s. 293–302. 9 P. Churski, Rozwój regionalny w …, op. cit. 10 R. Florida, The Learning Region, in: Regional Innovation, Knowledge and Global Change, ed. Z. J. Acs, Pinter, New York 2000. 5 – 117 – teoria klastrów przemysłowych (industry clusters) M. Portera11 oparta jest na założeniu tak zwanego paradoksu lokalizacji – zlokalizowana lokalnie produkcja jest sprzedawana globalnie. Wspólna lokalizacja powiązanych ze sobą poziomo i pionowo firm, kontrahentów, usługodawców oraz instytucji naukowych, władz publicznych i innych podmiotów sektora otoczenia biznesu generuje określone pozytywne efekty zewnętrzne, przekładające się na korzyści wszystkich interesariuszy klastra (grona) przemysłowego. Źródłem korzyści w strukturze tego typu jest zarówno współpraca, jak i konkurencja przedsiębiorstw12. Jak dotychczas, nowy paradygmat rozwoju stanowi, odniesiona do wymiaru regionalnego, koncepcja sustainable development, która jest najdalej idącą koncepcją „urządzania” gospodarki światowej na różnych poziomach polityki rozwoju, i jedyną strategią, stwarzającą możliwości powstrzymywania katastrofy ekologicznej i łagodzenia innych współczesnych zagrożeń globalnych na Ziemi.13 Sustainable development zaczyna być postrzegany nie tylko jako koncepcja rozwoju społeczno-gospodarczoekologicznego, ale także jako narzędzie zachowania równowagi w biosferze, a tym samym przyrodniczych podstaw rozwoju biologicznego i społecznego gatunku Homo sapiens. Podkreśla się możliwość ochrony biosfery bez ograniczania rozwoju społeczno-gospodarczego i zapewnienia godnych warunków bytu człowieka. Koncepcja sustainable development jest coraz częściej postrzegana w aspekcie cywilizacyjnym, a względnie rzadziej w ekologicznym. Cywilizacyjny aspekt tej koncepcji obejmuje poszukiwanie i wdrażanie nowych form rozwoju społeczno-gospodarczoekologicznego, z zastosowaniem coraz nowszych technologii, nowych rodzajów i źródeł energii oraz form komunikacji społecznej i aktywności społeczeństwa14. Sustainable development jako koncepcja polityki rozwoju określa proces zmian stanów dynamicznej równowagi pomiędzy regionalnym rozwojem społecznym, gospodarczym i środowiskowo-przestrzennym. Według definicji D. Pearce’a, E. Barbier i A. Markandy’a, istnieją dwa zintegrowane filary koncepcji sustainable development15: • równoważenie ładów: społecznego (w tym politycznego), ekonomicznego, i środowiskowego poprzez społecznie akceptowany system wartości oraz • trwałość kapitałów rozwojowych osiągana dzięki tworzeniu i rozpowszechnianiu innowacji (procesowych, organizacyjnych, produktowych). 11 M. E. Porter, The Competitive Advantage of Nations, Free Press, New York 1990; O. Aktouf, The False Expectations of Michael Porter’s Strategic Management Framework, „Revista Gestão e Planejamento” 2005 No. 11, p. 75–94. 12 K. Olejniczak, Apetyt na grona? Koncepcja gron oraz koncepcje bliskoznaczne w teorii i praktyce rozwoju regionalnego, „Studia Regionalne i Lokalne” 2003 nr 2(12); K. Heffner, B. Klemens, Funkcjonowanie inicjatyw klastrowych jako czynnik rozwoju przedsiębiorczości w regionie, w: Współczesne problemy polityki ekonomicznej, red. S. Korenik, Z. Przybyła, Wyd. AE, Jelenia Góra 2008. 13 Wskaźniki ekorozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999, s. 97. 14 Obszary badań nad trwałym i zrównoważonym rozwojem, red. B. Poskrobko, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2007, s. 9. 15 D. Pearce, E. Barbier, A. Markandya, Sustainable Development: Economics and Environment in The Third World, Edward Elgar Publ., Aldershot 1990. – 118 – Nadrzędnym celem (misją) strategii sustainable development jest poprawa – przy warunku zachowania trwałości kapitału rozwojowego – szeroko rozumianej jakości życia. Jakość życia według koncepcji zrównoważonej ma charakter kompleksowy (zintegrowany) bo współtworzą ją wszystkie wymiary (łady i kapitały) rozwoju. Atrybuty zrównoważenia ładów i trwałości kapitału rozwojowego przesądzają o tym, że koncepcja sustainable development ma superdługi horyzont czasowy. A zatem rozwój, według tej koncepcji, zależy zarówno od samych czynników (kapitałów) rozwoju regionu (ich ilości, jakości, dostępności), jak i od celów i sposobów gospodarowania tymi kapitałami – czyli gospodarczego wykorzystywania tych czynników, który określa się jako łady albo porządki rozwoju. W praktyce łady rozwoju stanowią wzorce określonych polityk rozwoju regionu o charakterze swoistym dla określonej jednostki terytorialnej. Na poziomie regionalnym wskazuje się ład społeczny, gospodarczy, środowiskowy oraz ład wartości (etyczny). Z uwagi na jego znaczenie często wyróżnia się jeszcze ład polityczny (instytucjonalny, governance16), który stanowi element ładu społecznego oraz ład przestrzenny stanowiący integralny element szeroko rozumianego ładu środowiskowego. Istotą koncepcji sustainable development jest integrowanie ładów (polityk) rozwoju regionu poprzez programowanie i realizowanie polityki rozwoju, którego efekty wpisują się we wszystkie łady rozwoju, sprzyjając efektywności wykorzystania czynników rozwoju regionu. Z kolei efektywność gospodarowania czynnikami rozwoju generuje trwałość kapitału regionu i jego rozwój w długiej perspektywie (rozwój trwały). Dominującą rolę w procesach integrowania ładów odgrywa społecznie akceptowany system wartości. Integratorem trwałości kapitałów (czynników) rozwoju jest rozpowszechnienie innowacji obejmujących zarówno procesy (społeczne, sposoby produkcji, logistyki i marketingu), jak i produkty, których efekty pomnażają kapitał rozwoju regionu. W efekcie integrowania trwałości kapitału i ładów rozwoju powstają wartości dodane i następuje poprawa jakości życia mieszkańców regionu. Nowy paradygmat w tym zakresie korzysta zarówno z rozwinięcia teorii neoklasycznych – nowej teorii wzrostu endogenicznego, nowej geografii ekonomicznej oraz endogenicznej koncepcji polityki rozwoju regionalnego – rozwoju dzięki innowacjom i strukturom klastrowym. Rozwinięcie teorii neoklasycznych wzrostu optymalnego w koncepcji sustainable development następuje poprzez uwzględnianie nowych zmiennych opisujących w funkcji dobrobytu społecznego. Przykładowo, modele opisujące wyłącznie środowiskowe warunki brzegowe procesu gospodarowania (czy stan równowagi ekologicznej we wzroście) muszą zostać rozwinięte w modele, ukazujące zmiany dobrobytu w zależności od środowiskowych i społecznych efektów zewnętrznych produkcji i konsumpcji oraz przy uwzględnieniu przeznaczenia części oszczędności na przedsięwzięcia ochronne. Jest to problem warunkowej maksymalizacji dobrobytu spo- 16 Governance jako element ładu społeczno-instytucjonalnego odpowiada za poziom kapitału relacyjnego, który jest częścią kapitału społecznego. – 119 – łecznego (państwa, regionu) w długookresowym horyzoncie czasowym17. Podstawowy problem ekonomicznego zrównoważenia rozwoju polega na wykluczalności optymalizacji ekonomicznej i zrównoważenia społecznego, gospodarczego i ekologicznego rozwoju. Klasyczne modele optymalizacji rozwoju ekonomicznego prowadzą do realizacji celu, jakim jest maksymalizacja konsumpcji w kategoriach wartości zaktualizowanej, przy zadanych ograniczeniach (budżetowych). Immanentną cechą tak (wąsko) rozumianej optymalizacji ekonomicznej (maksymalizacji konsumpcji) jest niezrównoważenie rozwoju regionu poprzez powstawanie barier (ekologicznych, surowcowych, energetycznych i społecznych), co w efekcie prowadzi do spadku stopy przyszłej konsumpcji i spadku dobrobytu w długim horyzoncie czasowym.18 Rozwiązanie problemu niezgodności maksymalizacji konsumpcji i zrównoważenia rozwoju może nastąpić poprzez: • eliminacje ścieżek wzrostu konsumpcji niezasadnych etycznie19; • traktowanie dóbr środowiskowych jako źródeł użyteczności samych w sobie – na równi z innymi czynnikami produkcji (rodzajami kapitału)20; • ujęcie ładów zrównoważenia (sustainability) jako dodatkowych ograniczeń brzegowych optymalnej ścieżki wzrostu gospodarczego21. Każde z tych podejść do rozwiązania problemu ma charakter komplementarny względem pozostałych. Nie wydaje się uzasadnione eliminowanie podejścia optymalizacyjnego w odniesieniu do tych ścieżek wzrostu konsumpcji (dobrobytu społecznego), które nie budzą istotnych wątpliwości etycznych. Biorąc powyższy warunek pod uwagę, według kryterium operacjonalizacji, jako podstawowe przyjęto podejście drugie, z rozwinięciem związków pomiędzy dobrami środowiskowymi a dobrobytem społecznym i jakością życia22. Można sformułować tezę, że koncepcja polityki sustainable development – jako najogólniejsza – może integrować wskazane teorie rozwoju regionu. 17 B. Fiedor, Przyczynek do ekonomicznej teorii zanieczyszczenia i ochrony środowiska, PAN O/Wrocław, Wrocław 1990, s. 118 i dalsze. 18 P. Ekins, Economic Growth and Environmental Sustainability. The Prospects for Green Growth, Routledge, London 2000, s. 75. 19 P. Dasgupta, Optimal Development and the Idea of Net National Product, in: The Economics of Sustainable Development, I. Goldin, A. Winters, Cambridge University Press, Cambridge 1995, p. 111–143. 20 A. Beltratti, G. Chichilnisky, G. Heal, Sustainable Growth and the Green Golden Rule, in: The Economics of Sustainable Development, I. Goldin, A. Winters, Cambridge University Press, Cambridge 1995, p. 147–166. 21 A. Baranzini, F. Bourgenignou, Is Sustainable Growth Optimal?, „International Tax and Finance” Vol. 2., p. 341–356. 22 T. Żylicz, Elementy teorii zrównoważonego rozwoju, w: Wyzwania zrównoważonego rozwoju w Polsce, red. J. Kronenberg, T. Berger, Fundacja Sendzimira, Kraków 2010, s. 71–85. – 120 – 7.2. Nowa polityka rozwoju i jej odniesienia konceptualne Formułowaniu i możliwości osiągania celów polityki rozwoju regionu sprzyja stosowanie określonych zasad określających sposoby działania władzy publicznej. Stosowanie zasad działania władzy publicznej służy operacjonalizacji polityki rozwoju regionu. Paradygmat sustainable development w polityce rozwoju regionu zawiera określone cechy konceptualne i zasady działania, określające jego istotę – samopodtrzymywalność, trwałość i zrównoważenie (rysunek 7.2). Cechami konceptualnymi, określającymi istotę paradygmatu sustainable development są: samopodtrzymywalność rozwoju, trwałość kapitału rozwojowego i zrównoważenie ładów (polityk) rozwoju. Wokół każdej cechy konceptualnej paradygmatu budowane są koncepcje sustainable development: • rozwoju sustensywnego (samopodtrzymywalnego); • rozwoju trwałego; • rozwoju zrównoważonego. W ramach koncepcji każda z istotnych cech konceptualnych nowego paradygmatu rozwoju przekładana jest na cechy i zasady rozwoju, które uwzględniane w działaniach ludzi i funkcjonowaniu organizacji ukierunkowują je na rozwój rozumiany jako sustainable development. Zasady rozwoju mają charakter zasad filarów nowego paradygmatu bądź zaleceń uniwersalnych, odnoszących się do poszczególnych koncepcji. Zasady rozwoju stanowią punkt wyjścia do określenia kierunków działań i celów rozwoju właściwych dla koncepcji sustainable development. – 121 – Rysunek 7.2. Zasady paradygmatu sustainable development według trzech komplementarnych koncepcji: rozwoju sustensywnego (samopodtrzymywalnego), rozwoju trwałego i rozwoju zrównoważonego Figure 7.2. Principles of sustainable development paradigm in accordance with three complementary concepts: of sustaining development (capable of sustaining), stable development and sustainable development SUSTAINABLE DEVELOPMENT (paradygmat) Rozwój samopodtrzymywalny Rozwój trwały Rozwój zrównoważony zasady podtrzymywania rozwoju: zasady trwałości rozwoju: zasady zrównoważenia rozwoju: 1. Zasada sprawiedliwości pokoleniowej – wewnątrz i międzygeneracyjnej 2. Zasada zachowania wydolności (pojemności) środowiskowej 1. Wrażliwa zasada trwałości kapitałów (ograniczonej substytucyjności kapitałów) 2. Silna zasada trwałości kapitałów (komplementarności kapitałów rozwoju) 1. Zasada równoważenia (integralności) ładów, 2. Zasada subsydiarności 3. Zasada zrównoważonej partycypacji w tym partnerstwa między sektorowego Źródło: opracowano na podstawie: Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Warszawa-Białystok 2006, s. 75. Zestawienie najważniejszych zasad sustainable development i analiza ich powiązań z ładami rozwoju organizacji umożliwia ich podział na: • zasady integrujące wszystkie łady rozwoju organizacji terytorialnej; • zalecenia (wytyczne) uniwersalne równoważące niektóre wymiary rozwoju (tabela 7.1). – 122 – Tabela 7.1. Zasady zrównoważonego rozwoju w powiązaniu z ładami Table 7.1. Principles of sustainable development in relation to orders LP. ŹRÓDŁO POCHODZENIA WYSZCZEGÓLNIENIE POWIĄZANIE Z ŁADAMI ZRÓWNOWAŻENIA ROZWOJU (UNIWERSALNOŚĆ ZASADY) A. ZASADY INTEGRUJĄCE ŁADY 1. Równego dostępu do środowiska (sprawiedliwość międzyi wewnątrzgeneracyjna) oraz międzyregionalna Unia Europejska, Wszystkie łady II PEP 2. Wydolność środowiska (nieprzekraczalności wydolności środowiska). Trwałość kapitału rozwoju (tak zwana wrażliwa i silna zasada trwałości) Unia Europejska, Wszystkie łady ŚKP, SMZR, II PEP 3. Integracji ładów (ładu zintegrowanego) środowisko jako AGENDA 21, nierozłączna część strategii i programów rozwoju II PEP Wszystkie łady B. UNIWERSALNE ZALECENIA (WYTYCZNE) 4. Skuteczności prawnej, technicznej, ekologicznej i efektywności (sprawności) ekonomicznej AGENDA 21, SKP, Ład środowiskowoprzestrzenny, społeczny II PEP i ekonomiczny 5. Prewencji i przezorności. Ciągłej oceny oddziaływania na środowisko, recykling oraz BAT AGENDA 21, UE, II PEP 6. Wysokiego poziomu ochrony środowiska przyrodniczego (kapitału naturalnego) i minimalizacja zużycia zasobów, wytwarzania odpadów i emisji, ochrona bioróżnorodności ŚKP, SMZR, II PEP Ład środowiskowy i przestrzenny oraz ekonomiczny 7. Wysokiego poziomu ochrony dziedzictwa kulturowego (kapitału antropogenicznego), ochrona, utrzymanie i rehabilitacja architektury, łącznie z budynkami, pomnikami; atrakcyjność przestrzeni SMZR Ład środowiskowy i przestrzenny, społeczny oraz ład wartości 8. Wysokiego poziomu ochrony środowiska społecznego (kapitału ludzkiego); eliminacja ubóstwa; jakość i społeczny dostęp do edukacji, zatrudnienia, energii, ochrony zdrowia, mieszkania, szkolenia, transportu AGENDA 21, SMZR Ład społeczny (w tym instytucjonalnopolityczny) i ład wartości 9. Regionalizacji (lokalności) i subsydiarności (pomocniczość). Wykorzystanie lokalnej kultury i tożsamości mieszkańców w programowaniu zrównoważonego rozwoju AGENDA 21, UE, II PEP Ład społeczny, w tym instytucjonalno – polityczny 10. Partnerstwa i uspołecznienia (partycypacji społecznej). AGENDA 21 UE, Dostęp do informacji, udział w procesie podejmowania SMZR, II PEP decyzji dotyczących środowiska; udział wszystkich sektorów społeczności lokalnej w procesie planowania lokalnego Ład społeczny, w tym instytucjonalno – polityczny Ład środowiskowoprzestrzenny, społeczny i ekonomiczny ŚKP – Światowa Karta Przyrody; AGENDA 21 – Deklaracja z Rio – Karta Ziemi, Globalny Program Działań; UE – Programy działań Unii Europejskiej; II PEP – II Polityka ekologiczna państwa; SMZR – Europejskie Sieci Miast Zrównoważonego Rozwoju. Źródło: opracowano na podstawie: T. Borys, Wskaźniki rozwoju zrównoważonego. Podstawowe kierunki badań i zastosowań, „Ekonomia i Środowisko” nr 1 (21) oraz Raportu końcowego z realizacji pracy Opracowanie modelu wdrożeniowego wskaźników zrównoważonego rozwoju na poziomie województwa w ramach banku danych regionalnych, Jelenia Góra-Warszawa 2003. – 123 – Źródłem uniwersalnych zasad zrównoważonego i trwałego rozwoju są: Światowa Karta Przyrody (5 zasad), AGENDA 21 – Deklaracja z Rio – Karta Ziemi (27 zasad rozwiniętych w Globalnym Programie Działań), programy działań Unii Europejskiej (7 zasad), II Polityka ekologiczna państwa (12 zasad), Europejskie Sieci Miast Zrównoważonego Rozwoju (6 zasad) i inne dokumenty programowe na przykład Global Compact czy 10 zasad Światowej Rady Biznesu na rzecz Rozwoju Zrównoważonego (WBCSD)23. Połowa analizowanych zasad dotyczy skuteczności równoważenia (integrowania) ładów (zasady 1, 2, 3, 4, 5) a połowa trwałości (sprawności) kapitałów rozwojowych (zasady 6, 7, 8). Przy czym dwie ostatnie zasady – 9 i 10 dotyczą trwałości pojedynczego ładu rozwoju – ładu społecznego, w tym instytucjonalno-politycznego. W kontekście konkretyzacji zasad i zaleceń uniwersalnych istotne są postulaty, które sformułował H. E. Daly, w zakresie integrowania ładów ekologicznego i ekonomicznego24: • należy zmniejszać wielkość przepływów materialnych w gospodarce i zwiększać efektywność wykorzystania zasobów zmniejszenia skali użytkowania zasobów środowiska przyrodniczego; • zasoby odnawialne powinny być użytkowane zgodnie z zasadą czerpania trwałych dochodów, to znaczy w przypadku organizmów żywych eksploatacja nie może przekraczać granicy ich odtworzenia; w odniesieniu do emisji zanieczyszczeń nie wolno przekraczać naturalnej pojemności asymilacyjnej środowiska; • zasoby nieodnawialne winny być użytkowane tak, aby nie ulegał zmniejszeniu kapitał naturalny, to znaczy zużycie zasobów nieodnawialnych powinno być rekompensowane zapewnieniem ich odnawialnych substytutów. W Krajowej strategii rozwoju regionalnego 2010–2020 przyjęto następujące wartości i zasady polityki regionalnej25: A. Podstawowe wartości społeczeństwa demokratycznego, z których wynikają zasady implementacyjne i cele nowej polityki regionalnej (NPR): 1. suwerenność jednostki, 2. spójność i solidarność społeczna, 3. zrównoważony i trwały rozwój, 4. oraz przejrzystość, efektywność i skuteczność polityk publicznych. 23T. Borys, Wskaźniki zrównoważonego i trwałego rozwoju na lokalnym poziomie zarządzania, w: Aplikacyjne aspekty trwałego rozwoju, red. G. Dobrzański, Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok 2002, s. 36. 24 H. E. Daly, Sustainable Development From Concept ad Theory to Operational Principles, in: Resources, Environment and Population, eds K. Davis, M. S. Bernatam, Oxford University Press, New York 1990. 25 Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010–2020: regiony, miasta, obszary wiejskie. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów 13 lipca 2010, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 13 lipca 2010. – 124 – B. Zasady implementacyjne nowej polityki regionalnej: 5. koncentracji: geograficznej (identyfikacji obszarów strategicznej interwencji), 6. koncentracji tematycznej, 7. partnerstwa i współpracy, 8. warunkowości (efektywności), 9. podejmowania decyzji na podstawie rzetelnych informacji (monitorowania i ewaluacji), 10. zintegrowane podejście terytorialne – place-based approach, 11. koordynacji: z innymi politykami krajowymi i instrumentami wsparcia o charakterze terytorialnym oraz polityką spójności i innymi politykami UE, 12. subsydiarności, 13. wieloszczeblowego zarządzania procesami rozwoju regionalnego, 14. zrównoważonego rozwoju. Zbieżność ze wskazanymi w KSRR wartościami i zasadami rozwojowymi występuje w opracowanym eksperckim projekcie Koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju26. Autorzy wskazują, że idea KPZK opiera się na zasadzie zrównoważonego, trwałego rozwoju. Cele uniwersalne zapisane w Koncepcji mają charakter dualny zawierając z jednej strony: wzmocnienie spójności terytorialnej kraju, osiągnięcie wysokiej jakości środowiska, zapewnienie ładu przestrzennego, zrównoważony rozwój obszarów wiejskich, zwiększenie odporności struktury przestrzennej na zagrożenia, a z drugiej – podwyższenie konkurencyjnej pozycji ośrodków miejskich i regionów. Stąd koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju przekłada się na dwie zasady operacyjne, odpowiadające najważniejszym wyzwaniom polskiej gospodarki: • zasada rekompensaty zagrożeń ekologicznych na wszystkich poziomach planowania przestrzennego; • zasada długookresowej racjonalności ekonomicznej (zasada przeważania kryterium racjonalności ekonomicznej nad zasadą równości rozwoju regionalnego)27. Biorąc pod uwagę dotychczasowe ustalenia w zakresie koncepcji, celów i zasad polityki regionalnej, analiza wartości i zasad implementacyjnych nowej polityki regionalnej wskazanych w NSRR prowadzi do następujących ustaleń: • wszystkie wskazane wartości, z których wynikają zasady i cele polityki regionalnej wskazane w KSRR nawiązują do szeroko rozumianej koncepcji sustainable development w zakresie tak zwanego ładu wartości sustainable deveKoncepcja ekspercka stała się podstawą do przygotowania rządowej wersji KPZK: Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. Projekt, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 18 maja 2010. 27 P. Korcelli, i in., Ekspercki projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2033. Studia t. 128, PAN, KPZK, Warszawa 2010, s. 16–17. 26 – 125 – lopment mieszczą się wskazane w dokumencie elementy aksjologiczne – suwerenność i solidarność, w tym międzypokoleniowa. Spójność i solidarność społeczna współtworzą ład społeczny; ład ekonomiczny i społeczno-instytucjonalny obejmuje między innymi przejrzystość, efektywność i skuteczność polityk publicznych; • wskazanie expresis verbis zrównoważonego i trwałego rozwoju jako wartości rozwoju samej w sobie należy rozumieć jako dopełnienie pozostałych (niewymienionych) uniwersalnych wartości zrównoważenia i trwałości rozwoju, takich jak: zasada wydolności środowiska i integracji ładów rozwoju; • wskazane w KSRR zasady implementacyjne polityki regionalnej w większości zawierają się lub wynikają z koncepcji sustainable development (rozwoju samopodtrzymywalnego, rozwoju trwałego i rozwoju zrównoważonego) oraz koncepcji nowej endogenicznej polityki rozwoju regionu, w tym cech konkurencyjności i przedsiębiorczości regionalnej (tabela 7.2); • występuje komplementarność zasad i celów wskazywanych w Eksperckim projekcie Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju i Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego. Tabela 7.2. Zasady polityki regionalnej zapisane w KSRR 2010–2020: zgodność z koncepcją sustainable development i zakres wykorzystania przedsiębiorczości i konkurencyjności regionu jako determinant rozwoju trwałego Table 7.2. Principles of regional policy included in KSRR 2010–2020: compliance with the concept of sustainable development and the range of using enterprise and competitiveness of the region as the determinant of stable development LP. ZASADY POLITYKI REGIONALNEJ WEDŁUG KSRR 2010–2020 ZGODNOŚĆ Z KONCEPCJĄ SUSTAINABLE DEVELOPMENT STOPIEŃ INTEGROWANIA ŁADÓW ZRÓNOWAŻONEGO ROZWOJU ZASADY SUSTAINABLE DEVELOPMENT UWZGLĘDNIENIE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI I KONKURENCYJNOŚCI REGIONU JAKO DETERMINANT ROZWOJU TRWAŁEGO A.I Suwerenności jednostki (swobody obywatelskiej i gospodarczej, przedsiębiorczości i innowacyjności, prawo do autonomii i samorealizacji) Wszystkie łady Zasada ładu zintegowanego, zasada partnerstwa i uspołeczniania Tak A.II Spójności i solidarności społecznej Ład wartości, ład społeczny Zasada sprawiedliwości, ochrony kapitału ludzkiego i społecznego Neutralna A.III Zrównoważonego i trwałego rozwoju Wszystkie łady Sprawiedliwość międzyge- Neutralna neracyjna, integracji ładów i trwałości kapitałów – 126 – LP. ZASADY POLITYKI REGIONALNEJ WEDŁUG KSRR 2010–2020 ZGODNOŚĆ Z KONCEPCJĄ SUSTAINABLE DEVELOPMENT STOPIEŃ INTEGROWANIA ŁADÓW ZRÓNOWAŻONEGO ROZWOJU ZASADY SUSTAINABLE DEVELOPMENT UWZGLĘDNIENIE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI I KONKURENCYJNOŚCI REGIONU JAKO DETERMINANT ROZWOJU TRWAŁEGO A.IV Przejrzystości, efektywności Ład społeczny, i skuteczności polityk społecznoinstytucjonalny, publicznych ekonomiczny Skuteczności prawnej, technicznej, ekologicznej i efektywności ekonomicznej, zasada dostępu do informacji Tak B.1, B.2 Koncentracji geograficznej, koncentracji tematycznej Ład społecznoinstytucjonalny, ekonomiczny i środowiskowy Skuteczności ekologicznej Tak i efektywności ekonomicznej, zasada regionalizacji (lokalności), B.3 Partnerstwa i współpracy Ład społeczny Ład ekonomiczny Zasada partnerstwa i uspołecznienia (partycypacji społecznej) Tak B.4 Warunkowości Ład ekonomiczny Zasada efektywności ekonomicznej Tak B.5 Podejmowania decyzji na podstawie rzetelnych informacji Ład społecznoinstytucjonalny Zasada partnerstwa i uspołecznienia (partycypacji społecznej) Tak B.6 Zintegrowanego podejścia terytorialnego, place-based Wszystkie łady Łady zintegrowanego, Tak zasada efektywności ekonomicznej, wysokiego poziomu ochrony dziedzictwa kulturowego, zasada regionalizacji i lokalności B.7 Koordynacji z politykami krajowymi i instrumentami wsparcia oraz polityką spójności i innymi politykami UE Ład społecznoinstytucjonalny, ekonomiczny i środowiskowy Skuteczności prawnej, technicznej, ekologicznej i efektywności ekonomicznej, Tak B.8 Subsydiarności Ład społecznoinstytucjonalny, Zasada regionalizacji i subsydiarności (pomocniczości) Tak B.9 Wieloszczeblowego zarządzania procesami rozwoju regionalnego Ład społecznoinstytucjonalny, Ład ekonomiczny Zasada regionalizacji Tak i subsydiarności (pomocniczości), zasada partnerstwa i uspołecznienia B.10 Zrównoważonego rozwoju (rozumiana wąsko jako zasada ekorozwoju) Ład środowiskowy Prewencji i przezorności, oceny oddziaływania na środowisko, recyklingu, BAT Neutralna Źródło: K. Malik, Ewaluacja polityki rozwoju regionu: metody, konteksty i wymiary rozwoju zrównoważonego, Studia KPZK PAN, t. 136, Warszawa 2011. – 127 – 7.3. Wizje rozwoju regionalnego Polski przedstawione w KSRR i KPZK 30 Sformułowana w KSRR wizja przyjmuje, że w 2020 roku polskie regiony stanowić będą lepsze miejsce do życia dzięki podniesieniu poziomu i jakości życia oraz przez stworzenie takich ram gospodarczo-społecznych i instytucjonalnych, które zwiększają szanse realizacji aspiracji i możliwości wspólnot lokalnych i jednostek. Polskie regiony będą silniejsze i lepiej zintegrowane gospodarczo, społecznie i przestrzennie oraz bardziej samorządne, w wyniku procesu decentralizacji i szerszego urzeczywistniania zasady partnerstwa i subsydiarności. Będą się charakteryzowały konkurencyjnością i innowacyjnością, spójnością gospodarczą, społeczną i terytorialną, skutecznością, efektywnością i partnerstwem w realizacji celów rozwojowych, bezpieczeństwem ekologicznym, wysokim poziomem i skutecznością ochrony środowiska oraz zasobów przyrodniczych (s. 81). Jak się wydaje, te sformułowania odnoszą się do wszystkich regionów, więc we wszystkich polityka prowadząca do osiągnięcia wyartykułowanych celów musi być realizowana. Powinna to być polityka nie faworyzująca żadnego z regionów, wręcz przeciwnie, w sytuacji powiększającego się zróżnicowania poziomu i tempa rozwoju by osiągnąć te cele należy koncentrować się na tych regionach, które mają dłuższą drogę do ich zrealizowania (taką polityką może być program dla Polski Wschodniej, ale dla regionów spoza tego obszaru polityki nie ma). Wizja sformułowana w KPZK 2030 ma bardziej ogólny charakter i odnosi się do strategicznych wyzwań stojących przed gospodarką polską wskazanych w raporcie Polska 2030. Wyzwania rozwojowe: Polska w roku 2030 to kraj o ugruntowanych warunkach trwałego i zrównoważonego rozwoju, dobrze zagospodarowany, sprawnie zarządzany i bezpieczny. Stan ten jest rezultatem procesów gospodarczych, społecznych i cywilizacyjnych oraz odzwierciedla reakcje polityki rozwoju na długookresowe wyzwania, jak i bieżące uwarunkowania rozwoju o charakterze koniunkturalnym. Zaproponowana wizja (s. 27) opiera się na pięciu pożądanych cechach polskiej przestrzeni: konkurencyjność i innowacyjność (1), integracja i spójność (2), bogactwo i różnorodność biologiczna (3), bezpieczeństwo (4) i porządek (ład) przestrzenny (5). Polska w 2030 roku daje szanse rozwoju poszczególnym obywatelom, strzeże ich interesów oraz jest wiarygodnym i aktywnym partnerem w stosunkach międzynarodowych. Jest też nawiązanie do układu regionalnego: cechą Polski w 2030 roku jest stabilna spójność społeczno-gospodarcza i terytorialna. Silne regiony, których rozwój oparty jest w dużej mierze o endogeniczny potencjał i przewagi konkurencyjne, kreują silne ogólnokrajowe impulsy rozwojowe, przyczyniając się do osiągania celów ogólnych polityki regionalnej i przestrzennej (s. 26). Wszystko to jest zgodne z zapisami KSRR, co oznacza, że przynajmniej werbalnie, są to w sferze wizji rozwoju dokumenty kompatybilne. Przechodząc jednak do szczegółów, a więc opisu pożądanych cech polskiej przestrzeni stwierdza się, że cecha konkurencyjności i innowacyjności ma być – 128 – osiągnięta dzięki wykorzystaniu potencjału systemu policentrycznego dużych miast, których populacja stale rośnie. Jeśli przyjąć, że poziom urbanizacji w Polsce jest o około 8% wyższy od oficjalnego i postępować będzie (dalsza u. m.) koncentracja ludności w ich obszarach funkcjonalnych największych miast, to najwyższe tempo przyrostu wystąpi w obszarach metropolitalnych (s. 27–28). Do podobnych konkluzji dochodzi się również w KSRR (s. 82). Autorzy KPZK 30 dalej sugerują, że prawie cały przyrost ludności miejskiej będzie miał miejsce w ośrodkach metropolitarnych i regionalnych metropolitarnych – a najbardziej widoczny będzie w dużych miastach Polski wschodniej (Białystok, Lublin, Rzeszów). Wynika z tego prosty wniosek, że koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju jest dokumentem raczej aprobującym żywiołowy proces koncentracji potencjału ludnościowego, gospodarczego i społeczno-kulturowego we wskazanych (dalej) obszarach metropolitalnych. Procesowi temu ma towarzyszyć koncentracja potencjału rozwojowego, w tym gospodarczego, a rdzeniem tych trendów będzie ukształtowana na bazie dużych ośrodków miejskich policentryczna metropolia sieciowa, która ma stanowić współzależny, otwarty układ sieciowy obszarów metropolitalnych najważniejszych polskich miast. Autorzy sugerują, że (w 2030 roku obejmie ona wszystkie ośrodki regionalne) . Mają one być zintegrowane w przestrzeni krajowej i międzynarodowej za pomocą wielokierunkowych, silnych powiązań funkcjonalnych w zakresie funkcji gospodarczych, społecznych, edukacyjnych, kulturalnych oraz sektora badawczo-rozwojowego. Założono, że wszystkie ośrodki miejskie stanowiące węzły metropolii sieciowej są połączone efektywną (na poziomie co najmniej średnim w skali UE) siecią transportową i teleinformatyczną (s. 28). W dokumencie określono skład i zasięg metropolii sieciowej (cokolwiek w praktyce oznaczałby ten termin). Należą do niej główne węzły polskiego systemu osadniczego: to Warszawa (tak zwana lokomotywa Europy według klasyfikacji ESPON) oraz największe obszary metropolitalne kraju według aktualnej liczby ludności (konurbacja górnośląska (Katowice i trzynaście miast Górnośląskiego Obszaru Metropolitalnego), Kraków, Łódź, Trójmiasto (Gdańsk – Sopot – Gdynia), Poznań, Wrocław, Bydgoszcz i Toruń, Szczecin, Lublin, Białystok oraz Rzeszów. Łącznie wskazano 11 obszarów metropolitalnych z 12 miastami, nie licząc dalszych 13 miast konurbacji górnośląskiej z obszarami metropolitalnymi. Do tej grupy dołączono (dowiązano) obecne ośrodki regionalne, czyli pozostałe miasta wojewódzkie – Kielce, Olsztyn, Opole, Zielona Góra, Gorzów Wielkopolski (razem 5) oraz kilka dalszych ośrodków miejskich wraz z ich obszarami funkcjonalnymi – Koszalin, Słupsk, Bielsko-Biała, Częstochowa, Radom oraz Rybnik (razem dalsze 6). Zupełnym odstępstwem od KSRR jest stwierdzenie, że wymienione ośrodki regionalne są dołączone do metropolii sieciowej, a niewymienione razem z pierwszą 11 obszarów metropolitalnych ją tworzących, skoro do 2030 roku ma ona objąć wszystkie ośrodki regionalne. Ponadto wskazanie kilku dalszych ośrodków, które nie odgrywają roli (przynajmniej aktualnie) centrów regionalnych, zdecydo- – 129 – wanie obniża rangę ośrodków regionów pozbawionych metropolii. Rozmyślnie nie podejmuję dyskusji nad samym wykazem metropolii (miesza się w nim metropolie istniejące (do pewnego stopnia) z potencjalnymi, a nawet z chcianymi), bowiem w naszej opinii kryteria (jakiekolwiek) ośrodków metropolitalnych poza Warszawą spełnia co najwyżej 4–5 miast. Zasadnicza różnica między koncepcją KSRR i KPZK 30 w zakresie osiągania wizji rozwoju polega na innej hierarchii oraz liczba elementów układu realizującego cele rozwoju. W koncepcji KSRR hierarchia jest dwustopniowa i 16–elementowa (1+15), a w KPZK 30 hierarchia jest trójstopniowa (właściwie czterostopniowa, jeśli uznać jako odrębną grupę nie wojewódzkie ośrodki miejskie) i składa się łącznie z 24 miast (1+12+5+6). Listę ośrodków miejskich uzupełnia sieć ośrodków subregionalnych i lokalnych. Dowiązanie funkcjonalne tych ośrodków do rdzenia metropolii sieciowej wzmacnia potencjał samej metropolii sieciowej, a także daje impuls rozwojowy obszarom słabszym ekonomicznie i społecznie, położonym peryferyjnie w stosunku do głównych ośrodków życia społeczno-gospodarczego kraju (Polsce Wschodniej i Polsce Północno-Wschodniej, Polsce Zachodniej, Pomorzu Środkowemu). Prowadzone dotąd badania nad strukturą polskich obszarów metropolitalnych wskazują, że jeśli pierwsze założenie sprawdza się w pełni (wzmacnianie potencjału metropolii), to drugie zdecydowanie nie (impulsy rozwojowe dla obszarów zewnętrznych metropolii). Czyli, znając dotychczasowy przebieg procesów rozwoju społeczno-gospodarczego w Polsce w ujęciu przestrzennym (regionalnym) trudno przyjąć założenie, że poprzez wzmacnianie ośrodków metropolitalnych – centrów niektórych regionów, osiągnie się przyspieszenie rozwoju regionów słabszych, peryferyjnych. Ich skutkiem będzie wzrost zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego w ujęciu regionalnym, a w szczególności w regionach pozbawionych formalnych metropolii (lubuskie, opolskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie). W KSRR zwraca się uwagę na proces ewolucji roli regionów i ich władz publicznych w procesach rozwojowych, a inicjujące znaczenie ma zarządzanie środkami unijnymi (stopniowo przekształcające się w kierowanie procesami rozwoju regionalnego oraz aktywne i odpowiedzialne zarządzanie polityką rozwoju regionów). Struktura sieciowa odnosi się tu do endogenicznych i egzogenicznych relacji między samorządami województw a szeroką gamą parterów zaangażowanych w grę o rozwój regionów. Poprzez zwiększenie udziału społeczności regionalnej w podejmowaniu decyzji dotyczących rozwoju regionu następuje jej upodmiotowienie, a w konsekwencji rozwój kapitału społecznego i kształtowanie silnej tożsamości regionalnej. Osiągane są strategiczne cele rozwoju, ponieważ rozwój regionu, traktowany jest będzie przez społeczność regionalną jako wspólne dobro. Przedmiotem rozwoju jest region (struktura), ale podmiotem społeczność regionalna i jej emanacja czyli samorząd regionalny. Inaczej jest w KPZK 30, gdzie podejście sieciowe wiąże się z funkcjonowaniem głównych ośrodków miejskich – 130 – (metropolii) i jest nastawione na relację pomiędzy nimi oraz innymi, zewnętrznymi (międzynarodowymi) centrami. W ujęciu KSRR nie budzi wątpliwości generalna wizja rozwoju, ponieważ opiera się ona na akceptacji istniejącego układu regionalnego i wykorzystaniu do realizacji celów rozwojowych tej właśnie struktury w całości. Porównując wizje z obu dokumentów można zauważyć, że pierwsza (KSRR), akcentuje cechy obszarów (regionów) jako miejsc o korzystnych (lepszych niż wyjściowo) warunkach życia i rozwoju, natomiast druga (KPZK 30) koncentruje się na docelowych cechach całości i uwarunkowaniach ich osiągnięcia. W takim ujęciu obie wizje można uznać za silnie zbliżone, choć z pewnością nie tożsame, co implikuje strategiczne cele rozwoju regionalnego i przestrzennego. Jeśli przyjąć, że cele rozwoju regionalnego nie muszą być i nie są analogiczne do celów rozwoju przestrzennego, to z ich porównania wynika wniosek, że cele wskazane w KPZK 30, w ogólnym ujęciu wpisują się w trzy cele rozwoju wskazane w KSRR. *** Nowa polityka regionalna poprzez, sformułowane w KSRR, zasady jej prowadzenia integruje różnorodne koncepcje polityki rozwoju regionu: koncepcje skupione wokół teorematu sustainable development, nowej (endogenicznej) polityki rozwoju, koncepcję regionu konkurencyjnego i przedsiębiorczego, a także nawiązuje pośrednio do neoklasycznych teorii polaryzacyjnych. Tym, co odróżnia nowy paradygmat rozwoju sustainable development jest w istocie antropocentryczny system aksjologiczny, zgodnie z którym zasada trwałości kapitału musi być stosowana w tak zwanym wariancie wrażliwym lub silnym (strong sustainability), ograniczającym substytucyjność kapitałów rozwoju dla dobra rozwoju przyszłych generacji. – 131 – 8 Hanna Kruk Rozwój zrównoważony w świetle strategii rozwoju regionów w Polsce SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN THE LIGHT OF THE STRATEGY OF DEVELOPMENT OF REGIONS IN POLAND Abstract: The concept of stable and sustainable development has for some time been implemented in economic activity at microeconomic, mesoeconomic and macroeconomic levels. However, sometimes there are divergences between the theory and practice. The paper presents the results of the analysis of chosen documents at regional level (strategies of development of regions). The analysis concerns the compliance of strategies with the principles of sustainable development and maintenance of balance between three dimensions: economic, social and ecological). Key words: sustainable development, regional policy, regional strategies – 132 – R ozwój zrównoważony (ZR) jest pojęciem, które pojawia się w wielu publikacjach naukowych i dokumentach urzędowych. Nie zawsze jest ono dobrze rozumiane. Często jest utożsamiany ze wzrostem gospodarczym, a więc kwestie środowiskowe są traktowane jako podrzędne. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie wyników analizy strategii rozwoju polskich regionów (województw)1 dokonanej pod kątem wdrażania w życie założeń koncepcji rozwoju zrównoważonego. 8.1. Teoretyczne założenia rozwoju zrównoważonego Zgodnie z ustawą – Prawo ochrony środowiska, rozwój zrównoważony to rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń2. Natomiast H. Rogall przyjmuje, że zrównoważony rozwój zmierza do zapewnienia wszystkim żyjącym dzisiaj ludziom i przyszłym pokoleniom dostatecznie wysokich standardów ekologicznych, ekonomicznych i społeczno-kulturowych w granicach naturalnej wytrzymałości Ziemi, stosując zasadę sprawiedliwości wewnątrzpokoleniowej i międzypokoleniowej3. W obu definicjach zaakcentowano poprawę jakości życia (we wszystkich kluczowych wymiarach) oraz konieczność uwzględniania potrzeb nie tylko obecnych, ale i przyszłych pokoleń. Jest to jednak stan trudny do osiągnięcia w praktyce. Należy zwrócić także uwagę na przytoczoną definicję – słabo akcentuje ona kwestie środowiskowe związane z koniecznością ochrony przyrody, a tym samym dostosowywania prowadzonej działalności do istniejących ograniczeń. Można się także zastanawiać nad znaczeniem użytego w tej definicji sformułowania: „podstawowe procesy przyrodnicze” – nie zostało ono skonkretyzowane. Dokładną analizę definicji zrównoważonego rozwoju sformułowanych przez różnych autorów przeprowadziła B. Piontek. Wyznacza ona następujące aspekty zrównoważonego rozwoju: harmonizację rozwoju społeczno-gospodarczego ze środowiskiem przyrodniczym, racjonalne korzystanie z zasobów środowiska, niewprowadzanie nieodwracalnych zmian w środowisku, konieczność samoograniczenia się jednostek i społeczeństw, poprawę i (lub) utrzymanie wysokiej jakości Przyjęto równoważność pojęć region i województwo. Art. 3 pkt. 50. ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (z późn. zm.). Test ujednolicony, dostęp: www.sejm.gov.pl [data wejścia: 27–02–2011]. 3 H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2010, s. 44. 1 2 – 133 – życia (obecnych i przyszłych pokoleń), ograniczenie niekorzystnego wpływu działalności ludzkiej na środowisko (ochrona środowiska), kształtowanie właściwych proporcji między wymiarem ekologicznym, społecznym i ekonomicznym4. Opracowano wiele modeli rozwoju zrównoważonego – wszystkie bazują na trzech wymiarach (elementach, kapitałach, ładach5): ekonomicznym, ekologicznym i społecznym. Do bardziej interesujących zalicza się przestrzenny model trójwymiarowego równoważenia (rysunek 8.1), w którym przez to, że wymiar ekologiczny został uwzględniony jako najbardziej zewnętrzny, podkreślono ograniczoną pojemność środowiska przyrodniczego, a tym samym konieczność dostosowania prowadzonych działań do granic przestrzeni środowiskowej. Rysunek 8.1. Model trójwymiarowego równoważenia Figure 8.1. Model of three-dimensional sustaining Źródło: V. Mauerhofer, 3–D Sustainability: An approach for priority setting in situation of conflicting interests towards a Sustainable Development, „Ecological Economics” 2008 No. 64, p. 498. B. Piontek, Koncepcja rozwoju zrównoważonego i trwałego Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 15–27. 5 Wyjątkiem jest tutaj model opracowany przez J. Kołodziejskiego, uwzględniający, poza wymienionymi elementami, również ład przestrzenny. 4 – 134 – W koncepcji rozwoju zrównoważonego zakłada się równorzędność trzech kluczowych wymiarów. Jest to element kluczowy dla rozróżnienia dwóch pojęć, rozwój zrównoważony i ekorozwój, stosowanych w Polsce zamiennie. W tym ostatnim przyjmuje się nadrzędność celów ekologicznych nad pozostałymi6. Odniesienia do rozwoju zrównoważonego znajdują się także w strategii lizbońskiej. W tym dokumencie przyjęto, że budowa konkurencyjnej gospodarki krajów Unii Europejskiej ma być skutkiem takich działań, jak racjonalne zarządzanie zasobami naturalnymi, zwiększanie udziału odnawialnych źródeł energii, wdrażanie ekoinnowacji (w tym nowych technologii środowiskowych) oraz zmniejszanie stopnia zanieczyszczenia środowiska. Na poziomie unijnym założenia rozwoju zrównoważonego są ściśle połączone ze zwiększaniem potencjału konkurencyjnego gospodarki7. Na poziomie kraju również istnieje wiele dokumentów odnoszących się do rozwoju zrównoważonego. Jego założenia zostały zawarte miedzy innymi w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w której rozróżniono pojęcia ochrony środowiska i rozwoju zrównoważonego (nie polega on na samej ochronie i zachowaniu środowiska, ale obejmuje także wymiar społeczno-kulturowy)8. Jednym z podstawowych dokumentów dotyczących rozwoju zrównoważonego na poziomie krajowym jest Polityka ekologiczna państwa w latach 2009–2012 z perspektywą do roku 2016. Przyjęto w nim, że obecnie prowadzone działania powinny zmierzać do rozwoju świadomych, proekologicznych postaw konsumenckich oraz odpowiedniego ukierunkowania procesów produkcji, podnoszenia poziomu świadomości ekologicznej, upowszechniania systemów zarządzania środowiskowego, wdrażania innowacji ekologicznych, stworzenia systemu zapobiegającego powstawaniu szkód w środowisku, przywrócenia roli planowania przestrzennego, zachowania bioróżnorodności, racjonalnego użytkowanie lasów i pozyskiwania kopalin, oszczędnego gospodarowania zasobami wód, ochrony gleb, poprawy jakości środowiska, poprawy w zakresie gospodarki odpadami oraz ochrony przed hałasem9. Na poziomie krajowym opracowane zostały także Wytyczne dotyczące zasad i zakresu uwzględniania zagadnień ochrony środowiska w programach sektoro- 6 M. Kistowski, Koncepcja ekorozwoju profesora Stefana Kozłowskiego, w: Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok 2009, s. 22–25; T. Parteka, Profesor Jerzy Kołodziejski jako prekursor wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju w: ibidem, s. 41–42. 7 E. Haliżak, Strategia lizbońska – globalna strategia poprawy konkurencyjności gospodarczej Unii Europejskiej, w: Globalizacja a stosunki międzynarodowe, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, J. Symonides. Oficyna Wyd. Branta, Bydgoszcz-Warszawa 2004, s. 112, 119, 127. 8 B. Rakoczy, Zasada zrównoważonego rozwoju w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w: Wpływ idei zrównoważonego rozwoju na politykę państwa i regionów, t. 1. Problemy ogólnopaństwowe i sektorowe, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2009, s. 30–31. 9 Polityka ekologiczna państwa w latach 2009–2012 z perspektywą do roku 2016, dostęp: www.mos.gov.pl [data wejścia: 26–02–2011]. – 135 – wych. Założenia koncepcji zrównoważonego rozwoju znajdują się także w wielu innych opracowaniach. 8.2. Rozwój zrównoważony w strategiach rozwoju województw 8.2.1. Zakres pojęciowy Za sporządzenie strategii rozwoju województwa jest odpowiedzialny jego samorząd. Powinna ona zawierać cele dotyczące następujących obszarów priorytetowych: stymulowania aktywności gospodarczej, zwiększania poziomu konkurencyjności i innowacyjności, zachowania zasobów i walorów środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego (dla obecnego i przyszłych pokoleń), kształtowania ładu przestrzennego oraz pielęgnowania polskości, tożsamości lokalnej oraz świadomości obywatelskiej10. Analizy strategii poszczególnych województw dokonano aby ustalić, które obszary są priorytetowe dla rozwoju regionów i czy są one zgodnie z ideą rozwoju zrównoważonego,. Dotyczyła ona: rozumienia pojęcia, głównych priorytetów zawartych w strategiach oraz odniesień do rozwoju zrównoważonego. Nie we wszystkich strategiach znalazły się odniesienia do koncepcji rozwoju zrównoważonego11. W nielicznych wypadkach autorzy strategii nie używali zwrotu rozwój zrównoważony, lecz ekorozwój lub też stosowali oba pojęcia zamiennie12. Za to dość powszechnie są przytaczane założenia strategii lizbońskiej, w tym te, dotyczące dbałości o środowisko przyrodnicze. W części dokumentów13 podawano także definicje rozwoju zrównoważonego tak, jak rozumieli je autorzy opracowań. Najczęściej autorzy strategii powoływali się na definicję podaną w ustawie – Prawo ochrony środowiska. Jednak w tym zakresie również pojawiały się pewne odstępstwa. Przykładowo, w strategii dla województwa małopolskiego autorzy przyjęli, że zasada rozwoju zrównoważonego oznacza możliwie niekonfliktowe i solidarne kształtowanie procesów rozwojowych w województwie, w taki sposób, w którym rozwój dziś nie odbywa się kosztem możliwości rozwojowych jutro, rozwój jednej części województwa nie odbywa się kosztem możliwości rozwojowych innego obszaru, podniesienie poziomu życia jednej grupy społecznej nie odbywa się kosztem poziomu życia innej grupy, a także zachowanie uwarunkowań i potrzeb ochrony środowiska tak, aby poprawa sytuacji pod jednym względem nie powodowała jedno- Art. 11 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie województwa z późniejszymi zmianami. Tekst ujednolicony, dostęp: www.sejm.gov.pl [data wejścia: 02–03–2011]. 11 Przykładowo, takie pojęcie i jego implikacje nie są obecne w strategii rozwoju województwo kujawsko-pomorskiego czy warmińsko-mazurskiego. 12 Województwo podkarpackie, opolskie czy lubuskie. 13 W większości strategii jednak nie podawano definicji rozwoju zrównoważonego. 10 – 136 – cześnie degradacji w innym miejscu14. W dokumencie sporządzonym dla województwa wielkopolskiego przyjęto, że zrównoważony rozwój umożliwia pogodzenie dążenia do osiągnięcia satysfakcjonującego wyniku ekonomicznego z głęboką troską o otoczenie społeczne i środowisko naturalne15. Natomiast w strategii województwa świętokrzyskiego przyjęto, że jest to rozwój społeczno-gospodarczy realizowany w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb społeczności regionu (zarówno współczesnego, jak i przyszłych pokoleń) [który – dop. H.K.] uwzględnia zachowanie równowagi przyrodniczej i równoważenie szans w dostępie do środowiska oraz trwałość podstawowych procesów przyrodniczych; oznacza to potrzebę preferowania i wzmacniania takich procesów rozwoju, które będą przyczyniały się do ograniczania zużycia zasobów w ogóle, a nieodnawialnych w szczególności oraz minimalizacji wytwarzania odpadów i zanieczyszczeń16. Interesujące podejście do rozwoju zrównoważonego zawarto w strategii rozwoju sporządzonej dla województwa wielkopolskiego. Przyjęto tam, że wiąże się on z respektowaniem następujących zasad17: • solidarności – na wszystkich poziomach od lokalnego przez regionalny, krajowy po globalny oraz solidarności międzypokoleniowej (co, jak uznano, dotyczy zwłaszcza kwestii gospodarczego korzystania z zasobów naturalnych); • ostrożności – przyjęto, że obecnie dokonywane wybory nie powinny ograniczać swobody wszystkich podmiotów w przyszłości (co można uznać za kolejne odniesienie do zasady sprawiedliwości międzypokoleniowej); • współuczestnictwa – dotyczącej zaangażowania wszystkich uczestników. W tej samej strategii przyjęto, że podstawę realizacji tego celu18 dadzą19: • efektywność ekonomiczna – mierzona korzyściami ekonomicznymi dla społeczności, ale z uwzględnieniem kosztów środowiskowych i społecznych; • troska o środowisko – w tym wypadku chodzi o ochronę zasobów naturalnych (ze szczególnym uwzględnieniem tych nieodnawialnych) i minimalizację negatywnego oddziaływania na środowisko; • równowaga społeczna – polegająca na działaniach w celu poprawy jakości życia i tworzeniu nowych miejsc pracy. Czasami rozwój zrównoważony jest utożsamiany tylko z wykorzystaniem zasobów środowiska przyrodniczego i kwestiami jego ochrony. W strategii rozwoju województwa łódzkiego przyjęto za główne cele poprawę jakości życia dla mieszkańców i zwiększenie atrakcyjności regionu dla inwestorów. Wskutek tych działań podniesie się ogólny poziom cywilizacyjny regionu a standard życia osiągnie poziom „Małopolska 2015”. Strategia rozwoju małopolskiego na lata 2007–2013, t.1, s. 42. Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku, s. 65. 16 Strategia rozwoju województwa świętokrzyskiego do roku 2020, s. 67–68. 17 Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku, s. 65. 18 Niektórzy autorzy uznają rozwój zrównoważony za cel, jednak częściej mówi się o procesie. 19 Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku, s. 65. 14 15 – 137 – zbliżony do standardu europejskiego. To z kolei zapewni zrównoważony i trwały rozwój [podkr. – H.K.] oparty na nowoczesnej i konkurencyjnej gospodarce20. Z kolei w strategii rozwoju województwa mazowieckiego za atuty regionu uznano potencjał demograficzny i społeczno-gospodarczy, nowoczesne branże produkcji oraz potencjał badawczo-rozwojowy, rozwój metropolii warszawskiej, rozwiniętą sieć osadniczą oraz zasoby środowiskowe umożliwiające zrównoważony rozwój21. Tak jak w ostatnim dokumencie rozwój zrównoważony jest kojarzony ściśle z kwestiami środowiskowymi, tak w pierwszym zostały one zmarginalizowane przy formułowaniu ogólnych założeń rozwoju województwa (nie tylko przy formułowaniu misji regionu, również przy analizie SWOT, gdzie uwzględniono następujące sfery: ekonomiczną, społeczną i funkcjonalno-przestrzenną)22. Bardzo rozbudowaną definicję rozwoju zrównoważonego przedstawiono w strategii rozwoju województwa zachodniopomorskiego, jednak z jej analizy wynika, że autorzy mieli na myśli rozwój społeczno-gospodarczy. Przyjęli bowiem, że rozwój trwały i zrównoważony oznacza co prawda aktywizację gospodarczą województwa z zachowaniem zasad zrównoważonego wzrostu ekonomicznego z uwzględnieniem czynników ekologicznych i obecnych gospodarczych funkcji województwa (gospodarka morska, turystyka, transport, przemysł, rolnictwo) oraz lepszego wykorzystania endogenicznych zasobów i potencjałów będących podstawą do transformacji i budowania przewagi strategicznej regionu, ale jest tylko jeden z wielu punktów dotyczących rozwoju zrównoważonego. Ponadto wymieniają wiele innych elementów, w tym: rozbudowę infrastruktury technicznej, dostępność ekonomiczną i komunikacyjną, rozwój nauki, równoważenie ryku pracy, wsparcie dla małych i średnich przedsiębiorstw, poprawę warunków życia ludności (edukacja, służba zdrowia, bezpieczeństwo, polityka społeczna) współpracę międzyregionalną i międzynarodową, budowę marki regionu. W tym wypadku również wymiar ekologiczny został znacząco ograniczony23. Pojęcie rozwoju zrównoważonego można napotkać również w strategiach przy omawianiu zagadnień dotyczących obszarów aglomeracji i uprzemysłowionych. Na przykład w strategii województwa świętokrzyskiego dwukrotnie pojawia się pojęcie zrównoważonej urbanizacji – zresztą niezdefiniowanej przez autorów – raz w odniesieniu do Kieleckiego Obszaru Metropolitalnego, gdzie przyjęto, że jest on przewidziany do zrównoważonej urbanizacji24, a raz w stosunku do Staszowskiego obszaru aktywności przemysłowo-osadniczej, gdzie założono, że główną jego funkcją będzie przedsiębiorczość przemysłowa, której towarzyszyć winna zrów- Strategia rozwoju województwa łódzkiego na lata 2007–2020, s. 14. Strategia rozwoju województwa mazowieckiego do 2020 roku (aktualizacja), s. 19. 22 Pojawiają się one później przy wybranych celach strategicznych, jednak w porównaniu z innymi uwarunkowaniami rozwoju ich rola – jak wynika z analizy dokumentu – jest niewielka. 23 Strategia rozwoju województwa zachodniopomorskiego do roku 2020, s. 83. 24 Strategia rozwoju województwa świętokrzyskiego do roku 2020, s. 69. 20 21 – 138 – noważona ekologicznie urbanizacja oraz intensywna działalność rekultywacyjna terenów posiarkowych25. W strategii województwa dolnośląskiego wśród celów rozwojowych dotyczących ładu przestrzennego napisano o zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich, który ma być realizowany poprzez poprawę standardów życia na wsi, zmiany w strukturze agrarnej (głównie tworzenie wysokotowarowych gospodarstw), rozwój innej niż rolnicza działalności, zalesianie nieużytków, rozwój gospodarki leśnej i przemysłu drzewnego oraz modernizację infrastruktury technicznej26. Podstawowe założenia koncepcji rozwoju zrównoważonego nie zawsze są znane autorom strategii rozwoju poszczególnych województw (a można przypuszczać, że decydentom również), albo też używają oni tego pojęcia w innym znaczeniu niżby to wynikało z teorii rozwoju zrównoważonego. Nie zawsze można mieć o to pretensje do osób opracowujących strategię, gdyż podobne nieścisłości pojawiają się także w dokumentach na poziomie krajowym27. Dlatego też wydaje się słuszna praktyka autorów części strategii polegająca na przywoływaniu lub opracowywaniu własnej definicji rozwoju zrównoważonego, aby czytelnicy i decydenci mieli jasność co do intencji i założeń zespołu przygotowującego dokumenty strategiczne. 8.2.2. Misja i cele nadrzędne W każdej strategii zostały wyznaczone kluczowe cele strategiczne i obszary priorytetowe. Ich analiza pozwala na określenie, na ile przyjęte priorytety są zgodne z trzema wymiarami rozwoju zrównoważonego: ekonomicznym, społecznym i ekologicznym (ewentualnie z czwartym elementem modelu – ładem społecznym). W wypadku misji i (lub) celów nadrzędnych odniesienia do rozwoju zrównoważonego znajdują się większości strategii województw. Zestawienie misji (celów nadrzędnych) strategii poszczególnych regionów przedstawiono w tabeli 8.1. Dość powszechnie łączy się wzrost gospodarczy z poprawą jakości życia mieszkańców województw (ta ostatnia jest jednym z celów zrównoważonego rozwoju). Za interesujące można uznać połączenie rozwoju zrównoważonego i zwiększania konkurencyjności regionów, tym bardziej, że niektórzy autorzy twierdzą, że te dwa założenia wykluczają się wzajemnie. Jednak pewne wytłumaczenie takiego powiązania można znaleźć w strategii sporządzonej dla województwa małopolskiego: Wsparcie konkurencyjności regionalnej jest procesem kompleksowym, obejmującym cały obszar Małopolski. Zasada zrównoważonego rozwoju w tym przypadku rozumiana jest jako identyfikowanie obszarów, w których społeczności lokalne Ibidem. s. 72. Strategia rozwoju województwa dolnośląskiego do 2020 roku, s. 48–49. 27 Przykładowo, Narodową strategię rozwoju kultury na lata 2004–2013, w której jest mowa o „zrównoważonym rozwoju kultury”. 25 26 – 139 – mogą osiągnąć konkurencyjność regionalną i wspieranie ich. Przy tych założeniach konkurencyjność regionalna i zrównoważony rozwój nie wykluczają się, wręcz przeciwnie – są komplementarne28. Istotny jest również fakt, że środowisko przyrodnicze jest wymieniane jako jeden z czynników konkurencyjności regionalnej29. Tabela 8.1. Misje (cele nadrzędne) województw Table 8.1. Missions (superior aims) of regions WOJEWÓDZTWO MISJA (CEL NADRZĘDNY) Dolnośląskie podniesienie poziomu życia mieszkańców Dolnego Śląska oraz poprawa konkurencyjności regionu przy respektowaniu zasad zrównoważonego rozwoju Kujawsko-pomorskie poprawa konkurencyjności regionu i podniesienie poziomu życia mieszkańców przy respektowaniu zasad zrównoważonego rozwoju Lubelskie uruchomienie wielokierunkowych procesów rozwojowych w regionie umożliwiających trwały i zrównoważony rozwój województwa, przyczyniających się do poprawy jakości życia i wzrostu dobrobytu mieszkańców Lubelszczyzny Lubuskie brak sformułowanej misji (celu nadrzędnego). Wymieniono cztery wyzwania dla rozwoju województwa: zapewnienie przestrzennej, gospodarczej i społecznej spójności regionu, podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa i zwiększenie potencjału innowacyjnego nauki i gospodarki, rozwój przedsiębiorczości, efektywne wykorzystanie zasobów środowiska naturalnego i kulturowego Łódzkie podniesienie atrakcyjności województwa łódzkiego w strukturze regionalnej Polski i Europy jako regionu sprzyjającego zamieszkaniu i gospodarce przy dążeniu do budowy wewnętrznej spójności i zachowaniu różnorodności jego miejsc Małopolskie stworzenie warunków do wielowymiarowego indywidualnego rozwoju w zgodzie z dobrem wspólnym, a najważniejszą kategorią strategii jest człowiek w regionalnej przestrzeni i wspólnocie oraz rodzina, gwarantująca ciągłość pokoleń i kształtująca właściwe relacje międzyludzkie Mazowieckie misja: Mazowsze, jako najbardziej rozwinięty gospodarczo region w Polsce podejmuje uczestnictwo w rywalizacji z innymi rozwiniętymi regionami, poprzez eliminowanie dysproporcji rozwojowych, rozwój nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy oraz zapewnienie mieszkańcom Mazowsza optymalnych warunków do rozwoju jednostki, rodziny, jak i całej społeczności, przy jednoczesnym zachowaniu spójnego i zrównoważonego rozwoju cel strategiczny: wzrost konkurencyjności gospodarki i równoważenie rozwoju społeczno-gospodarczego w regionie jako podstawę poprawy jakości życia mieszkańców Opolskie podejmowanie i wspieranie działań, które zapewnią dynamiczny i zrównoważony rozwój, konkurencyjność, spójność społeczno-gospodarczą i przestrzenną regionu przy zachowaniu tożsamości, specyfiki dziedzictwa kulturowego oraz walorów przyrodniczych Śląska Opolskiego Małopolska 2015. Strategia rozwoju małopolskiego na lata 2007–2013, t. 1, s. 17. E. Wysocka, Podnoszenie efektywności funkcjonowania struktur terytorialnych, w: Polityka regionalna i jej rola w podnoszeniu konkurencyjności regionów, red. M. Klamut, L. Cybulski, Wyd. AE, Wrocław 2000, s. 71–72; B. Winiarski, Czynniki konkurencyjności regionów, w: Konkurencyjność regionów, red. M. Klamut, Wyd. AE, Wrocław 1999, s. 49–50. 28 29 – 140 – WOJEWÓDZTWO MISJA (CEL NADRZĘDNY) Podkarpackie podniesienie krajowej i międzynarodowej konkurencyjności gospodarki regionu poprzez wzrost jej innowacyjności, a tym samym efektywności, która stworzy warunki do zwiększenia zatrudnienia oraz wzrostu dochodów i poziomu życia ludności” Podlaskie województwo podlaskie regionem aktywnego i zrównoważonego rozwoju z wykorzystaniem walorów środowiska naturalnego, wielokulturowej tradycji i położenia przygranicznego Pomorskie brak sformułowanej misji (celu nadrzędnego); zostały wskazane trzy priorytety rozwoju: konkurencyjność, spójność i dostępność Śląskie brak sformułowanej misji (celu nadrzędnego). Zostały wskazane trzy priorytety rozwoju: województwo śląskie regionem nowej gospodarki kreującym i skutecznie absorbującym technologie, województwo śląskie regionem o powszechnej dostępności do regionalnych usług publicznych o wysokim standardzie, województwo śląskie znaczącym partnerem kreacji kultury, nauki i przestrzeni europejskiej Świętokrzyskie misja: podniesienie poziomu i jakości życia mieszkańców województwa świętokrzyskiego cel generalny: wzrost atrakcyjności województwa fundamentem zintegrowanego rozwoju w sferze społecznej, gospodarczej i przestrzennej Warmińsko-mazurskie cel główny: spójność ekonomiczna, społeczna i przestrzenna Warmii i Mazur z regionami Europy priorytety: konkurencyjna gospodarka, otwarte społeczeństwo, nowoczesne sieci Wielkopolskie skupienie wszystkich podmiotów publicznych działających na rzecz wzrostu konkurencyjności regionu i poprawy warunków życia mieszkańców uzyskanie efektu synergii poprzez stworzenie spójnej koncepcji wykorzystania środków publicznych Zachodniopomorskie stworzenie warunków do stabilnego i zrównoważonego rozwoju województwa zachodniopomorskiego opartego na konkurencyjnej gospodarce i przedsiębiorczości mieszkańców oraz aktywności społecznej przy optymalnym wykorzystaniu istniejących zasobów Źródło: Strategia rozwoju województwa dolnośląskiego do 2020 roku, s. 41; Strategia rozwoju województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2007–2020, s. 26; Strategia rozwoju województwa łódzkiego na lata 2007–2020, s. 14; Strategia rozwoju województwa lubelskiego na lata 2006–2020, t. 2, s. 30; Strategia rozwoju województwa lubuskiego, s. 21–22; „Małopolska 2015”. Strategia rozwoju małopolskiego na lata 2007–2013, t. 1, s. 38; Strategia rozwoju województwa mazowieckiego do 2020 roku (aktualizacja), s. 37; Strategia rozwoju województwa opolskiego, s. 20; Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2007–2020, s. 82; Strategia rozwoju województwa podlaskiego do 2020 roku, s. 33; Strategia rozwoju województwa pomorskiego, s. 23; Strategia rozwoju województwa śląskiego „Śląskie 2020”, s. 42–47; Strategia rozwoju województwa świętokrzyskiego do roku 2020, s. 79, 81; Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego do roku 2020, s. 25–28; Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku, s. 48–50; Strategia rozwoju województwa zachodniopomorskiego do roku 2020, s. 83. Nie zawsze jednak rozwój zrównoważony (czy może raczej kwestie środowiskowe) są wymieniane w misji regionów, a nawet wśród celów strategicznych. W wypadku niektórych strategii takie kwestie, jak zachowanie i ochrona środowi– 141 – ska przyrodniczego pojawiają się tylko jako element o niezbyt dużym znaczeniu, warunkujący realizację innych zadań. Generalnie, w większości strategii wymieniane są następujące obszary priorytetowe: • wymiar gospodarczy: rozwój MSP i otoczenia okołobiznesowego, stymulowanie przedsiębiorczości, działania na rzecz wzrostu konkurencyjności, innowacyjności i transferu technologii, pozyskiwanie inwestorów, promocja produktów regionalnych, współpraca gospodarcza międzyregionalna i międzynarodowa, wspieranie eksportu, rozbudowa infrastruktury technicznej, rozwój rolnictwa i pozarolniczych form działalności na obszarach wiejskich, turystyki, zwiększanie zatrudnienia; • wymiar społeczny: wzrost poziomu wykształcenia społeczeństwa, zabezpieczenie społeczne, walka z ubóstwem i marginalizacją społeczną, budownictwo mieszkaniowe, kapitał społeczny (rzadko), budowa społeczeństwa opartego na wiedzy, integracja społeczna, poprawa bezpieczeństwa, rozbudowa usług kulturalnych i zdrowotnych dla społeczeństwa, nowoczesne zarządzanie publiczne (rzadko); • wymiar ekologiczny: ochrona gleb, wód, powietrza, minimalizacja zanieczyszczeń, gospodarka odpadami, racjonalne wykorzystywanie zasobów naturalnych, zachowanie lub poprawa jakości gleb, edukacja ekologiczna (budowanie świadomości ekologicznej), wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii, utrzymanie obszarów cennych przyrodniczo, zachowanie bioróżnorodności, powoływanie terenowych form ochrony przyrody (rzadko), wykorzystywanie walorów przyrodniczych na przykład na potrzeby turystyki, rekreacji czy usług uzdrowiskowych, ochrona przeciwpowodziowa i przed innymi zagrożeniami (naturalnymi i pochodzenia antropogenicznego), monitoring środowiska; • wymiar przestrzenny: zwiększanie stopnia dostępności komunikacyjnej, przeciwdziałanie degradacji obszarów peryferyjnych, rozwój obszarów wiejskich, rewitalizacja terenów zdegradowanych, ochrona dziedzictwa kulturowego, unowocześnianie (uporządkowanie) struktury funkcjonalno-przestrzennej regionu, zapewnienie wewnętrznej przestrzennej spójności regionu, rozwój funkcji metropolitalnych (w wypadku, gdy w regionach są aglomeracje). Można jednak przyjąć, że w strategiach (przynajmniej niektórych) znacznie większy nacisk jest kładziony na rozwój społeczno-gospodarczy niż na kwestie środowiskowe. 8.2.3. Polityki sektorowe Kwestia rozwoju zrównoważonego pojawia się najczęściej w odniesieniu do rolnictwa, turystyki i ochrony środowiska. Jest też poruszana (choć znacznie rzadziej) w wypadku innych zagadnień, takich jak: ład przestrzenny (planowanie – 142 – przestrzenne), leśnictwo, energetyka odnawialna, innowacje czy współpraca między regionami na poziomie krajowym i międzynarodowym. W odniesieniu do rolnictwa w strategiach zazwyczaj wymienia się takie cele, jak: modernizację rolnictwa (w tym wsparcie dla certyfikowanych upraw „ekologicznych” oraz specjalizację w produkcji żywności wysokiej jakości), scalanie gruntów, rozwój niewielkich zakładów przetwórstwa spożywczego, zwiększenie wielofunkcyjności obszarów wiejskich (w tym między innymi poprzez rozwój turystyki, agroturystyki, rzemiosło artystyczne), wsparcie przedsiębiorczości na terenach wiejskich (w tym dostęp do usług doradczych i źródeł finansowania), tworzenie klastrów wiejskich czy poprawę infrastruktury technicznej na wsi (zwłaszcza komunikacyjnej na linii miasto – wieś, ale też infrastruktury telekomunikacyjnej, energetycznej czy związanej z odbiorem odpadów i zanieczyszczeń). Rozwój rolnictwa na obszarach cennych przyrodniczo ma być prowadzony zgodnie z zasadą ekologizacji i przy użyciu przyjaznych dla środowiska metod produkcji rolnej. Niekiedy uwzględnia się w strategiach także hodowlę ras lokalnych czy upraw lokalnych odmian roślin i ich promocję, a następnie na ich przetwórstwo i możliwość uzyskania w ten sposób uznanych i dobrze rozpoznawanych produktów regionalnych. Zwrócono także uwagę na produkcję biopaliw. W kilku wypadkach uznano za istotne prowadzenie działań na rzecz ochrony przed skutkami prowadzenia organizmów (a ściślej żywności) modyfikowanych genetycznie (GMO)30. Skutkiem prowadzonych działań ma być szeroko rozumiana poprawa jakości życia mieszkańców wsi. Kwestie związane z gospodarką leśną nie są tak często poruszane w strategiach rozwoju województw, jak zagadnienia dotyczące rolnictwa. Prawdopodobnie wynika to z faktu, że istnieje odrębna od podziału administracyjnego, delimitacja na regionalne dyrekcje lasów państwowych. W odniesieniu do leśnictwa najczęściej poruszana jest kwestia zwiększania lesistości, przebudowy składu gatunkowego drzewostanów, poprawy ich zdrowotności, ekologizacji gospodarki leśnej, zalesiania nieużytków i gruntów rolnych o niskiej bonitacji. W niektórych strategiach znajdują się odniesienia do kształtowania i ochrony granic leśno-rolnych czy odbudowy lasów na terenach klęsk żywiołowych. Czasem można też znaleźć projekty dotyczące udostępniania lasów dla celów turystyki ekologicznej31. Zagadnienia związane z rozwojem turystyki bardzo często pojawiają się w strategiach województw (w powiązaniu z rekreacją, czasem w połączeniu z usługami uzdrowiskowymi). Na ogół dużą wagę przykłada się do turystyki wypoczynkowej, krajoznawczej i agroturystyki, czasem także wspomina się o turystyce biznesowej i kongresowej, a w niektórych regionach – o turystyce sentymentalnej, pielgrzymkowej. Dla części województwach ta branża działalności jest szczególnie Przykładowo, strategie województw: lubelskiego, łódzkiego, małopolskiego, mazowieckiego, podlaskiego, pomorskiego, śląskiego. 31 Przykładowo, województwo dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, małopolskie, śląskie, wielkopolskie. 30 – 143 – ważna, a nacisk kładzie się na rozbudowę infrastruktury turystycznej i sieci transportowej, zwłaszcza transportu szynowego (w kontekście dostępności komunikacyjnej) oraz oznakowanie turystycznego regionu. W strategiach zwraca się również uwagę na konieczność ochrony dziedzictwa przyrodniczego i krajobrazowego jako podstawy dalszego rozwoju turystyki oraz rewitalizacji miejsc o potencjale turystycznym oraz konieczność dostosowania ruchu turystycznego do pojemności środowiska przyrodniczego. Poza samymi walorami (nieco częściej są wymieniane walory krajobrazowe niż kulturowe) w strategiach uwzględnia się stworzenie systemu informacji turystycznej, promocję regionów i produktów turystycznych (w kraju i zagranicą). Podkreśla się także wykorzystanie poszczególnych zasobów dla rozwoju turystyki (związanych ze specyfiką danego regionu: tereny górskie, akweny wodne) oraz na przygotowanie wykwalifikowanych kadr branży turystyczno-rekreacyjnej. W niektórych strategiach za istotne zostało uznane wsparcie inicjatyw lokalnych (tworzenie izb historycznych, kolekcji, promocji miejsc historycznych) i organizacji turystycznych32. Krajobraz i jego ochrona to elementy wymieniane w strategiach województw najczęściej w kontekście rozwoju różnych form turystyki i atrakcyjności regionu oraz zachowania cennych walorów krajobrazowych (nie tylko przyrodniczych, ale i kulturowych), w tym ich różnorodności. W niektórych opracowaniach podkreśla się również zależność między walorami krajobrazowymi i ich wykorzystaniem na potrzeby turystyki a stanem środowiska przyrodniczego (w ujęciu jakościowym)33. Zagadnienia dotyczące ochrony środowiska zostały opisane we wszystkich strategiach województw. Natomiast ich ranga jest różna – w niektórych regionach takie zagadnienia, jak poprawa stanu środowiska i racjonalne gospodarowanie jego zasobami są wymieniane jako mniej znaczące. W większości strategii jednak zostały one wymienione wśród celów operacyjnych lub obszarów priorytetowych. Na ogół wymienia się działania związane z gospodarką wodno-ściekową, gospodarowaniem odpadami, minimalizacją zanieczyszczenia powietrza, modernizacją ciepłownictwa, monitoringiem i racjonalnym gospodarowaniem wybranymi zasobami naturalnymi34. W części strategii pojawia się także kwestia rewitalizacji obszarów zdegradowanych wskutek działalności gospodarczej, rozwoju stref zieleni na terenach zurbanizowanych czy rewitalizacji terenów rolniczych poprzez renaturalizację dolin rzek i innych cennych ekosystemów. Wspomina się także o wprowadzaniu zadrzewień i zakrzewień śródpolnych, przydrożnych i rosnących wzdłuż cieków wodnych, zachowaniu oczek wodnych, przebudowie drzewostanów leśnych (zwłaszcza uszkodzonych), tak, aby były zgodne z siedliskiem. W pojedynczych Przykładowo, województwo dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubuskie, małopolskie, śląskie, warmińsko-mazurskie. 33 Przykładowo, województwo lubelskie, łódzkie, mazowieckie, podkarpackie, śląskie. 34 Zależnie od specyfiki regionu. 32 – 144 – wypadkach poruszana jest kwestia tworzenia spójnego systemu korytarzy ekologicznych (na poziomie krajowym i międzynarodowym)35. Często poruszana jest kwestia zachowania i dalszej ochrony obszarów przyrodniczo cennych i różnorodności biologicznej. Ten cel ma być osiągnięty między innymi poprzez zastosowanie ekstensywnych form zagospodarowania rolnego, czy takie ukierunkowanie ruchu turystycznego, aby odciążyć obszary chronione (parki narodowe) od nadmiernej presji. W kilku strategiach wspomina się także o tworzeniu nowych obszarów chronionych na przykład sieci Natura 2000, ustanowieniu stref ochronnych dla wybranych gatunków zwierząt oraz prowadzeniu nie tylko biernej, ale i czynnej ochrony gatunkowej. W niektórych województwach za istotne uznano także budowę zbiorników retencyjnych w celu zmniejszania deficytu wodnego i (lub) ograniczania zagrożenia powodziowego, modernizację i budowę wałów przeciwpowodziowych oraz ograniczenie możliwości budowania na terenach zalewowych. Za istotną w pojedynczych strategiach uznano także ochronę torfowisk jako naturalnych zbiorników retencyjnych. Na Śląsku zwrócono uwagę na problem wód pokopalnianych i ochronę zbiorników wód podziemnych. Z kolei autorzy strategii rozwoju dla województwa świętokrzyskiego zauważyli dość istotny problem, jakim jest zintegrowanie prowadzonych działań ochronnych z działaniami profilaktycznymi36. Znaczące miejsce w strategiach zajmuje edukacja ekologiczna i budowanie świadomości ekologicznej – nie tylko konsumentów, ale także producentów. W niektórych dokumentach ujęto także konieczność opracowywania wzorcowych programów proekologicznych w zakresie ochrony środowiska (na przykład sortowania odpadów). Uznano, że podnoszenie świadomości ekologicznej jest jednym z kluczowych warunków powodzenia działań na rzecz ochrony przyrody. W wypadku aglomeracji miejskich (w tych województwach, w których się one znajdują) podkreśla się konieczność zachowania ładu przestrzennego (stref funkcjonalno-przestrzennych), modernizacji infrastruktury urbanistycznej, rewitalizację zdegradowanych i poprzemysłowych (lub powojskowych) obszarów miast, wspieranie koncentracji zabudowy wzdłuż linii transportu miejskiego (szczególnie szynowego), promocja środków transportu przyjaznych dla środowiska i ograniczenie presji urbanistycznej na tereny przyrodniczo cenne37. W wielu województwach uznano za istotne zwiększanie udziału odnawialnych źródeł energii38 ze względu na wymogi Unii Europejskiej, ale także i z uwagi Przykładowo, województwo dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, małopolskie, zachodniopomorskie. 36 Przykładowo, województwo lubelskie, lubuskie, małopolskie, mazowieckie, podkarpackie, śląskie, świętokrzyskie. 37 Przykładowo, województwo łódzkie, mazowieckie, śląskie. 38 W różnych województwach akcentowane są odmienne źródła energii, na przykład w województwie mazowieckim uwagę szczególną przykłada się do wód geotermalnych, w dolnośląskim – do elektrowni wodnych i wiatrowych, a w opolskim – do produkcji roślin energetycznych. 35 – 145 – na bezpieczeństwo energetyczne. Ta problematyka pojawia się we wszystkich strategiach, ale w większości ich autorzy tylko wspomnieli, że takie działania powinny być wspierane39. Za konieczne uznano przedsięwzięcia związane nie tylko z korzystaniem z alternatywnych źródeł energii znajdujących się w regionie, ale także rozbudowę i modernizację sieci przesyłowych oraz promocję pozyskiwania energii z takich źródeł. Zwrócono także uwagę na fakt, że najważniejszymi odbiorcami tego typu energii mogą być mieszkańcy terenów wiejskich i oni też mogą być beneficjentami tego systemu (produkcja biomasy jako dodatkowe źródło dochodów). W strategii województwa pomorskiego pokreślono jednak ciągle istniejące przeszkody instytucjonalnoprawne dla rozwoju energetyki odnawialnej40. W zasadzie we wszystkich strategiach uwzględniono kwestie rozwoju nowoczesnych technologii oraz innowacji, ale tylko w strategiach kilku województw41 bezpośrednio wskazano konieczność rozwoju technologii proekologicznych i systemów zarządzania środowiskiem. W strategii województwa lubuskiego również wspomniano o technologiach przyjaznych środowisku, ale tylko w odniesieniu do branży rolniczej i przetwórstwa spożywczego. Natomiast w analogicznym dokumencie sporządzonym dla województwa małopolskiego napisano także o rozwoju przedsiębiorczości opartej na przemysłach przyjaznych dla środowiska42. W wypadku kilku innych województw wspomniano o nowych technologiach tylko w kontekście utylizacji odpadów lub odnawialnych źródeł energii. W wypadku województw leżących, na przykład, w granicach obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski (ZPP) w strategiach zawarto deklaracje o współpracy dotyczącej działań na rzecz środowiska. W dokumentach tych są także liczne sformułowania dotyczące współpracy międzyregionalnej lub międzynarodowej dotyczącej rozwoju społeczno-gospodarczego i ochrony środowiska (w tym ostatnim wypadku najczęściej w odniesieniu do obszarów chronionych, które leżą na granicach dwóch lub więcej województw). Na przykład w strategii sporządzonej dla województwa podkarpackiego zawarto wytyczne dotyczące współpracy w zakresie ochrony transgranicznych, obszarów przyrodniczo cennych. Powinna ona polegać między innymi na ujednolicaniu przepisów, stałym monitoringu i wzajemnym informowaniu się o liczebności gatunków i podejmowanych działaniach na rzecz ich ochrony, wspólnie prowadzonych projektach czy ustaleniu zasad udostępniania takich obszarów dla ruchu turystycznego43. Przykładowo, w województwie lubelskim korzystne warunki do produkcji energii ze źródeł odnawialnych uznano za jeden głównych atutów regionu i między innymi w tym kierunku ma postępować specjalizacja regionalna. 40 Przykładowo, województwo kujawsko-pomorskie, lubelskie, mazowieckie, opolskie, śląskie, podlaskie, pomorskie. 41 Przykładowo, województwo lubelskie, małopolskie, opolskie, podkarpackie, podlaskie i śląskie. 42 „Małopolska 2015”. Strategia rozwoju małopolskiego na lata 2007–2013, t. 2, s. 38. 43 Przykładowo, województwo lubelskie, mazowieckie, opolskie, podkarpackie. 39 – 146 – *** Nie zawsze przyjęte przez autorów definicje rozwoju zrównoważonego odpowiadają założeniom, jakie znajdują się w literaturze przedmiotu. Należy także zwrócić uwagę na fakt, że autorzy części strategii stosują zamiennie pojęcie rozwój zrównoważony i ekorozwój lub (w wypadku jednej strategii) tylko pojęcie ekorozwoju. Dlatego, mimo wielu lat wdrażania tej idei do praktyki gospodarczej, ciągle potrzebne są działania związane z upowszechnianiem koncepcji rozwoju zrównoważonego. Badanie misji, obszarów priorytetowych, celów nadrzędnych i operacyjnych pozwoliło na stwierdzenie, że mimo wielu zapisów na poziomie generalnym w strategiach (misja), cele gospodarcze i społeczne są w części szczegółowej (dotyczącej planowanych działań) dokumentów wysuwane na pierwszy plan w wielu strategiach rozwoju regionalnego – nie ma więc zachowanej równowagi między tymi trzema wymiarami. Często również rozwój zrównoważony jest powiązany ze wzrostem konkurencyjności regionów. Można znaleźć także bezpośrednie odniesienia do relacji między jakością życia mieszkańców województwa a stanem zachowania środowiska przyrodniczego. W strategiach rozwoju województw rozwój zrównoważony najczęściej pojawiają się w stosunku do rolnictwa i turystyki (używane są często pojęcia zrównoważone rolnictwo czy zrównoważona turystyka), rzadziej – do leśnictwa i innych branż gospodarki. We wszystkich strategiach są odniesienia do ochrony środowiska i poprawy jego stanu oraz do zachowania elementów (obszarów) przyrodniczo cennych, ale w różnych strategiach przykłada się do nich odmienną wagę. Na ogół w tych województwach, w których branże związane bezpośrednio ze środowiskiem (rolnictwo, leśnictwo, turystyka) mają duże znaczenie, kwestie środowiskowe są silniej akcentowane niż w wypadku pozostałych regionów. – 147 – 9 Maria Golinowska Barbara Kutkowska Tomasz Berbeka Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej a zrównoważony rozwój rolnictwa na przykładzie Dolnego Śląska COMMON AGRICULTURAL POLICY VERSUS SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF AGRICULTURE BASED ON LOWER SILESIA Abstract: The article presents the results of investigations within the research project entitled ‘‘Evaluation of the realization of production and economic aim of Lower Silesian agriculture in the conditions of sustainable development. The aim of the study was to evaluate the influence of the Common Agricultural Policy on production and economic effects of agricultural farms located in diverse natural and economic conditions. Production and economic aim of sustainable development was elaborated on the basis of detailed investigations in four groups of farms (ecological, conventional, agro-touristic and farms situated on the legally protected areas). The time period of study was related to the years 2004–2010. – 148 – The research as showed that without the financial support addressed at farms through non-market channels, the majority of farms would not fulfill the production and economic aim, and they would not conform especially the criterion of incomes. Key words: Common Agricultural Policy sustainable development Lower Silesia 9.1. Uwagi wstępne D olny Śląsk charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem warunków przyrodniczo-ekonomicznych obszarów wiejskich. Znalazło to swój wyraz w Strategii rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich województwa dolnośląskiego opracowanej przez Urząd Marszałkowski we Wrocławiu w 2001 roku. Zgodnie z nią, Dolny Śląsk został podzielony na 5 regionów funkcjonalnych obszarów wiejskich, a mianowicie: region intensywnego rolnictwa, region rolniczo-rekreacyjny, region przemysłoworekreacyjno-turystyczny, region rolniczo-przemysłowy, region rolniczo-przemysłoworekreacyjny. Kierunki rozwoju obszarów wiejskich zaproponowane w strategii realizują koncepcję wielofunkcyjności terenów wiejskich regionu dolnośląskiego. Podstawową funkcją wielu gmin dolnośląskich jest rolnictwo. Dotyczy to szczególnie obszarów wiejskich regionu intensywnego rolnictwa charakteryzującego się znakomitymi warunkami klimatyczno-glebowymi sprzyjającymi produkcji rolnej. Działalność rolnicza jest w dalszym ciągu podstawowym źródłem dochodu wielu rodzin wiejskich na Dolnym Śląsku. Procesy produkcyjne w rolnictwie opierają się na wykorzystywaniu środowiska naturalnego, zatem idea rozwoju zrównoważonego rolnictwa ma szczególnie duże znaczenie dla przyszłości terenów wiejskich. Cechą charakterystyczną regionu dolnośląskiego jest występowanie obszarów o wysokich walorach przyrodniczych, także tych podlegających ochronie prawnej. Wiele dyskusji wśród lokalnych społeczności wywołuje pojawianie się nowych obszarów Natura 2000. Wyznaczanie obszarów prawnie chronionych powoduje niejednokrotnie powstawanie napięć i konfliktów społecznych, co jest związane z ograniczeniami dotyczącymi sposobów ich zagospodarowania, także w sensie kierunków i intensywności produkcji rolniczej. Znaczna część terenów przyrodniczo cennych usytuowana jest w Sudetach i na innych obszarach o niekorzystnych warunkach do produkcji rolniczej (ONW) wspieranych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Podtrzymywanie rolnictwa na tych terenach z uwzględnieniem zasad dbałości o jakość środowiska ma na celu zapobieganie procesom depopulacji, utrzymanie bioróżnorodności i walorów krajobrazowych cennych przede wszystkim ze względu na funkcje turystyczno-wypoczynkowe. Podtrzymywanie rolnic- – 149 – twa w rejonach ONW jest przejawem realizacji idei zrównoważonego i trwałego ich rozwoju1. Rozwój terenów wiejskich cechujących się wysokimi walorami przyrodniczymi jest związany przede wszystkim z możliwościami rozwoju funkcji turystycznych, wypoczynkowych i rekreacyjnych. Dobra kondycja wsi tam zlokalizowanych, ich rozwój i ograniczanie procesów depopulacji wiąże się z rozwojem turystyki wiejskiej bazującej na zasobach ludzkich, materialnych, kulturowych, i walorach środowiska przyrodniczego. Turystyka wiejska, podobnie jak rolnictwo, opiera się na wykorzystywaniu kapitału naturalnego, również w dużym stopniu oddziałując na środowisko przyrodnicze. Wiele gmin wiejskich Dolnego Śląska posiada doskonałe warunki do rozwoju zrównoważonego turystyki wiejskiej, zwłaszcza gospodarstw agroturystycznych. Agroturystyka jest formą turystyki, która w sposób szczególny ochrania środowisko, przez fakt, że odbywa się głównie w oparciu o posiadane zasoby, w miejscowościach wiejskich niezdegradowanych jeszcze przez turystykę komercyjną, jest realizowana w myśl zasad rozwoju zrównoważonego2. Rozwój zrównoważony obszarów wiejskich polega na kształtowaniu właściwych proporcji pomiędzy pięcioma wymiarami (ładami): ładem ekonomicznym, ładem ekologicznym, ładem społecznym, instytucjonalnym i przestrzennym. Do tworzenia każdego z nich wykorzystywany jest specyficzny rodzaj kapitału: kapitał ekonomiczny, kapitał przyrodniczy oraz kapitał ludzki i społeczny dla zapewnienia trwałej poprawy jakości życia obecnych i przyszłych pokoleń3. Zrównoważony rozwój rolnictwa i wsi jest integralną częścią ogólnej koncepcji zrównoważonego rozwoju, który jest realizowany w Polsce od momentu integracji z Unią Europejską zgodnie z przyjętym dla kraju Narodowym Planem Rozwoju, Traktatem Akcesyjnym do UE oraz Strategią rozwoju Polski4. A. Woś i S. Zegar5 w koncepcji zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich wyróżniają cztery kierunki: • ochronę obszarów wiejskich, w tym ochronę krajobrazu wiejskiego, różnorodności biologicznej i przeciwdziałanie erozji gleb; • ochronę wody, gleby i powietrza przed zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego; B. Roszkowska-Mądra, Wdrażanie zrównoważonego rozwoju na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), w: Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju, Wyd. WSE, Białystok 2007, s. 349–362. 2 L. Woźniak, Agroturystyka, a zrównoważony rozwój obszarów wiejskich, Roczniki Naukowe SERiA, t. 2, z. 2, Warszawa-Poznań-Kraków 2000, s. 21–24. 3 M. Adamowicz, E. Dresler, Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich na przykładzie wybranych gmin województwa lubelskiego, Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej, Wyd. AR, Wrocław 2006, s. 17–24. 4 J. Siekierski, Zrównoważony rozwój rolnictwa i wsi w świetle Narodowego Planu Rozwoju i Traktatu Akcesyjnego do Unii Europejskiej, w: Acta Agraria et Silvestria, Series Agraria, Sekcja Ekonomiczna, Vol. 60, Wyd. PAN, Kraków 2003, s. 5–13. 5 A. Woś, S. Zegar, Rolnictwo społecznie zrównoważone, Wyd. IRWiR, Warszawa 2002, s. 51. 1 – 150 – • zachowanie ostrożności przy rozwoju biotechnologii i inżynierii genetycznej; • trwały i zrównoważony rozwój rolnictwa. Według S. Krasowicza6 rolnictwo zrównoważone to taka organizacja produkcji, która nie powoduje zmian naturalnego środowiska lub wywołuje zmiany niewielkie i ukierunkowane na eliminację degradacji środowiska. Natomiast J. Smagacz7 definiuje rolnictwo zrównoważone jako trwałe, ukierunkowane na takie wykorzystywanie zasobów ziemi, które nie niszczy ich naturalnych źródeł, lecz pozwala na zaspokojenie podstawowych potrzeb kolejnych generacji producentów i konsumentów. W świetle badań IUNG-u S. Krasowicza8, głównymi cechami charakteryzującymi rolnictwo zrównoważone na poziomie kraju są: • racjonalne wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej i utrzymanie potencjału produkcyjnego gleb; • zapewnienie samowystarczalności żywnościowej kraju; • produkcja bezpiecznej żywności; • produkcja surowców o pożądanych, oczekiwanych przez konsumentów i przemysł, parametrach jakościowych; • ograniczenie lub eliminacja zagrożeń dla środowiska przyrodniczego oraz troska o zachowanie bioróżnorodności; • uzyskiwanie w rolnictwie dochodów pozwalających na porównywalną z innymi działami gospodarki opłatę pracy i zapewnienie środków finansowych na modernizację i rozwój. Rolnictwo zrównoważone realizuje w sposób harmonijny cele produkcyjne, ekonomiczne, środowiskowe i społeczne. Według S. Urbana9 cel produkcyjny polega na dostarczaniu odpowiedniej ilości produktów rolnych o wymaganej przez odbiorcę jakości, cel ekonomiczny polega na zapewnieniu właściwego dochodu rolnikowi i jego rodzinie, cel środowiskowy to gospodarowanie w sposób nienaruszający ekosystemów, a cel społeczny to także uzyskanie akceptacji nierolniczej części społeczeństwa działań producentów rolnych. Istotne znaczenie w rozwoju zrównoważonym rolnictwa odgrywają także zmiany w sposobie użytkowania gruntów, procesy wyłączeń gruntów marginalnych na cele nierolnicze, zalesienia gruntów porolnych oraz zagospodarowywania ugorów i odłogów10. S. Krasowicz, Cechy rolnictwa zrównoważonego w: Koncepcja badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym, Wyd. IERiGZ, Warszawa 2005, s. 23–27. 7 J. Smagacz, Rola zmianowania w rolnictwie zrównoważonym, „Pamiętnik Puławski” 2000 t. 2, nr 120, s. 411–414. 8 S. Krasowicz, Cechy rolnictwa …, op. cit. 9 S. Urban, Rola ziemi w rolnictwie zrównoważonym, a aktualne jej zasoby w Polsce, w: Acta Agraria ..., op. cit., s. 25–36. 10 T. Klusek, Wyłączanie gruntów z produkcji rolnej i leśnej – skala, kierunki i dylematy, w: Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2007, s. 133–143. 6 – 151 – Do 1992 roku w polityce rolnej i obszarów wiejskich UE zauważa się brak spójności celów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych11. Reforma R. MacSharrego, Agenda 2000 oraz reforma luksemburska z 2003 roku w większym, niż dotychczas, stopniu ukierunkowywała działania na cele środowiskowe. Znalazło to swój wyraz także w instrumentach uwzględnionych w Planie rozwoju obszarów wiejskich dla Polski na lata 2004–2006. W nowym okresie programowania 2007– 2013 utworzony został nowy fundusz unijny, a mianowicie Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich12. Jego misją jest promocja działań na rzecz zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich na terenie Wspólnoty. Celem opracowania jest ocena wpływu instrumentów WPR na efekty produkcyjne i ekonomiczne gospodarstw rolnych położonych w zrównoważonych warunkach przyrodniczych i ekonomicznych. Cel produkcyjno-ekonomiczny rozwoju zrównoważonego został opracowany na podstawie szczegółowych badań w gospodarstwach rolnych. Uwzględniono cztery grup gospodarstw: gospodarstwa ekologiczne, konwencjonalne gospodarstwa zlokalizowane na terenie prawnie chronionym i gospodarstwa agroturystyczne. Badaniom poddano 150 gospodarstw, które zlokalizowane były w pięciu regionach funkcjonalnych i analizowano je w czterech grupach obszarowych (do 9,99 ha, od 10,00 – 29,99 ha, od 30,00 ha – 49,99 ja i powyżej 50 ha). Materiał badawczy pochodził ze źródeł pierwotnych (ankieta) oraz wtórnych13. Przy opracowywaniu materiałów badawczych posłużono się: analizą porównawczą, analizą pionową i poziomą. 9.2. Charakterystyka województwa Dolny Śląsk to duży obszarowo region, zajmuje powierzchnię 19,95 tys. km2, co stanowi 6,4% powierzchni kraju. Mieszka tu 2,88 mln osób, z czego przeważająca większość to ludność osiedlona na terenach miejskich. Mieszkańcy wsi stanowią tylko 29% ogółu, co odbiega od przeciętnych warunków w kraju, gdzie na terenach wiejskich mieszka 38% ludności. Występuje tutaj większa od przeciętnej gęstość zaludnienia, wynosząca 145 osób/km2 (średnia krajowa 122,1 osób/km2). Dolny Śląsk jest, zaraz po małopolskim i śląskim, jednym z województw o najwyższym wskaźniku zaludnienia w kraju. W skład województwa dolnośląskiego wchodzi 26 powiatów, 169 gmin, 2557 wsi oraz 90 miast, stanowiących 10% wszystkich miast 11 W. Łuczka-Bakuła, W kierunku rolnictwa zrównoważonego – od programów rolnośrodowiskowych do cross-compliance, Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej nr 540, Wyd. AR, Wrocław 2006, s. 291–297. 12 Rozporządzenie Rady (WE) 1698/2005 z 20 września 2005 r. (Dz. U. UE. L277/1 z 21.10. 2005). 13Z. Kędzior, Badania rynku, metody zastosowania, PWE, Warszawa 2005, s. 230. – 152 – w kraju14. Ponad 90% terytorium Dolnego Śląska stanowią obszary wiejskie. Są one bardzo zróżnicowane pod względem warunków przyrodniczo-ekonomicznych. W 2001 roku z inicjatywy Urzędu Marszałkowskiego we Wrocławiu opracowana została strategia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich województwa dolnośląskiego15. Województwo zostało w niej podzielone na 5 regionów funkcjonalnych obszarów wiejskich, przy czym każdy region wydzielono na podstawie posiadanych zasobów oraz pełnionych funkcji (rysunek 9.1). Rysunek 9.1. Dolny Śląsk z podziałem na regiony funkcjonalne obszarów wiejskich Figure 9.1. Lower Silesia with division into functional regions of rural areas Źródło: Studia nad rozwojem Dolnego Śląska nr 5, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław 2001. W strategii sformułowano dwa główne cele rozwoju obszarów wiejskich, którymi są: podniesienie poziomu życia ludności wiejskiej oraz wielofunkcyjny rozwój tych obszarów. Poszczególne regiony funkcjonalne różnią się celami wiodącymi. Dla regionu I jest to modernizacja kompleksu gospodarki żywnościowej, dla regionu II rozwój turystyki i rekreacji, dla regionu III, obejmującego tereny górskie i podgórskie, kształtowanie krajobrazu przyrodniczego. W regionie IV zasadniczym celem rozwoju wsi jest konieczność podniesienia dochodów ich mieszkań14 15 Rocznik statystyczny Województwo dolnośląskie 2009, US, Wrocław 2010. Studia nad rozwojem Dolnego Śląska …, op. cit., s. 21 – 22. – 153 – ców przez wielofunkcyjne ukierunkowanie. Natomiast regionowi V, obejmującemu obszary o dużych walorach przyrodniczych, jako cel podstawowy postawiono odbudowę i ochronę krajobrazu przyrodniczego. Analiza celów szczegółowych wskazuje, że we wszystkich regionach funkcjonalnych istotnym zagadnieniem jest modernizacja rolnictwa oraz przekształcenia struktury agrarnej. Region I – intensywnego rolnictwa, charakteryzuje się dobrym i średnim poziomem oraz warunków rozwoju społeczno–gospodarczego. Wśród wszystkich wydzielonych regionów funkcjonalnych posiada najlepsze warunki do rozwijania intensywnego, towarowego rolnictwa, na co wskazują wyższe wskaźniki waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej gmin tego regionu w porównaniu do średniego w województwie i kraju. Region II – rolniczo-rekreacyjny, charakteryzuje się niskim i średnim poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego oraz słabymi i średnimi warunkami rozwoju. Walory przyrodnicze obszaru, jak i rozwijające się już usługi agroturystyczne predestynują go do lokalizacji turystyki i rekreacji kwalifikowanej oraz rozwoju rolnictwa ekologicznego i produkcji rybackiej. Region III – przemysłowo-turystyczno-rekreacyjny, cechuje się niskim poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego i średnimi warunkami rozwoju. Ze względu na niską jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej, ale wysoką wartość środowiska przyrodniczego, podstawowym źródłem utrzymania ludności zamieszkującej ten region powinno być świadczenie usług rekreacyjno-turystycznych, a w dalszej kolejności działalność przemysłowa i rolnicza. Rolnictwo na tym obszarze w przeważającej mierze powinno być ekstensywne lub specjalistyczne, ukierunkowane w produkcji roślinnej na zboża i ziemniaki oraz produkcję roślin włóknistych, warzyw i ziół, a w produkcji zwierzęcej na hodowlę bydła i owiec. Region IV – rolniczo-przemysłowy, charakteryzuje się dobrym i średnim poziomem rozwoju społeczno – gospodarczego oraz posiada dobre i średnie warunki rozwoju. Obejmuje on obszar będący w oddziaływaniu przemysłu miedziowego. Ma dobre warunki klimatyczno-glebowe dla rozwoju rolnictwa. Obszary wiejskie tego regionu powinny być ukierunkowane na rozwój funkcji rolniczych i bezpośrednio związanych z rolnictwem. Region V – rolniczo-przemysłowo-rekreacyjny, charakteryzuje się niskim i średnim poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego oraz słabymi i średnimi warunkami rozwoju. Szansę na rozwój w tym regionie funkcjonalnym mają średnio intensywne lub ekstensywne rolnictwo, przemysł bazujący na surowcach lokalnych oraz rekreacja kwalifikowana. Dolny Śląsk to obszar korzystny dla rolnictwa. Wskazuje na to wysoki wskaźnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej wynoszący 74,5 punktów16. Jest to wskaźnik wyższy, niż przeciętnie dla Polski, który wynosi 66, 6 punktów. Zarówno jakość i przydatność rolnicza, jak i agroklimat, rzeźba terenu i warunki wodne są zadowa16 Według waloryzacji IUNG w Puławach. – 154 – lające dla rolnictwa. Warunki te zmieniają się w różnych rejonach województwa, ponieważ jest to teren rozległy, na przestrzeni, którego istnieją duże różnice klimatyczne, ukształtowania terenu. Gorsze warunki dla rolnictwa występują na południu województwa, gdzie tereny górskie charakteryzują się niską średnią roczną temperaturą oraz silnym nachyleniem zboczy, co istotnie wpływa na naświetlenie i warunki wodne oraz szereg innych czynników wpływających na powodzenie upraw. O wiele lepsze warunki występują w środkowej i północnej części regionu. Równinny teren znajdujący się pod wpływem stref klimatu umiarkowanego kontynentalnego i oceanicznego, przynosi ciepłe lato i krótkie, łagodne zimy. Dodatkowym jego atutem są żyzne gleby o dobrej kulturze rolnej. Warunki agrometeorologiczne sprawiają, więc że Dolny Śląsk jest jednym z uprzywilejowanych regionów Polski, jeśli chodzi o rolnictwo17. Na terenie województwa dolnośląskiego występują gleby rolniczo przydatne – terenów nizinnych i wyżynnych, ale także trudne do uprawy gleby górskie. Ponadto rozbudowany przemysł spowodował przekształcanie się gleb i tworzenie gleb antropogenicznych. Stanowią je utwory glebowe w różnym stopniu przeobrażone oddziaływaniem przemysłu, zwłaszcza górnictwa węgla brunatnego (Turoszów), węgla kamiennego (Wałbrzych i Nowa Ruda) oraz kopalń i hut miedzi na terenie Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego. O powodzeniu produkcji rolniczej decyduje nie tylko, jakość gleb, ale także inne czynniki przyrodnicze – rzeźba terenu, stosunki wodne i klimat. Wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej ujmujący wszystkie te aspekty według powiatów przedstawiono w tabeli 9.1. Opracowano na podstawie: B. Kutkowska i in., Diagnoza stanu i kierunki rozwoju rolnictwa na Dolnym Śląsku, Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych, Wrocław 2007, s. 10–29. 17 – 155 – Tabela 9.1. Wskaźnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej Dolnego Śląska SUB-REGION Table 9.1. Indicator of agricultural production sphere of Lower Silesia I II III IV V SYNTETYCZNY WSKAŹNIK POWIAT RAZEM JAKOŚCI PRZYDATNOŚCI RZEŹBY AGROKLIMATU ROLNICZEJ GLEB TERENU WARUNKÓW WODNYCH Oleśnica 48,6 13,7 4,1 3,2 69,4 Strzelin Wrocław Środa Śl. Dzierżoniów Ząbkowice Świdnica Jawor Złotoryja Oława 75,0 72,1 63,9 71,6 65,8 71,1 62,9 66,6 58,6 14,5 14,0 13,8 5,8 4,3 11,1 8,2 8,2 14,3 3,9 4,3 4,2 3,5 3,3 3,7 3,4 3,5 4,4 4,2 4,2 3,6 4,4 4,1 4,2 4,3 4,1 3,6 97,6 94,2 85,7 85,3 77,4 90,2 78,8 82,5 80,9 Ogółem 65,6 10,8 3,8 4,1 85,1 Milicz 38,6 13,4 4,4 3,0 59,4 Trzebnica Wołów Góra 50,8 49,7 47,7 13,2 13,2 13,0 4,0 4,0 4,4 3,3 3,4 2,9 71,4 70,3 68,1 Ogółem 46,7 13,2 4,2 3,1 67,3 Kłodzko 47,8 3,1 2,8 4,5 58,3 Wałbrzych Kamienna Góra Jelenia Góra 40,5 50,2 43,9 3,0 5,1 3,0 3,2 3,1 2,7 4,4 4,4 4,3 51,2 52,8 53,9 Ogółem 47,9 3,6 3,0 4,4 58,9 Legnica 58,9 13,5 4,0 3,5 79,8 Lubań Zgorzelec Bolesławiec 53,6 57,3 43,2 13,4 12,9 13,1 4,1 4,4 4,3 3,6 3,6 3,2 74,8 78,1 63,9 Ogółem 53,3 13,2 4,2 3,5 74,2 Lwówek 53,2 5,7 3,3 4,4 66,5 Lubań Zgorzelec Bolesławiec 59,7 56,0 50,7 4,2 10,7 11,1 3,3 3,9 4,0 4,4 3,7 3,6 71,7 74,3 69,4 Ogółem 54,9 7,9 3,6 4,0 70,4 Dolny Śląsk 56,9 10,4 3,8 3,8 74,5 Polska 49,5 9,9 3,9 3,3 66,6 Źródło: obliczenia własne na podstawie: T. Witek, i in., Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski według gmin, IUNiG, Puławy 1993, s. 239. – 156 – 330976 1776653 1771096 2007 1999 2007 198062 2007 334680 198669 1999 1999 302064 2007 340545 302144 2007 1999 599449 341576 2007 1999 599584 HA 1999 ROK 1055482 1072666 139044 143136 120733 123066 158947 161909 188836 194234 447922 450321 RAZEM UR 805583 808816 90192 92342 98702 100012 83029 84226 144734 146839 388926 385397 GO 5658 6619 838 1020 436 438 494 503 952 1063 2938 3595 SADY 130461 137582 27606 28764 13018 13169 32562 33407 28594 31006 28681 31236 ŁĄKI POWIERZCHNIA UŻYTKÓW GRUNTOWYCH (DOLNY ŚLĄSK) 113781 119649 20408 21010 8577 9447 42863 43773 14556 15326 27377 30093 PASTWISKA 539813 510328 161297 146893 53198 50195 119756 114762 114859 110218 90703 88260 LASY I GRUNTY LEŚNE 175802 193659 30635 44651 24131 25408 23362 25473 36850 37124 60824 61003 POZOSTAŁE GRUNTY Źródło: T. Berbeka, Zmiany w użytkowaniu gruntów rolnych na Dolnym Śląsku, w: Rozwój zrównoważony rolnictwa i obszarów wiejskich na Dolnym Śląsku, IRWiR, s. 71–90. Razem Subregion V – rolniczo-przemysloworekreacyjny Subregion IV – rolniczo-przemyslowy Subregion III – przemysłoworekreacyjno-turystyczny Subregion II – rolniczo-rekreacyjny Subregion I – intensywnego rolnictwa SUBREGION FUNKCJONALNY POWIERZCHNIA OBSZARÓW WIEJSKICH [HA] Table 9.2. Area of farmlands in functional areas in the years 1999 and 2007 [ha] Tabela 9.2. Powierzchnia użytków rolnych w regionach funkcjonalnych w latach 1999 i 2007 [ha] Najkorzystniejsze warunki przyrodnicze występują w środkowo-wschodniej i centralnej części województwa. Najwyższe w subregionie I w powiatach Strzelin, Wrocław i Świdnica, których wskaźnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej wynosi ponad 90 punktów. Najniższe wskaźniki waloryzacji posiadają powiaty subregionu III. Na Dolnym Śląsku w 2002 roku około 1,56 mln ha zajmowały użytki rolne (UR), a stanowiło to 60% powierzchni obszarów wiejskich. Powierzchnię użytków rolnych w regionach funkcjonalnych w dwóch przedziałach czasowych przedstawiono w tabeli 9.2. Można zauważyć, że w każdym subregionie zmniejsza się liczba ha UR, gruntów ornych (GO), sadów, łąk i pastwisk, a wzrasta powierzchnia lasów i gruntów leśnych. W strukturze UR dominują grunty orne, które stanowią 82% UR, a łąki 12% i pastwiska 5% UR. Rozmieszczenie UR jest niezrównoważone w poszczególnych subregionach funkcjonalnych. Rozdysponowanie użytków rolnych w pięciu subregionach funkcjonalnych przedstawiono na rysunku 9.2. Połowa GO województwa zlokalizowana jest w regionie intensywnego rolnictwa I, a użytki zielone dominują w II regionie (Sudety). Rysunek 9.2. Rozdysponowanie użytków rolnych w subregionach [%] Figure 9.2. Distribution of farmlands in subregions [%] Subregion V 13% Subregion I 43% Subregion IV 14% Subregion III 14% Subregion II 16% Źródło: opracowanie własne. Pod względem różnorodności biologicznej i rangi walorów krajobrazowych województwo dolnośląskie należy do najbardziej atrakcyjnych w kraju. W celu zachowania najcenniejszych walorów środowiska i zapobiegania jego dalszej degradacji na terenie województwa jest tworzony regionalny system ochrony przyrody, stanowiący część systemu krajowego obejmujący wszystkie formy ochrony prawnej, wymienione w ustawie o ochronie przyrody. Obecnie ochronie podlega tylko 18% powierzchni województwa, docelowo stanowić ma ona około 35–40% (tabela 9.3). Pod tym względem województwo dolnośląskie zajmuje przedostatnie miejsce w kraju wyprzedzając jedynie województwo łódzkie (w kraju chroni się – 158 – przeciętnie prawie 32,5% powierzchni ogólnej). Na jednego mieszkańca województwa dolnośląskiego w 2004 roku przypadała ponaddwukrotnie mniejsza powierzchni obszarów prawnie chronionych, aniżeli przeciętnie w kraju. W najbliższej przyszłości region dolnośląski objęty zostanie rozległą siecią Natura 2000. Już teraz obszar ten obejmuje prawie 6% powierzchni województwa. Trwają prace nad wyznaczeniem nowych obszarów chronionych dyrektywą ptasią18 oraz dyrektywą siedliskową19. Tabela 9.3. Tereny o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronione na Dolnym Śląsku (2008 rok) Table 9.3. Areas with particular natural amenities and protected by law in Lower Silesia (2008) WYSZCZEGÓLNIENIE POWIERZCHNIA WOJEWÓDZTWA [HA] [%] Parki narodowe 11 920 0,6 Rezerwaty przyrody 10 340 0,5 Parki krajobrazowe 196 727 9,9 Obszary chronionego krajobrazu 136 228 6,8 Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe 1 579 0,1 Użytki ekologiczne 4 803 0,2 Ogółem 361 597 18,1 Źródło: Rocznik statystyczny ..., op.cit. Na terenie województwa dolnośląskiego występują dwa parki narodowe: Karkonoski Park Narodowy20 utworzony w 1959 roku i Park Narodowy Gór Stołowych, który powstał w 1993 roku. Ponadto w województwie dolnośląskim występuje 51 rezerwatów przyrody. Największymi z nich są: „Stawy Milickie” – największa ostoja ptactwa w południowej Polsce (5,32 tys. ha) – i „Stawy Przemkowskie” (1,05 tys. ha). Na Dolnym Śląsku występuje także 12 parków krajobrazowych reprezentujących trzy typy związane z ochroną terenów górskich i podgórskich, ochroną dolin rzecznych, stawów i lasów. Znajdują się tu obszary chronione o dużym znaczeniu dla ruchu turystycznego (tabela 9.4). Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. 20 Program rozwoju turystyki dla województwa dolnośląskiego, Wyd. UM, Wrocław 2005. 18 19 – 159 – Tabela 9.4. Najważniejsze obszary chronione o znaczeniu turystycznym na Dolnym Śląsku Table 9.4. The most important protected areas having tourist significance in Lower Silesia NAZWA OBSZARU POWIERZCHNIA [HA] Karkonoski Park Narodowy z obszarem chronionego Krajobrazu Karkonosze – Góry Izerskie 5562 Park Narodowy Gór Stołowych 6280 Park Krajobrazowy „Dolina Baryczy” 70 040 Park Krajobrazowy „Dolina Jezierzycy” 7953 Park Krajobrazowy „Dolina Bystrzycy” 8570 Ślężański Park Krajobrazowy 8200 Śnieżnicki Park Krajobrazowy 28 800 Park Krajobrazowy Gór Sowich 8141 Park Krajobrazowy Sudetów Wałbrzyskich 6493 Książański Park Krajobrazowy 3155 Rudawski Park Krajobrazowy 15 705 Park Krajobrazowy „Dolina Bobru” 13 270 Park Krajobrazowy „Chełmy” 15 991 Przemkowski Park Krajobrazowy 22 338 Obszar chronionego krajobrazu Góry Bardzkie i Sowie 173 Obszar chronionego krajobrazu Góry Bystrzyckie i Orlickie 225 a a w granicach województwa dolnośląskiego Źródło: Program rozwoju turystyki dla województwa dolnośląskiego, Wyd. UM, Wrocław 2005. 9.3. Oddziaływanie instrumentów wdrażających cele produkcyjno-ekonomiczne rozwoju zrównoważonego w rolnictwie Dolnego Śląska Po roku 2004 na wsi dolnośląskiej rozpoczął się proces wdrażania instrumentów wsparcia rolnictwa i obszarów wiejskich finansowanych z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej, a następnie Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich i Europejskiego Funduszu Rolnego Gwarancji. Podstawowe znaczenie dla realizacji celu ekonomicznego rozwoju zrównoważonego mają dopłaty bezpośrednie, z których skorzystało ponad 80% uprawnionych do tego wsparcia gospodarstw. Dopłaty bezpośrednie wspierające dochody rodzin rolniczych są istotne dla gospodarstw położonych na terenie – 160 – wszystkich subregionów województwa dolnośląskiego, ale przede wszystkim dla gospodarstw usytuowanych w subregionie I – intensywnego rolnictwa oraz IV – rolniczo-przemysłowym, czyli tam, gdzie z powodu korzystnych uwarunkowań przyrodniczo-ekonomicznych produkcja rolnicza jest funkcją wiodącą. Rolnicy użytkujący wysokotowarowe gospodarstwa znaczną część środków pieniężnych uzyskanych z tytułu dopłat przeznaczają na zakup bieżących środków do produkcji, ale również na modernizację gospodarstw, co rokuje dalszy harmonijny rozwój tych gospodarstw. W ciągu tych lat w ramach dopłat obszarowych i programów: Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004–2006 oraz SPO „Restrukturyzacja i modernizacja sektora rolno-żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich”, a następnie Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007–2013, do regionu dolnośląskiego trafiło ponad cztery i pół miliarda złotych dofinansowania (tabela 9.5 i 9.6). Wykorzystanie tych środków było niejednakowe w poszczególnych subregionach obszarów wiejskich i powiatach województwa. Zdecydowanie największą część środków finansowych wykorzystali rolnicy i mieszkańcy wsi zlokalizowanych w subregionie I – intensywnego rolnictwa, a zwłaszcza mieszkańcy powiatu wrocławskiego. W subregionach: II rolniczo-rekreacyjnym i III przemysłowo-rekreacyjno-turystycznym, charakteryzujących się dużymi walorami przyrodniczymi, dominowało wspieranie obszarów ONW oraz programów rolnośrodowiskowych. W regionach tych przewodził w aktywności, w zaangażowaniu w pozyskiwanie środków zwłaszcza powiat kłodzki i trzebnicki. Najmniejszą aktywność w podejmowaniu działań związanych z obu programami wykazywały powiaty zachodniego przygranicza należące do regionu V o funkcjach przemysłowo-rekreacyjno-turystycznych. Zróżnicowanie warunków przyrodniczych i ekonomicznych prowadzenia produkcji rolniczej, istnienie terenów o wybitnie korzystnych uwarunkowaniach do prowadzenia produkcji rolniczej na skalę towarową, a także obszarów o niekorzystnych cechach klimatyczno-glebowych do prowadzenia tej produkcji, jednak o wysokich walorach środowiskowych to zasadnicze powody wykorzystywania w różnym stopniu instrumentów WPR, wspierających realizację poszczególnych celów rozwoju zrównoważonego. Dopłaty bezpośrednie, wsparcie inwestycji w gospodarstwach rolnych, modernizacja gospodarstw rolnych, zwiększenie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej, zróżnicowanie w kierunku działalności nie rolniczej – to działania wspierające realizację celu produkcyjno-ekonomicznego. Miało to znaczenie dla wszystkich gospodarstw, ale przede wszystkim dla tych, które są zlokalizowane w I subregionie intensywnego rolnictwa. Cel środowiskowy podtrzymywały działania: programy rolnośrodowiskowe, programy zalesień, wspieranie terenów ONW o znaczącym natężeniu wykorzystania w subregionie III – obejmującym obszary sudeckie i II, związanym z największym terytorialnie w Polsce Parkiem Krajobrazowym „Dolina Baryczy”. Rozwój zrównoważony zlokalizowanych tam gospodarstw jest możliwy poprzez dywersyfikację źródeł dochodów, a także – 161 – poprzez docenianie w formie rekompensat finansowych faktu dostarczania przez te gospodarstwa dóbr o charakterze publicznym, ważnych dla społeczeństwa. Cel społeczny był głównie wdrażany przez instrumenty PROW będące w gestii urzędu marszałkowskiego, takie działania jak: „Odnowa i rozwój wsi” i „Usługi dla gospodarstw i ludności wiejskiej”, a także działania osi LEADER. Instrumenty te wspierały obszary wiejskie wszystkich subregionów. Najbardziej aktywni w ich wykorzystywaniu byli mieszkańcy powiatu kłodzkiego, zwłaszcza w zakresie sięgania po wsparcie finansowe działań na rzecz odnowy wsi. Tabela 9.5. Płatności z tytułu wybranych działań PROW 2004–2006 w województwie dolnośląskim Table 9.5. Payments on the grounds of actions of PROW 2004–2006 in the Lower Silesia region SUBREGION/ POWIAT RENTY STRUKTURALNE [%] WSPIERANIE GOSPODARSTW NISKOTOWAROWYCH [%] ZALESIANIE [%] I. INTENSYWNEGO ROLNICTWA Dzierżoniowski 3 018 155 3,50 883 985 3,90 0 0,00 Jaworski 3 319 437 3,85 685 036 3,03 186 769 1,50 Oleśnicki 6 055 149 7,03 1 170 446 5,17 696 022 5,46 Oławski 4 546 044 5,28 875 414 3,87 145 187 1,14 Strzeliński 5 263 291 6,11 750 376 3,31 71 728 0,56 Średzki 3 807 014 4,42 654 665 2,89 10 575 0,08 Świdnicki 2 962 489 3,44 1 137 023 5,02 213 892 1,70 Wrocławski 8 568 825 9,95 2 473 646 10,93 2 544 090 19,96 Ząbkowicki 3 878 101 4,50 923 815 4,08 528 847 4,15 Złotoryjski 2 115 117 2,46 774 872 3,42 183 610 1,44 Ogółem 43 533 622 50,55 10 329 278 45,63 4 580 720 35,93 II. ROLNICZO-REKREACYJNY Górowski 2 093 074 2,43 1 085 998 4,80 631 841 4,96 Milicki 3 130 443 3,63 526 112 2,32 278 532 2,18 Trzebnicki 6 734 840 7,82 1 520 105 6,71 747 229 5,90 Wołowski 2 684 270 3,12 909 103 4,02 400 476 3,14 Ogółem 14 642 627 17,00 4 041 318 17,85 2 058 078 16,14 III. REKREACYJNO-TURYSTYCZNY Jelenigórski 1 527 657 1,77 220 568 0,97 53 194 0,42 Kamiennogórski 1 139 769 1,32 527 170 2,33 571 815 4,50 – 162 – SUBREGION/ POWIAT RENTY STRUKTURALNE [%] WSPIERANIE GOSPODARSTW NISKOTOWAROWYCH [%] ZALESIANIE [%] Kłodzki 4 204 093 4,90 797 773 3,52 631 961 4,96 Wałbrzyski 756 930 0,88 484 672 2,14 722 222 5,67 Ogółem 7 628 449 8,86 2 030 183 8,97 1 979 192 15,53 IV. ROLNICZO-PRZEMYSŁOWY Głogowski 2 077 561 2,41 739 586 3,27 1 173 496 9,21 Legnicki 7 084 148 8,23 1 647 883 7,28 917 812 7,20 Lubiński 2 222 613 2,58 1 089 660 4,81 1 087 653 8,53 Polkowicki 2 799 899 3,25 744 217 3,29 501 108 3,93 Ogółem 14 184 221 16,47 4 221 346 18,65 3 680 069 28,87 V. ROLNICZO-PRZEMYSŁOWO-REKREACYJNY Bolesławiecki 2 098 731 2,44 748 610 3,31 4 596 0,04 Lubański 1 245 091 1,45 449 352 1,98 78 872 0,62 Lwówecki 1 830 502 2,13 483 923 2,14 66 193 0,52 Zgorzelecki 948 162 1,10 333 444 1,47 246 405 1,93 Ogółem 6 122 486 7,11 2 015 329 8,90 396 066 3,11 Woj. dolnośląskie 86 125 865 100,00 22 637 470 100,00 12 748 135 100,00 Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Kutkowska, i in., Możliwości realizacji rozwoju zrównoważonego w rolnictwie na Dolnym Śląsku. Makroregion innowacyjny, Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych, Wrocław 2007, s. 25–41; ARIMR Oddział Terenowy we Wrocławiu, (stan na 31 maja 2007). Tabela 9.6. Płatności z tytułu gospodarowania na obszarach ONW w województwie dolnośląskim w ramach PROW 2004–2006 Table 9.6. Payments on the grounds of management in ONW areas in the Lower Silesia region within PROW 2004–2006 SUBREGION/POWIAT ONW 2004 [%] ONW 2005 [%] ONW 2006 [%] I. INTENSYWNEGO ROLNICTWA Dzierżoniowski 354 576 0,85 374 691 0,82 443 655 1,00 Jaworski 1 781 765 4,27 1 895 388 4,12 1 905 401 4,28 Oleśnicki 968 298 2,32 1 147 582 2,50 1 020 237 2,29 Oławski 77 172 0,18 88 563 0,19 121 952 0,27 Strzeliński 7 417 0,02 32 798 0,07 31 694 0,07 – 163 – SUBREGION/POWIAT ONW 2004 [%] ONW 2005 [%] ONW 2006 [%] Średzki 6 848 0,02 13 112 0,03 32 022 0,07 Świdnicki 659 930 1,58 706 313 1,54 721 468 1,62 Wrocławski 1 275 831 3,06 1 710 758 3,72 1 709 711 3,84 Ząbkowicki 1 112 653 2,67 1 216 108 2,65 1 209 934 2,72 Złotoryjski 1 157 677 2,77 628 376 1,37 650 686 1,46 Ogółem 7 402 167 17,73 7 813 689 17,00 7 846 760 17,63 Górowski 3 434 550 8,23 3 645 322 7,93 3 729 148 8,38 Milicki 2 890 046 6,92 2 993 138 6,51 1 835 666 4,12 Trzebnicki 1 629 267 3,90 1 708 856 3,72 1 638 363 3,68 Wołowski 2 868 759 6,87 2 829 358 6,15 2 838 337 6,38 Ogółem 10 822 622 25,93 11 176 674 24,31 10 041 514 22,56 II. ROLNICZO-REKREACYJNY III. REKREACYJON-TURYSTYCZNY Jeleniogórski 2 719 515 6,51 3 060 921 6,70 3 056 015 6,87 Kamiennogórski 2 924 858 7,01 3 205 297 6,97 3 251 653 7,31 Kłodzki 7 140 954 17,11 8 295 228 18,04 8 487 331 19,07 Wałbrzyski 2 216 163 5,31 2 416 895 5,30 2 496 988 5,61 Ogółem 15 001 490 35,94 16 978 341 5,30 17 291 987 38,85 Głogowski 859 617 2,06 912 206 1,98 893 444 2,01 Legnicki 352 697 0,84 426 583 0,93 459 285 1,03 Lubański 594 014 1,42 626 010 1,40 593 939 1,33 Polkowicki 1 504 847 3,60 1 705 807 3,71 1 831 576 4,12 Ogółem 3 311 175 7,93 3 670 606 7,98 3 778 244 8,49 IV. ROLNICZO-PRZEMYSŁOWY V. ROLNICZO-PRZEMYSŁOWO-REKREACYJNY Bolesławiecki 852 718 2,04 965 258 2,10 977 533 2,20 Lubiński 972 366 2,33 1 039 363 2,26 1 057 383 2,38 Lwówecki 2 781 568 6,66 3 028 801 6,59 2 887 371 6,49 Zgorzelecki 599 880 1,44 640 642 1,39 627 398 1,41 Ogółem 5 206 532 12,47 5 674 064 12,34 5 549 685 12,47 Woj. dolnośląskie 41 744 469 100,00 45 973 644 100,00 44 508 204 100,00 Źródło: ARIMR Oddział Terenowy we Wrocławiu, opracowanie własne (stan na 31 maja 2007). – 164 – 9.3.1. Ocena wdrażania instrumentów PROW w latach 2007–2009 W nowym okresie programowania, w latach 2007–2013 instrumenty wspierające modernizację gospodarstw oraz rozwój obszarów wiejskich w województwie dolnośląskim są wdrażane za pośrednictwem dwóch instytucji, a mianowicie Oddziału Terenowego we Wrocławiu Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa i jej ośrodków powiatowych oraz Urzędu Marszałkowskiego. Poprzez ARiMR we Wrocławiu w latach 2007–2009 do gospodarstw i wsi dolnośląskich skierowano wsparcie finansowe związane z realizacją działań PROW na kwotę wynoszącą ponad 330 mln PLN (tabela 9.7). Środki te finansowały dziesięć działań skupionych wokół trzech osi priorytetowych. Ponad połowa wsparcia finansowego kierowanego do rolnictwa dolnośląskiego za pośrednictwem ARiMR dotyczyła priorytetu „Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego” (oś gospodarcza), 44% kwoty finansowało priorytet „Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich” (oś środowiskowa), a tylko 1,18% „Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej” (oś społeczna). Trzy największe strumienie płatności (po około 22% kwot dofinansowania ogółem) dotyczyły instrumentów: „Renty strukturalne”, „Modernizacja gospodarstw rolnych” oraz Wspieranie gospodarowania na terenach ONW”. Były to działania absorbujące najwięcej środków finansowych również w poprzednim okresie programowania 2004–200621. W porównaniu do lat ubiegłych, znacznie wzrosło obecnie wspieranie przedsięwzięć rolno środowiskowych. Z niecałych 10% do ponad 19% kwoty wsparcia działań PROW. W tabelach 9.8 i 9.9 przedstawiono wykorzystanie działań PROW w latach 2007–2013 przez ARiMR OT we Wrocławiu. Dowodzą one, że w regionie I szczególne znaczenie maja takie instrumenty jak: „Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej” (66% kwoty województwa), „Modernizacja gospodarstw rolnych” (54% tej kwoty), „Renty strukturalne” (50%) oraz „Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej” (33%), czyli działania wspierające możliwość realizacji celu produkcyjno-ekonomicznego rozwoju zrównoważonego obszarów wiejskich (tabela 9.7). Gospodarstwa regionów II i III wykorzystały natomiast ponad 60% ogółu wsparcia z tytułu użytkowania na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) oraz 30% dofinansowania pakietów rolnośrodowiskowych, co jest korzystne ze względu na wysokie walory środowiska naturalnego na tych terenach i możliwości realizacji celu środowiskowego ich rozwoju. B. Kutkowska, Regionalne wykorzystanie instrumentów wsparcia rolnictwa i obszarów miejskich z uwzględnieniem ich zrównoważonego rozwoju, Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie, Polityki Europejskie, „Finanse i Marketing” 2009 nr 1/50, s. 33–45. 21 – 165 – Tabela 9.7. Wykorzystanie środków finansowych PROW 2007–2013 wdrażanych przez ARiMR OT we Wrocławiu Table 9.7. Usage of financial means of PROW 2007–2013 put into practice by ARiMR OT in Wrocław LP. KWOTA PŁATNOŚCI OSIE I DZIAŁANIA [PLN] [%] 1 Grupy producenckie 3514160,44 1,05 2 Renty strukturalne 73904619,44 22,05 3 Ułatwienie startu młodym rolnikom 2400000,00 0,72 4 Modernizacja gospodarstw rolnych 71650570,83 21,38 5 Zwiększenie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej 20075755,20 5,99 6 Zobowiązania z okresu 2004–2006 dla działania „Wspieranie gospodarstw niskotowarowych 11997784,17 3,58 7 Razem oś 1. „Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego” 183 542 890,08 54,77 8 Program rolno-środowiskowy 64358804,08 19,20 9 Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) 76714436,51 22,89 10 Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne 6557983,60 1,96 11 Razem oś 2. „ Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich” 147 631 224,19 44,05 12 Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej 3967328,50 1,18 13 Razem oś 3. „Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarski wiejskiej” 3967328,50 1,18 14 Ogółem 335141442,77 100,00 Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji: ARiMR OT we Wrocławiu (stan na 31 stycznia 2009). Podobnie jak w latach poprzednich, największymi beneficjentami PROW-u są rolnicy zamieszkujący powiaty: wrocławski i kłodzki, w dalszej kolejności: świdnicki, ząbkowicki, jaworski, legnicki, trzebnicki, oleśnicki, górowski i bolesławiecki. Z programu tego w najmniejszym stopniu korzystali mieszkańcy wsi powiatów: zgorzeleckiego i lubańskiego. Największe kwoty płatności PROW w przeliczeniu na 1 ha UR, w granicach od 438 do 531 PLN uzyskali rolnicy z powiatów: wrocławskiego, kłodzkiego, jaworskiego, milickiego, wołowskiego, kamiennogórskiego, lubińskiego i głogowskiego. Wsparcie najniższe, od 144 do 170 PLN na 1 ha gruntów rolnych otrzymali rolnicy powiatów: średzkiego, zgorzeleckiego i lubańskiego. – 166 – 3 704 771,54 4 402 895,98 3 045 539,29 2 742 709,20 6 879 865,60 3 645 983,80 1 743 077,65 37 265 505,18 Średzki Świdnicki Wrocławski Ząbkowicki Złotoryjski Ogółem 5 427 396,70 Oleśnicki Strzeliński 3 050 905,12 Jaworski Oławski 2 622 360,30 Dzierżoniowski 50,43 2,36 4,93 9,31 3,71 4,12 5,96 5,01 7,35 4,13 3,55 25 004 027,24 3 241 595,52 1 122 391,86 11 396 869,69 2 520 129,26 87 978,15 200 199,60 1 403 865,47 1 474 505,73 2 950 782,00 605 709,96 [PLN] [PLN] [%] RENTY STRUKTURALNE I. INTENSYWNEGO ROLNICTWA WYSZCZEGÓLNIENIE PROGRAM ROLNOŚRODOWISKOWY (PŁATNOŚCI ROLNOŚRODOWISKOWE) 38,85 5,04 1,74 17,71 3,92 0,14 0,31 2,18 2,29 4,58 0,94 [%] 13 816 762,95 2 253 787,13 1 843 582,77 2 742 082,42 1 135 444,97 27 272,07 192 427,62 1 988 048,46 2 939 642,90 694 474,61 [PLN] 18,01 2,94 2,40 3,57 1,48 0,04 0,25 2,59 3,83 0,91 [%] WSPIERANIE GOSPODAROWANIA NA OBSZARACH GÓRSKICH I INNYCH OBSZARACH O NIEKORZYSTNYCH WARUNKACH GOSPODAROWANIA (ONW) 1 786 310,60 31 252,00 132 015,90 1 029 645,40 48 777,40 42 018,80 24 638,80 451 665,80 26 296,50 [PLN] 27,24 0,48 2,01 15,70 0,74 0,64 0,38 6,89 0,40 [%] ZALESIANIE GRUNTÓW ROLNYCH ORAZ ZALESIANIE GRUNTÓW INNYCH NIŻ ROLNE Table 9.8. Usage of actions of PROW 2007–2013 put into practice by ARiMR OT in Wrocław Tabela 9.8. Wykorzystanie działań PROW 2007–2013 wdrażanych przez ARiMR OT we Wrocławiu 12 403 764,95 Ogółem 902 834,95 3 491 460,04 737 159,39 6 415 141,44 Kamiennogórski Kłodzki Wałbrzyski Ogółem 1 969 614,01 2 584 438,23 12 645 869,19 Polkowicki Ogółem 6 099 615,60 Legnicki Lubiński 1 992 201,35 Głogowski IV. ROLNICZO-PRZEMYSŁOWY 1 283 687,06 Jeleniogórski III. REKREACYJNO-TURYSTYCZNY 5 681 643,48 2 104 397,87 Wołowski 2 670 978,46 Milicki Trzebnicki 1 946 745,14 17,11 3,50 2,67 8,25 2,70 8,68 1,00 4,73 1,22 1,74 16,79 2,85 7,69 3,61 2,63 13 751 360,05 3 564 540,07 2 713 652,35 5 384 626,95 2 088 540,68 12 875 861,24 1 554 784,83 6 905 049,39 2 230 580,48 2 185 446,54 7 016 602,94 1 807 798,53 1 408 129,74 1 225 573,10 2 575 101,57 [PLN] [PLN] [%] RENTY STRUKTURALNE Górowski II. ROLNICZO-REKREACYJNY WYSZCZEGÓLNIENIE PROGRAM ROLNOŚRODOWISKOWY (PŁATNOŚCI ROLNOŚRODOWISKOWE) 21,37 5,54 4,22 8,37 3,25 20,01 2,42 10,73 3,47 3,40 10,90 2,81 2,19 1,90 4,00 [%] 6 754 729,70 2 978 632,93 1 581 482,79 748 628,85 1 445 985,13 29 177 724,42 4 114 491,97 14 957 004,73 5 387 623,97 4 718 603,75 18 659 369,29 4 600 872,92 3 070 075,04 4 759 335,56 6 229 085,77 [PLN] 8,81 3,88 2,06 0,98 1,88 38,03 5,36 19,50 7,02 6,15 24,32 6,00 4,00 6,20 8,12 [%] WSPIERANIE GOSPODAROWANIA NA OBSZARACH GÓRSKICH I INNYCH OBSZARACH O NIEKORZYSTNYCH WARUNKACH GOSPODAROWANIA (ONW) 3 135 297,30 284 487,40 689 952,40 665 492,40 1 495 365,10 620 560,30 25 613,40 486 568,70 108 378,20 976 032,80 250 581,40 389 170,70 106 597,40 229 683,30 [PLN] 47,81 4,34 10,52 10,15 22,80 9,46 0,39 7,42 1,65 14,88 3,82 5,93 1,63 3,50 [%] ZALESIANIE GRUNTÓW ROLNYCH ORAZ ZALESIANIE GRUNTÓW INNYCH NIŻ ROLNE 5 161 529,10 73 891 809,86 Ogółem Razem woj. 100,00 6,99 1,23 1,93 1,25 2,58 64 358 804,08 5 710 952,61 1 222 886,88 1 376 955,42 1 548 802,22 Źródło: badania własne (stan na 31 stycznia 2010). 1 423 286,33 909 931,51 Zgorzelecki 924 928,05 Lubański Lwówecki 1 903 383,21 Bolesławiecki 1 562 308,09 [PLN] [PLN] [%] RENTY STRUKTURALNE V. ROLNICZO-PRZEMYSŁOWO-REKREACYJNY WYSZCZEGÓLNIENIE PROGRAM ROLNOŚRODOWISKOWY (PŁATNOŚCI ROLNOŚRODOWISKOWE) 100,00 8,87 1,90 2,14 2,41 2,43 [%] 76 714 436,51 8 305 850,15 916 103,40 4 735 022,38 936 414,01 1 718 310,36 [PLN] 100,00 10,83 1,19 6,17 1,22 2,24 [%] WSPIERANIE GOSPODAROWANIA NA OBSZARACH GÓRSKICH I INNYCH OBSZARACH O NIEKORZYSTNYCH WARUNKACH GOSPODAROWANIA (ONW) 6 557 983,60 39 782,60 30 011,00 9 771,60 [PLN] 100,00 0,61 0,46 0,15 [%] ZALESIANIE GRUNTÓW ROLNYCH ORAZ ZALESIANIE GRUNTÓW INNYCH NIŻ ROLNE 318 922,77 332 398,38 Strzeliński Średzki 5 507 032,62 Złotoryjski Ogółem 907 357,74 435 711,39 2 299 837,44 Wołowski Ogółem 368 333,34 Milicki Trzebnicki 588 434,97 Górowski II. ROLNICZO-REKREACYJNY 323 414,64 435 711,39 Ząbkowicki 1 253 231,73 449 187,00 Oławski 1 361 036,61 309 939,03 Oleśnicki Wrocławski 323 414,64 Jaworski Świdnicki 399 776,43 Dzierżoniowski 19,17 3,63 7,56 3,07 4,90 45,90 3,63 2,70 11,34 10,45 2,77 2,66 3,74 2,58 2,70 3,33 10 053 845,10 4 386 781,80 2 803 184,70 296 858,20 2 567 020,40 38 891 330,40 2 798 844,60 1 993 968,60 8 065 617,20 4 741 604,40 4 173 846,50 3 623 363,90 2 912 739,20 3 574 904,40 4 602 603,00 2 403 838,60 14,03 6,12 3,91 0,41 3,58 54,28 3,91 2,78 11,26 6,62 5,83 5,06 4,07 4,99 6,42 3,35 [%] [PLN] [%] [PLN] I. INTENSYWNEGO ROLNICTWA WYSZCZEGÓLNIENIE MODERNIZACJA GOSPODARSTW ROLNYCH ZOBOWIĄZANIA Z OKRESU 2004–2006 DLA DZIAŁANIA „WSPIERANIE GOSPODARSTW NISKOTOWAROWYCH” 641 884,00 79 634,00 90 000,00 274 900,00 197 350,00 1 292 385,50 100 540,50 100 000,00 451 518,00 100 000,00 73 980,00 90 162,00 100 000,00 162 000,00 114 185,00 [PLN] 16,18 2,01 2,27 6,93 4,97 32,58 2,53 2,52 11,38 2,52 1,86 2,27 2,52 4,08 2,88 [%] RÓŻNICOWANIE W KIERUNKU DZIAŁALNOŚCI NIEROLNICZEJ Table 9.9. Usage of actions of PROW 2007–2013 put into practice by OT ARiMR in Wrocław Tabela 9.9. Wykorzystanie działań PROW 2007–2013 przez OT we Wrocławiu ARiMR 246 492,00 246 492,00 13 282 633,20 9 569 584,00 1 913 405,20 750 312,00 137 076,00 912 256,00 [PLN] 1,23 1,23 66,16 47,67 9,53 3,74 0,68 4,54 [%] ZWIĘKSZENIE WARTOŚCI DODANEJ PODSTAWOWEJ PRODUKCJI ROLNEJ I LEŚNEJ 1 167 885,60 Ogółem 1 909 044,75 Ogółem 251 544,72 359 349,60 220 101,63 1 113 983,76 11 997 784,17 Lubański Lwówecki Zgorzelecki Ogółem Razem woj. 100,00 9,28 1,83 3,00 2,10 2,36 15,91 3,56 5,77 2,92 3,67 9,73 2,25 3,78 2,62 1,09 Źródło: badania własne (stan na 31 stycznia 2010). 282 987,81 Bolesławiecki V. ROLNICZO-PRZEMYSŁOWO-REKREACYJNY 691 747,98 426 727,65 Polkowicki 350 365,86 Legnicki Lubiński 440 203,26 Głogowski IV. ROLNICZO-PRZEMYSŁOWY 453 678,87 269 512,20 Wałbrzyski 314 430,30 Kamiennogórski Kłodzki 130 264,23 Jeleniogórski 71 650 570,83 4 692 930,83 1 201 092,70 1 203 169,33 894 167,20 1 394 501,60 12 237 666,40 1 157 964,50 3 737 824,00 3 417 969,80 3 923 908,10 5 774 798,10 483 937,00 3 528 422,30 1 029 359,30 733 079,50 100,00 6,55 1,68 1,68 1,25 1,95 17,08 1,62 5,22 4,77 5,48 8,06 0,68 4,92 1,44 1,02 [%] [PLN] [%] [PLN] III. REKREACYJNO-TURYSTYCZNY WYSZCZEGÓLNIENIE MODERNIZACJA GOSPODARSTW ROLNYCH ZOBOWIĄZANIA Z OKRESU 2004–2006 DLA DZIAŁANIA „WSPIERANIE GOSPODARSTW NISKOTOWAROWYCH” 3 967 328,50 568 269,00 172 347,00 97 220,00 198 702,00 100 000,00 844 750,00 247 150,00 100 000,00 397 600,00 100 000,00 620 040,00 300 000,00 200 000,00 120 040,00 [PLN] 100,00 14,32 4,34 2,45 5,01 2,52 21,29 6,23 2,52 10,02 2,52 15,63 7,56 5,04 3,03 [%] RÓŻNICOWANIE W KIERUNKU DZIAŁALNOŚCI NIEROLNICZEJ 20 075 755,20 5 629 100,00 5 629 100,00 917 530,00 917 530,00 [PLN] 100,00 28,04 28,04 4,57 4,57 [%] ZWIĘKSZENIE WARTOŚCI DODANEJ PODSTAWOWEJ PRODUKCJI ROLNEJ I LEŚNEJ W gestii Urzędu Marszałkowskiego we Wrocławiu pozostawiono działania mające duże znaczenie dla realizacji celu społecznego rozwoju zrównoważonego. Są to przede wszystkim działania dotyczące odnowy i rozwoju wsi oraz zachowania ich dziedzictwa kulturowego i działania poprawiające świadczenie podstawowych usług dla gospodarki i ludności wiejskiej. W ramach programu PROW 2007– –2013 wspierane jest także inicjatywa Leader wdrażające aktywacje lokalnych społeczności w Lokalnych Grupach Działania, wdrażanie projektów współpracy oraz opracowanie i wdrażanie miejscowych strategii rozwoju. Działania te realizując cel społeczny obejmują nie tylko rolników, ale odnoszą się do całej społeczności wiejskiej gmin i powiatów województwa dolnośląskiego. Wykorzystanie środków finansowych działań PROW 2007–2013, podobnie jak w latach 2004–2006, jest nierównomierne w regionach funkcjonalnych Dolnego Śląska. Dominuje nadal region I – intensywnego rolnictwa (41,6%). W porównaniu do lat ubiegłych udział tego regionu zmniejszył się aż o 13% na korzyść pozostałych regionów, zwłaszcza regionu III –rekreacyjno-turystycznego (rysunek 9.3). Rysunek 9.3. Wykorzystanie środków finansowych PROW 2007–2013 wdrażanych przez ARiMR OT we Wrocławiu w subregionach funkcjonalnych obszarów wiejskich Dolnego Śląska [%] Figure 9.3. Usage of financial means of PROW 2007–2013 put into practice by ARiMR OT in Wrocław in the subregions of functional rural areas of Lower Silesia [%] Rolniczoprzemysłowy 16% Rekreacyjnoturystyczny 17% Rolniczoprzemysłoworekreacyjny 9% Intensywnego rolnictwa 42% Rolniczorekreacyjny 16% Źródło: B. Kutkowska, Skala i formy oddziaływania instrumentów Wspólnej polityki wspierających rozwój zrównoważony w rolnictwie i na obszarach wiejskich Dolnego Śląska w: Rozwój zrównoważony rolnictwa i obszarów wiejskich na Dolnym Śląsku, IRWiR PAN, Warszawa 2010, 39–70. – 172 – Na wdrażanie tych działań UM we Wrocławiu przeznaczył kwotę 615,5 mln PLN, w tym 387,5 mln PLN pochodzi z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. Prawie 80% środków skierowano na działania związane z trzecią osią priorytetową, a zwłaszcza na finansowanie usług dla gospodarki i ludności wiejskiej (oś społeczna), (tabela 9.10). Około 20% środków wsparcia przeznaczonych zostało na działanie związane z osią 1 – gospodarczą, a mianowicie „Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa”, w ramach którego funkcjonują dwa schematy: „Scalanie gruntów” i „Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi”. W pozyskiwaniu środków przodują zwłaszcza mieszkańcy powiatów” milickiego, trzebnickiego, kłodzkiego, strzelińskiego, świdnickiego i jaworskiego. Tabela 9.10. Wykorzystanie środków w ramach działań PROW 2007–2013 wdrażanych przez Urząd Marszałkowski we Wrocławiu (stan maj 2010) Table 9.10. Usage of financial means of PROW 2007-2013 put into Marshal's Office in Wrocław (status May 2010) LP. KWOTA PŁATNOŚCI / ZAWARTE UMOWY OSIE I DZIAŁANIA [PLN] [%] 1 Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa 121 173 679,71 19,69 2 Razem oś 1. „ Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego” 121 173 679,71 19,69 3 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej 390 378 476,00 63.43 4 Odnowa i rozwój wsi 94 230 904,47 15,31 5 Razem oś 3. „Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarski wiejskiej” 484 609 380,47 78,74 6 Wdrażanie Lokalnych Strategii Rozwoju, w tym: - - 7 „Małe projekty” 39 929,40 0,02 8 Odnowa i rozwój wsi 1 851 681,47 0,29 9 Funkcjonowanie lokalnej grupy działania 7 794 451,60 1,26 10 Razem oś 4. „Leader” 9 686 062,47 1,57 11 Ogółem 615 469 122,65 100,00 Źródło: dane Urzędu Marszałkowskiego we Wrocławiu. – 173 – 9.3.2. Oddziaływanie instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej na produkcyjno-ekonomiczny cel rozwoju zrównoważonego w gospodarstwach rolnych Szczegółowa analiza ekonomiczna gospodarstw w aspekcie realizacji celu produkcyjno-ekonomicznego rozwoju zrównoważonego oraz oddziaływania na ten proces instrumentów WPR dotyczyła gospodarstw konwencjonalnych, gospodarstw ekologicznych, gospodarstw rolnych położonych na terenie prawnie chronionym (Park Krajobrazowy „Dolina Bystrzycy”) oraz gospodarstw agroturystycznych. Dokonując analizy gospodarstw konwencjonalnych, do badań wybrano obiekty o powierzchni powyżej 1 ha, prowadzące typową produkcję rolniczą z wyłączeniem działów specjalnych produkcji rolniczej oraz produkcji warzywniczej. W badanej próbie gospodarstw prowadzono typową produkcję rolniczą pozbawioną jakichkolwiek systemów integrowanych, ekologicznych oraz działów specjalnych produkcji rolniczej. Próba ta reprezentowała 5 subregionów Dolnego Śląska. W strukturze zasiewów dominowały zboża ze znaczniejszym udziałem przemysłowych w większych grupach obszarowych, co w świetle idei rolnictwa zrównoważonego nie jest sytuacją korzystną22. W gospodarstwach tych dochody z działalności rolniczej odegrały najistotniejszą rolę w tworzeniu dochodów osobistych rodzin rolniczych (ponad 70% całości dochodów); drugim istotnym źródłem dochodów była praca zarobkowa poza rolnictwem. Ten kierunek dywersyfikacji możliwości zarobkowania wynikał również z ekonomicznego przymusu, gdyż w gospodarstwach mniejszych obszarowo nie zdołano osiągnąć zadowalającego poziomu dochodów. W ramach wsparcia wynikającego z zasad WPR, z dopłat bezpośrednich korzystały wszystkie gospodarstwa i objęto nimi 100% uprawnionych gruntów. We wszystkich obiektach w latach 2004–2007 w ramach jednolitej płatności obszarowej, 80% kwoty przypadło na gospodarstwa największe (ponad 100 ha). W ujęciu regionalnym 67% środków przypadło na subregion I – intensywnego rolnictwa. Z kwoty wykorzystanych uzupełniających płatności obszarowych na gospodarstwa największe przypadło około 45%, natomiast w układzie regionalnym rozkład ten nie wykazywał istotnego zróżnicowania. W zakresie wsparcia obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania ogólna kwota wsparcia w 50% przypadła na jednostki o obszarze 30–99,9 ha, natomiast około 70% dotyczyło to subregionu III (tereny sudeckie). W ramach programów rolnośrodowiskowych niepokojący jest fakt korzystania z programów rolnośrodowiskowych na tak dużą skalę w gospodarstwach dużych obszarowo. Badania wykazały, że świadomość prowadzących gospodarstwa w zakresie zasad cross-compliance jest bardzo duża, a obawy przed negatywnymi skutkami ich S. Kasprowicz, Cechy rolnictwa zrównoważonego, w: Koncepcja badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym, red. J. Zegar, Program Wieloletni, Raport nr 11, Warszawa 2005, s. 30. 22 – 174 – wprowadzenia są raczej znikome. To pozwala prognozować, że podstawowy instrument zwiększania dochodów rolniczych, jakim jest system dopłat bezpośrednich, realizując cel ekonomiczny, będzie również wspierać cel środowiskowy. Gospodarstwa te zasadniczo przestrzegają zasad zwykłej praktyki rolniczej, co jest wymogiem formalnym sięgania po pomocowe fundusze unijne. Wpływ dopłat bezpośrednich został zmierzony wzrostem zysku pod wpływem dopłat bezpośrednich czterech podstawowych upraw najczęściej występujących w badanych gospodarstwach, czyli: pszenicy, żyta, rzepaku i ziemniaków. Analiza nadwyżek bezpośrednich uzyskiwanych w gospodarstwach oraz wsparcie finansowe kierowane do gospodarstw kanałami pozarynkowymi wskazuje na istotne zróżnicowanie w badanej populacji. Gospodarstwa największe zdecydowanie lepiej wykorzystują dostępny wachlarz wsparcia finansowego w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Widoczne jest również zróżnicowanie regionalne, wskazujące na dominację subregionu III. Cel produkcyjno-ekonomiczny w tym subregionie osiągany jest przy wsparciu dotacjami do obszarów ONW i do programów rolnośrodowiskowych23. W 2008 roku na Dolnym Śląsku zarejestrowanych było prawie 880 gospodarstw ekologicznych. Według podziału na subregiony obszarów wiejskich gospodarstw w subregionie I było około 12%, w II – 13%, w III – 47%, w IV 17% i w V – 11%. Zatem prawie 90% gospodarstw ekologicznych usytuowanych jest w regionach o niezbyt dobrych warunkach klimatyczno-glebowych, ale na terenach o wysokich walorach środowiska przyrodniczego, co sprzyja rozwojowi zrównoważonemu tych terenów. Badaniami nad ekonomiczno-organizacyjnymi problemami rolnictwa ekologicznego na Dolnym Śląsku objęto wybrane gospodarstwa ekologiczne. Zlokalizowane są one w subregionach: I, II, III i V. W 2010 roku na Dolnym Śląsku zarejestrowanych było 1025 gospodarstw ekologicznych (rysunek 9.4). Według podziału na Regiony Funkcjonalne Obszarów Wiejskich Dolnego Śląska gospodarstw w regionie I było 11,7%, w II – 12,6%, w II 46,8%, w IV 17,6% i w V – 11,3%. Badaniami nad ekonomiczno-organizacyjnymi problemami rolnictwa ekologicznego na Dolny Śląsku objęto 39 gospodarstw ekologicznych, co stanowiło 4% populacji generalnej. Analizowane gospodarstwa znajdowały się w regionach I, II, III i V. Średnia wielkość gospodarstw ekologicznych przyjętych do badań wynosiła 50,43 ha, grunty dzierżawione stanowiły średnio 49,3%, a zróżnicowanie powierzchni gospodarstw w grupach obszarowych wahało się od 5,79 ha do 176,63 ha. Struktura użytkowania ziemi gospodarstw ekologicznych charakteryzowała się tym, że użytki zielone średnio stanowiły od 31 do 68,4% powierzchni gospodarstwa dla całej populacji z rozpiętością od 0 do 100%. Na szczególną uwagę zasłuT. Berbeka, Oddziaływanie instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej na realizację celu produkcyjno-ekonomicznego rozwoju zrównoważonego w gospodarstwach konwencjonalnych na Dolnym Śląsku, w: Rozwój zrównoważony rolnictwa i obszarów wiejskich na Dolnym Śląsku, Wyd. IRWiR PAN, Warszawa 2010, s. 145–173. 23 – 175 – guje w użytkowaniu ziemi procent użytków ekologicznych, który w grupie obszarowej do 9,99 ha stanowił 5,6%, w grupie od 10 do 29,99 ha – 4,3%, w następnej grupie 8,8% i grupie powyżej 50 ha użytki ekologiczne stanowiły 2,5% powierzchni ogólnej. W strukturze zasiewów dominowały zboża, a wśród nich orkisz i gryka, uprawy warzywne, takie jak dynia, ogórki, marchew oraz wieloletnie krzewy owocowe i truskawki. W produkcji zwierzęcej obsada zwierząt na 100 ha UR w miarę zwiększania powierzchni gospodarstwa malała. Bez inwentarza żywego było 18% ankietowanych gospodarstw. Gospodarstwa ekologiczne przyjęte do badań w 83% posiadały certyfikat gospodarstwa ekologicznego, a pozostałe 15% były w okresie konwersji. Przyczyny zmiany sposobu gospodarowania na system produkcji ekologicznej obrazuje rysunek 9.5. Rysunek 9.4. Gospodarstwa ekologiczne na Dolnym Śląsku na początku 2010 roku [liczba] Figure 9.4. Ecological farms in Lower Silesia at the beginning of 2010 [number] 3/20 6/1 12/12 14/4 7/5 13/8 5/3 8/5 5/7 17/7 17/14 24/9 2/2 6/4 18/14 70/96 8/9 16/12 64/46 32/38 10/10 35/28 0/1 4/5 131/10 4 liczba gospodarstw ekologiczne/ liczba gospodarstw w okresie konwersji Dolny Śląsk 546/479 Źródło: opracowanie własne. – 176 – 18/6 Rysunek 9.5. Argumentacja decyzji o podjęcie ekologicznej produkcji rolniczej [%] Figure 9.5. Argumentation of decision concerning undertaking ecological agricultural production [%] wyższe ceny produktów ekologicznych 14% ochrona środowiska 18% świadomość ekologiczna 1% przypadek 1% produkcja zdrowej żywności 40% dopłaty do produkcji 26% Źródło: opracowanie własne. Płatności ekologiczne dla rolnictwa ekologicznego są kierowane w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (w latach 2004–2006) poprzez działanie „Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt” oraz w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (w latach 2007–2013) na działania „Programu rolnośrodowiskowego”. Przedsięwzięcia te przewidują dofinansowanie dla rolnictwa ekologicznego realizując Pakiet 2 – Rolnictwo ekologiczne. Obejmuje on gospodarstwa przestawiające się na produkcję metodami ekologicznymi i gospodarstwa ekologiczne posiadające ważny certyfikat wydany przez upoważnioną jednostkę certyfikującą, zgodnie z przepisami o rolnictwie ekologicznym. Wysokość wsparcia uzależniona jest od wielkości powierzchni objętej działaniem i ulega ona zmniejszeniu za powierzchnię powyżej 100 ha. W strukturze przychodów dopłaty do produkcji ekologicznej stanowiły od 11,6% do 36,8%, a średnio dla badanej populacji 27,5%. Przychody na 1 ha były zróżnicowane i wahały się od 495 PLN/ha do 1514 PLN/ha. Najniższe przychody na 1 ha uzyskały gospodarstwa o powierzchni powyżej 50 ha, a najwyższe przychody (ponadtrzykrotnie wyższe) gospodarstwa do 10 ha. Na duże przychody w tej grupie niewątpliwie wpływ miały przychody z agroturystyki i handlu. Dopłaty do produkcji ekologicznej producenci ekologiczni określili w 35,9% jako wystarczające, a pozostali (64,1%) za zbyt małe i stwierdzili, że powinny one być od 40 do 400% wyższe. Cel produkcyjno-ekonomivczny rozwoju zrównoważonego tych gospodarstw to wytwarzanie odpowiedniej ilości produktów ekologicznych na rynek, które znajdą nabywcę oraz wytwarzanie dochodów z gospodarstwa, wspar- – 177 – tych płatnościami unijnymi w warunkach gospodarowania wynikającego z prawnie określonych zasad rolnictwa ekologicznego24. Ankietyzacji poddano również gospodarstwa rolne położone na terenie Parku Krajobrazowego „Dolina Baryczy” (subregion I). Uważa się, że obszary wiejskie zlokalizowane na terenach o wysokich walorach przyrodniczych powinny dostosować kierunki rozwoju do uwarunkowań przyrodniczych. Działalnością gospodarczą preferowaną na tych terenach jest rolnictwo o charakterze ekstensywnym oraz turystka prowadzona na niewielką skalę. Zanalizowane gospodarstwa, niezależnie od obszaru, cechują się strukturą użytków rolnych z dominacją gruntów ornych (powyżej 90% powierzchni użytków rolnych) oraz znikomym procentem trwałych użytków zielonych. Kierunek produkcji rolniczej związany jest z uprawą zbóż i rzepaku, upraw charakterystycznych dla Dolnego Śląska, a zwłaszcza dla subregionu I. Zatem nie są to kierunki preferowane dla gospodarstw użytkowanych w tych specjalnych warunkach, gdzie szczególnie przestrzegane być powinny zasady rolnictwa zrównoważonego, bazującego na kodeksie dobrych praktyk rolniczych. Produkcja rolnicza jest średnio w 60% ankietowanych gospodarstw głównym źródłem dochodów rodziny. Inne źródła to: działalność pozarolnicza na terenie gospodarstwa (agroturystyka) – (dotyczy 12% gospodarstw), działalność pozarolnicza podejmowana poza gospodarstwem na terenie wsi oraz renta i emerytura. W gospodarstwach położonych na terenach prawnie chronionych, gdzie dochody z produkcji rolniczej są niewystarczające w stosunku do potrzeb rodziny, dywersyfikacja źródeł zarobkowania oraz system dotacji finansowych kierowanych do gospodarstw położonych w tych specyficznych warunkach są sposobami realizacji celu ekonomicznego. Prawie 60% ankietowanych rolników uznało, że ich dochody osobiste plasują się poniżej średniej krajowej. W 80% byli to użytkownicy gospodarstw poniżej 10 ha. Rolnicy gospodarujący na areałach 10–50 ha wskazywali na dochody zarówno na poziomie średniej, jak i poniżej średniej krajowej. Żaden z respondentów nie zadeklarował dochodu osobistego powyżej średniej krajowej, pomimo posiadania kilku źródeł zarobkowania. Po 2004 roku do gospodarstw tych skierowane zostało wsparcie finansowe w ramach funduszy UE. Instrumentem powszechnie wykorzystywanym były dopłaty bezpośrednie. Skorzystali z niego wszyscy rolnicy. Zainteresowanie innymi instrumentami PROW 2004–2006 i 2007–2013 wśród respondentów było znikome. Wśród ankietowanych rolników tylko 16% wykorzystało instrumenty finansowe proponowane rolnikom w ramach WPR, w tym 12% respondentów sięgnęło po programy rolnośrodowiskowe. W opinii ankietowanych gospodarzy pomoc unijna w sposób znaczący poprawiła sytuację ekonomiczną tylko 4% ankietowych, w opinii 28% respondentów kondycja ekonomiczna poprawiła się nieznacznie, a w przypadku 68% sytuacja finansowa ich gospodarstw nie uległa istotnej zmianie. Dla gospodarstw położonych 24 M. Golinowska, Realizacja celu produkcyjno-ekologicznego rozwoju zrównoważonego w gospodarstwach ekologicznych Dolnego Śląska, w: ibidem., s. 121–145. – 178 – w tych specyficznych warunkach szczególne znaczenie mają programy rolnośrodowiskowe. To właśnie tego typu rolnictwo powinno być preferowane w gospodarstwach zlokalizowanych w parkach krajobrazowych. Tymczasem programy rolnośrodowiskowe zna tylko średnio 16% badanych, w tym 50% z grupy obszarowej powyżej 50 ha. Podobnie jak w gospodarstwach konwencjonalnych i ekologicznych, gospodarstwa o małych powierzchniach nie wykorzystują tego instrumentu. Około 80% ankietowanych gospodarzy wie, że ich obiekty znajdują się na terenie prawnie chronionym, ale jedynie 28% zna zasady prawne związane z prowadzeniem działalności gospodarczej w tych warunkach, 20% stosuje się do tych ograniczeń i 20% uznaje, że te regulacje stanowią poważną barierę ich rozwoju. Ponad 60% ankietowanych rolników ma sprecyzowane plany rozwoju gospodarstw i od 2004 roku przeprowadza inwestycje. W 76% przypadków gospodarze chcą ukierunkować się na łączenie działalności rolniczej z turystyką wiejską, 8% ankietowanych zamierza zaniechać produkcji rolniczej i przestawić się wyłącznie na świadczenie usług turystycznych (są to gospodarstwa mniejsze obszarowo), a 18% badanych swoją przyszłość widzi w rozwoju produkcji rolniczej. Rolnicy gospodarujący na terenach parku krajobrazowego są dostarczycielami dóbr prywatnych, lecz prowadząc w sposób świadomy, zgodnie z uregulowaniami prawnymi, działalność gospodarczą rolniczą i turystyczną, mogą stać się „strażnikami” cennego środowiska przyrodniczego, co ma istotne znaczenie z punktu widzenia możliwości kreowania przez te gospodarstwa również dóbr publicznych25. W koncepcję rozwoju zrównoważonego obszarów wiejskich doskonale wpisują się gospodarstwa agroturystyczne. W swojej idei łączą działalność rolniczą prowadzoną na małą skalę z dostarczaniem usług turystycznych. Gospodarstwa agroturystyczne są dostarczycielami dóbr publicznych. Turyści poznają walory krajobrazu i życia wiejskiego, zarówno w sferze materialnej, jak i niematerialnej. Na terenie województwa dolnośląskiego zarejestrowanych jest 600 gospodarstw agroturystycznych. Są to gospodarstwa różnej wielkości, jednak ponad połowa z nich nie przekracza powierzchni 5 ha użytków rolnych. Tak więc działalność w zakresie turystyki wiejskiej doskonale uzupełnia produkcję rolniczą gospodarstw mniejszych obszarowo, wykorzystując nadmiar wolnych rąk do pracy gospodarza i jego rodziny oraz dostarczając dodatkowy dochód. Agroturystyką zajmują się również właściciele gospodarstw większych, powyżej 20–hektarowych, jest ich w województwo dolnośląskim 13%. Świadczenie usług turystycznych na wsi na małą skalę przynosi realne dochody niezagrażające środowisku przyrodniczemu. Kwaterodawcy wykorzystują wolne zasoby pracy, pomieszczenia w budynku mieszkalnym gospodarzy, a także w budynkach gospodarczych, adaptując je jako pokoje dla gości. Wykorzystywane są również rekreacji trwałe użytki zielone oraz produkty rolnicze wyprodukowane w gospodarstwie: mleko, mięso, jaja, owoce, warzywa. Działalność kwaterodawców wiejskich jest wzorcowym przykłaB. Kutkowska, Wykorzystanie instrumentów Wspólnej polityki rolnej przez rolników gospodarujących na terenach o wysokich walorach przyrodniczych, w: ibidem. s. 197–221. 25 – 179 – dem różnicowania źródeł dochodów oraz ekonomii wsi. Gospodarze nie prowadzą intensywnej produkcji rolniczej, ale najczęściej mniej angażującą zasoby pracy produkcja roślinną. Szczegółowe badania przeprowadzono w gospodarstw agroturystycznych położonych na terenie Parku Krajobrazowego „Dolina Baryczy” (region II). Są to gospodarstwa czynne rolniczo, o powierzchni od 1,10 do 70 ha użytków rolnych. Towarowa produkcja roślinna prowadzona była w 50% obiektów, a zwierzęca tylko w 6 gospodarstwach (20%). Produkty roślinne i zwierzęce wykorzystywane były także na potrzeby gospodarzy i wczasowiczów (w 60% obiektów). Najczęściej były to jaja (52%), mięso (34%), owoce (20%), warzywa (60%) i mleko (20%). Dochód osobisty składał się z dochodu z działalności rolniczej (średnio 23%), z działalności agroturystycznej (średnio w 22%), renty i emerytury (średnio 41%) oraz innych dochodów. W badanej populacji, 94% gospodarzy sięgnęło po dopłaty bezpośrednie oraz dopłaty do terenów ONW. Ankietowane gospodarstwa agroturystyczne nie korzystały z innych form wsparcia w ramach WPR. Żaden z kwaterodawców w latach 2004–2008 nie ubiegał się o dofinansowanie z funduszy Unii Europejskiej na działalność agroturystyczną. Można więc stwierdzić, że w przypadku analizowanych gospodarstw agroturystycznych, oddziaływanie instrumentów WPR na produkcję i dochód jest niewielkie. Rolnicy sięgnęli po najprostszą do uzyskania formę wsparcia, jaką są dopłaty bezpośrednie i dopłaty do ONW, przeznaczając je głównie na produkcję rolniczą oraz potrzeby domu. Rozwój działalności turystycznej bazował na kapitałach własnych oraz w niewielkim stopniu na kredytach26. *** We wdrażaniu instrumentów WPR istotną rolę z punktu widzenia realizacji celu produkcyjno-ekonomicznego odegrały dwie instytucje, a mianowicie Agencja Rynku Rolnego oraz Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Obie instytucje funkcjonują jako akredytowane agencje płatnicze od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Obie od lat dziewięćdziesiątych XX wieku biorą czynny udział w przekształceniach strukturalnych na obszarach wiejskich. Analizując dane oraz wyniki ekonomiczne podstawowych kierunków produkcji rolniczej stwierdzono, że bez środków finansowych kierowanych do gospodarstw kanałami pozarynkowymi (za pośrednictwem ARiMR), większość gospodarstw nie spełniłaby celu ekonomiczno-produkcyjnego, a w szczególności kryterium dochodowości. Równocześnie istotną rolę odgrywa Agencja Rynku Rolnego – przede wszystkim jako „regulator” na wybranych rynkach rolnych, pomimo że kwoty wsparcia kierowane do rolnictwa za pośrednictwem tej instytucji są kilkakrotnie niższe. 26 B. Kutkowska, Znaczenie agroturystyki w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich, w: ibidem, s. 221–245. – 180 – 10 Jan Adamiak Bożena Kołosowska Grażyna Voss Regionalny Program Operacyjny województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2007–2013 w świetle zasad zrównoważonego rozwoju REGIONAL OPERATIONAL PROGRAMME FOR KUJAWSKO-POMORSKIE VOIVODESHIP FOR THE YEARS 2007–2013 IN THE LIGHT OF THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT PRINCIPLES Abstract: The paper presents one of sixteen Regional Operational Programs that are currently being implemented in Poland and aim at the effective distribution of the EU regional development funds. The authors analyze the Regional Operational Programme for Kujawsko-Pomorskie region for the years 2007–2013 mainly from the aspect of sustainable development, especially regarding the natural environment. The authors conclude that the basic principles of sustainable development, settled on the EU and national level, have been sufficiently included in the priorities of the program. Key words: Regional Operational Program, sustainable development principles, Voivodeship Development Strategy – 181 – D ziałalność gospodarcza prowadzi zwykle do degradacji środowiska naturalnego, co w wypadku województwa kujawsko-pomorskiego, ze względu na jego wysokie walory przyrodniczo-krajobrazowe, należałoby szczególnie brać pod uwagę, pamiętając o wymogach zrównoważonego rozwoju. Rozwój regionalny jest procesem wielowymiarowym, gdyż wiąże się bezpośrednio z wieloma celami, którym ma służyć, oraz z uwarunkowaniami zarówno wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi, które go kształtują. W literaturze przedmiotu formułuje się wiele definicji rozwoju regionalnego, które można sprowadzić do ogólnego stwierdzenia, że jest to proces złożony i wieloaspektowy, dokonujący się w sferze gospodarczej, przestrzennej, ekologicznej i kulturowej, który prowadzi do poprawy warunków życia mieszkańców1. Pojęcie zrównoważonego rozwoju pochodzi z języka angielskiego i ma wiele definicji2. Autorom bliska jest koncepcja, która akcentuje potrzebę ciągłego utrzymywania właściwych proporcji między dążeniem do wzrostu gospodarczego a koniecznością zachowania zasobów naturalnych i wymogami ochrony środowiska. Podejście takie wymaga integracji celów społeczno-gospodarczych i środowiskowych na wszystkich szczeblach planowania i finansowania rozwoju. Działania na rzecz ochrony środowiska stanowią istotę polityki zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej, ale traktowane są inaczej niż w Polsce przed akcesją. W naszym kraju na winnych zanieczyszczania środowiska nakładano wysokie kary pieniężne, które zasilały fundusze przeznaczone na budowę oczyszczalni ścieków, filtrów na kominach fabrycznych czy budowę spalarni odpadów. Prawo wspólnotowe wyznacza zaś wspólne normy zanieczyszczeń, do których muszą dostosować się kraje członkowskie. System wspólnych norm, choć skomplikowany, jest jednak niezbędny dla sprawnego funkcjonowania jednolitego unijnego rynku. Przedsiębiorcy z różnych krajów UE muszą podporządkować się identycznym regulacjom, aby uniknąć złamania zasad równej konkurencji. Zasięg unijnych norm jest przy tym o wiele szerszy niż przewidywało to prawo w Polsce. Dlatego przyjęcie wspólnotowych standardów i zasad zrównoważonego rozwoju stało się wyzwaniem dla Polski, nie tylko na płaszczyźnie legislacyjnej, ale również w odniesieniu do finansów, planowania przestrzennego oraz budowy – na wszystkich poziomach – właściwych strategii i programów operacyjnych rozwoju społecznogospodarczego. 1 Metody oceny rozwoju regionalnego, red. D. Strahl, Wyd. AE, Wrocław 2006, s. 13–14; M. Ziółkowski, Zarządzanie strategiczne w polskim samorządzie terytorialnym, w:, Nowe zarządzanie publiczne w polskim samorządzie terytorialnym, red. A. Zalewski, SGH, Warszawa 2005, s. 88–91; J. Adamiak, i in., Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym. Problemy teorii i praktyki, Wyd. Dom Organizatora TNOiK, Toruń 2001, s. 28–29. 2 B. Piontek, Koncepcja rozwoju zrównoważonego i trwałego Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 15–26. – 182 – 10.1. Zrównoważony rozwój w polityce regionalnej Unii Europejskiej Polityka regionalna (strukturalna), inaczej polityka spójności (kohezji), UE stanowi instrument niwelowania różnic gospodarczych między krajami członkowskimi. Jej podstawą są regulacje Rady Unii Europejskiej dotyczące funduszy strukturalnych oraz ogólne wytyczne Komisji Europejskiej. Za jedną z wiodących zasad polityki regionalnej uznano koncepcję zrównoważonego rozwoju, który jest w coraz większym stopniu uzależniony od wprowadzania nowoczesnych technologii przyjaznych środowisku naturalnemu oraz wspierania inicjatyw w zakresie transportu, energii i infrastruktury, zapewniających wysoką jakość wód, powietrza i gleby. W ramach tej polityki fundusze strukturalne są podstawowym środkiem wspomagania modernizacji gospodarki. W latach 2007–2013 Unia przeznaczyła łącznie około 30% z ogólnej ich kwoty 344 mld EUR (czyli około 105 mld EUR– dwukrotnie więcej niż w poprzednim okresie programowania) na programy ochrony środowiska. Połowa z nich dotyczy inwestycji w infrastrukturę związaną z uzdatnianiem wody pitnej, utylizacją odpadów i rekultywacją zanieczyszczonych terenów (tabela 10.1). Druga połowa wspiera inwestycje wpływające na środowisko naturalne, takie jak systemy transportowe i energetyczne oraz rewitalizacja obszarów miejskich i wiejskich3. Z łącznej sumy funduszy strukturalnych przeznaczonych na ochronę środowiska do końca 2009 roku w całej Unii 22% zagospodarowano, czyli przydzielono na konkretne projekty. Jest to odsetek niższy niż średnia dotycząca wszystkich tych funduszy ogółem (344 mld EUR), która wyniosła 27%. W Polsce zaś sytuacja wyglądała pod tym względem gorzej niż przeciętnie w krajach unijnych4, ale z dostępnych dokumentów wynika, że w roku 2010 uległa znacznej poprawie5. D. Hübner, Praca na rzecz regionów. Polityka regionalna UE na lata 2007–2013, Dyrekcja Generalna do spraw Polityki Regionalnej, Bruksela 2008, s. 2–16. 4 Wkład polityki regionalnej w zrównoważony wzrost e ramach strategii „Europa 2020”, dostęp: www.ec.europa.eu [data wejścia: 24–03–2011]. 5 Polityka regionalna w UE: bilans w połowie drogi, dostęp: www.euractiv.pl [data wejścia: 24–03–2011]. 3 – 183 – Tabela 10.1. Środki funduszy unijnych przydzielone w ramach polityki spójności 2007–2013 na projekty przyczyniające się do zrównoważonego rozwoju Table 10.1. Means of EU funds allocated within the frameworks of the cohesion policy in the years 2007–2013 for projects contributing to sustainable development WYSZCZEGÓLNIENIE KWOTA PRZYJĘTYCH PROGRAMÓW OPERACYJNYCH [MLD EUR] KWOTA PRZYDZIELONA NA WYBRANE DZIAŁANIA DO KOŃCA 2009 ROKU [MLD EUR] [%] BEZPOŚREDNIE 45,5 9,9 22 Zaopatrzenie w wodę 8,1 1,7 21 Ścieki 13,9 3,8 27 Odpady 7,0 1,1 16 Jakość powietrza 1,0 0,1 6 Ochrona przyrody 5,2 1,0 19 Dostosowanie do zmian klimatu 7,8 1,8 23 Innowacje ekologiczne w MŚP 2,5 0,5 20 POŚREDNIE 59,5 13,4 23 Kolej 23,9 5,4 23 Komunikacja miejska 7,8 2,2 28 Inne rodzaje zrównoważonego transportu 4,6 1,0 22 Energia elektryczna 0,6 0,02 4 Zrównoważona energia 9,0 1,4 15 Rewitalizacja obszarów miejskich i wiejskich 13,6 3,4 25 OGÓŁEM 105 23,3 22 Źródło: Wkład polityki regionalnej w zrównoważony wzrost e ramach strategii „Europa 2020”, s. 3, dostęp: www.ec.europa.eu [data wejścia: 24–03–2011]. W latach 2007–2013, w wyniku modyfikacji polityki strukturalnej, liczba funduszy strukturalnych została ograniczona do dwóch: Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) i Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR). Do głównego nurtu programowania włączono również Fundusz Spójności, poddając go podobnym zasadom jak dwa wymienione. Z kolei fundusze wspierające inwestycje w zakresie rolnictwa i rybołówstwa zostały włączone odpowiednio do Wspólnej Polityki Rolnej i Wspólnej Polityki Rybackiej. Celem wspólnej polityki rybołówstwa jest zapewnienie zrównoważonej eksploatacji żywych zasobów wodnych z uwzględnieniem aspektów środowiskowych, gospodarczych i społecznych6. 6 J. Ładysz, Polityka strukturalna Polski i Unii Europejskiej, PWE, Warszawa 2008, s. 195–201. – 184 – Tabela 10.2. Udział poszczególnych programów operacyjnych w całości alokacji środków polityki spójności dla Polski w latach 2007–2013 wraz ze źródłem ich finansowania Table 10.2. Participation of particular operational programs in the entirety of allocations of cohesion policy means for Poland in the years 2007–2013 along with the source of financing them PROGRAM OPERACYJNY WIELKOŚĆ ŚRODKÓW [MLD EUR] UDZIAŁ PROGRAMU W CAŁKOWITEJ ALOKACJI ŚRODKÓW [%] ŹRÓDŁO FINANSOWANIA Infrastruktura i Środowisko 27,9 41,9 EFRR, Fundusz Spójności Regionalne Programy Operacyjne 16,6 24,9 EFRR Kapitał Ludzki 9,7 14,6 EFS Innowacyjna Gospodarka 8,3 12,4 EFRR Pomoc Techniczna 0,5 0,8 EFRR Źródło: opracowano na podstawie: Narodowa Strategia Spójności 2007–2013. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007, s. 117. W Polsce sposób rozdysponowania funduszy strukturalnych określa Narodowa Strategia Spójności (NSS). Łączna suma środków zaangażowanych w realizację NSS w latach 2007–2013 wynosi około 85,6 mld EUR, z czego 67, 3 mld EUR pochodzi z budżetu UE, a z sumy tej około 65,5 mld EUR przeznaczono na współfinansowanie programów operacyjnych (tabela 10.2). Dużą część środków, szczególnie w ramach PO Infrastruktura i Środowisko oraz Regionalnych Programów Operacyjnych, przypisano priorytetom związanym ze zrównoważonym rozwojem, wypełniając w ten sposób zobowiązania wobec UE. 10.2. Zasady zrównoważonego rozwoju w unijnych i polskich dokumentach programowych Wśród ogólnie przyjętych zasad zrównoważonego rozwoju można wymienić między innymi następujące: • odpowiedzialność sprawcy za skutki degradacji środowiska; • likwidację zanieczyszczeń u źródła; • ograniczanie mechanizmów rynkowych działaniami interwencyjnymi w zakresie ochrony środowiska; • rozwiązywanie problemów ochrony środowiska we współpracy międzynarodowej; – 185 – • prawo każdego regionu do kształtowania własnej polityki społeczno-gospodarczej i ekologicznej7. Uznawany w wielu krajach za standard system demokracji parlamentarnej nie sprzyja zrównoważonemu rozwojowi. W systemie tym politycy w stosunkowo krótkim czasie usiłują wykazywać aktywność, często ze szkodą dla środowiska przyrodniczego, aby spełnić oczekiwania wyborców dotyczące poprawy warunków życia. W tej sytuacji szansą na praktyczną realizację zasad zrównoważonego rozwoju są międzynarodowe i krajowe dokumenty programowe, na treść których mają wpływ również szersze grupy społeczeństwa i gremia eksperckie. Takim długofalowym, kompleksowym programem społeczno-gospodarczym była przyjęta w 2001 roku przez Radę Europy strategia zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej, odnowiona i rozbudowana w 2006 roku jako uzupełnienie strategii lizbońskiej. Postulowano tam stopniową zmianę aktualnych, niezrównoważonych wzorców produkcji i konsumpcji oraz integrację działań na rzecz zrównoważonego rozwoju, takich jak: • minimalizacja ocieplania się klimatu; • ograniczanie zagrożeń chemicznych; • powstrzymywanie utraty różnorodności biologicznej; • tworzenie europejskiej sieci ekologicznej „Natura 2000”; • dobrego stanu wód powierzchniowych; • wycofywanie się z dotacji antyekologicznych; • tworzenie krajowych strategii zrównoważonego rozwoju. Ramy polityki ochrony środowiska Unii Europejskiej w okresie 2002–2012 ustala Szósty Program Działań na rzecz Środowiska (EAP)8, nakierowany na środowiskowy aspekt strategii zrównoważonego rozwoju. Wytycza on priorytety w dziedzinie ochrony środowiska w krajach członkowskich i ich regionach. W Polsce rozwój zrównoważony stał się podstawową zasadą Strategii Rozwoju Kraju 2007–2015, nadrzędnej wobec innych strategii i programów. Na jej podstawie sporządzono wspomnianą już Narodową Strategię Spójności oraz rządowe i samorządowe operacyjne programy rozwoju. Zakładanym efektem NSS jest podniesienie jakości życia mieszkańców oraz osiągnięcie spójności gospodarczej z innymi krajami członkowskimi, przy zachowaniu dotychczasowych walorów przyrodniczych i wysokiego poziomu różnorodności biologicznej kraju. Zastosowane mają być przy tym instrumenty instytucjonalno-systemowe oraz finansowe. Fundamentalnym dokumentem odnoszącym się wprost do zrównoważonego rozwoju jest Polityka ekologiczna państwa w latach 2009–2012 z perspektywą 7 H. Sasinowski, Zrównoważony rozwój w polityce państwa, w: Ekologiczne problemy zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, B. Dobrzańska, Wyd. WSE, Białystok 2009, s. 75–76. 8 Decision No 1600/2002/EC of the European Parliament and of the Council of 22 July 2002 laying down the Sixth Community Environment Action Programme, “Official Journal of the European Communities”, L. 242. – 186 – do roku 2016. Zidentyfikowano w niej najważniejsze wyzwania ekologiczne, które stają przed Polską, są to: • przystosowanie do zmian klimatu; • ochrona różnorodności biologicznej; • renaturalizacja i udrażnianie rzek. Wyzwania dla regionu, wynikające z polityki zrównoważonego rozwoju, są określone w dokumentach strategicznych poszczególnych województw. W dokumentach tych zawarto cele i priorytety rozwoju w poszczególnych sektorach gospodarki. 10.3. Ogólna charakterystyka Regionalnego Programu Operacyjnego województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2007–2013 Regionalny Program Operacyjny województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2007–2013 jest instrumentem realizacji Strategii Rozwoju Kraju, Narodowej Strategii Spójności oraz Strategii rozwoju województwa kujawsko-pomorskiego. Działania w ramach programu są finansowane głównie ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, które są wydawane z założenia na przedsięwzięcia zapewniające wsparcie zrównoważonego, zintegrowanego rozwoju gospodarczego oraz zatrudnienia na poziomie regionalnym i lokalnym. Mając na uwadze zadania EFRR i podstawowe cele polityki konwergencji Wspólnoty oraz założenia przyjęte w Strategii Rozwoju Kraju, uwzględniając również lokalne uwarunkowania społeczno-gospodarcze województwa, a także wyniki analizy SWOT, sformułowano cel główny RPO: tworzenie warunków do poprawy konkurencyjności województwa oraz spójności społeczno-gospodarczej i przestrzennej jego obszaru9. Zapisy programu są rezultatem licznych konsultacji i uzgodnień z partnerami społecznymi: przedstawicielami samorządów, organów rządu, gremiów gospodarczych, naukowych i kulturalnych oraz organizacji pozarządowych, w tym również zajmujących się środowiskiem przyrodniczym. Ponadto zasada partnerstwa znajduje zastosowanie w bieżącej ocenie postępów we wdrażaniu programu i w procesie wyboru projektów. Osiągnięcie głównego celu programu wymaga działań ukierunkowanych na cele szczegółowe, które w ramach RPO realizowane są w kilku priorytetach. Z punktu widzenia przedstawionego tematu najważniejsze z nich to: • rozwój infrastruktury technicznej – na tle innych regionów UE infrastruktura techniczna, a szczególnie transportowa, województwa wypada bardzo nieko9 Regionalny program operacyjny województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2007–2013, Urząd Marszałkowski, Toruń 2007, s. 4. – 187 – • • • • rzystnie; priorytet ten zakłada w szczególności zdecydowaną poprawę stanu dróg, jakości przewozów pasażerskich zwłaszcza kolejowych i zwiększenie spójności komunikacyjnej Bydgoszczy z Toruniem; zachowanie i racjonalne użytkowanie środowiska – podejmowane tu działania zmierzają do poprawy środowiska, głównie poprzez redukowanie czynników niekorzystnych; dobry stan środowiska przyrodniczego województwa, atrakcyjność jego walorów przyrodniczych, winny stać się jednym z głównych elementów wizerunku regionu. rozwój infrastruktury społeczeństwa informacyjnego – priorytet zakłada działania, które zwiększą dostęp do szerokopasmowej sieci informatycznej oraz upowszechnią e-usługi, zwłaszcza publiczne; zwiększenie konkurencyjności przedsiębiorstw – przewidziane działania powinny doprowadzić do wyższego poziomu przedsiębiorczości, większej innowacyjności przedsiębiorstw, zaangażowania sektora badań i wdrożeń naukowych w rozwój gospodarki oraz szerszej regionalnej oferty markowych towarów i usług; wspieranie przemian w miastach i obszarach wymagających odnowy – przemiany, obejmują rewitalizację zdegradowanych dzielnic miast oraz ich adaptację do nowych funkcji społecznych i gospodarczych, poprawę standardu życia w niektórych osiedlach mieszkaniowych budownictwa wielopłytowego, ożywienie społeczne i gospodarcze obszarów, których dotychczasowa forma użytkowania została zakończona, jak na przykład byłych terenów przemysłowych i wojskowych. Regionalny Program Operacyjny realizowany jest w województwie przy zaangażowaniu około 1,3 mld EUR łącznych środków, z czego około 1,2 mld EUR stanowią środki publiczne, w tym około 950 mln EUR pochodzi ze środków wkładu wspólnotowego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Podział alokacji z EFRR na poszczególne osie priorytetowe przedstawia tabela 10.3. Ważnym, w kontekście tych rozważań, elementem tego dokumentu jest prognoza oddziaływania na środowisko. Opisuje ona stan środowiska i infrastruktury technicznej, jego ochronę, zasoby i walory przyrodniczo-kulturowe województwa oraz ocenia je przy użyciu analizy SWOT. W ogólnej konkluzji stwierdza się, że znaczne inwestycje w sferze ochrony środowiska realizowane zwłaszcza po 2000 roku skutkują sukcesywną poprawą jego stanu10. Prognoza oddziaływania na środowisko regionalnego programu operacyjnego województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2007–2013, Biuro Ekspertyz Ekologicznych EKO-OPINIA, Urząd Marszałkowski, Toruń 2006. 10 – 188 – Tabela 10.3. Wysokość i podział środków UE (EFRR) w Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007–2013 w rozbiciu na cele szczegółowe i priorytety Table 10.3. Amount and distribution of EU funds (EFRR) in the Regional Operational Program of the Kujawsko-Pomorskie region for the years 2007–2013 with division into detailed aims and priorities CEL 1. Zwiększenie atrakcyjności województwa kujawsko-pomorskiego 2. Zwiększenie konkurencyjności gospodarki regionu 3. Poprawa poziomu i jakości życia mieszkańców PRIORYTET UDZIAŁ ŚRODKÓW UE W PROJEKCIE RPO [%] ŚRODKI UE (EFRR), [MLN EUR] Rozwój infrastruktury technicznej 25,1 238,7 Zachowanie i racjonalne użytkowanie środowiska przyrodniczego 12,4 117,9 Rozwój infrastruktury społeczeństwa informacyjnego 6,0 57,1 Wzmocnienie konkurencyjności przedsiębiorstw 26,5 252,1 Wsparcie rozwoju turystyki 5,0 47,5 Rozwój infrastruktury społecznej 13,0 123,6 Wspieranie przemian w miastach i obszarach wymagających odnowy 9,0 85,6 Pomoc techniczna RAZEM 3,0 28,5 100,0 951,0 Źródło: opracowano na podstawie: Regionalny Program Operacyjny województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2007–2013, s. 59–61, 101–102. Na ochronę środowiska przeznacza się 11% budżetu RPO, co stanowi około 142 mln EUR, z tego około 105 mln EUR wynosi wkład EFRR. Ponadto 30% budżetu programu przewidziane jest na rozwój i unowocześnienie infrastruktury transportowej, w tym na transport miejski i inteligentne systemy transportowe, a 5% na rozwój turystyki. 10.4. Analiza i ocena Regionalnego Programu Operacyjnego województwa kujawsko-pomorskiego Województwo kujawsko-pomorskie jest zróżnicowane pod względem uwarunkowań fizyczno geograficznych i przyrodniczych. Przez obszar województwa przebiegają liczne naturalne granice wyrażające zróżnicowanie cech środowiskowych. Środowisko geograficzne województwa charakteryzuje się urozmaiconą – 189 – polodowcową rzeźbą terenu, licznymi jeziorami, dolinami rzecznymi, lasami oraz rozwiniętą siecią osadniczą. Do głównych zasobów naturalnych należy zaliczyć: dobre gleby jako podstawę rozwoju rolnictwa, wody powierzchniowe i podziemne, lasy (zajmujące około 23,2% powierzchni regionu) oraz rozmaite kopaliny (sól kamienna, wapienie, kreda, kruszywa, glina, torf). Ochrona środowiska przyrodniczego w regionie, podobnie jak w całym kraju i Unii Europejskiej, odbywa się według zasad międzynarodowych ustanowionych przez ONZ i Światową Unię Ochrony Przyrody. Rozporządzenia, dyrektywy i strategie przyjmowane w jej ramach mają wpływ nie tylko na stan środowiska, ale także na wiele dziedzin życia, które decydują o rozwoju zrównoważonym. Zasady zrównoważonego rozwoju i ładu przestrzennego, odnoszone zwłaszcza do środowiska przyrodniczego, znajdują odzwierciedlenie bezpośrednio w treści Regionalnym Programie Operacyjnym województwa kujawsko-pomorskiego, przede wszystkim w priorytecie drugim, który w całości dotyczy zachowania i racjonalnego użytkowania środowiska. Celem priorytetu jest poprawa jakości środowiska, jego racjonalne kształtowanie i zachowanie zasobów naturalnych dla polepszenia warunków mieszkańców oraz kształtowania korzystnych warunków dla zrównoważonego rozwoju. Działania w ramach tego priorytetu ukierunkowane zostały na: • rozwój infrastruktury wodno-ściekowej; • gospodarkę odpadami; • rozwój infrastruktury w zakresie ochrony powietrza; • infrastrukturę energetyczną przyjazną środowisku; • rozwój infrastruktury bezpieczeństwa powodziowego i przeciwdziałanie zagrożeniom środowiska; • ochronę i promocję zasobów przyrodniczych. Poważnym źródłem zagrożenia środowiska przyrodniczego województwa jest niewłaściwa gospodarka wodno-ściekowa, zwłaszcza wód powierzchniowych i podziemnych, co trafnie wskazano w diagnozie RPO. Dlatego też pozytywnie należy ocenić wspieranie przez program budowy i unowocześniania wodociągów, systemów kanalizacyjnych oraz oczyszczalni ścieków. Realizowane obecnie inwestycje w gospodarkę wodno-ściekową powodują powolną, lecz stałą poprawę jakości wód powierzchniowych, zarówno rzek, jak i jezior. Poprawa zaopatrzenia w wodę widoczna jest głównie w gminach o najniższym zwodociągowaniu (między innymi Chełmno, Dragacz, Grudziądz, Lubień Kujawski, Skępe, Solec Kujawski, Więcbork, Zławieś Wielka). Szczególne efekty ekologiczne uzyskuje się w wyniku rozwoju i modernizacji sieci przesyłowych oraz budowy oczyszczalni ścieków. Do 2011 roku wybudowano już oczyszczalnie ścieków między innymi w Dąbrowie, Janowcu Wielkopolskim, Łysomicach, Mroczy, Pakości, Pruszczu Pomorskim, Radzyniu Chełmińskim, Strzelnie, Świedziebni. Skutkiem ekologicznym tych przedsięwzięć jest między innymi zredukowanie ilości zanieczyszczeń odprowadzanych ze ściekami do wód i ziemi, w szczególności w zlewniach Brdy i Drwęcy, na których usytuowane są ujęcia wody powierzchniowej dla Bydgoszczy i Torunia. – 190 – Ważnym działaniem przewidzianym w programie jest wspieranie projektów zmierzających do zwiększenia retencji wody na obszarach z jej niedoborem. Zahamowanie wzrostu retencji zbiornikowej mogłoby prowadzić do pogorszenia bilansu wodnego, a w konsekwencji do stepowienia regionu. W zakresie gospodarki odpadami w województwie są wspierane działania, które skutkują ograniczeniem wytwarzania odpadów komunalnych i wdrażaniem technologii odzysku, w tym recyklingu. Realizacja przedsięwzięć jest tu zgodna z Planem gospodarki odpadami województwa, który przewiduje zbiorczy racjonalny system tej gospodarki. Jego podstawą powinny stawać się zakłady zagospodarowania odpadów o przepustowości wystarczającej do przyjmowania i przetwarzania odpadów z obszaru zamieszkałego przez nie mniej niż 150 tys. osób. W regionie planuje się w tym względzie utworzenie najwyżej kilkunastu ponadgminnych struktur gospodarki odpadami komunalnymi, przyjmujących wszystkie wytwarzane odpady możliwe do wspólnego zagospodarowania, niezależnie od źródła ich pochodzenia. Planowana gospodarka odpadami województwa zmierza do: • objęcia wszystkich mieszkańców regionu zorganizowaną zbiórką odpadów, i wyeliminowania niekontrolowanego wprowadzania odpadów komunalnych do środowiska; • podniesienia skuteczności selektywnej zbiórki odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, opakowań, również wielkogabarytowych i budowlanych; • zamykanie, rekultywację lub modernizację lokalnych składowisk odpadów komunalnych i budowę regionalnych zakładów unieszkodliwiania odpadów według standardów UE. Analizując możliwości techniczne instalacji unieszkodliwiania odpadów uznano, że gospodarkę odpadami komunalnymi w województwie kujawsko-pomorskim należy oprzeć na jedenastu Międzygminnych kompleksach unieszkodliwiania odpadów komunalnych o przepustowości wystarczającej do przyjmowania i przetwarzania odpadów z wyznaczonych zasięgiem obszarów. Mają one powstać na bazie już istniejących na terenie województwa składowisk odpadów i być wyposażone we wszelkie niezbędne urządzenia i instalacje11. Dobrym przykładem jest tu podpisana na początku marca 2011 roku umowa o dofinansowanie unijne w wysokości prawie 340 mln PLN Zakładu Termicznego Przekształcania Odpadów Komunalnych dla Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitarnego. Dzięki realizacji tej inwestycji mieszkańcy wymienionego terenu zyskają spójny system gospodarki odpadami. Przyczyni się ona także do zmniejszenia liczby wysypisk i tym samym obniżenia poziomu składowania odpadów. Wpłynie to nie tylko na poprawę ochrony środowiska naturalnego, ale także na polepszenie jakości życia w regionie. Informacja Departamentu Środowiska i Geologii Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu, Toruń 2011. 11 – 191 – Zakończenie inwestycji planowane jest na 2013 rok. Projekt jest wspólnym przedsięwzięciem Bydgoszczy i Torunia oraz szeregu otaczających te miasta gmin12. Poprawa stanu jakości powietrza związana jest z ograniczeniem emisji zanieczyszczeń gazowych i pyłowych powstających głównie przy produkcji energii cieplnej. W tej dziedzinie RPO wspiera rozwój i modernizację miejskich systemów infrastruktury cieplnej oraz systemów ogrzewania obiektów usług publicznych wykorzystujących nowoczesne, energooszczędne urządzenia i technologie. Wsparcie ukierunkowane jest również na ograniczanie strat ciepła na przesyłach. Wykonując zobowiązania akcesyjne Polski w zakresie wzrostu udziału produkcji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych, program wspiera projekty w zakresie produkcji i przesyłu energii elektrycznej i cieplnej z siłowni wykorzystujących biomasę, energię słoneczną, geotermalną oraz wód płynących. Wiele zapisów w RPO wspiera przedsięwzięcia z zakresu ograniczania zanieczyszczeń gazowych i pyłowych atmosfery, związanych z wytwarzaniem energii cieplnej dla celów bytowych i gospodarczych. Problemem dla województwa jest stale narastający hałas komunikacyjny, który jest przyczyną utrzymującej się degradacji środowiska, występujący najczęściej wzdłuż głównych ciągów komunikacji, a powodowany przez nadmierny ruch tranzytowy i zły stan nawierzchni dróg, jak również zły stan techniczny pojazdów. Generalnie prawie we wszystkich miastach województwa notuje się nadmierne natężenie hałasu komunikacyjnego. Wynika to z faktu, że często przez centra miast prowadzą drogi i ulice wykorzystywane dla ruchu tranzytowego, w tym przez pojazdy ciężarowe. Jakość życia mieszkańców nieustannie pogarsza się w związku z postępującym wzrostem natężenia ruchu pojazdów, a tym samym ze wzrostem emisji hałasu. Stąd też waga odpowiedniego zapisu w programie i jego konsekwentnej realizacji. Podejmowane w tym zakresie działania powodują przynajmniej ograniczenie tempa pogłębiania się uciążliwości i skutecznie hamują zaburzenia równowagi ekologicznej. Położenie województwa sprawia, że efektywność urządzeń wykorzystujących energię promieniowania słonecznego nie jest największa Kolektory słoneczne dostarczają na terenie województwa średnio rocznie jedynie około 1,15% potencjału rynkowego regionu. Istnieją zaś większe możliwości rozwoju energetyki wiatrowej, program wspiera ją i promuje, bo w tym zakresie województwo wykorzystuje obecnie jedynie około 2% swego potencjału. Zasoby wodne o znaczeniu energetycznym są w województwie niewielkie, głównie ze względu na niezbyt obfite opady deszczu, dużą przepustowość gruntów i niewielkie spadki terenów. Obszar województwa znajduje się w około 80% w dorzeczu Wisły, tylko zachodnia i południowa część leży w dorzeczu Odry. Na obszarze całego województwa funkcjonuje 6 dużych oraz 46 małych elektrowni wodnych. Zapora we Włocławku dostarcza około 90% energii wyprodukowanej w elektrowniach wodnych województwa. Białe Błota, Solec Kujawski Lubicz, Obrowo, Wielka Nieszawka, Osielsko, Dąbrowa Chełmińska oraz Sicienko. Ibidem. 12 – 192 – W regionie wytypowanych zostało około 120 miejscowości o wstępnie zdefiniowanych zasobach dyspozycyjnych energii geotermalnej. Jednak ze względu na skomplikowaną budowę geologiczną zakładane miejsca wytypowania i zasoby wód geotermalnych mogą się nie potwierdzić. Biomasa wykorzystywana obecnie w polskim przemyśle energetycznym pochodzi z dwóch gałęzi gospodarki: z rolnictwa i leśnictwa. Nasze państwo znajduje się w czołówce krajów europejskich dysponujących niewykorzystaną bazą surowcową upraw energetycznych buraków cukrowych, zbóż, ziemniaków i roślin oleistych. Instalacje, wykorzystujące biomasę na potrzeby grzewcze pracują między innymi w Sępólnie Krajeńskim, Gostycynie, Koronowie, Dębowej Łące, Grudziądzu i Liszkowie. Uruchomienie tej ostatniej nastąpiło pod koniec 2009 roku; w procesie fermentacji metanowej z biomasy odpadów rolniczych prowadzi się tam odzysk metanu, a następnie w wyniku spalania otrzymanego biogazu produkuje energię cieplną oraz zieloną energię elektryczną. Jest to największa obecnie w Polsce biogazownia o łącznej mocy 2,1 MW. W zakresie zapobiegania zagrożeniom naturalnym RPO wspiera rozmaite działania ukierunkowane na rozwój infrastruktury przeciwpowodziowej i zapobieganie deficytowi wody. Są to przede wszystkim inwestycje, które mają na celu zwolnienie szybkości odpływu wód opadowych oraz zwiększenie retencyjności zlewni. Projekty infrastrukturalne wspierane przez RPO mają na celu ochronę zdrowia i bezpieczeństwa, w tym ochronę dóbr wartościowych na obszarach zurbanizowanych. Ważnym elementem programu jest również zapewnienie wsparcia wszelkim działaniom w zakresie ochrony i promocji zasobów przyrodniczych województwa celem ograniczenia degradacji środowiska i strat zasobów różnorodności biologicznej. W obszarze tym najbardziej wspierane przez program projekty odnoszą się do zachowania różnorodności gatunkowej, przywracania i ochrony naturalnego stanu siedlisk przyrodniczych, udrażniania korytarzy ekologicznych oraz projekty sprzyjające kształtowaniu proekologicznych postaw społecznych w regionie. Znaczna część województwa włączona jest do systemu obszarów chronionych na podstawie przepisów o ochronie przyrody. Na terenie regionu nie utworzono dotychczas parku narodowego, jednak znajdują się tu liczne rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu. Zatwierdzono też pięć obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, dla których istotne jest utrzymanie istniejących warunków siedliskowych i zachowanie ciągłości systemu powiązań ekologicznych. Dlatego też w programie słusznie nie dopuszcza się do realizacji przedsięwzięć, które mogłyby pogorszyć warunki bytowania ptaków lub zagrażać stanowi siedlisk przyrodniczych obszarów Natura 2000. Obszary Natura 2000 stanowią głównie tereny o rolniczym sposobie użytkowania. Przeważają trwałe użytki zielone. Znaczny areał powierzchni stanowią wody (na przykład „Ostoja Nadgoplańska”, „Dolina Dolnej Wisły”), nieużytki rolnicze (na przykład „Błota Rakutowskie”, „Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgo- – 193 – skiego”) i lasy (na przykład „Bagienna Dolina Drwęcy”). Są to obszary słabo zurbanizowane, zabudowa jest nieliczna. Niektóre obszary spełniają również funkcję rekreacyjną (na przykład „Sandr Wdy”, „Ostoja Brodnicka”, „Ostoja Lidzbarska”) i są, szczególnie w okresie letnim, intensywnie użytkowane turystycznie. Część terenów (na przykład „Torfowisko Mieleńskie”, „Ciechocinek”, „Dolina Brdy i Stążki w Borach Tucholskich”) wchodzi w skład istniejących rezerwatów przyrody. Na terenie parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu, choć są one prawnie chronione, dopuszcza się działalność gospodarczą. Rozporządzenia o ich utworzeniu zawierają szereg zakazów i ograniczeń, które w wysokim stopniu skutecznie chronią ich walory i zasoby przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe. Jednak praktycznie skuteczność ta zależy w dużej mierze od administracji samorządowej gmin i powiatów, w kompetencji której leży określanie warunków realizacji poszczególnych inwestycji w terenie. Pewne istotne odniesienia Regionalnego Programu Operacyjnego województwa kujawsko-pomorskiego do rozwoju zrównoważonego znaleźć można także poza omówionym wyżej priorytetem drugim, który w całości ma charakter prośrodowiskowy. W niektórych pozostałych priorytetach również przewidziane są działania, skutkujące bezpośrednio bądź pośrednio efektami ekologicznymi. W ramach priorytetu pierwszego szeroko wspierane są działania ukierunkowane na budowę i przebudowę infrastruktury transportowej, zintegrowanie regionalnego układu komunikacyjnego i lepsze zespolenie go z systemem krajowym. Niewątpliwie realizacja tych zadań oddziałuje pozytywnie w znacznym stopniu na obszary chronione. Choć nie zawsze od razu: często najpierw wpływ ten bywa negatywny (na etapie realizacji przedsięwzięcia – na przykład budowy i przebudowy dróg). Później jednak – po zrealizowaniu inwestycji – efekt ekologiczny jest wyraźnie widoczny. Ruch komunikacyjny, który już nie jest spowalniany przez złe warunki na drodze, przestaje wywoływać nadmierne zanieczyszczenie powietrza, a obwodnice obniżają uciążliwy hałas w miastach. Lepszy stan techniczny dróg pozwala również uniknąć wielu wypadków. W tym kontekście za korzystne dla zrównoważonego rozwoju województwa należy uznać zapisy RPO, zakładające przebudowę regionalnego systemu transportowego i powiązanie go z krajowym oraz europejskim systemem komunikacyjnym, a także rozbudowę miejskich systemów publicznego transportu pasażerskiego w głównych miastach regionu. *** Regionalny Program Operacyjny województwa kujawsko-pomorskiego uwzględnia podstawowe cele ochrony środowiska ustanowione w dokumentach programowych na poziomie międzynarodowym i krajowym. I chociaż w sformułowanym celu głównym brak jest bezpośrednich odniesień do rozwoju zrównoważonego, to jednak w niektórych priorytetach pojawiają się zapisy wyraźnie wskazujące, że ten kierunek działań w programie został uwzględniony. Przede wszystkim jest to priorytet drugi, który przewiduje wyłącznie działania zmierzające do – 194 – zapobiegania negatywnym skutkom środowiskowym planowanego rozwoju gospodarczego w regionie lub ich ograniczania. W pozostałych założeniach rozwoju województwa również można dostrzec ogólny kierunek myślenia, który sprowadza się do respektowania wszystkich wymogów ochrony środowiska przyrodniczego, czyli zachowania reguł rozwoju zrównoważonego. Zdaniem autorów program właściwie formułuje najważniejsze kwestie związane ze środowiskiem naturalnym, zapobieganiem zagrożeniom w obszarze gospodarki wodnej i gospodarki odpadami, zrównoważonym transportem oraz dziedzictwem kulturowym i krajobrazem. Mniej uwagi program poświęca tworzeniu właściwego klimatu sprzyjającego kreowaniu i wdrażaniu innowacji ekologicznych, które poprawiałyby stan środowiska zgodnie z zasadą rozwoju zrównoważonego. Ogólnie można stwierdzić, że poszczególne wytyczne, cele i zadania polityki ekologicznej, chociaż trafne i słuszne, są trudne do realizacji zwłaszcza obecnie, wobec wciąż jeszcze odczuwalnych skutków kryzysu gospodarczego oraz nierozwiązanych problemów w sektorze finansów publicznych, a także w dalszym ciągu względnie niskiego poziomu wykorzystania środków unijnych na cele inwestycyjne sprzyjające środowisku. Wiele kontrowersji i napięć społecznych budzi wspieranie systemu obszarów chronionych w ramach programu Natura 2000 ze względu na sprzeczność interesów ekologicznych, gospodarczych i społecznych. Przy planowaniu nowych inwestycji liniowych, w szczególności dróg, wskazane byłoby omijanie (w miarę możliwości) obszarów cennych przyrodniczo. Należałoby w większym stopniu uwzględnić wariantowość rozwiązań na etapie projektowania, aby poszerzyć „pole manewru” i nie hamować inwestycji. Wyraźnie widoczna staje się tu niedoceniana często, a kluczowa rola planowania przestrzennego w praktycznej realizacji zrównoważonego rozwoju. Bardzo ważne byłoby jej przywrócenie mu. Szczególnie dotyczy to miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, w których przewidując nowe inwestycje stosowano by się ściśle do zasad zrównoważonego rozwoju. W tym kontekście – przy realizacji RPO – wskazane byłoby nawiązywanie bliższej współpracy z województwami ościennymi, między innymi w związku z planami dotyczącymi terenów terenach przygranicznych i o znaczeniu ponadregionalnym, wymianą informacji o stanie środowiska oraz planami ochrony dla terenów i obiektów chronionej przyrody położonych na pograniczu województw. Dla właściwej realizacji programu konieczne też jest, aby podlegał on okresowemu monitorowaniu nie tylko pod kątem wskaźników gospodarczych i społecznych, ale także – w większym niż dotychczas stopniu – wskaźników środowiskowych. – 195 – 11 Аnna Zenkova Valentina Lialikova System zarządzania jakością życia mieszkańców obwodu grodzieńskiego SYSTEM OF LIFE QUALITY MANAGEMENT OF INHABITANTS OF HRODNA DISTRICT Abstract: The article describes the system of life quality management of inhabitants of Hrodna district which aims at improvement of the life quality of population in the region as well as improvement of the process of socio-economic economy of the region which was elaborated on the basis of new methodological approaches for the analysis, regulation and monitoring of life quality. Key words: life guality management, integrated indicators of life quality of inhabitants, Hrodna – 196 – W związku z realizacją narodowej strategii zrównoważonego rozwoju (NSSR) Białorusi oraz kształtowaniem społecznej gospodarki rynkowej przed organami władz państwowych i regionalnych postawiono cel planowego i kompleksowego podniesienia jakości życia mieszkańców w regionach republiki. Osiągnięcie wytyczonego celu wymaga przekształceń systemu regionalnego zarządzania jakością życia ludności, przedsięwzięć skierowanych na obniżenie różnic regionalnych, opracowania nowych metod oceny stopnia wpływu różnych czynników na jakość życia ludności regionu oraz jej modelowania. 11.1. Analiza porównawcza jakości życia mieszkańców obwodu grodzieńskiego z innymi regionami republiki Jakość życia ludności jest to zintegrowana kategoria, charakteryzująca poziom ekonomicznego rozwoju społeczeństwa z orientacją na potrzeby mieszkańców (materialne, społeczne, kulturalne, ekologiczne, posiadania miejsca zamieszkania, zdrowia, rozwoju i innych), w zestawieniu z działającymi w kraju standardami i istniejącymi zasobami. Ta kategoria nie ma ogólnie uznanej sformalizowanej struktury i adekwatnych indykatorów. Indykatory są to wskaźniki ilościowe pozwalające opisywać istotę studiowanego obiektu. Ich wybór zależy od narodowych i regionalnych właściwości, poziomu społecznego rozwoju regionu i celu badania. W niniejszym artykule zostanie przeprowadzona analiza porównawcza jakości życia mieszkańców obwodu grodzieńskiego z innymi regionami kraju (obwody republiki i miasto Mińsk) w latach 1995 – 2009 będzie przestawiona struktura kategorii jakość życia ludności przy pomocy pięciu składników: jakość ludności, dobrobyt, jakość sfery społecznej, jakość ekosystemu, wykształcenie i kultura. Składnik jakość ekosystemu charakteryzuje stopień przydatności terytorium do życia, pracy i odpoczynku ludności. Przeprowadzimy analizę porównawcza wskaźników, charakteryzujących każdy składnik życia ludności w obwodzie grodzieńskim. W celu porównania wskaźników w dynamice, które kształtują się w wyrażeniu wartościowym, proponuje się sprowadzenie ich do porównywalnego wyglądu, w drodze dzielenia ich znaczeń na wielkość minimalnego budżetu konsumpcyjnego (МBK). Składnik „dobrobyt” charakteryzuje stopień zaspokojenia materialnych potrzeb ludności i mierzony jest wskaźnikami dochodów i wydatków mieszkańców, zaopatrzeniem w mieszkania oraz inną własnością, poziomem niezamożności. W latach 1995–2009 dobrobyt ludności obwodu poprawił się: wzrosło wynagrodzenie, dochody ludności, wzrósł detaliczny obrót towarowy (wskaźniki zaprezentowano w porównywalnych w dynamice wielkościach), zmalała liczba niezamożnych obywateli (tabela 11.1). – 197 – Tabela 11.1. Główne wskaźniki dobrobytu ludności w obwodzie grodzieńskim Table 11.1. Main indicators of prosperity of people in Hrodna district LATA WYSZCZEGÓLNIENIE 1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w stosunku do МBK [%] 96,7 112,7 185,7 208,7 223,2 233,3 232,2 Średni dochód pieniężny na osobę w stosunku do МBK, miesięcznie [%] 67,7 97,2 141,5 158 171 181,3 183,8 Obrót detaliczny towarami w stosunku do МBK na mieszkańca rocznie 5,5 8,6 10,9 11,9 12,9 14,2 14,3 Udział ludności niezamożnej 45,5 48,8 10,5 8,8 4,3 4,3 4,3 Źródło: opracowanie własne. Pomimo faktu, że obwód grodzieński nie jest regionem wiodącym w zakresie produkcji przemysłowej (9,6% w 2009 roku), to w 2000 roku był on liderem w stosunku do innych obwodów Białorusi w zakresie dochodów pieniężnych, w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Głównym źródłem dochodów mieszkańców obwodu jest wynagrodzenie, które wynosiło 52,5% w 2009 roku Udział wynagrodzenia był najniższy w dochodach pieniężnych wśród wszystkich obwodów kraju. Wysoki poziom przychodów mieszkańców w tym regionie można wytłumaczyć jedynie dużym udziałem innych dochodów (można je nazwać ukrytymi dochodami). W 1995 roku stanowiły one 8,3%, a w 2009 roku już 24,7%. Część innych dochodów pochodziła ze sprzedaży przez mieszkańców produkcji rolnej, w związku z tym, że obwód zawsze wykazywał się wysokim poziomem rolnictwa, czemu sprzyjał korzystny klimat i żyzność gleb w regionie. Część dochodów uzyskano z oficjalnie niezewidencjonowanej działalności przedsiębiorczej i ze wzrostu salda otrzymanych i wysłanych przekazów pieniężnych oraz innych dochodów. W badanym okresie w obwodzie obserwowano wysoki poziom konsumpcji towarów i usług. Logiczne jest, że ludność regionu grodzieńskiego o wyższych dochodach cechował również wyższy popyt konsumpcyjny na jednego mieszkańca w porównaniu z innymi obwodami. Potwierdza to wysoki wolumen obrotu detalicznego na mieszkańca (drugi co do wielkości po poziomie konsumpcji po Mińsku), jak również liczba samochodów (267 sztuk na 10 tys. mieszkańców – drugie miejsce po Mińsku). Od 1995 do 2009 roku w obwodzie wzrosło zaopatrzenie mieszkańców w mieszkania z 20,6 do 25,5 m² na 1 mieszkańca, a ten poziom pozostaje najwyższy wśród wszystkich obwodów kraju i Mińska w ostatnich latach. Poza tym, obwód ma najniższy odsetek niezamożnych mieszkańców, w porównaniu z innymi obwodami kraju. W 2009 roku wyniósł on jedynie 4,3%1. 1 Регионы Республики Беларусь 2010: стат. сб./ Нац. стат. комитет РБ; ред. кол. В.И. Зиновский [и др.]. – Минск, 2009, c. 25, 99, 103, 136–140, 396. – 198 – Biorąc pod uwagę różne aspekty jakości życia, nie można ignorować społecznej sfery życia, która określana jest przez poziom dostępności do bezpłatnej opieki medycznej, emerytur, zasiłków, godnych warunków pracy i zamieszkania, bezpieczeństwa życia na koszt budżetu państwa. Okazało się, że lata 1995–2009 były nie tylko okresem wzrostu dobrobytu ludności w regionie, ale także poprawy ochrony społecznej jego mieszkańców. Charakterystyczne pozytywne cechy to: • poprawa poziomu życia emerytów, co wyraża się we wzroście naliczonych emerytur w stosunku do МBK z 52% do 107%; jednak wielkość emerytur w obwodzie jest poniżej średniej krajowej; • rozwój opieki zdrowotnej mieszkańców, w przejawia się we wzroście liczby lekarzy wszystkich specjalności z 46,2 do 55,3 osób na 10 tys. mieszkańców i personelu pielęgniarskiego z 111,6 do 123,4 osób na 10 tys. mieszkańców (prawie dwukrotnie); te wskaźniki zamożności są najwyższe spośród innych obwodów kraju; jednak obciążenie ośrodków zdrowia w tym okresie wzrosło z 142 do 206 wizyt w ciągu zmiany na 10 tys. mieszkańców, co wskazuje na duże obciążenie lekarzy udzielających pierwszej pomocy medycznej; • poprawiły się warunki pracy osób pracujących, co znalazło odzwierciedlenie w redukcji wypadków przy pracy z 2,42 do 0,6 osób na 1 tys. pracowników; ponadto, zgodnie ze statystykami, w obwodzie nastąpił spadek oficjalnego poziomu bezrobocia z 3,1 dо 1,1%, jednak liczba ta nie odzwierciedla rzeczywistego poziomu bezrobocia, ponieważ podczas obliczania ilości bezrobotnych w kraju nie uwzględniono ukrytego bezrobocia; jest to związane z niskim zasiłkiem dla bezrobotnych i obowiązkiem uczestniczenia zarejestrowanych bezrobotnych w pracach społecznych; średni zasiłek dla bezrobotnych w latach 2008–2009 wynosił 45400 RUB (około 15 USD). Jest to znacznie poniżej stanu ubóstwa ustanowionego przez ONZ (2 USD dziennie); jest to też najniższy zasiłek w przestrzeni postradzieckiej; • od 1995 do 2006 roku w obwodzie wciąż rosła przestępczość, a od 2007 roku obserwuje się jej spadek; w analizowanym okresie współczynnik przestępczości (liczba przestępstw na 100 tys. mieszkańców) wzrósł z 81 do 124 przestępstw na 1 tys. mieszkańców; jednak w porównaniu z innymi obwodami kraju, obwód grodzieński jest jednym z najbezpieczniejszych miejsc do życia (niższy poziom przestępczości jest tylko w obwodzie brzeskim)2 Kolejny składnik jakości życia ludności charakteryzuje potencjał demograficzny posiadany przez ludność regionu, który jest określany poprzez wskaźniki długowieczności, współczynnik urodzeń, umieralności, reprodukcji, składu jakościowego i mobilności przestrzennej ludności. W obwodzie grodzieńskim od 1993 Регионы Республики Беларусь 2010: стат. сб./ Нац. стат. комитет РБ; ред. кол. В.И. Зиновский [и др.]. – Минск, 2009, c. 25, 86, 93, 95, 396, 198–199; Социальное положение и уровень жизни населения Республики Беларусь 2010: Стат. сб./ Нац. стат. ком. РБ; пред. ред. кол. Е.И. Кухаревич. – Минск, 2010; c. 313. 2 – 199 – roku obserwuje się przekroczenie ilości zgonów nad ilością urodzeń. Prowadzi to do stopniowego zmniejszania się populacji. Liczba ludności w Grodnie, co prawda nieznacznie rośnie, to we wszystkich obszarach obwodu stopniowo się zmniejsza. Obwód grodzieński jest najmniejszym z regionów Białorusi, w 2009 roku odsetek ludności wynosił 11,3% ludności kraju lub 1,08 mln osób. W okresie 1995– 2009 liczba ludności zmniejszyła się o 730 tys. osób. Pomimo pojawiających się od 2006 roku pozytywnych zmian w dziedzinie zwiększenia wskaźnika urodzeń, długości życia i zmniejszenia śmiertelności spowodowanej chorobami, cechami charakterystycznymi, kształtującymi jakość ludności regionu grodzieńskiego, są: • starzenie się społeczeństwa – w regionie zmniejszyła się liczba młodych osób (w 1995 roku odsetek młodzieży do 15 lat wynosił 23,1%, w 2009 roku – 15,8%), a od 2004 roku nieznacznie wzrósł odsetek osób w wieku emerytalnym, z 21,1% do 21,8%; • wysoka śmiertelność mieszkańców z powodu chorób układu krążenia oraz układu trawiennego – w regionie w badanym okresie wzrósł poziom śmiertelności spowodowanej chorobami układu krążenia z 758,5 do 868 na 100 tys. mieszkańców (w porównaniu z innymi regionami kraju jest wyższa tylko w okręgu mińskim – 893,3); wzrosła liczba zgonów z powodu chorób układu trawiennego z 28,8 do 64,3 na 100 tys. ludności; okres 1995–2009 roku cechuje najwyższy wskaźnik śmiertelności w tej grupie chorób, w tym wśród innych regionów republiki; • wysoki poziom śmiertelności z powodów społeczno-psychologicznych – zgonów z powodu samobójstw, przy czym wśród mężczyzn prawie 6 razy więcej niż wśród kobiet, na wsi 2 razy więcej niż w miastach, w omawianym okresie zmniejszyła się liczba samobójstw z 34,5 do 29,6 przypadków na 100 tys. ludności; poziom ten jest nadal wysoki, choć w skali kraju obwód ma średni wskaźnik; zgodnie z normami międzynarodowymi średnia światowa wynosi 16 przypadków, podczas gdy średnia europejska – 17; • obniżenie umieralności wśród niemowląt z 14,5 do 4,1 osób na 1 tys. urodzeń – wartość tego wskaźnika jest porównywalna z tak wysoko rozwiniętymi krajami jak Wielka Brytania, USA i Polska; • zwiększenie liczby pacjentów z alkoholizmem i psychozami alkoholowymi – w badanym okresie ma związek ze zwiększeniem konsumpcji alkoholu przez mieszkańców; tylko w ciągu 2009 roku częstotliwość występowania tych chorób wzrosła o 431 osób (w 2008 roku – 3,73 tys., w 2009 roku – 4,16 tys.); • wzrost średniej długości życia mieszkańców o 2 lata (z 68,5 do 70,5 lat); • niewielki odpływ ludności z obwodu. Główna migracja następuje do miasta Mińska oraz obwodu mińskiego. Częściowo odpływ ten, który obserwowano na przestrzeni lat, był kompensowany dodatnim saldem z krajami: Rosją, Ukrainą, Polską i Litwą. W ogólnym potoku migracji podstawowa część migracyjnych przemieszczeń odbywała się wewnątrz obwodu między rejonami administracyjnymi, a także wewnątrz rejonów między – 200 – miastami a wsiami. W wyniku tych przemieszczeń każdego roku liczba ludności wiejskiej malała głównie kosztem młodzieży3. Komponent wykształcenie i kultura odzwierciedla poziom wykształcenia ludności, ilość mieszkańców zdolnych do pracy, jakość rozwoju kulturalnego i intelektualnego. W badanym okresie w obwodzie wzrosło wykształcenie ludności, które wyraziło się zwiększeniem liczebności studentów w wyższych uczelniach z 12,7 tys. osób w 1995 roku do 30,1 tys. osób w 2009 roku oraz uczniów zdobywających średnie specjalistyczne wykształcenie z 13,1 do 19,4 tys. osób, a także części pracowników z wyższym wykształceniem w organizacjach z 15% w 1995 roku do 21,2% w 2008 roku i średnim specjalistycznym wykształceniem z 20,7% do 24,6% w tym samym okresie4. W obwodzie, jak i w całym kraju daje się zauważyć wysoki odsetek rozwodów ludności, który w stosunku do ślubów wzrósł w porównaniu z latami 1980–1990 o około 10%. Jednak mieszkańców obwodu grodzieńskiego cechują wyższe wartości w stosunku do rodziny i relacji rodzinnych w porównaniu z innymi regionami republiki, co ma wpływ na stabilność małżeństwa (w 2009 roku w obwodzie grodzieńskim było 40% rozwodów w stosunku do ślubów, w Mińsku – 47%)5. W obwodzie zaznaczyła się tendencja niedostatecznej konsumpcji duchowych i kulturalnych dóbr przez mieszkańców, która odbiła się na spędzaniu wolnego czasu przez mieszkańców. W badanym okresie, w porównaniu z innymi regionami kraju liczba wyjść do teatrów zmniejszyła się z 288 do 201,5 tys. rocznie, a do muzeów z 493,7 do 369,6 tyś. rocznie (na przykład, w obwodzie homelskim te wskaźniki wzrosły co najmniej trzykrotnie, w Mińsku – o 1,7 razy). W całym kraju odwiedzanie instytucji kultury wzrosło z 1,78 mln w 1995 roku do 1,93 mln rocznie w 2009 roku. Oprócz tego, zaczynając od 2000 roku w obwodzie zmniejszyła się liczba wyjść do kin prawie o połowę z 911,5 tys. w 2000 roku do 472,6 tys. w 2009 roku. Niezdolność mieszkańców do organizowania swego odpoczynku kulturalnego ma odzwierciedlenie w wysokim odsetku zachorowań na chorobę alkoholową w regionie (jest on wyższy niż średnia wartość w kraju w ciągu badanego okresu)6. Środowisko zamieszkania także wywiera wpływ na jakość życia człowieka. Spośród podstawowych ekologicznych problemów Białorusi i obwodu grodzieńskiego można wyodrębnić następujące: po pierwsze, radioaktywne skażenie terytorium; po drugie – powietrza atmosferycznego; po trzecie – wód powierzchniowych. Obwód grodzieński jako jeden z niewielu nie ucierpiał dotkliwie w wyniku awarii w czarnobylskiej elektrowni atomowej. Według danych z 2009 roku udział obszaРегионы Республики Беларусь 2010: стат. сб./ Нац. стат. комитет РБ; ред. кол. В.И. Зиновский [и др.]. – Минск, 2009, c. 73, 74, 224. 4 Регионы Республики Беларусь 2010: стат. сб./ Нац. стат. комитет РБ; ред. кол. В.И. Зиновский [и др.]. – Минск, 2009, c. 146. 5 Саати, Т. Принятие решений. Метод анализа иерархий, перевод с англ. Р.Г. Вачнадзе / Т. Саати. – М.: Радио и связь, 1993, c. 65 – 66. 6 Регионы Республики Беларусь 2010: стат. сб./ Нац. стат. комитет РБ; ред. кол. В.И. Зиновский [и др.]. – Минск, 2009, c. 187 – 188. 3 – 201 – ru zanieczyszczonego radioaktywnym cezem 137 w obwodzie grodzieńskim wynosi 5,4%. Liczba osób zamieszkałych na terenach zanieczyszczonych zmniejszyła się z 26 tys. w 1995 roku do 19,8 tys. osób w roku 20087. W okresie od 1995 roku do 2009 roku w obwodzie dawał się zauważyć wzrost emisji środków zanieczyszczających ze źródeł stacjonarnych do atmosfery na mieszkańca z 30 kg do 41 kg rocznie i zmniejszenie emisji ze źródeł niestacjonarnych z 183,6 kg do 140 kg. Przeciętnie udział niestacjonarnych źródeł w regionie wynosił około 80% wszystkich emisji. Spośród wszystkich obwodów republiki wielkość tych emisji na mieszkańca jest najwyższa8. Innym problemem ekologicznym jest zanieczyszczenie wody. Jako miernik zanieczyszczenia wód powierzchniowych w regionie weźmiemy względny wskaźnik, który wskazuje udział zanieczyszczonych ścieków odprowadzanych do powierzchniowych zbiorników. W obwodzie w analizowanym okresie spadł on z 4,1% do 0%9. Analiza tendencji w zakresie jakości życia mieszkańców w regionie pomogła określić szereg kwestii, na których powinny skoncentrować się władze regionu, co według autorów, pozwoli pomnożyć społeczny i gospodarczy efekt przemian i procesów ekonomicznych zachodzących w regionie. Należą do nich: stworzenie warunków do zmniejszenia umieralności mieszkańców z powodu chorób układu krążenia, układu pokarmowego i samobójstw, zmniejszenia nadużywania przez mieszkańców regionu alkoholu poprzez stworzenie obowiązkowych środków profilaktycznych oraz poprawa funkcjonowania ośrodków zdrowia, rozwój wypoczynku kulturalnego i wypoczynku w regionie, prowadzenia działań skierowanych na wzmocnienie rodziny i wartości kulturowych. Analiza porównawcza jakości życia mieszkańców obwodu z innymi regionami republiki pozwoliła wyodrębnić szereg szczegółów. Po pierwsze, ludność regionu grodzieńskiego ma najwyższy dochód na mieszkańca w kraju po Mińsku, który ukształtował się nie w wyniku wysokich płac w regionie, ale ze względu na dużą liczbę innych (ukrytych) dochodów (24, 7%). Po drugie, obwód grodzieński prowadzi wśród innych obwodów pod względem liczby samochodów na 1 tys. mieszkańców i powierzchni mieszkań przypadających na 1 mieszkańca. Po trzecie, wysoki poziom przychodów wpłynął na popyt konsumpcyjny mieszkańców, co jest potwierdzone przez najwyższy wolumen sprzedaży detalicznej do MBK na jednego mieszkańca oraz niski odsetek osób niezamożnych wśród innych obwodów. Po czwarte, w regionie jest wysoki poziom opieki medycznej, region zajmuje pierwsze miejsce pod względem liczby lekarzy w porównaniu z innymi obwodami Социальное положение и уровень жизни населения Республики Беларусь 2010: Стат. сб./ Нац. стат. ком. РБ; пред. ред. кол. Е.И. Кухаревич. – Минск, 2010,c. 186. 8 Регионы Республики Беларусь 2010: стат. сб./ Нац. стат. комитет РБ; ред. кол. В.И. Зиновский [и др.]. – Минск, 2009, c. 239. 9 Социальное положение и уровень жизни населения Республики Беларусь 2010: Стат. сб./ Нац. стат. ком. РБ; пред. ред. кол. Е.И. Кухаревич. – Минск, 2010, c. 185. 7 – 202 – i drugie pod względem zaopatrzenia w łóżka szpitalne. Po piąte, w regionie jest wysoki odsetek pracowników z wyższym i średnim specjalistycznym wykształceniem w organizacjach. Po szóste, w obwodzie jest niski poziom przestępczości, niższy poziom występuje tylko w obwodzie brzeskim. Po siódme, niski wskaźnik rozwodów w porównaniu do innych regionów świadczy o większym poszanowaniu rodziny w okręgu grodzieńskim. Powyższe badania pozwoliły wyszczególnić szereg czynników mających negatywny wpływ na jakość życia mieszkańców w obwodzie grodzieńskim. Są to: • postępujący proces starzenia się i depopulacji ludności; • wysoka śmiertelność z powodu chorób układu krążenia i układu trawiennego, w porównaniu z innymi obszarami; • zwiększenie konsumpcji napojów alkoholowych, wynikiem czego jest wzrost liczby pacjentów korzystających z leczenia odwykowego; • wysoki poziom innych (ukrytych) dochodów mieszkańców obwodu; • zmiany spędzania czasu wolnego przez mieszkańców obwodu spowodowały zmniejszenie liczby osób odwiedzających teatry i muzea; • słabe zdrowie psychiczne mieszkańców wyrażone wysokim poziomem samobójstw; • wzrost emisji zanieczyszczeń do atmosfery z różnych źródeł w ostatnich latach. 11.2. Budowa zintegrowanego wskaźnika jakości życia ludności 11.2.1. System wskaźników jakości życia ludności RB Do budowy zintegrowanego indykatora został opracowany system wskaźników jakości życia mieszkańców w regionach Białorusi. System tworzy 5 komponentów, łączących 28 wskaźników. Opracowany system wskaźników obejmuje okres 14 lat10. System jest tworzony ze wskaźników regionów Białorusi, a mianowicie: obwodów republiki i Mińska w latach 1995–2008. Wskaźniki odpowiadają następującym wymaganiom: dostępności, porównywalności w dynamice, autentyczności. Przykładowo, wszystkie wskaźniki wartości przedstawiono w porównywalnych w czasie wielkościach, w efekcie ich przeliczenia w stosunku do minimalnego budżetu konsumenta. 1. Zamożność mieszkańców: • stosunek przychodów do MBK (na koniec roku); • stosunek przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia do MBK; • liczba samochodów w użytku prywatnym (na 1 tys. mieszkańców); Зенькова, А.В. Многофакторная модель оценки качества жизни населения в регионах Беларуси / А.В. Зенькова // Вестник Коми Республиканской академии государственной службы и управления. Теория и практика управления. – Сыктывкар: КРАГСиУ, 2010. – №8 (13). 10 – 203 – • łączna powierzchnia substancji mieszkaniowej na jednego mieszkańca [m²]; • stosunki obrotów detalicznych i usług opłacanych per capita do MBK; • odsetek ludności z dochodami poniżej minimum socjalnego [%]. 2. 3. Jakość sfery społecznej: • liczba ofiar ze skutkiem śmiertelnym lub z utratą zdolności do pracy na 1 dzień roboczy i więcej na 1 tys. pracujących, wśród osób pracujących w produkcji; • stosunek średniej wysokości emerytur do MBK; • liczba przestępstw na 100 tys. osób; • liczba lekarzy i łóżek szpitalnych na 10 tys. mieszkańców. Jakość ludności: oczekiwana długość życia (w latach); współczynnik urodzeń; śmiertelność wśród niemowląt (osób na 1 tys. urodzeń); liczba zgonów z powodu nowotworów, chorób krążenia, samobójstw (na 100 tys. mieszkańców); • bilans migracji. • • • • 4. Jakość ekosystemu: • część skażonych obszarów przez radionuklidy w stosunku do ogólnej powierzchni regionu; • masa szkodliwych substancji emitowanych do atmosfery ze źródeł stacjonarnych, średnia na mieszkańca [kg]; • masa szkodliwych substancji emitowanych do atmosfery ze źródeł mobilnych, średnia na mieszkańca [kg]; • część zanieczyszczonej wody w łącznej ilości ścieków wprowadzanych do zbiorników powierzchniowych [%]. 5. Wykształcenie i kultura ludności: • odsetek pracowników z wyższym i średnim specjalistycznym wykształceniem w organizacjach; • liczba studentów w uczelniach wyższych na 10 tys. mieszkańców; • liczba wyjść do teatrów i muzeów na 1 tys. mieszkańców; • stosunek rozwodów do ślubów na 1 tys. mieszkańców rocznie [%]. – 204 – 11.2.2. Kształcenie zintegrowanego wskaźnika jakości życia mieszkańców Proponowany system zawiera wskaźniki mierzone w kategoriach względnych. Jednakże jednostki miary są różne, w związku z tym, wszystkie wskaźniki zostały zmniejszone do pojedynczej skali pomiaru w przedziale [0–1], aby przekształcić postać do sensu „więcej znaczy lepiej”, a następnie przemnożyć je przez współczynniki wagowe. Aby znaleźć wagę wyjściowych wskaźników, użyto metody rzeczoznawczej wykorzystywanej do rozwiązywania problemów wielokryterialnych – metody analizy hierarchii11. W roli ekspertów występowali pracownicy Grodzieńskiego państwowego uniwersytetu i Instytutu Ekonomii Narodowej Akademii Nauk Białorusi.12 Rysunek 11.1. Zintegrowane wskaźniki jakości życia mieszkańców w regionach Białorusi Figure 11.1. Integrated indicators of life quality of inhabitants in the regions of Belarus Źródło: opracowanie własne na podstawie: Население Республики Беларусь 2009: стат. сб. / Нац. стат. комитет РБ; ред. кол. Е.И. Кухаревич [и др.]. – Минск, 2009; Регионы Республики Беларусь 2002: стат. сб./ Нац. стат. комитет РБ; ред. кол. В.И. Зиновский [и др.]. – Минск, 2002; Регионы Республики Беларусь 2010: стат. сб./ Нац. стат. комитет РБ; ред. кол. В.И. Зиновский [и др.]. – Минск, 2009; Социальное положение и уровень жизни населения Республики Беларусь 2010: Стат. сб./ Нац. стат. ком. РБ; пред. ред. кол. Е.И. Кухаревич. – Минск, 2010. Саати, Т. Принятие решений. Метод анализа иерархий, перевод с англ. Р.Г. Вачнадзе / Т. Саати. – М.: Радио и связь, 1993, c. 49–55. 12 Зенькова, А.В. Методический инструментарий оценки качества жизни населения / А.В. Зенькова // Труды МИУ №1 (9), 2009, c. 153. 11 – 205 – Zasugerowano, że elementy w strukturze kategorii „jakość życia ludności” są równoznaczne (współczynnik masy każdego ze składników 0,2). Zintegrowany wskaźnik jakości życia ludności został obliczony przy pomocy dodatków splotu, o których mowa w tej publikacji. Jego jednostka otrzymuje ocenę od 0 do 100. Tak więc, im wyższy otrzymany wynik, tym lepsza jakość życia w regionie. Otrzymane wyniki przedstawiono na rysunku 9.1. W okresie 1995–2008 roku Mińsk prowadził z dużym wyprzedzeniem, następnie zachodnie regiony kraju, a niezmiennym outsiderem był obwód homelski. Przy czym „przepaść” między jakością życia mieszkańców stolicy i średnimi standardami życia w regionach przez cały okres badania wzrosła z 18, 1 do 26,5 punktów. Pozytywną tendencją stał się ciągły wzrost jakości życia ludności we wszystkich regionach republiki. 11.3. Strategia na rzecz poprawy jakości życia mieszkańców w regionach Białorusi 11.3.1. Modele ekonometryczne zintegrowanej oceny jakości życia w regionach Białorusi Przeprowadzono analizę czynników, które miały największy wpływ na zintegrowany wskaźnik jakości życia mieszkańców. W tym celu skonstruowano modele ekonometryczne łączące zintegrowany wskaźnik z danymi wyjściowymi. Ponieważ statystycznie zależne parametry nie mogą zostać włączone do jednego modelu, zbadano przede wszystkim macierz korelacji wskaźników wyjściowych i wyodrębniono grupy wskaźników, które nie miały ścisłych związków ze sobą. Następnie, za pomocą stopniowej regresji zbudowano modele (1–2). R 36,58 1,84 x1 0,06 x 2 0, 44x 3 0,28 x 4 0,07 x 5 , (1) 10 16 1016 0,0001 0,044 9 10 5 0,0004 R 35,1 0,05 x 6 0,22 x 7 1,32 x 8 0,0 9 x 9 0,78 x10 9108 410 4 10 16 8103 8106 (2) 7103 gdzie: R – zintegrowany wskaźnik jakości życia mieszkańców; x1 – śmiertelność wśród niemowląt na 1 tys. mieszkańców; x2 – stosunek dochodu na jednego mieszkańca do MBK; x3 – udział pracowników posiadających wyższe wykształcenie w organizacjach; x4 – ilość lekarzy wszystkich specjalności na 10 tys. mieszkańców; – 206 – x5 x6 x7 x8 x9 x10 – masa zanieczyszczeń emitowanych do atmosfery ze źródeł mobilnych, średnia na jednego mieszkańca; – liczba zgonów z powodu chorób układu krążenia na 100 tys. mieszkańców; – stosunek przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia do MBK; – udział pracowników z wykształceniem średnim specjalistycznym w organizacjach; – liczba przestępstw na 10 tys. osób; – udział zanieczyszczonej wody w łącznej ilości ścieków wprowadzanych do powierzchniowych zbiorników wodnych. W modelu (1) współczynnik korelacji R = 0,96, współczynnik determinacji R2 = 0,92, p < 10–16. Pozostałości modelu (1) spełniają przesłanki MNK (metoda najmniejszych kwadratów). Brak autokorelacji w pozostałościach r1 = 0,06; statystyki Durbina-Watsona DW = 1,83. Pozostałości normalne i homoskedastyczne. Wszystkie współczynniki regresji wysoce wiarygodne (p < 0,05). Dla modelu (2) współczynnik korelacji R = 0,92, współczynnik determinacji R2 = 0,84, p < 10–16. Pozostałości modelu (2) spełniają przesłanki MNK. Brak autokorelacji w pozostałościach r1 = 0,16; statystyki Durbina-Watsona DW = 1,66. Pozostałości normalne i homoskedastyczne. Współczynniki również są wiarygodne (p < 0,01). Na podstawie współczynników wiarygodności modeli (1–2) można wyciągnąć wniosek o wpływie uwzględnionych w modelu czynników na jakość życia w regionach Białorusi w latach: 1995–2008. Zgodnie z modelem (1) największy wpływ na przewidywanie R ma wskaźnik współczynnik śmiertelności wśród niemowląt, następnie dostęp do lekarzy wszystkich specjalności, stosunek dochodu pieniężnego mieszkańców do MBK, masy zanieczyszczeń emitowanych do atmosfery, odsetek pracowników z wyższym wykształceniem. Zgodnie z modelem (2) największy wpływ na przewidywanie R ma wskaźnik stosunek średniego miesięcznego wynagrodzenia do MBK, a następnie „liczba przestępstw na 100 tys. mieszkańców, liczba zgonów z powodu chorób układu krążenia na 100 tys. ludzi, udział zanieczyszczonej wody, wykształcenie średnie specjalistyczne. Za pomocą modeli (1–2) można dokonać prognoz analitycznych zmian wskaźnika zintegrowanego jakości życia ludności średnio w regionach kraju przy zmianie wartości jednego ze współczynników na 1 jednostkę (przy stałej wartości innych). Na przykład, przy zmniejszeniu współczynnika śmiertelności wśród niemowląt na jednostkę, jakość życia wzrośnie o 1,84 punktów; przy zwiększeniu udziału pracowników z wykształceniem średnim specjalistycznym o 1% w organizacjach, jakość życia wzrośnie o 1,32 punkty. Można stwierdzić, że na zmianę jakości życia mieszkańców przede wszystkim wpłynęły wskaźniki ochrony zdrowia i dochodów mieszkańców. Znaczący wpływ również miały wskaźniki ekologiczne i wykształcenie społeczeństwa. Zmiana tych wskaźników nie jest jednokierunkowa. W badanym okresie spadła śmiertelność – 207 – wśród niemowląt, ale ilość zgonów z powodu chorób układu krążenia wzrosła. Co prawda, wzrósł poziom wykształcenia społeczeństwa, ale zwiększyła się emisja do atmosfery ze źródeł stacjonarnych, nastąpił wzrost przestępczości. 11.3.2. Modele ekonometryczne oceny zintegrowanej jakości życia mieszkańców obwodu grodzieńskiego W celu przeanalizowania czynników, które miały największy wpływ na zmianę jakości życia ludności obwodu grodzieńskiego, zostały wyodrębnione oceny zintegrowane każdego badanego roku. Następnie wykonano modele ekonometryczne łączące te oceny i wskaźniki wyjściowe (3–4). Rˆ грод 36,77 0,45 x1 10 16 0,04 0,17 x 2 0,06x 3 0,03 x 4 , 0,000001 0,003 Rˆ грод 108,3 1,43 x 5 0,06 x 6 0,0 5x 3 3,13 x 7 108 gdzie: Rgrod x1 x2 x3 x4 0,0001 410 14 – – – – – 0,0001 (3) 0,02 (4) 4108 zintegrowana ocena jakości życia mieszkańców obwodu grodzieńskiego; śmiertelność niemowląt na 1 000 mieszkańców; stosunek średniej miesięcznej wypłaty do MBK; ilość przestępstw na 10 000 osób; udział zanieczyszczonej wody w łącznej ilości ścieków wprowadzanych do powierzchniowych zbiorników wodnych; x5 – prognozowana długość życia; x6 – stosunek średniego dochodu na jednego mieszkańca do MBK; x7 – udział pracowników posiadających wyższe wykształcenie w organizacjach. Dla modelu (3) współczynnik korelacji R = 0,99, współczynnik determinacji R2 = 0,99, p<10–16. Pozostałości modelu (3) spełniają przesłanki МNК. Wszystkie współczynniki regresji są dokładne (p<0,05). Dla modelu (4) współczynnik korelacji R = 0,99, współczynnik determinacji R2 = 0,99, p<10–16. Pozostałości modelu (4) spełniają przesłanki МNК. Wszystkie współczynniki regresji są wysoce wiarygodne (p<0,0001). W ten sposób skonstruowane modele są odpowiednie. Na podstawie wiarygodności współczynników modeli (3–4) można wyciągnąć wniosek o wpływie wchodzących do modelu czynników na jakość życia ludności w obwodzie grodzieńskim w okresie 1995–2008 roku. W modelu (3) największy wkład do przewidywania Rgrod ma wskaźnik stosunek średniego miesięcznego wynagrodzenia do MBK, a następnie liczba przestępstw na 100 tys. mieszkańców, udział zanieczyszczonej wody oraz współczynnik śmiertelności wśród niemowląt . – 208 – W modelu (4) największy wpływ na przewidywanie Rgrod ma wskaźnik stosunek średniego dochodu pieniężnego na jednego mieszkańca do MBK, następnie udział pracowników z wykształceniem wyższym w organizacjach, prognozowana długość życia oraz ilość przestępstw na 100 tyś. osób. Za pomocą skonstruowanych modeli (3–4) można wykonać prognozę analityczną zmiany zintegrowanego wskaźnika jakości życia mieszkańców obwodu grodzieńskiego przy zmianie wartości jednego z czynników na 1 jednostkę (przy ustalonych wartościach innych czynników). Podczas zwiększania udziału pracowników z wykształceniem wyższym o 1% w organizacji jakość życia wzrośnie o 3,13 punktów, przy wzroście średniej długości życia ludności o 1 rok jakość życia wzrośnie o 1,43 punkty; podczas zmniejszania współczynnika śmiertelności noworodków o jednostkę jakość życia wzrośnie o 0,45 punktów; przy zwiększeniu stosunku wzajemnego średniego wynagrodzenia miesięcznego do MBK o 1% jakość życia mieszkańców wzrośnie o 0, 17 punktów. Skonstruowane modele pokazują, że poprawa jakości życia mieszkańców obwodu grodzieńskiego w okresie 1995–2008 roku nastąpiła głównie z powodu wzrostu średniego miesięcznego wynagrodzenia i dochodów pieniężnych mieszkańców oraz wzrostu edukacji społeczeństwa i prognozowanej długości życia, zmniejszenia śmiertelności wśród niemowląt. Jej spadek jest wynikiem wzrostu przestępczości. 11.3.3. System kierowania jakością życia mieszkańców regionu W celach podniesienia jakości życia narodu białoruskiego, przewidującego wzrost gospodarczy i zapewnienie konkurencyjności, modernizacji produkcji na bazie aktywnego wdrażania najnowszych technologii, dynamicznego rozwoju nauki i edukacji, wzrost dobrobytu ludności, udoskonalenia kultury stosunków międzyludzkich, na mocy Dekretu Prezydenckiego Republiki Białoruś rok 2010 został ogłoszony Rokiem jakości13. Publiczne władze państwowe i organizacje mają opracować i wdrożyć skuteczne środki, które pozwolą znacznie poprawić jakość życia mieszkańców. Dlatego do analizy, zarządzania i kontroli procesu jakości życia potrzebne jest stworzenie systemu zarządzania jakością życia ludności okręgu grodzieńskiego. Zarządzanie jakością życia mieszkańców regionu jest to stały, systematyczny, celowy proces oddziaływania na czynniki i warunki, które gwarantują podniesienie jakości życia, spełniając wszystkie istotne wymagania ludności. System zarządzania jakością życia to połączenie organów kierujących (osób) oraz obiektów kierowania, metod, przedsięwzięć, środków i narzędzi niezbędnych do osiągnięcia i utrzymania wysokiego poziomu jakości życia mieszkańców. 13 Указ Президента Республики Беларусь № 671 от 31.12. 2009 г. – 209 – Opracowany system kierowania jakością życia ludności może być przedstawiony jako następujące bloki. 1. Cel stworzenia systemu zarządzania jakością życia ludności regionu, wyodrębnienie podmiotów i obiektów systemu. Celem stworzenia systemu zarządzania jakością życia jest maksymalizacja jakości życia mieszkańców obwodu grodzieńskiego oraz jej wyrównanie wewnątrz regionów, z uwzględnieniem minimalnego obciążenia ekologicznego. Podstawą systemu zarządzania jakością życia ludności regionu są interesy podmiotów. Interesy państwa, regionalnych władz i lokalnego samorządu ujawniają się w stabilnej i stałej poprawie jakości życia mieszkańców jako kluczowego czynnika rozwoju społeczno-gospodarczego regionu. Z punktu widzenia podmiotów gospodarowania różnymi formami własności, interes przejawia się w maksymalizacji zysku poziom którego zależy od stanu zdrowia, profesjonalizmu, wykształcenia i kultury pracowników, co jest osiągalne na skutek godnego wynagrodzenia, dobrych warunków pracy, obecności systemów stałego rozwoju człowieka oraz zarządzania jego potrzebami. Interesy ludności regionu przejawiają się na takim poziomie kierowania jakością życia, który zapewniałby godne życie, zaspokojenie potrzeby posiadania mieszkania, jakość środowiska i swobodny rozwój bez względu na płeć, status społeczny, narodowość i wiek. Podmioty zarządzania powinny w sobie zawierać: • na poziomie administracji obwodu: przywództwo Grodzieńskiego obwodowego komitetu wykonawczego w osobie jego przewodniczącego i zastępców, kierowników komitetów: gospodarki, pracy, zatrudnienia i ochrony socjalnej, architektury i budownictwa, rolnictwa i żywności; Kierowników ds. finansów, przemysłu, handlu i usług, pracy i wynagrodzenia, państwowej służby zatrudnienia, zdrowia, edukacji, kultury, kultury fizycznej, sportu i turystyki, pracy ideologicznej; Obwodowa Rada Deputowanych; • na poziomie jednostki koordynującej przeprowadzenie analizy, oceny i formułowania wniosków w celu poprawy jakości życia: Komitet gospodarczy obwodowego komitetu wykonawczego; • na poziomie regionalnym, jako wykonawcy: szefowie miejskich rejonowych komitetów wykonawczych, a także podległe im wydziały i służby; • podmioty gospodarcze o różnych formach własności w osobie kierowników i zastępców departamentów odpowiedzialnych za poprawę warunków pracy pracowników; • ludność regionu. Pod podmiotami zarządzania mamy na myśli formy realizacji podstawowych potrzeb ludności obwodu grodzieńskiego. Obecnie w literaturze naukowej, jak twierdzi polski psycholog K. Obuchowski, istnieje około 120 klasyfikacji potrzeb, które są realizowane w różnych formach14. Przykładowo, rozważmy Обуховский, К. Галактика потребностей. Психология влечения человека / пер. с польск. С.Э. Карпенка. – СПб.: Речь. – 2003, c. 51–52. 14 – 210 – 2. 3. 4. jedną z nich. Jedną z najważniejszych jest potrzeba zabezpieczenia materialnego, która może być wyrażona w następujących formach: minimalne normy społeczne (minimalny budżet konsumencki, budżet kosztów utrzymania, płacy minimalnej), wynagrodzenie pracowników fizycznych i biurowych, stypendia dla uczącej się młodzieży, emerytury ze względu na wiek lub posiadaną niepełnosprawność, zasiłki socjalne i inne. Formalizacja algorytmu oceny i budowy wieloczynnikowych modeli jakości życia mieszkańców obwodu grodzieńskiego. Na podstawie opracowanego przez autorów instrumentarium metodycznego w celu rozliczenia zintegrowanego wskaźnika jakości życia ludności i algorytmu budowy wieloczynnikowych modeli rozwoju jakości życia ludności obwodu grodzieńskiego opisanych wyżej i w pracach autorów,15 administracji obwodu zaleca się opracowanie normatywnych dokumentów i form w celu zebrania niezbędnej informacji i zainstalowania odpowiedniego oprogramowania. Zbiór wskaźników statystycznych (monitoring) niezbędnych do dokonania analizy i oceny jakości życia mieszkańców. Obserwacja systemowa mieszkańców i ich potrzeb dokonywana jest na poziomach regionalnym i rejonowym w departamentach i działach gospodarki miejskiej oraz rejonowych komitetów wykonawczych. Ważna jest regularność i dostępność otrzymywania informacji (miesięczna, kwartalna, półroczna, roczna). Jako źródła informacji muszą występować statystyki oficjalne oraz badania socjologiczne. Opracowanie otrzymanej informacji. Obliczenie zintegrowanej oceny jakości życia mieszkańców oraz zastosowanie metody głównych składowych w celu wyodrębnienia szeregu wskaźników (czynników), w sposób najbardziej wpływających na zróżnicowanie jakości życia mieszkańców rejonów obwodu, zgodnie z algorytmem załączonym16. Przetwarzanie otrzymanej informacji powinno zostać włączone do bieżących prac organów państwowej obwodo- Зенькова, А.В. Методический инструментарий оценки качества жизни населения / А.В. Зенькова // Труды МИУ №1 (9), 2009; Зенькова, А.В. Многофакторная модель оценки качества жизни населения в регионах Беларуси / А.В. Зенькова // Вестник Коми Республиканской академии государственной службы и управления. Теория и практика управления. – Сыктывкар: КРАГСиУ, 2010. – №8 (13); Зенькова, А.В. Основные факторы, влияющие на качество жизни населения Беларуси / А.В. Зенькова, В.И. Ляликова // Экономика и управление.– 2009. – №1 (17); Зенькова, А.В. Оценка и сравнение качества жизни населения в регионах Гродненской области / А.В. Зенькова // Экономика и управление №3(23), 2010. 16 Зенькова, А.В. Методический инструментарий оценки качества жизни населения / А.В. Зенькова // Труды МИУ №1 (9), 2009; Зенькова, А.В. Многофакторная модель оценки качества жизни населения в регионах Беларуси / А.В. Зенькова // Вестник Коми Республиканской академии государственной службы и управления. Теория и практика управления. – Сыктывкар: КРАГСиУ, 2010. – №8 (13); Зенькова, А.В. Основные факторы, влияющие на качество жизни населения Беларуси / А.В. Зенькова, В.И. Ляликова // Экономика и управление.– 2009. – №1 (17); Зенькова, А.В. Оценка и сравнение качества жизни населения в регионах Гродненской области / А.В. Зенькова // Экономика и управление №3(23), 2010. 15 – 211 – 5. 6. 7. 8. 9. wej i wykonawczej władzy rejonowej. W tym celu niezbędny będzie organ koordynujący i grupa osób w celu realizacji systemu zarządzania jakością życia mieszkańców. Zalecane jest wykorzystanie istniejących organów władzy w istniejących strukturach władzy Obwodowego Komitetu Wykonawczego obwodu grodzieńskiego, a mianowicie Obwodowego Gospodarczego Komitetu Wykonawczego. System składa się z zarządzania i wydziałów ekonomicznych miejskich i rejonowych komitetów wykonawczych miejskiego grodzieńskiego i rejonowych komitetów wykonawczych oraz administracji rejonów miasta Grodna. Pracownicy komitetu gospodarki powinny przeprowadzać analizę otrzymanych danych, dokonywać ocenę ilościową stopnia wpływu różnych czynników na kategorię jakości życia mieszkańców i dokonywać budowy i sprawdzenia modeli ekonometrycznych do oceny jakości życia mieszkańców obwodu grodzieńskiego. Przedstawienie wniosków i zaleceń, zmierzających do poprawy jakości życia, jako program rozwoju społeczno-gospodarczego regionu na podstawie przeprowadzonych badań. Na podstawie otrzymanych wyników badania pracownicy Komitetu gospodarki obwodowego komitetu wykonawczego wnoszą sugestie i zalecenia w projekcie Programu rozwoju społeczno-gospodarczego rozwoju obwodu grodzieńskiego poprzez poprawę jakości życia ludności w regionie. Alokacja środków finansowych na realizację działań na rzecz poprawy jakości. Kierownictwo obwodowego komitetu wykonawczego podejmuje decyzję o wygospodarowaniu środków finansowych z obwodowego lub republikańskiego budżetu na przedsięwzięcia skierowane na poprawę jakości życia. Uzgodnienie i zatwierdzenie programu rozwoju społeczno-gospodarczego obwodu grodzieńskiego z włączeniem środków w celu poprawy jakości życia mieszkańców. Koordynacja wszystkich planowanych działań następuje na wszystkich szczeblach władzy: prezydenta i rządu, Obwodowej Rady Deputowanych i kierownictwa komitetu wykonawczego obwodu. Realizacja działań mających na celu poprawę jakości życia mieszkańców. Za realizację działań odpowiedzialne są organy władzy miasta i regionalne komitety wykonawcze wraz z gospodarującymi podmiotami i ludnością obwodu. Monitorowanie skuteczności pracy systemu zarządzania jakością życia mieszkańców obwodu oraz dostosowanie systemu do zmieniających się potrzeb ludności i ograniczenia zasobów. W celu dokonania oceny rezultatów wykonania przedsięwzięć w regionie przez Komitet gospodarczy obwodowego komitetu wykonawczego sprawdzana jest skuteczność pracy systemu zarządzania jakością życia i dokonanie niezbędnych korekt, zgodnie ze zmieniającymi się potrzebami ludności przy ograniczonych zasobach. – 212 – *** Zgodnie z obliczonym wskaźnikiem zintegrowanym, wskazującym na wzrost jakości życia ludności regionów republiki w latach 1995–2008 dysproporcja między stolicą i obwodami kraju jest coraz większa. Ta luka w ciągu badanego okresu wzrosła średnio od 18,1 do 26,5 punktów. W regionie grodzieńskim w latach 2007–2008 jakość życia mieszkańców była najwyższa w porównaniu z innymi obwodami. Skonstruowano modele (1–2), opisujące różne czynniki wpływające na zintegrowany wskaźnik jakości życia mieszkańców w regionach Białorusi w okresie 1995–2008 roku. Wykazano, że poprawa jakości życia nastąpiła głównie z powodu wzrostu przeciętnej miesięcznej płacy i dochodów pieniężnych ludności, zmniejszenia śmiertelności wśród niemowląt, wzrostu wykształcenia ludności; pogorszenia jakości życia – ze względu na wzrost przestępczości, wzrost śmiertelności na choroby układu krążenia i emisji do atmosfery ze źródeł stacjonarnych. Skonstruowano modele (3–4) w celu opisania zintegrowanego wskaźnika jakości życia mieszkańców obwodu grodzieńskiego w okresie 1995–2008. Wykazano, że wzrost nastąpił przede wszystkim z powodu wzrostu przeciętnych płac miesięcznych i dochodów pieniężnych ludności, jak również wzrostu poziomu wykształcenia społeczeństwa i przewidywanej długości życia, zmniejszenia śmiertelności wśród niemowląt, a jej pogorszenie ze względu na wzrost przestępczości. Opracowano również system skierowany na poprawę jakości życia ludności obwodu grodzieńskiego.* 17 * Tłumaczenie artykułu: Irena Kamińska. – 213 – III WDRAŻANIE ZASAD ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W SEKTORZE ENERGETYKI IMPLEMENTATION OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT PRINCIPLES IN ENERGY SECTOR 12 Konrad Prandecki Założenia zrównoważonej polityki energetycznej Unii Europejskiej ASSUMPTIONS OF SUSTAINABLE ENERGY POLICY OF THE EUROPEAN UNION Abstract: After many years of unsuccessful attempts the common energy policy takes shape, indicating the aims for 2020 and even till mid-century. These actions occur in a fairly important point because Europe's energy sector requires urgent changes resulting from the need to renew the capacity and transmission and to reduce dependence on the import of energy resources. Additional challenge related to energy system is counteracting climate changes. It is important to assess how European policies intend to resolve these problems, respecting at the same time the principles of sustainable development. Indeed, the effective implementation of this concept in other areas of the economy will depend on its successful implementation in the energy sector. Key words: energy policy, European Union, energy development – 217 – W ostatnich latach Unia Europejska coraz intensywniej zmierza do realizacji od dawna planowanego zadania, jakim jest stworzenie wspólnej polityki energetycznej, bardzo istotnej ze względu na znaczenie energii w rozwoju cywilizacyjnym Europy. Polityka energetyczna nie powinna być przy tym traktowana jedynie jako instrument koordynacji współpracy pomiędzy państwami członkowskimi, ale również jako istotny przyczynek dla promocji trwałego rozwoju. Wynika to z podstawowego znaczenia tego sektora dla gospodarki i życia ludzi. Ponadto sektor objęty budowaną polityką w sposób istotny oddziałuje na wszystkie trzy podstawowe łady zrównoważonego rozwoju, czyli: gospodarczy, społeczny i środowiskowy. Dlatego skuteczne wdrażanie omawianej polityki może w znaczący sposób przyczynić się do osiągnięcia trwałego rozwoju w Unii Europejskiej. Analiza podstawowych założeń zrównoważonej polityki energetycznej Unii Europejskiej i umożliwi podjęcie próby odpowiedzi na pytanie, czy stanowi ona realną ścieżkę wdrażania zrównoważonego rozwoju. 12.1. Kierunki rozwoju energetyki Energia jest jednym z podstawowych czynników warunkujących rozwój cywilizacyjny ludzkości. Zapewnienie odpowiedniej podaży tego czynnika jest więc kluczowym elementem polityki gospodarczej, w tym zrównoważonego rozwoju. Istnieje wiele analiz dotyczących przyszłości światowej energetyki. Większość z nich pokazuje trendy jakie będą zachodzić w tym sektorze, na przykład wzrost udziału produkcji energii elektrycznej, lub zmiany w kierunku stworzenia niskoemisyjnej energetyki. Niewiele prognoz pokazuje te zjawiska za pomocą danych liczbowych. Na tym tle pozytywnie odróżniają się badania Międzynarodowej Agencji Energii (International Energy Agency – IEA)1. Najnowsze szacunki tej instytucji zostały przedstawione za pomocą trzech scenariuszy: • Current Policies Scenario – przedstawia utrzymanie dotychczasowych trendów w zakresie wykorzystania źródeł i konsumpcji energii; • New Policy Scenario – zakłada, że państwa podejmą szereg działań (już zapowiedzianych) na rzecz zmniejszenia presji sektora na środowisko; spowoduje to zmniejszenie konsumpcji oraz spadek udziału paliw kopalnych w produkcji energii; • 450 Scenario – dotyczy kreowania radykalnej, niskoemisyjnej polityki energetycznej, w celu utrzymania emisji gazów cieplarnianych liczonych w ekwiwalencie CO2 na poziomie do 450 ppm2. 1 2 World Energy Outlook 2010, International Energy Agency, Paris 2010. ppm – parts per million – ilość części na milion cząsteczek roztworu. – 218 – Z analiz wynika, że najbardziej prawdopodobny jest drugi z wyżej wymienionych scenariuszy. Porównując popyt na energię pierwotną w zależności od przewidywanej ścieżki rozwoju, można zauważyć znaczne różnice we wzroście konsumpcji tego dobra. Także porównanie zapotrzebowania w skali globalnej (rysunek 12.1) i w Unii Europejskiej (rysunek 12.2) pokazuje znaczne różnice w podejściu do tego sektora gospodarki. W szczególności jest to widoczne w przypadku odejścia od obecnie panujących trendów. Wspomniana różnica wynika z wysokiego poziomu świadomości ekologicznej społeczeństw krajów europejskich i istniejących tendencji w zakresie redukcji emisji gazów cieplarnianych. W przypadku krajów rozwijających się, w szczególności azjatyckich (w przeważającej mierze są one odpowiedzialne za wzrost światowego popytu), takie postawy nie są widoczne (zarówno wśród obywateli jak i rządzących). W przypadku najbardziej przyjaznego środowisku scenariusza można nawet zaobserwować spadek zapotrzebowania na energię pierwotną z 1749 Mtoe3 w 2008 roku, do 1665 Mtoe, czyli poziomu z początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Rysunek 12.1. Globalny popyt na energię pierwotną (Mtoe) Figure 12.1. Global demand for primary energy (Mtoe) 20 000 18 000 16 000 14 000 12 000 10 000 8 000 6 000 4 000 2 000 0 1990 2008 New Policies Scenario 2020 2030 Current Policies Scenario 2035 450 Scenario Źródło: Opracowanie własne na podstawie World Energy…, op. cit., s. 618–619. 3 Mtoe – million ton oleju ekwiwalentnego. – 219 – Rysunek 12.2. Popyt na energię pierwotną w krajach UE (Mtoe) Figure 12.2. Demand for primary energy in UE states (Mtoe) 1 850 1 800 1 750 1 700 1 650 1 600 1 550 1 500 1990 2008 New Policies Scenario 2020 2030 Current Policies Scenario 2035 450 Scenario Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ibidem., p. 638–639. Zmiany te zachodzą niezależnie od popytu na energię finalną, który w każdym przypadku będzie odnotowywać tendencję wzrostową. Skala tego zjawiska jest jednak odmienna. Analizując scenariusz nowej polityki, w przypadku świata można zaobserwować prawie dwukrotny wzrost zapotrzebowania (o około 84%). W krajach UE przyrost ten będzie się kształtował jedynie na poziomie 1,2% (tabela 12.1). Tabela 12.1. Popyt na energię finalną w scenariuszu New Policies Scenario (Mtoe) Table 12.1. Demand for final energy in the New Policies Scenario (Mtoe) LATA 1990 2008 2020 2030 2035 8 423 10 059 11 045 11 550 1 219 1 243 1 242 1 249 REGION POPYT W LATACH [MTOE] Świat 6 289 Unia Europejska 1 124 Źródło: ibidem, p. 618–639. – 220 – Polska odbiega w tym zakresie od standardów europejskich, ponieważ przewiduje się, że w latach 2010–2030 popyt na energię finalną wzrośnie o ponad 30% (rysunek 12.3). Zapewnienie dodatkowej ilości energii, uzupełnione o konieczność wymiany części mocy produkcyjnych, powoduje że nasz kraj staje w obliczu poważnego wyzwania. Z tego powodu gruntowna analiza celów polityki energetycznej UE staje się koniecznością. Rysunek 12.3. Popyt na energię pierwotną w Polsce [Mtoe] Figure 12.3. Demand for primary energy in Poland [Mtoe] Źródło: Prognoza zapotrzebowania na paliwa i energię do 2030 roku, w: Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009, s. 14. Europa stanowi największy na świecie regionalny rynek energetyczny, liczony zarówno pod względem liczby odbiorców (około 500 mln ludzi i 20 mln firm), jak i ilości konsumowanej energii (1808 Mtoe w 2007 roku)4. W swojej strukturze nie jest on jednorodny, ale można wyróżnić kilka prawidłowości. Jego cechą szczególną jest bardzo wysokie uzależnienie od importu energii pierwotnej. Według Eurostatu, w 2008 roku sięgało ono 54,8%5, czyli ponad połowa surowców energetycznych pochodzi spoza Wspólnoty. 4 5 Energy, transport and environment indicators, Eurostat, Luxembourg 2010, s. 39 Ibidem, s. 26. – 221 – Struktura wykorzystania energii pierwotnej w Unii Europejskiej jest podobna do innych regionów świata, to jest największy jest udział paliw kopalnych, które zaspokajają prawie 80% zapotrzebowania na energię (rysunek 12.4). Rysunek 12.4. Udział poszczególnych rodzajów paliw w produkcji energii w 2007 roku [%] Figure 12.4. Distribution of particular types of fuels in the production of energy in 2007 [%] Źródło: Europe’s energy position. Markets and supply, Market Observatory for Energy, European Union, Luxembourg 2010, p. 8. Warto zwrócić uwagę, że konsumpcja energii odbywa się w trzech podstawowych sektorach: transportowym (33%), gospodarstw domowych i usług (39%) oraz w przemyśle (28%). Szacuje się, że emisja gazów cieplarnianych związana z konsumpcją energii powoduje 80% produkcji tych substancji we Wspólnocie6. Większość tej emisji przypada na spalanie paliw w elektrowniach (ponad 30%) i w transporcie (około 19%), (tabela 12.2). 6 EU energy policy, Background for European Council 4.02.2011, Press Release, European Union, s. 2. – 222 – Tabela 12.2. Emisja gazów cieplarnianych w poszczególnych sektorach w 2008 roku Table 12.2. Emission of greenhouse gases in particular sectors in 2008 SEKTOR EMISJA [%] Spalanie paliw w produkcji energii 30,9 Spalanie paliw w przemyśle i budownictwie 12,5 Spalanie paliw w transporcie 19,5 Emisje lotne z paliw 1,7 Inne (energetyka) 14,7 Inne (poza energetyką) 20,9 Źródło: Energy, transport and environment indicators..., op.cit., p. 141. Jednak emisja gazów cieplarnianych w krajach Unii Europejskiej zmniejsza się. Średnio w porównaniu z 1990 rokiem nastąpiła 11% redukcja. Równolegle obserwuje się znaczący wzrost zanieczyszczenia gazami cieplarnianymi pochodzącymi z transportu, który w badanym okresie zwiększył się o 24%7. Powoduje to konieczność podjęcia bardziej radykalnych działań wobec tego obszaru aktywności ludzkiej, ponieważ dotychczasowe normy emisji nie powodują spodziewanych efektów ze względu na gwałtowny wzrost liczby pojazdów mechanicznych, w szczególności w transporcie samochodowym. Analizując dane statystyczne może wydawać się, że sektor energetyczny w Europie jest jednorodny. Jednakże taki sposób myślenia jest niezgodny z prawdą. Tradycyjnie, energetyka jest uważana za jeden z ważniejszych działów gospodarki, istotny dla bezpieczeństwa państwa. Z tego powodu o jego rozwoju w poszczególnych krajach decydują głównie względy polityczne, a nie gospodarcze. Kraje posiadające dostęp do określonego rodzaju surowców (możliwości wydobycia surowców, zdolności do produkcji energii lub łatwość zakupu paliw za granicą) inwestują w rozwój tego sektora. Dlatego też, w jednych krajach nastąpił rozwój energetyki atomowej (na przykład Francja), a w innych odnawialnych źródeł energii (na przykład Austria, Dania). Dostęp do zasobów warunkuje również poziom uzależnienia krajów od importu energii pierwotnej. Różnice polityczne pomiędzy krajami i znaczenie sektora dla bezpieczeństwa państw powodują również utrudnienia w budowie jednolitego rynku energetycznego, ponieważ poszczególne państwa nie były do tej pory zainteresowane integracją w tym zakresie. Ponadto, charakteryzując europejski rynek energii, warto pamiętać, że składa się on z elementów będących jednymi z najstarszych na świecie. Z tego powodu zarówno zdolności produkcyjne jak i sieci przesyłowe wymagają znacznych inwe7 Energy, transport and environment indicators…, op. cit. p. 141. – 223 – stycji. Szacuje się, że do 2020 roku na te cele będzie trzeba wydać około 1 bln EUR, z czego połowę należy przeznaczyć na sieci transportowe8. Instalacje produkcji energii również wymagają odbudowy. Wynika to z ich nadmiernej eksploatacji oraz z zastosowania przestarzałych technologii. Problem ten dotyczy nie tylko Polski, ale również wielu innych krajów europejskich, między innymi Niemiec, które muszą zastąpić wyłączane elektrownie atomowe innymi źródłami zaopatrzenia w energię. Szacuje się, że wymianą objęte może być około 30% europejskich mocy produkcyjnych. 12.2. Podstawowe założenia polityki energetycznej Unii Europejskiej Historia współpracy w sektorze energetyki jest na stałe wpisana w integrację europejską. Wystarczy tylko przypomnieć o podpisanym w 1951 roku Traktacie Paryskim w sprawie powstania Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, który jest uznawany za pierwszy instytucjonalny przejaw współpracy w ramach obecnej Unii Europejskiej, lub o Deklaracji z Mesyny z 1955 roku. Celem traktatu było wprowadzenie reguł handlu węglem, czyli podstawowym surowcem energetycznym połowy XX wieku, w szczególności w zakresie produkcji przemysłowej. Uzyskanie kontroli nad przepływem węgla i stali zapewniało nadzór nad produkcją zbrojeniową państw europejskich. Jednakże pomimo wielu późniejszych prób zacieśniania współpracy w sektorze energetyki, nie udało się stworzyć wspólnotowej polityki w tym zakresie. Wydarzenia ostatnich kilku lat spowodowały zmianę nastawienia państw europejskich i podjęcie zdecydowanych kroków na rzecz ściślejszej współpracy. Za pierwszą próbę można uznać Zieloną księgę z marca 2006 roku, w której zawarto pierwsze założenia wspólnotowych działań9. W tytule tego dokumentu podkreślono, że rozwój energetyki powinien opierać się na koncepcji trwałego rozwoju. Wynika to z zastosowania zapisów strategii lizbońskiej, a w szczególności strategii zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej, które zakładają wdrażanie koncepcji trwałego rozwoju do wszystkich polityk sektorowych. W Zielonej księdze położono nacisk na sześć głównych kierunków działania. Spośród nich warto wymienić: konkurencyjność, zrównoważony rozwój oraz innowacyjność sektora10. Działania, jakie przedstawiono w tym dokumencie mają za zadanie realizację trzech podstawowych celów: trwałości rozwoju energetyki, jej 8 Energy infrastructure. Priorities for 2020 and beyond, Directorate General for Energy, Luxembourg 2011, p. 8. 9 Komisja Wspólnot Europejskich, Zielona księga. Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii, KOM(2006) 105 wersja ostateczna. 10 Ibidem, s. 5. – 224 – konkurencyjności oraz bezpieczeństwa dostaw11. Mają być one wykonywane zarówno w wymiarze wewnętrznym, jak i na arenie międzynarodowej. Powyższe cele zostały potwierdzone w komunikacie Komisji ze stycznia 2007 roku Europejska Polityka Energetyczna12. Dokument ten proponuje powołanie wspólnotowej polityki energetycznej. Dodatkowo zapisano w nim cele strategiczne sięgające 2050 roku to jest redukcję emisji CO2 o 60–80% w stosunku do poziomu z 1990 roku. 13 Ten postulat został zapisany również w innej strategii opublikowanej tego samego dnia to jest w ograniczeniu globalnego ocieplenia o 2°C w perspektywie roku 2020 i dalszej14. W obu dokumentach powtórzono cele i zadania na najbliższe lata, jednakże w drugim z nich bardziej szczegółowo opisano wyzwania, jakie wiążą się ze zmianami klimatycznymi, uzasadniono konieczność przeciwdziałania im oraz w ogólny sposób przedstawiono koszty podjęcia działań oraz ich zaniechania. W obu tych dokumentach zapisano również propozycje działań dotyczących redukcji emisji CO2 do 2020 roku, obecnie powszechnie znanych pod nazwą pakietu klimatyczno-energetycznego. Działania zaproponowane w Europejskiej Polityce Energetycznej dotyczą przede wszystkim budowy wewnętrznego rynku energii, z czym wiąże się między innymi konieczność rozbudowy połączeń pomiędzy państwami oraz zapewnienie solidarności energetycznej w ramach Wspólnoty. Ponadto nacisk położono na wspomniane już działania w zakresie redukcji gazów cieplarnianych, w czym pomóc ma między innymi rozwój nowych technologii, w szczególności w zakresie wykorzystania źródeł odnawialnych oraz zwiększenie efektywności wykorzystania energii. Założenia Europejskiej Polityki Energetycznej nie spotkały się z powszechną akceptacją. Państwa Europy Zachodniej wykazywały niechęć do ograniczania swojej autonomii w zakresie kształtowania polityki, w szczególności w zakresie solidarności energetycznej. Nowi członkowie obawiali się wprowadzania twardych, restrykcyjnych zapisów dotyczących redukcji emisji gazów cieplarnianych. Ostatecznie na spotkaniach Rady Europejskiej udało się jedynie ustalić częściowe cele w tym zakresie. Zostały one zapisane w pakiecie klimatyczno-energetycznym. Nastąpiło to dopiero w grudniu 2008 roku. Założenia pakietu w skrócie można scharakteryzować jako 3×20, to jest: • wzrost o 20% efektywności wykorzystania energii w porównaniu do prognoz na 2020 roku; • obniżenie o 20% emisji gazów cieplarnianych do 2020 roku, w porównaniu ze stanem z 1990 roku; Ibidem, s. 19–20. Komisja Wspólnot Europejskich, Europejska Polityka Energetyczna, KOM (2007) 1 wersja ostateczna. 13 Ibidem s. 5. 14 Komisja Wspólnot Europejskich, Ograniczenie globalnego ocieplenia do 2°C w perspektywie roku 2020 i dalszej, KOM (2007) 2 wersja ostateczna. 11 12 – 225 – • osiągnięcie do 2020 roku przynajmniej 20% udziału odnawialnych źródeł energii (OZE) w ogólnym zużyciu energii pierwotnej Unii Europejskiej (w porównaniu z 6,5% obecnie).15 Powyższe zadania uznano za najważniejsze. Ich realizacja pozwala nie tylko na poprawę bezpieczeństwa energetycznego Unii Europejskiej, ale również na jednoczesny wzrost ochrony środowiska. Jednakże realizacja każdego z wyżej wymienionych celów wiąże się ze znacznym wysiłkiem finansowym i organizacyjnym, spoczywającym na barkach państw członkowskich, przedsiębiorstw oraz obywateli UE. Podjęte zobowiązania dotyczą całej Wspólnoty. W zakresie drugiego z wyżej wymienionych celów zapisano, że redukcja emisji może być powiększona nawet do 30%. Ma to nastąpić, gdy inne państwa świata również podejmą aktywną działalność na rzecz przeciwdziałania zmianom klimatycznym. Pomimo braku takich deklaracji ze strony innych krajów, liczne organizacje pozarządowe starają się wywrzeć presję na UE, aby wypełniła ten cel. Jednakże w maju 2010 roku Komisja Europejska wydała komunikat w sprawie możliwości zwiększenia poziomu redukcji emisji. Stwierdzono w nim, że zmiana nie jest rozważana ze względu na brak spełnienia przesłanek, jakie zostały zapisane w pakiecie, natomiast ocenie poddano koszty takiego przedsięwzięcia. Analiza ta bierze pod uwagę nie tylko finansowe aspekty zwiększenia redukcji emisji do 30%, ale również wskazuje i ocenia prawdopodobieństwo wystąpienia takich zjawisk, jak ucieczka emisji, ograniczenia w produkcji, utrata przewagi konkurencyjnej w porównaniu do innych regionów świata. Z przytoczonych danych wynika, że koszty wprowadzenia dalszej redukcji emisji CO2 nie byłyby o wiele większe od zakładanych w przypadku wypełnienia pierwotnych założeń pakietu16. Powyższe zobowiązanie dotyczy jedynie sektorów gospodarki objętych systemem handlu emisjami. W przypadku pozostałych sektorów zakłada się indywidualne rozwiązania. Najprościej można je scharakteryzować jako konieczność redukcji emisji w starych krajach członkowskich i możliwość zwiększenia dla nowych (tabela 12.3). Dodatkowo założono, że konkretne ustalenia mają dotyczyć rynku biopaliw, to jest określenia dla wszystkich krajów członkowskich minimalnego poziomu udziału tego produktu w 2020 roku, na 10% w transporcie. Z energią dla środowiska, dostęp: www.ec.europa.eu [data wejścia: 03–11–2010]. Komisja Wspólnot Europejskich, Analiza możliwości zwiększenia celu 20%-owej redukcji emisji gazów cieplarnianych oraz ocena ryzyka ucieczki emisji, KOM(2010) 265 wersja ostateczna. 15 16 – 226 – Tabela 12.3. Prawnie wiążące cele pakietu klimatyczno-energetycznego dla państw członkowskich w 2020 roku Table 12.3. Legally binding aims of climate and energy package for member states in 2020 PAŃSTWO CELE OGRANICZENIA W SEKTORACH NIEOBJĘTYCH EU ETS W STOSUNKU DO 2005 ROKU [%] UDZIAŁ ENERGII ODNAWIALNEJ W STRUKTURZE POPYTU NA ENERGIĘ W 2020 ROKU [%] AT -16.0 34 BE -15.0 13 BG 20.0 16 CY -5.0 13 CZ 9.0 13 DK -20.0 30 EE 11.0 25 FI -16.0 38 FR -14.0 23 DE -14.0 18 EL -4.0 18 HU 10.0 13 IE -20.0 16 IT -13.0 17 LV 17.0 42 LT 15.0 23 LU -20.0 11 MT 5.0 10 NL -16.0 14 PL 14.0 15 PT 1.0 31 RO 19.0 24 SK 13.0 14 SI 4.0 25 ES -10.0 20 SE -17.0 49 UK -16.0 15 Źródło: Z energią dla środowiska..., op.cit. – 227 – Zanim nastąpiło uchwalenie pakietu w grudniu 2007 roku, miało miejsce uchwalenie Traktatu Lizbońskiego. Wraz z jego wejściem w życie, w prawie pierwotnym UE znalazły się zapisy dotyczące energetyki (tytuł XXI, art. 194 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej). Tekst ten podkreśla konieczność zapewnienia funkcjonowania rynku energii, bezpieczeństwa jej dostaw, wspierania efektywności energetycznej oraz wspieranie wewnątrzwspólnotowych powiązań pomiędzy państwami17. Zapis ten stanowi podstawę stworzenia wspólnotowej polityki energetycznej. Nie oznacza to jednak, że wcześniejsze uchwalenie wspólnotowej polityki nie było możliwe. Wiązało się to jedynie z odpowiednim wykorzystaniem przepisów Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, a w szczególności dotyczących usług (art. 49–55), sieci transeuropejskich (tytuł XV, art. 154–156) oraz środowiska (tytuł XIX, art. 174–176). Pakiet klimatyczno-energetyczny, zatwierdzony 12 grudnia 2008 roku, do niedawna był traktowany jako podstawowy instrument kreowania polityki energetycznej ostatnich lat. W praktyce, akt ten to jedynie oświadczenie przywódców państw odnośnie kierunków działania, a faktyczne zobowiązania zostały określone w prawie wtórnym. Dyrektywy i decyzje powiązane z pakietem zostały uchwalone już 23 kwietnia 2009 roku. Takie tempo jest niezwykłe dla instytucji UE. Świadczy ono o wyjątkowej wadze, jaką instytucje wspólnotowe przywiązują do problemów klimatyczno energetycznych. O pilności tych inicjatyw świadczy również bardzo szybkie wejście w życie tych zapisów. Obowiązują one od dnia 25 czerwca 2009 roku. W efekcie państwa członkowskie miały niewiele czasu na dostosowanie się do zmian. Do aktów pakietu zalicza się: • Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/29/WE z dnia 23 kwietnia 2009 roku zmieniającą dyrektywę 2003/87/WE w celu usprawnienia i rozszerzenia wspólnotowego systemu handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych (dyrektywa EU ETS); • Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/31/WE z dnia 23 kwietnia 2009 roku w sprawie geologicznego składowania dwutlenku węgla oraz zmieniającą dyrektywę Rady 85/337/EWG, Euratom, dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/60/WE, 2001/80/WE, 2004/35/WE, 2006/12/WE 2008/1/WE i rozporządzenie (WE) nr 1013/2006 (dyrektywa CCS); • Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 roku w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniającą i w następstwie uchylającą dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE (dyrektywa OZE); • Decyzję Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2009/406/WE z dnia 23 kwietnia 2009 roku w sprawie wysiłków podjętych przez państwa członkowskie, zmierzających do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych w celu realizacji Poroku Art. 194, wersji skonsolidowanej Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Urząd Publikacji Unii Europejskiej, Bruksela 2010, s. 134. 17 – 228 – do roku 2020 zobowiązań Wspólnoty dotyczących redukcji emisji gazów cieplarnianych (decyzja non-ETS). W marcu 2010 roku Komisja Europejska przedstawiła nową propozycję strategii rozwoju Wspólnoty na najbliższe dziesięciolecie. Dokument ten miał zastąpić dotychczas stosowaną Strategię Lizbońską. Nowe rozwiązanie, zatytułowane Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu18, stanowi obecnie najważniejszą strategię rozwojową Unii Europejskiej. Opiera się ona na trzech priorytetach określanych jako: • rozwój inteligentny: rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji; • rozwój zrównoważony: wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej; • rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu: wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną.19 • Cele te mają być realizowane za pomocą siedmiu projektów: • „Unia innowacji” – projekt na rzecz poprawy warunków ramowych i dostępu do finansowania badań i innowacji, tak by innowacyjne pomysły przeradzały się w nowe produkty i usługi, które z kolei przyczynią się do wzrostu gospodarczego i tworzenia nowych miejsc pracy; • „Młodzież w drodze” – projekt na rzecz poprawy wyników systemów kształcenia oraz ułatwiania młodzieży wejścia na rynek pracy; • „Europejska agenda cyfrowa” – projekt na rzecz upowszechnienia szybkiego Internetu i umożliwienia gospodarstwom domowym i przedsiębiorstwom czerpania korzyści z jednolitego rynku cyfrowego; • „Europa efektywnie korzystająca z zasobów” – projekt na rzecz uniezależnienia wzrostu gospodarczego od wykorzystania zasobów, przejścia na gospodarkę niskoemisyjną, większego wykorzystania odnawialnych źródeł energii, modernizacji transportu oraz propagowania efektywności energetycznej; • „Polityka przemysłowa w erze globalizacji” – projekt na rzecz poprawy otoczenia biznesu, szczególnie w odniesieniu do MSP, oraz wspierania rozwoju silnej i zrównoważonej bazy przemysłowej, przygotowanej do konkurowania na rynkach światowych; • „Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia” – projekt na rzecz modernizacji rynków pracy i wzmocnienia pozycji obywateli poprzez rozwój kwalifikacji przez całe życie, w celu zwiększenia współczynnika aktywności zawodowej i lepszego dopasowania popytu do podaży na rynku pracy, między innymi dzięki mobilności siły roboczej; Komisja Wspólnot Europejskich, Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, KOM(2010) 2020 wersja ostateczna. 19 Ibidem, s. 5. 18 – 229 – • „Europejski program walki z ubóstwem” – projekt na rzecz zapewnienia spójności społecznej i terytorialnej, tak aby korzyści płynące ze wzrostu gospodarczego i zatrudnienia były szeroko dostępne, a osoby ubogie i wykluczone społecznie mogły żyć godnie i aktywnie uczestniczyć w życiu społeczeństwa.20 Jak widać z powyższego zestawienia, problem energetyki występuje tylko w jednym przypadku, czyli w ramach Europy efektywnie korzystającej z zasobów. Projekt ten realizowany jest w ramach drugiego celu priorytetowego, czyli zrównoważonego rozwoju. Zaplanowane zadania ograniczają się do wypełnienia zobowiązań pakietu klimatyczno-energetycznego, czyli zobowiązań 3×20. Ponadto zapowiedziano podjęcie prac w celu stworzenia wspólnego rynku energetycznego oraz zwiększenie zastosowania instrumentów rynkowych w tym sektorze. Istotną nowością jest podkreślenie znaczenia sektora transportu jako czynnika konsumpcji energii i emisji gazów cieplarnianych. Z tego powodu podkreślono konieczność podjęcia intensywnych działań w tym obszarze. Istotnym elementem założeń strategii jest również opracowanie wizji zmian w sektorze energetycznym w perspektywie 2050 roku, tak aby Unia Europejska mogła podejmować działania nie będące sprzecznymi z przewidywanymi trendami21. Europa 2020 została przyjęta przez Radę Europejską w czerwcu 2010 roku, stając się oficjalną strategią rozwoju UE na najbliższe lata. Założenia strategii Europa 2020 w zakresie energetyki zostały szerzej opisane w dokumencie Energia 2020. Strategia na rzecz konkurencyjnego, zrównoważonego i bezpiecznego sektora energetycznego22 opublikowanym 10 listopada 2010 roku. Jego treść należy uznać za podstawową strategię rozwoju energetyki. Wynika to, z jednej strony ze szczegółowości zawartych zapisów oraz z drugiej strony z ich ogólnego charakteru. Powoduje to, że dokument w jasny sposób pokazuje kierunki i zadania, jakie mają być zrealizowane w drugiej dekadzie XXI wieku, nie zagłębiając się zanadto w szczegóły. Istotne jest, że tekst został napisany, jako element wspólnej polityki energetycznej UE, której podstawowe założenia zostały zapisane w Traktacie Lizbońskim. Cele na najbliższe dziesięciolecie zostały poprzedzone ogólną analizą sytuacji w europejskiej energetyce. Podkreślono w niej nie tylko zalety europejskich systemów (przykładowo pozyskiwanie około 45% energii elektrycznej z niskoemisyjnych źródeł), ale przede wszystkim wad. Można do ich zaliczyć przestarzałe moce produkcyjne (do 2020 roku około 1/3 zdolności do wytwarzania energii powinna być zastąpiona nowymi instalacjami, około 30 tys. km linii przesyłowych wymaga wymiany), ograniczenia dla konsumentów w dostępie do dystrybutorów energii, Ibidem s. 5–6. Ibidem s. 17–19. 22 Komisja Wspólnot Europejskich, Energia 2020. Strategia na rzecz konkurencyjnego, zrównoważonego i bezpiecznego sektora energetycznego, KOM(2010) 639 wersja ostateczna. 20 21 – 230 – zbyt opieszałe wprowadzanie projektów z zakresu efektywności energetycznej oraz wyzwania z zakresu bezpieczeństwa dostaw23. Wyżej wymieniony dokument należy uznać za najważniejszą wspólnotową strategię w zakresie energetyki. Jednakże nie przesądza on o stworzeniu wspólnej polityki, lecz pokazuje tylko kierunki działania i obszary koordynacji krajowych polityk. Znacznie większe znaczenie mają decyzje, które zapadły na spotkaniu Rady Europejskiej w lutym 2011 roku. O rosnącym znaczeniu energetyki świadczy, że było to pierwsze w historii posiedzenie Rady w większości poświęcone temu zagadnieniu. W konkluzjach z 4 lutego 2011 roku, przywódcy państw członkowskich, w sposób jednoznaczny zapowiedzieli ujednolicenie działań w zakresie energetyki, w szczególności w zakresie tworzenia wspólnego rynku energii. Jego zakończenie powinno nastąpić do 2014 roku, a więc do momentu rozpoczęcia nowej perspektywy finansowej. Budowa jednolitego rynku powinna być oparta na mechanizmach rynkowych. Jednakże, niezależnie od tego Unia Europejska zamierza podjąć intensywne kroki w celu ochrony najbiedniejszych konsumentów przed wykluczeniem społecznym, wynikającym ze wzrostu cen energii. Ten element ma być jednym z głównych obszarów okresowych analiz funkcjonowania rynku, przedstawianych przez Komisję Europejską24. Drugim z poważnych wyzwań, jakie stawia przed sobą Unia Europejska jest intensyfikacja działań na rzecz bezpieczeństwa energetycznego. Zadania będą realizowane w kilku aspektach. Po pierwsze, zaplanowano integrację krajowych systemów energetycznych poprzez zwiększenie połączeń przesyłowych pomiędzy państwami członkowskimi. Zadania w tym zakresie będą dotyczyć głównie budowy infrastruktury energetycznej oraz instalacji do przesyłu energii pierwotnej, a także poprawy relacji z państwami trzecimi. Po drugie, mają ulec zintensyfikowaniu działania na rzecz zwiększenia wewnętrznej zdolności do produkcji energii, poprzez analizę możliwości wykorzystania paliw kopalnych (między innymi gazu łupkowego), jak i źródeł odnawialnych. Po trzecie, założono zwiększenie intensywności działań na rzecz poprawy efektywności wykorzystania energii we Wspólnocie25. W najbliższym okresie, powyższe zadania mają być realizowane głównie poprzez analizy bieżącej sytuacji w sektorze oraz tworzenie szczegółowych strategii. W tym zakresie zaplanowano między innymi: • przedstawienie nowego planu w zakresie efektywności energetycznej; • do połowy 2011 roku – przyjęcie norm technicznych w zakresie systemów ładowania pojazdów elektrycznych; Ibidem s. 3–4. Konkluzje Rady Europejskiej z dnia 4 lutego 2011 r., EUCO 2/1/2011 REV 1 s. 1–2. 25 Ibidem, s. 2–5. 23 24 – 231 – • do czerwca 2011 roku – przedstawienie przez Komisję Europejską komunikatu w zakresie bezpieczeństwa dostaw energii z krajów nienależących do Wspólnoty; • do czerwca 2011 roku – określenie przez Komisję Europejską przewidywanych wielkości nakładów inwestycyjnych w zakresie infrastruktury energetycznej; • do końca 2012 roku – przyjęcie norm technicznych dotyczących inteligentnych sieci energetycznych i liczników; • do 2015 roku – włączenie wszystkich państw członkowskich do wspólnego systemu europejskich sieci gazowych i elektrycznych; • do 2020 roku – opracowanie strategii rozwoju niskoemisyjnego do 2050 roku.26 Zainteresowanie rozwojem koordynacji działań w energetyce na poziomie wspólnotowym przez kraje przewodzące Unii Europejskiej (obecnie – Republika Węgierska, w drugiej połowie 2011 roku – Polska) daje nadzieję, że wiele celów zostanie osiągniętych w bardzo krótkim czasie. Biorąc pod uwagę, że ze względu na kwestie przeciwdziałania zmianom klimatycznym, wiele państw Europy Zachodniej również jest zainteresowanych rozwojem tej polityki, to istnieje duże prawdopodobieństwo realizacji tych zadań. Warto przy tym podkreślić, że istotne jest nie tylko opracowanie określonych strategii, ale przede wszystkim stworzenie na ich podstawie prawa, a następnie jego wdrożenie w państwach członkowskich. O intensywności działań w zakresie energetyki świadczyć może również zwołanie 28 lutego 2011 roku Rady Unii Europejskiej w sprawie energetyki. Rozmowy dotyczyły określenia priorytetów i przekazania zadań, wynikających z dokumentu Europa 2020 do Komisji Europejskiej27. Ponadto, w marcu 2011 roku pierwsze z działań zawartych w konkluzjach Rady zostały już wypełnione. Chodzi o publikację nowego planu w zakresie efektywności energetycznej oraz przedstawienie energetycznej mapy drogowej do 2050 roku. Z politycznego punktu widzenia dla rozwoju europejskiej energetyki większe znaczenie ma drugi z wymienionych dokumentów, ponieważ określa on wytyczne na najbliższe czterdzieści lat. Przedstawiony 8 marca 2011 roku Plan na rzecz zbudowania niskoemisyjnej gospodarki do roku 2050 nie jest obszernym dokumentem. Pokazuje wszak, że Unia Europejska nie ma jeszcze wytyczonego długoterminowego celu w zakresie rozwoju energetyki. Podstawowe założenie tego dokumentu, czyli rozwój sektora prowadzący do redukcji emisji gazów cieplarnianych o 80–95% w 2050 roku28, w porównaniu z poziomem z 1990 roku, było już wczeIbidem, s. 1–6. Poroku Council conclusions on Energy 2020: A Strategy for competitive, sustainable and secure energy, 3072nd Transport, Telecommunications and Energy (Energy) Council meeting – Brussels, 28 February 2011, Press: 35 PR CO 10 No. 6950/11. 28 Zmiana klimatu: Komisja ustanawia plan działania na rzecz stworzenia do 2050 roku Konkurencyjnej gospodarki niskoemisyjnej, Bruksela/Strasburg, 8 marca 2011, IP/11/272, s. 1. 26 27 – 232 – śniej wielokrotnie wymieniane. Trudno jest również uzasadnić jego powtórzenie zmianą rangi dokumentu, ponieważ tak jak poprzednio stanowi on niewiążącą zapowiedź działań. Pozytywnym wyjątkiem, jaki należy docenić, jest umieszczenie tego hasła w szerszej strategii całościowego rozwoju sektora, a nie tylko w programach dotyczących walki ze zmianami klimatycznymi w energetyce. Jako nowość należy potraktować rozłożenie procesu dochodzenia do celu na etapy. Poza wcześniej zaplanowanymi inicjatywami przewidzianymi do 2020 roku, wymieniono dwa kolejne pośrednie cele: osiągnięcie 40% redukcji w 2030 roku i 60% w 2040 roku. Działania te mają dotyczyć wszystkich sektorów gospodarki. Oprócz wyżej wymienionych priorytetów trudno jest doszukać się innych konkretów w tym zakresie. Działania zaplanowane do 2020 roku odwołują się do istniejących już dokumentów, między innymi do Energii 2020 i z tego powodu są czytelnie opisane. Jednakże kierunki inicjatyw podejmowanych w kolejnych etapach nie są już tak jasne. Zakłada się, tak jak i obecnie, że inwestycje w energetyce skupiać się będą na efektywności energetycznej, dekarbonizacji oraz rozwoju odnawialnych źródeł. Jednakże nie sprecyzowano żadnych standardów. W perspektywie czterdziestu lat, nie da się określić z dużym prawdopodobieństwem zadań dla żadnego z sektorów polityki gospodarczej, w tym dla energetyki. Jednakże pewne założenia powinny być podjęte. Obecnie toczące się rozmowy wskazują, że Unia Europejska przyjmie jako standard swojego rozwoju emisję na poziomie spalania gazu ziemnego. Oznacza, to, że wszelkie źródła „wytwarzające” więcej gazów cieplarnianych (między innymi węgiel i ropa) będą obciążone dodatkowymi opłatami. Ta sytuacja powoduje, że rozwój sektorów opartych o te technologie może być bardzo ograniczony ze względu na trudności z dostępem do odpowiednich źródeł finansowania. Jest to istotne między innymi dla Polski, gdzie ta sytuacja może oznaczać brak dostępu do kapitału na rzecz inwestycji z zakresu czystych technologii węglowych. Już obecnie można zauważyć spadające zainteresowanie wykorzystaniem tego strategicznego krajowego surowca. Za przykład może poświadczyć rezygnacja zakładów w Kędzierzynie Koźlu z ubiegania się o wsparcie wspólnotowe w zakresie budowy eksperymentalnej instalacji wychwytywania i składowania CO2. Jest ona wynikiem braku możliwości uzyskania gwarancji dla tych inwestycji, które przekraczają wartość firmy. Nowa mapa drogowa w energetyce prawie całkowicie pomija kwestie nowych technologii, których rozwój będzie miał fundamentalne znaczenie dla przyszłości sektora. Jednakże zakłada się, że te wszystkie niedociągnięcia zostaną uzupełnione w najbliższym dziesięcioleciu. Oznacza to, że budowa polityki energetycznej będzie jednym z poważniejszych wyzwań Unii Europejskiej w nadchodzących latach. Opisując bieżące prace w zakresie budowy polityki energetycznej koniecznie jeszcze trzeba nawiązać do strategii efektywności energetycznej z 8 marca 2011 – 233 – roku. Dokument ten jest uzupełnieniem wcześniejszych opracowań z tego zakresu29, które zostały uznane za mało wystarczające do realizacji celów na 2020 roku. Problem efektywności energetycznej jest istotnym wyzwaniem współczesnego świata. W przypadku rosnącego zapotrzebowania na to dobro i tym samym zwiększenia jego podaży, trudno jest wytłumaczyć potrzebę podejmowania działań na rzecz zwiększenia racjonalności wykorzystania energii. Jednakże ten aspekt polityki energetycznej Unii Europejskiej wydaje się być najważniejszym elementem w budowie zrównoważonego rozwoju, ponieważ zmniejszenie popytu: • zwiększa bezpieczeństwo dostaw; • zmniejsza uzależnienie od importu energii pierwotnej; • pozwala na bardziej racjonalne zarządzanie zasobami; • zmniejsza koszty funkcjonowania gospodarstw domowych; • zwiększa konkurencyjność przedsiębiorstw; • przyczynia się do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych. W aktualnej strategii inicjatywy dotyczące efektywności energetycznej mają być skierowane do trzech podstawowych sektorów: budownictwa, transportu i przemysłu. W pierwszych dwóch sektorach już poczyniono pewne zobowiązania, na przykład poprzez wymuszenie uwzględniania efektywności energetycznej w zamówieniach publicznych oraz odpowiednie dostosowanie instytucji publicznych do obniżenia kosztów zużycia energii30. Działania zaplanowane na najbliższe dziesięciolecie będą wymagały nie tylko wykorzystania nowych technologii, ale przede wszystkim zmiany podejścia do wykorzystania energii. Z tego powodu przewiduje się również zwiększenie zatrudnienia dla specjalistów z zakresu efektywności energetycznej, którzy będą prowadzić różne szkolenia mające na celu wsparcie przedsiębiorstw i obywateli w tworzeniu własnych programów oszczędzania energii31. 12.3. Zrównoważony rozwój a europejska polityka energetyczna Założenia wspólnej polityki energetycznej opierają się na koncepcji zrównoważonego rozwoju. Informacja ta była wielokrotnie powtarzana w przytoczonych wcześniej dokumentach, które stanowią podstawę programową budowanej polityKomisja Wspólnot Europejskich, Efektywność energetyczna: realizacja celu 20 procent, KOM(2008) 772 wersja ostateczna; Komisja Wspólnot Europejskich, Plan działania na rzecz racjonalizacji zużycia energii: sposoby wykorzystania potencjału, KOM(2006) 545 wersja ostateczna. 30 Dyrektywa 2009/33/WE w sprawie promowania ekologicznie czystych i energooszczędnych pojazdów transportu drogowego i Dyrektywa 2010/31/WE w sprawie charakterystyki energetycznej budynków. 31 Komisja Wspólnot Europejskich, Plan na rzecz efektywności energetycznej z 2011 roku, KOM(2011) 109 wersja ostateczna, s. 8. 29 – 234 – ki. Jednakże ich lektura pokazuje, że jest ona głównie rozumiana, jako problem walki ze zmianami klimatycznymi, w szczególności za pomocą redukcji emisji CO2. Postulat ten pojawia się praktycznie we wszystkich współczesnych dokumentach dotyczących wspomnianego sektora. Cel jaki stawia sobie Unia Europejska w średnim i długim okresie czasu, stopniowa redukcja gazów cieplarnianych do poziomu nie większego niż 20% emisji z 1990 roku, jest szczytny i z pewnością przyczyni się do poprawy jakości środowiska. Jednakże nie towarzyszy temu prawie żadna konkretna próba określenia metod jakimi to ma być osiągnięte. Takie podejście powoduje małą wiarygodność podejmowanych działań. W szczególności, dotyczy to innych celów strategicznych, na przykład zwiększania efektywności wykorzystania energii. Dotychczasowe działania nie przyniosły spodziewanych efektów. Można nawet powiedzieć, że spowodowały powątpiewanie w możliwość osiągnięcia celów zaplanowanych na 2020 rok. Być może inicjatywy zaplanowane w ramach nowej strategii efektywności energetycznej z 8 marca 2011 roku okażą się bardziej skuteczne. Jednakże lektura tego dokumentu pokazuje, że nadal jest on pełen ogólników i dopiero analizy odpowiednich dyrektyw będą dawały podstawę do rzetelnej oceny wdrażania efektywności energetycznej. Z działań, które nawiązują do koncepcji zrównoważonego rozwoju, należy wymienić również promowanie rozwoju odnawialnych źródeł energii. W tym zakresie cele do 2020 roku zostały jasno określone. W dalszej perspektywie trudno jest jednoznacznie określić udział tego źródła w produkcji energii. Jednakże liczne międzynarodowe prognozy wskazują, że w perspektywie 2050 roku odnawialne źródła nie będą stanowić dominującego sposobu pozyskiwania energii. Bardziej prawdopodobne jest wykorzystanie innych technologii, na przykład nuklearnych lub nowych technologii węglowych (CCS lub zgazowywanie węgla). Nastawienie Unii Europejskiej do tego zagadnienia wydaje się być bardziej ambitne. Przemiany w sektorze energetyki będą zachodzić w sposób powolny. Najszybciej można się ich spodziewać w sferze budowania rynków, czyli na przykład w zakresie internalizacji kosztów zewnętrznych (jak handel uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych). Znacznie wolniej będą się zmieniać elementy infrastruktury, w szczególności w zakresie zdolności do produkcji energii. Wynika to z długiego okresu budowy instalacji i ich późniejszego funkcjonowania. Należy się spodziewać, że bloki energetyczne budowane w chwili obecnej przetrwają do połowy stulecia mając istotny wpływ na kształt europejskiej energetyki i pozycji poszczególnych państw członkowskich. Zdecydowanie, w zakresie technologii należy stwierdzić, że podejście Unii Europejskiej do sektora energetyki jest mało zrównoważone. Obecnie przygotowywane standardy, zgodnie z regułą BAT, odpowiadają dobrze poznanym technologiom. Jednakże z bardzo dużym prawdopodobieństwem można założyć, że nie będą one już przystawać do zjawisk występujących w 2030 roku. – 235 – Oceniając z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju podejście Unii Europejskiej do sektora energetyki, zdecydowanie negatywnie należy ocenić brak zainteresowania energetyką przemysłową. Podejmowane regulacje w przeważającej mierze odnoszą się do produkcji energii elektrycznej lub transportu. W niewielu przypadkach brana jest pod uwagę kwestia ciepła. Zazwyczaj ma to miejsce w zakresie wykorzystania technologii kogeneracyjnych lub efektywności energetycznej. Jednakże w ten sposób pomija się kwestie funkcjonowania wielu zakładów przemysłowych, które muszą dla celów produkcyjnych generować ciepło oraz gospodarstw domowych, gdzie ciepło jest najbardziej konsumowanym rodzajem energii32. W przypadku przemysłu chemicznego, często zdarza się, że ciepło musi pochodzić z określonego źródła (na przykład chemia oparta na węglu). W tym przypadku, zmuszanie przedsiębiorstw do zastosowania drastycznych norm redukcji emisji, lub płacenie kar, spowoduje upadek takiego sektora gospodarki. Brak odpowiednich rozwiązań przygotowanych na szczeblu UE powoduje znaczną niepewność i ograniczanie inwestycji w sektorach mogących odczuć skutki nieprzemyślanych regulacji. Kolejnym elementem, który wymaga zwiększenia zainteresowania, jest odbiorca finalny energii. Realizowane przez Komisję Europejską zmiany prowadzą do podniesienia cen energii, w szczególności elektrycznej. Przewiduje się, że w wielu krajach (między innymi w Polsce) może to być wzrost aż o 50–100%. Konsekwencją tak drastycznych zmian może być pojawienie się zjawiska wykluczenia społecznego ze względu na koszty energii. Problem opieki nad konsumentem, w szczególności najuboższym, pojawia się w dotychczas opublikowanych dokumentach. Jednakże trudno jest doszukać się konkretnych rozwiązań ułatwiających dostęp do energii lub zapewniających stabilność jej cen. W tym drugim przypadku można analizować kwestie z zakresu bezpieczeństwa energetycznego, w szczególności w zakresie kontaktów z krajami trzecimi, będącymi dostawcami energii pierwotnej, lecz nie proponuje się żadnych mechanizmów chroniących klienta przed przenoszeniem na niego kosztów związanych z wprowadzaniem w firmach zasad efektywności energetycznej oraz technologii przyjaznych środowisku. Ta niedoskonałość budowanej polityki energetycznej stanowi największe ograniczenie w zakresie wdrażania koncepcji zrównoważonego rozwoju. Analizując dotychczasowe działania należy stwierdzić, że Unia Europejska zdecydowanie zmierza w kierunku wprowadzenia wspólnych regulacji w zakresie energetyki. Podstawowe założenie, czyli oparcie rozwoju tego sektora na zasadzie zrównoważonego rozwoju, pomimo wielu niedoskonałości wydaje się być poważnie traktowane. Same regulacje nie zmienią jednak nastawienia społecznego, a czasem mogą wręcz utrudniać zastosowanie innowacyjnych rozwiązań. Świadczyć o tym może brak znaczących efektów w zakresie promocji odnawialnych źró32 Ibidem, s. 7. – 236 – deł energii. Pomimo istnienia wielu instrumentów finansowych ciągle uważa się, że najlepszymi miejscami do inwestowania w energię odnawialną są USA i Chiny33, pomimo że oba kraje nie stosują tak wyszukanych instrumentów zachęcających do rozwoju tego rodzaju energetyki. *** Budowa wspólnej polityki energetycznej Unii Europejskiej to jeden z priorytetów na najbliższe lata. Zgodnie z Traktatem o Unii Europejskiej i wytycznymi strategii Europa 2020, zadanie to powinno być realizowane zgodnie z założeniami rozwoju zrównoważonego. Dotychczasowe priorytety tej polityki, bezpieczeństwo dostaw energii, wzrost efektywności energetycznej, redukcja emisji gazów cieplarnianych oraz promocja nowych technologii wytwarzania (głównie odnawialnych), pokazują, że Wspólnota nie tylko formalnie zamierza wdrożyć tę koncepcję. Dotychczasowe inicjatywy skupiają się głównie na środowiskowych kwestiach zrównoważonego rozwoju. Ponadto szereg działań prospołecznych nakierowanych jest na sferę makro, czyli na zapewnienie bezpieczeństwa dostaw surowców energetycznych oraz ułatwienie przepływu energii pomiędzy krajami. Wydaje się, że z perspektywy trwałości rozwoju nowa polityka najmniej uwagi poświęca odbiorcom finalnym energii, a więc klientom indywidualnym i przedsiębiorstwom. Takie podejście może doprowadzić do osłabienia pozycji konkurencyjnej podmiotów gospodarczych i wykluczenia społecznego obywateli. Pomimo tych niedociągnięć, nową wspólnotową politykę należy postrzegać jako istotny krok w kierunku praktycznego zastosowania koncepcji zrównoważonego rozwoju. 33 “Renewable Energy Attractiveness Index” 2011 No. 28, February, p. 11. – 237 – 13 Artur Pawłowski Uwarunkowania bezpieczeństwa energetycznego Polski a rozwój zrównoważony CONDITIONINGS OF ENERGY SAFETY OF POLAND VERSUS SUSTAINABLE DEVELOPMENT Abstract: In the discussion on the necessity to ensure the basic needs of the present and future generations, the concept of sustainable development refers, among others, to the problem of availability and exhaustibility of energy carriers (and in further dimension, to the necessity of ensuring energy safety). Without energy our civiliza-tion cannot function, however, none of the known ways of obtaining it is indifferent to the biosphere. Traditional coal energy system is responsible for considerable environmental pollution, the nuclear energy system after the catastrophes in Chernobyl and Fukushima raises unrest, whereas renewable energy system is not sufficiently developed to meet the energy needs of the world at present. The paper discusses the main challenges facing the energy sector and localizes discussion in the context of the multidisciplinary issue of sustainable development. It comprises not only traditional analyzed environmental, economic and social issues but also ethical, technical, legislative and political ones. Key words: systainable development, energy security, sources of energy – 238 – R ozwój zrównoważony to optymistyczna „zielona” wizja przyszłości naszej cywilizacji, mocno promowana w ciągu ostatnich 20 lat w dokumentach ONZ, UE, a w Polsce mająca nawet charakter normy konstytucyjnej. Możliwości jej zrealizowania uwarunkowane są jednak koniecznością rozwiązania szeregu problemów o charakterze ogólnocywilizacyjnym, wśród których ważne miejsce zajmują kwestie energetyczne, w szczególności te odnoszące się do energii elektrycznej. Obecnie funkcjonowanie naszej cywilizacji bez pozyskiwania energii nie jest już możliwe, a zagadnienia zapewnienia zaopatrzenia w energię i zabezpieczenia jej nośników już teraz określają – i często ograniczają – nasze realne szanse rozwojowe w przyszłości. Analiza związków między bezpieczeństwem energetycznym Polski a perspektywami zrównoważonego rozwoju jest celem niniejszego opracowania. 13.1. Ustawowe określenie bezpieczeństwa energetycznego Według polskiej ustawy – Prawo energetyczne1 przez bezpieczeństwo energetyczne rozumie się stan gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska. To krótkie sformułowanie jednoznacznie wskazuje na to, że podmiotem bezpieczeństwa energetycznego jest odbiorca, a więc użytkownik energii, a zapewnienie możliwości spełnienia jego potrzeb energetycznych jest naczelnym priorytetem. Definicja z 1997 roku z czasem uległa rozszerzeniu. W ustawie dopisano bowiem nowe, następujące pojęcia: • bezpieczeństwo dostaw energii elektrycznej – rozumiane jako zdolność systemu elektroenergetycznego do zapewnienia bezpieczeństwa pracy sieci elektroenergetycznej oraz równoważenia dostaw energii elektrycznej z zapotrzebowaniem na tę energię; • bezpieczeństwo pracy sieci elektroenergetycznej – oznaczające nieprzerwaną pracę sieci elektroenergetycznej, a także spełnianie wymagań w zakresie parametrów jakościowych energii elektrycznej i standardów jakościowych obsługi odbiorców, w tym dopuszczalnych przerw w dostawach energii elektrycznej odbiorcom końcowym, w możliwych do przewidzenia warunkach pracy tej sieci; • równoważenie dostaw energii elektrycznej z zapotrzebowaniem na tę energię –zaspokojenie możliwego do przewidzenia, bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na energię elektryczną i moc, bez konieczności podejmowania działań mających na celu wprowadzenie ograniczeń w jej dostarczaniu i poborze; Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (Dz. U. z 2006 r. nr 89, poz. 625 z późn. zm.). 1 – 239 – • zagrożenie bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej – rozumiane jako stan systemu elektroenergetycznego lub jego części, uniemożliwiający zapewnienie bezpieczeństwa pracy sieci elektroenergetycznej lub równoważenie dostaw energii elektrycznej z zapotrzebowaniem na tę energię. Co zastanawiające, pojęcia te nie uwzględniają ważnego kontekstu dywersyfikacji źródeł energii, koncentrując się na technicznych aspektach funkcjonowania sieci energetycznej. Oznacza to nie tylko o konieczność rozbudowy sieci energetycznej, ale także jej należytą konserwację. Gdy 8 kwietnia 2008 roku, w wyniku, śnieżycy nastąpiła awaria sieci energetycznej wokół Szczecina, winę zrzucono na niekorzystne warunki atmosferyczne2. Miasto zostało pozbawione energii elektrycznej, jednak tuż obok, ale po drugiej stronie granicy (Löcknitz), tak poważna awaria nie wystąpiła, mimo identycznych warunków pogodowych. Wskazuje to na istotne różnice w jakości utrzymania sieci energetycznych w Polsce i Niemczech, co także stanowi wyzwanie w kontekście bezpieczeństwa energetycznego naszego kraju. Warto zwrócić także uwagę na pojęcie równoważenia dostaw energii elektrycznej z zapotrzebowaniem na tę energię. Uwzględnia ono ważny aspekt prognostyczny: zapotrzebowanie na energię – nawet przy wdrożeniu najbardziej wyrafinowanych technologii energooszczędnych – będzie rosło, co oznacza konieczność rozbudowy sieci energetycznej i zwiększenia dostępnej mocy. Czy ta tendencja jest zgodna z koncepcją rozwoju zrównoważonego? Ustawa – Prawo energetyczne sugeruje odpowiedź pozytywną stwierdzając, że jej celem jest tworzenie warunków do zrównoważonego rozwoju kraju. Zarazem jednak także rozumienie bezpieczeństwa energetycznego jest czysto techniczne, a poprzez to bardzo wąskie. 13.2. Pojęcie rozwoju zrównoważonego i jego hierarchizacja Koncepcję rozwoju zrównoważonego do dyskursu naukowego (ale i zarazem politycznego) wprowadził raport „Nasza wspólna przyszłość”, opublikowany w 1987 roku przez Światową komisję Środowiska i Rozwoju. Dokument stanowił próbę całościowego spojrzenia na problemy współczesnego świata. Przestrzegając przed powszechnie przyjętym wąskim jedynie ekonomicznym rozumieniem pojęcia „rozwoju”, a także przed równie wąskim podejściem do pojęcia „środowisko”, jako drogę prowadzącą do rozwiązania problemów współczesności wskazano na zasadę zrównoważonego rozwoju. Sformułowano ją w następujący sposób: rozwój zrównoważony to taki, który gwarantuje zaspokojenie potrzeb obecnych pokoleń, nie zagrażając zdolności przyszłych pokoleń do zaspokajania własnych potrzeb3. Propo- 2 Cały Szczecin bez prądu, w: Serwis Głosu Koszalińskiego, dostęp: www.gk.24.pl [data wejścia: 31–03–2011]. 3 WCED, Our Common Future, The Report of the World Commission on Environment and Development, Oxford University Press, New York 1987, p. 43. – 240 – nowana zasada otrzymała charakter normatywny i to do niej nawiązują wszystkie obecne strategie rozwojowe. W większości dokumentów rozwój zrównoważony dyskutowany jest w ramach trzech grup problematycznych (ładów): ekologicznego, społecznego i ekonomicznego4. W swoich pracach proponuję rozszerzenie listy o kilka innych grup, a także ich hierarchizację – uwzględniającą trzy poziomy5 (tabela 13.1). Tabela 13.1. Hierarchia płaszczyzn zrównoważonego rozwoju Table 13.1. Hierarchy of sustainable development levels POZIOM PŁASZCZYZNA Poziom I Płaszczyzna etyczna Poziom II Płaszczyzna ekologiczna Płaszczyzna społeczna Płaszczyzna ekonomiczna Poziom III Płaszczyzna techniczna Płaszczyzna prawna Płaszczyzna polityczna Źródło: opracowanie własne. Poziom pierwszy, będący podstawą pozostałych, to refleksja etyczna. Jest to wszak całkowicie odmienna sytuacja, jeżeli człowiek podejmuje jakieś decyzje, ponieważ wynikają one z jego własnych przekonań i przyjmowanego systemu wartości, a zupełnie inna, gdy decyzja uwarunkowana jest jedynie nakazami i zakazami obowiązującego systemu prawnego. To właśnie etyczne uzasadnienie ważnych pytań: jakie wartości należy przyjąć, czy też: dlaczego należy postępować tak, a nie inaczej – stanowi „fundament” ludzkiego działania, a zarazem fundament dyskusji o rozwoju zrównoważonym. Należy tu podkreślić, że powszechnie cytowana zasada tego rozwoju, umieszczająca dyskusję w kontekście praw obecnych i przyszłych pokoleń, ma charakter imperatywu o etycznym właśnie charakterze. Poziom drugi to traktowane równorzędnie kwestie ekologiczne, społeczne i ekonomiczne. Poziom trzeci, równie istotny, wypełnia analiza zagadnień szczegółowych: technicznych, prawnych i politycznych. Tradycyjna dyskusja wokół rozwoju zrównoważonego koncentruje się na poziomie drugim. Bez zakorzenienia w etyce (poziom pierwszy) będzie ona jednak niepełna. Natomiast bez poziomu trzeciego, będzie uboższa o konkretne rozwiązania praktyczne. Wskaźniki ekorozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999, s. 94–95. A. Pawłowski, How Many Dimensions Does Sustainable Development Have?, „Sustainable Development” 2008 Vol. 16 No. 2, p. 81–90; A. Pawłowski, Rozwój zrównoważony, idea, filozofia, praktyka, Monografie Komitetu Inżynierii Środowiska PAN, t. 51, Komitet Inżynierii Środowiska, Lublin 2008. 4 5 – 241 – Tak szeroko rozumiany rozwój zrównoważony może okazać się w dziejach ludzkości rewolucją porównywalną z przełomami dokonanymi przez rewolucje rolniczą, naukową i przemysłową6. Wymusza on bowiem zmianę odnoszącą się do sposobu, w jaki człowiek kształtuje swoją relację wobec środowiska: wspólna koegzystencja zamiast dotychczasowej arogancji wobec Ziemi. Taka przemiana musi nastąpić również w sektorze energetycznym. 13.3. Problem energetyczny a poziomy rozwoju zrównoważonego Tak zwane „problem energetyczny” zaistniał na szerszą skalę w XVIII wieku, gdy zaczęto masowo wykorzystywać węgiel w procesach produkcyjnych w fabrykach, do ogrzewania pomieszczeń. W XIX wieku i przez cały XX wiek istotną rolę odgrywały ropa i gaz, a w połowie XX wieku lista została uzupełniona o energię jądrową. W późniejszym okresie nastąpił istotny zwrot w kierunku rozwijania energetyki opartej na źródłach odnawialnych. Wykorzystywanie tych źródeł energii determinują odmienne wyzwania, problemy i konsekwencje – te kwestie także należy rozważać w kontekście bezpieczeństwa energetycznego. Wśród szczegółowych zagadnień, które trzeba wziąć pod uwagę należy wskazać: • w ramach poziomu I rozwoju zrównoważonego – kwestie etyczne związane z odpowiedzią na pytanie: czy dokonany przez nasz wybór zapewni nie tylko zaopatrzenie w energię, ale także będzie bezpieczny?; • w ramach poziomu II rozwoju zrównoważonego na: kwestie środowiskowe (problem wyczerpywalności kopalnych nośników energii, a także fakt, że korzystanie z jednych źródeł energii oznacza większy poziom emisji zanieczyszczeń, niż w przypadku korzystania z innych), kwestie ekonomiczne i społeczne (koszt budowy infrastruktury energetycznej, ale także koszty ponoszone przez społeczeństwo, ponadto wpływ inwestycji energetycznych na rynek pracy); • w ramach poziomu III rozwoju zrównoważonego na: kwestie techniczne (właściwy wybór pomiędzy dostępnymi technologiami), kwestie polityczne i prawne (wola polityczna wspierania na przykład wykorzystywania odnawialnych źródeł energii i jej przełożenie na obowiązujący system prawny). 6 A. Pawłowski, Sustainable Development as a Civilizational Revolution. Multidisciplinary Approach to the Challenges of the 21st Century, CRC Press, Oxon 2011. – 242 – 13.3.1. Pozyskiwanie energii a poziom I zrównoważonego rozwoju: kwestie etyczne Współzałożyciel Klubu Rzymskiego A. King, odnośnie współczesnych wyzwań środowiskowych powiedział: ekologia potrzebuje filozofii7. W szczególności odnosi się to do kwestii etycznych związanych z kategorią odpowiedzialności człowieka za własne działania. Szczególnie ciekawa jest w tym kontekście refleksja H. Jonasa, który już na początku lat siedemdziesiątych wskazywał, że ogromne moce techniczne, jakimi dysponuje obecnie człowiek, pociągają za sobą powstawanie nowych problemów moralnych, związanych z możliwością zniszczenia biosfery i odległych czasowo konsekwencji ludzkiej aktywności tak wobec innego człowieka, jak wobec środowiska8. Ponieważ nauka nie zawsze dostarcza jednoznacznych odpowiedzi, a szereg konsekwencji ludzkich działań jest wręcz niemożliwych do pełnego oszacowania, H. Jonas postuluje w tej sytuacji konieczność przyjęcia zasady minimalizmu celów. Ujmując inaczej, człowiek powinien koncentrować się nie na tym, co technicznie możliwe, a jedynie na tym, co wydaje się konieczne. Autor wskazuje także na tak zwaną „heurystykę strachu”. Postuluje, aby ze wszystkich możliwych do przewidzenia konsekwencji ludzkiego działania, należy zawsze wybrać tę najgorszą i wobec niej określać działania zaradcze9. W podobnym duchu utrzymana jest także zasada 15 „Deklaracji z Rio” i przyjęta w prawodawstwie Unii Europejskiej tak zwana zasada wstrzemięźliwości (Precautionary Principle). Postuluje ona przyjęcie zapobiegawczego podejścia do ochrony środowiska, szczególnie w aspekcie działań mogących przynieść poważne (lub wręcz nieodwracalne) szkody i to nawet w sytuacji braku całkowitej pewności naukowej dotyczącej konsekwencji tych działań10. Głosi również konieczność powstrzymania się od działania, nawet jeżeli istnieje tylko przesłanka, a nie ma całkowitej pewności odnośnie jego szkodliwości dla ludzkiego zdrowia lub środowiska11. Jak odnieść powyższą refleksję do sektora energetycznego? Każda działalność mająca na celu pozyskanie nośników energii i produkcję energii elektrycznej determinuje istotne konsekwencje środowiskowe. To ważne A. King, Dalekie horyzonty ekologii. Wykład wygłoszony na inauguracji Katedry Filozofii Ekologicznej w dniu 13 marca 1992 r., Wyd. Politechniki Łódzkiej, Łódź 1992, s. 11. 8 H. Jonas, Technika, etyka, a sztuka biogenetyczna. Refleksja nad nowa rolą twórczą człowieka, w „Communio” 1994 nr 6, s. 61. 9 H. Jonas, The Imperative of Responsibility. In Search of an Ethics for the Technological Age, The University of Chicago Press, Chicago-London 1984, p. 31. 10 Accessed: www.unep.org [date of entry: 31–03–2011]. 11 I. M. Andreasson-Gren, Economy and Law – Environmental Protection in the Baltic Region, Uppsala Pub. House, Uppsala 1997, p. 17. Warto dodać, że zasada ta ewoluowała z niemieckiej tradycji prawnej lat trzydziestych XX wieku odnoszącej się do zarządzania gospodarstwami domowymi („Vorsorgeprinzip”). T. O’Riordan, J. Cameron, Interpreting the Precautionary Principle, Earthscan Publ. Ltd., London 1994. 7 – 243 – wyzwanie dla praktycznego zastosowania zasady wstrzemięźliwości w sektorze energetycznym i kluczowa kwestia w refleksji etycznej. Jak dokonać właściwego wyboru? To trudny dylemat, którego rozstrzygnięcie zależy od oceny analizy przeprowadzonej w ramach pozostałych poziomów i grup problematycznych rozwoju zrównoważonego. 13.3.2. Pozyskiwanie energii a poziom II rozwoju zrównoważonego: kwestie środowiskowe W 2008 roku produkcja energii elektrycznej na obszarze całej Unii Europejskiej wynosiła 3351364 GWh. Największy udział w niej miały spalające paliwa kopalne elektrownie cieplne (55,1%), drugie miejsce przypadło elektrowniom jądrowym (28%); bilans uzupełniają odnawialne źródła energii (16,9%). Potentatami w wykorzystywaniu elektrowni cieplnych są Niemcy, Wielka Brytania i Włochy, a odnośnie energii jądrowej absolutnym liderem jest Francja (tabele 13.2 i 13.3). Tabela 13.2. Produkcja energii elektrycznej w Europie i w Polsce w oparciu o typ elektrowni [GWh] Table 13.2. Production of electrical energy in Europe and Poland on the basis of the types of power station [GWh] PRODUKCJA W ELEKTROWNIACH CIEPLNYCH PRODUKCJA W ELEKTROWNIACH JĄDROWYCH PRODUKCJA OPARTA PRODUKCJA NA INNYCH W HYDROODNAWIALNYCH ELEKTROWNIACH ŹRÓDŁACH ENERGII Unia Europejska 3 351 364 UE-27 (100%) 1 847 026 (55,1%) 937 236 (28%) 327 352 (9,8%) 239 750 (7,1%) Polska 149 134 (95,9%) (0%) 2152 (1,4%) 4296 (2,7%) REGION CAŁKOWITA PRODUKCJA ENERGII ELEKTRYCZNEJ 155 582 (100%) Źródło: Eurostat, Energy Transport and Environment Indicators, Bruksela 2010, p. 62. W przypadku Polski, według danych GUS-u, roczna produkcja energii elektrycznej wynosi 155 582 GWh (7 miejsce w UE) i jest niemal w całości produkowana w elektrowniach cieplnych (95,9%, w tym w 2/3 spalany jest węgiel kamienny, a w 1/3 brunatny). Największe polskie elektrownie węglowe to Bełchatów (moc 4380 MW) i Kozienice (2820 MW). – 244 – Tabela 13.3. Kraje europejskie o największej produkcji energii elektrycznej [GWh] Table 13.3. European countries with the highest production of electrical energy [GWh] L.P. KRAJ OGÓLNA PRODUKCJA ENERGII ELEKTRYCZNEJ PRODUKCJA ENERGII ELEKTRYCZNEJ W ELEKTROWNIACH CIEPLNYCH PRODUKCJA ENERGII W ELEKTROWNIACH JĄDROWYCH 1. Niemcy 635 631 392 338 148 495 2. Francja 570 268 54 942 439 468 3. Wielka Brytania 385 277 310 456 52 486 4. Włochy 319 045 259 326 - 5. Hiszpania 311 150 189 860 58 973 198 580 164 159 - 155 582 149 134 - a 6. Turcja 7. Polska aTylko część tego państwa znajduje się w Europie – to Tracja (3% powierzchni kraju). Źródło: ibidem., p. 62. Powyższe dane pokazują, że sektor energetyczny tak w Europie i Polsce jest zdominowany przez energetykę cieplną, opartą na spalaniu paliw kopalnych, co oznacza szybką i bezpowrotną utratę nośników energii. Według danych Europe’s Energy Portal światowe zasoby węgla ulegną wyczerpaniu około 2140 roku, znacznie wcześniej, już około 2050 roku, skończą się zasoby ropy, a około 2070 roku zasoby gazu. Wbrew powszechnemu przekonaniu wyczerpywane są także zasoby uranu. Przy obecnie wykorzystywanych w elektrowniach jądrowych technologiach powinny one wystarczyć jedynie do około 2140 roku.12 Publikowane w różnych źródłach dane szacunkowe różnią się nieznacznie między sobą, a niektórzy autorzy dopuszczają możliwość eksploatacji dziś nieopłacalnych złóż i tym samym wydłużenie dostępności zasobów (na przykład ropy naftowej o dodatkowe około 20 lat). Nie zmienia to jednak głównego problemu: światowe surowce wyczerpią się, a perspektywa czasowa tej katastrofy jest już dość bliska. Niezależnie od wykorzystywanych nośników energii, należy się liczyć z istotnymi konsekwencjami środowiskowymi, których ocena także powinna wchodzić w zakres dyskusji odnoszącej się do bezpieczeństwa energetycznego. • Spalanie paliw kopalnych oznacza emisję do atmosfery pyłów i gazów, wśród nich CO2 (przyczyniającego się do przyspieszenia zmian klimatycznych) i tlenków siarki (odpowiedzialnych za kwaśne deszcze). Co więcej, przy spalaniu węgla do atmosfery przedostają się także (szczęśliwie w niewielkich ilo12 Europe’s Energy Portal, accessed: www.energy.eu [date of entry: 31–03–2011]. – 245 – ściach) substancje radioaktywne, takie jak uran i tor13. Problemem jest także sam proces wydobywania węgla. W przypadku węgla kamiennego, węgiel stanowi jedynie 16,7% urobku14. Reszta trafia na ogromne hałdy, które same w sobie stanowią problem środowiskowy. • Odnośnie elektrowni atomowych problemami jest składowanie odpadów nuklearnych, a także niebezpieczeństwo awarii i radioaktywnego skażenia środowiska. Nie sposób w dyskusji ominąć także wypadków, które dotknęły przemysł jądrowy. Najbardziej znane miały miejsce w Czarnobylu, Three Mile Island, Takaimurze i Fukushimie: wybuch IV bloku elektrowni atomowej w Czarnobylu 26 kwietnia 1986 roku15 i stopienie się rdzenia w dużej mierze związany był z brakiem nowoczesnych zabezpieczeń i samym typem wykorzystywanych tam reaktorów RMBK (kanałowo-grafitowe), które powszechnie uznawane są za niebezpieczne, stopienie się rdzenia reaktora nastąpiło także 28 marca 1979 roku w Pensylwanii w elektrowni Three Mile Island; ludność ewakuowano, do eksplozji jednak nie doszło – zadziałały zabezpieczenia16; mniej znany wypadek miał miejsce 30 września 1999 roku w japońskiej elektrowni atomowej Takaimura. Przyczyną było zlekceważenie procedur bezpieczeństwa. Do kontenera dodano aż 7 razy więcej wzbogaconego uranu niż przewidywały normy technologiczne; rozpoczęła się reakcja łańcuchowa, którą szczęśliwie udało się powstrzymać; skok poziomu promieniowania był jednak tak duży, że dwóch pracowników zginęło, a kilkaset osób zostało silnie napromieniowanych17, wreszcie groźny wypadek, który miał miejsce na początku marca 2011 roku w elektrowni Fukushima, także w Japonii. Po bardzo silnym trzęsieniu ziemi o sile 90 w skali Richtera i fali tsunami 11 marca zniszczeniu uległy systemy chłodzące w elektrowni. Rezultatem było topienie się rdzeni reaktorów, eksplozje wodoru i silne skażenie środowiska; wypadek wywołał także ogólnoświatową dyskusję na temat bezpieczeństwa elektrowni jądrowych; A. Gabbard, Coal Combustion: Nuclear Resource or Danger, „Oakridge National Laboratory Review” 1993 Vol. 23 No 3/4, accessed: www.mindfully.org [date of entry: 31–03–2011]. 14 L. Ryden, P. Migula, M. Andersson, Environmental Science, Uppsala Pub. House, Uppsala 2003, p. 392–393. 15 Wśród wielu publikacji na ten temat warto szczególnie polecić artykuł: J. Jaśkowski, Luki i niedomówienia, „Nowy Medyk” 1988, 16 grudnia, s. 8–9. Ciekawa jest także praca wydana 10 lat po katastrofie: J.O. Jackson, Unending Nightmare, „Time”1996, 6 May, p. 23–25. 16. Por. The Need For Change, the Legacy of TMI: Report of the President’s Commission on the Accident at Three Miles Island, The Commission on the Accident, Waszyngton 1979. 17 Przypadek ten był głośny i szeroko komentowany w prasie anglojęzycznej, w Polsce jednak go przemilczano. Por. materiały Amerykańskiego Instytutu Fizyki (Amercian Institute Of Physics) opublikowane pod tytułem New Details on Japan Nuclear Accident, „Science Daily” 1999, 6 December, accessed: www.sciencedaily.com [date of entry: 31–03–2011]. 13 – 246 – • Wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii również nie jest obojętne dla środowiska. Fermy wiatrowe zajmują dużą przestrzeń, elektrownie wodne zmieniają lokalny klimat, uprawy roślin energetycznych zmieniają strukturę tradycyjnych upraw, a elektrownie słoneczne do produkcji kolektorów i fotoogniw wymagają procesów technologicznych obciążających środowisko i zużywających rzadkie metale. Decyzja o budowie elektrowni danego typu nie jest jednak uwarunkowania jedynie czynnikami środowiskowymi. To także kwestia dostępności nośników energii i kosztów ich pozyskania. To grupa problematyczna, w ramach której płaszczyzna ekologiczna łączy się z płaszczyznami społeczną i ekonomiczną rozwoju zrównoważonego. 13.3.3. Pozyskiwanie energii a poziom II rozwoju zrównoważonego: kwestie ekonomiczne i społeczne Złoża gazu i ropy są na naszej planecie bardzo nierównomiernie rozłożone. Oznacza to, że ich dostępność dla wielu krajów będzie znacznie bardziej ograniczona czasowo, niż szacowany ogólnoświatowy czas ich wyczerpania. Zagadnienie to bezpośrednio powiązane jest z problemem braku samowystarczalności w zaspokajaniu potrzeb energetycznych przez poszczególne kraje – to także ważny aspekt bezpieczeństwa energetycznego. W Unii Europejskiej jedynie Dania produkuje więcej energii niż wynoszą rzeczywiste potrzeby tego kraju, a średni deficyt energetyczny dla całej UE-27 jest dość wysoki i wynosi 53,8% tabela 13.4. Dla Polski ten deficyt wynosi 19,9% (według innych źródeł 30,4%18). W porównaniu z innymi państwami jest to wskaźnik relatywnie niski, ale nawet taka wartość stanowi problem. O ile w przypadku węgla zasoby Polski są nadal dość duże (44,23 mld ton węgla kamiennego i 14,86 mld ton węgla brunatnego), to odnośnie pozostałych nośników energii sytuacja jest już o wiele gorsza (tabela 13.5). W tej sytuacji należy wspierać poszukiwania własnych zasobów nośników energii, tym bardziej, że doniesienia z ostatnich lat (odkrycia znaczących pokładów gazu łupkowego i ropy między innymi w Bieszczadach) są nader obiecujące19. Por. Eurostat, Energy Transport and Environment ..., op.cit., p. 26. Polska może mieć złoża gazu nawet na 200 lat, „Newsweek”, dostęp: www.newsweek.pl [data wejścia: 31–03–2011]; Bieszczady: potencjał wydobywczy ropy naftowej, „Inwestycje.pl”, dostęp: www.inwestycje.pl [data wejścia: 31–03–2011]. 18 19 – 247 – Tabela 13.4. Charakterystyka zużycia energii oraz zależności od importu dla poszczególnych krajów Unii Europejskiej, dane na koniec 2008 roku Table 13.4. Characteristic of using energy and dependencies on import to particular countries of the European Union, data for the end of 2008 KRAJ CAŁKOWITE ZUŻYCIE ENERGII PALIWA UMOWNEGO [MLN TON] ILOŚĆ ENERGII KRAJ IMPORTOWANEJ [%] CAŁKOWITE ZUŻYCIE ENERGII PALIWA UMOWNEGO [MLN TON] ILOŚĆ ENERGII IMPORTOWANEJ [%] EU 27 1825.2 53.8 Węgry 27.8 62.5 Cypr 2.6 100 Niemcy 349 61.3 Malta 0.9 100 Finlandia 37.8 54.6 Luksemburg 4.7 98.9 Słowenia 7.3 52.1 Irlandia 15.5 90.9 Francja 273.1 51.4 Włochy 186.1 86.8 Bułgaria 20.5 46.2 Portugalia 25.3 83.1 Holandia 80.5 38 Hiszpania 143.9 81.4 Szwecja 50.8 37.4 Belgia 60.4 77.9 Estonia 5.4 33.5 Austria 34.1 72.9 Rumunia 40.9 29.1 Grecja 31.5 71.9 Czechy 46.2 28 Łotwa 4.6 65.7 Wielka Brytania 229.5 21.3 Litwa 8.4 64 Polska 98.3 19.9 Słowacja 18.8 64 Dania 20.9 -36.8 Źródło: Europe’s Energy Portal, accessed: www.energy.eu [date of entry: 31–03–2011]. Tabela 13.5. Zasoby ważniejszych kopalin Polsce w 2009 roku Table 13.5. Resources of the most important fossil fuels in Poland in 2009 KOPALINA ZASOBY BILANSOWE ZŁÓŻ GEOLOGICZNIE 3 UDOKUMENTOWANYCH [MLN T] (GAZ [MLD M ]) OGÓŁEM W TYM ZAGOSPODAROWANE WYDOBYCIE [MLN T] 3 (GAZ [MLD M ]) Ropa naftowa 25,88 25,30 0,66 Gaz ziemny 146,81 119,83 5,84 Węgiel brunatny 14858,96 1748,86 57,06 Węgiel kamienny 44229,47 16948,13 70,90 Źródło: Ochrona środowiska 2010, GUS, Warszawa 2010, s. 122. – 248 – Na pewno jednak nadal niezbędny będzie import surowców energetycznych. Mimo rozbieżnych koncepcji politycznych prezentowanych w Polsce, należy zwrócić uwagę na niekwestionowaną pozycję Federacji Rosyjskiej jako mocarstwa także w aspekcie złoży surowców naturalnych. Rosja to kraj, który w skali światowej20: • ma największe zasoby gazu ziemnego (47,65 tln m3), żaden z innych krajów europejskich nie mieści się nawet w pierwszej dziesiątce; • ma drugie co do wielkości zasoby węgla (173 mld ton), większe złoża maja tylko Stany Zjednoczone (269,3 mld ton); • ma także ogromne pokłady ropy naftowej; zajmuje pod tym względem miejsce 9 (79,0 mld baryłek), większe zasoby mają tylko kraje arabskie. Biorąc pod uwagę wspomnianą już prognozę wyczerpania światowych złóż gazu około 2070 roku i fakt, że największa część tych złóż znajduje się na terenie Rosji, trudno wyobrazić sobie innego niż Rosja głównego (co nie oznacza jedynego) dostawcę gazu do krajów, takich jak Polska. Ma to oczywiście konsekwencje ekonomiczne. Tańszy gaz z innego źródła, na przykład Kazachstanu (18 miejsce pod względem zasobów skali światowej), będzie płynął do Polski zdecydowanie krócej, a koszty budowy gazociągu będą wyższe. W tej sytuacji kolejną kwestią, którą należy uwzględniać dyskutując temat bezpieczeństwa energetycznego, jest konieczność przeprowadzenia bilansu ekonomicznego, obejmującego długofalową perspektywę czasową i uwzględniającego zmiany cen i dostępności nośników energii. Jest to bardzo ważne w kontekście koncepcji dywersyfikacji źródeł i nośników energii, a także istotne zadanie badawcze, które dotąd nie zostało w zadowalający sposób przeprowadzone. Z ekonomicznego punktu widzenia istotny jest także między innymi koszt budowy infrastruktury energetycznej. Ten temat obejmuje także ważne zagadnienia społeczne: koszty dostępu do energii ponoszone przez społeczeństwo, czy też wpływ inwestycji energetycznych na rynek pracy. Tymczasem kwestie społeczne są zwykle bagatelizowane w ocenach planowanych inwestycji i to już od początku reform w 1989 roku. Słynny „Planu Balcerowicza” opierał się na sześciu filarach obejmujących między innymi stabilizację makroekonomiczną, liberalizację, kontrolę cen, prywatyzację, uzyskanie zagranicznej pomocy finansowej i stworzenie sieci zabezpieczenia społecznego, obejmującej między innymi zasiłki dla bezrobotnych21. W praktyce ten ostatni filar wprowadzono jedynie szczątkowo, przez co poniesiono ogromne koszty społeczne, związane między innymi z upadkiem wielu dużych zakładów przemysłowych22. W tym kontekście należy zauważyć, że w ustawowej definicji bezpieczeństwa energetycznego zamieszczono sformułowanie głoszące, że zapewnienie dostępu do 20 World Crude Oil and Natural Gas Reserves, accessed: www.eia.doe.gov [date of entry: 31–03–2011]. 21 J. Sachs, Poland’s Jump to the Market Economy, MIT, Cambridge 1994, s. 45–46. 22 B. R. Barber, Dżihad kontra McŚwiat, Muza S.A., Warszawa 2007, s. 388. – 249 – energii ma nastąpić w sposób ekonomicznie uzasadniony. Jest ono niejednoznaczne, dlatego należy w takim razie zapytać: dla kogo uzasadniony? Czy dla odbiorcy? Czy może dla producentów? Dla obu stron istotne jest przecież nie tylko zapewnienie ciągłości dostaw energii, ale także jej cena, przy czym odbiorca pragnie, aby była ona jak najniższa, a producent mając na uwadze zysk swej firmy zwykle stara się ustalić cenę na najwyższym możliwym poziomie. Bez trudu można wyobrazić sobie sytuację, gdy dostawy energii (ale także innych niezbędnych podstawowych dóbr) są technicznie zapewnione, ale przekraczają możliwości finansowe odbiorcy (czy też całej grupy odbiorców), co prowadzi do praktycznej niedostępności energii (dóbr) dla odbiorców mimo jej (ich) teoretycznie dużych zasobów. Taka sytuacja ma miejsce w Afryce w odniesieniu do ujęć czystej wody pitnej. Warto podać przykład boliwijskiego miasta Cochabamba, gdzie po sprywatyzowaniu wodociągów ceny za wodę wzrosły na tyle znacząco, że przekroczyły możliwości pokrycia opłat przez większości mieszkańców. Konsekwencją były masowe uliczne demonstracje, które doprowadziły do obniżenia cen23. Rację więc mają autorzy, tacy jak miedzy innymi W. Bojarski, którzy dyskutowane pojęcie bezpieczeństwa energetycznego doprecyzowują, sugerując, że energia ma być dostarczana do odbiorców po akceptowalnej społecznie cenie24. To moment, gdy znaczenia nabierają funkcje regulacyjne państwa. Szczególna odpowiedzialność spoczywa tu na prezesie Urzędu Regulacji Energetyki. To jego zadaniem jest zatwierdzanie i kontrolowanie stosowanych taryf za energię (roz. IV, art. 23, p. 2 ustawa – Prawo energetyczne), ma on także obowiązek ochrony interesów odbiorców przed nieuzasadnionym poziomem cen i opłat (roz.V, art. 46, p. 3). Szkoda tylko, że ten ostatni obowiązek „ukryty” jest dość głęboko w tekście ustawy, a nie został uwypuklony także w przepisach ogólnych i podstawowej definicji bezpieczeństwa ekologicznego. Ostateczna cena zależy jednak nie tylko od podanych powyżej uwarunkowań, ale także między innymi od wybranej technologii. 13.3.4. Pozyskiwanie energii a poziom III rozwoju zrównoważonego: kwestie techniczne Tradycyjna energetyka węglowa odpowiedzialna jest za znaczące zanieczyszczenie środowiska, a energetyka jądrowa po katastrofach w Czarnobylu i Fukushimie budzi niepokój. Czy sytuację można zmienić? Jakich zmian technologicznych możemy obecnie oczekiwać? D. VanOverbeke, Water Privatization Conflicts, accessed: www.academic.evergreen.edu [date of entry: 1–03–2009]. 24 W. Bojarski, Bezpieczeństwo energetyczne, w: Wokół Energetyki, czerwiec 2004, dostęp: www.cire.pl [data wejścia: 31–03–2011]. 23 – 250 – • W przypadku elektrowni węglowych następuje wzrost ich efektywności, pojawiają się także coraz doskonalsze generacje urządzeń oczyszczających powietrze. Jedną z nowych technologii jest CSS (Carbon Capture and Storage). Umożliwia ona wtłaczanie CO2, będącego produktem spalania w elektrowni węglowej, głęboko pod powierzchnię ziemi lub oceanów25. Korzyść ekologiczna jest oczywista: radykalne zmniejszenie emisji CO2 do atmosfery przy takim samym poziomie produkowanej energii elektrycznej. Pozostaje jednak wątpliwość: czy te zgromadzone pod ziemią ogromne zasoby CO2 są tam bezpieczne? Czy możliwa jest awaria, w wyniku której gwałtownie zostałyby one uwolnione do atmosfery? Teoretycznie taka możliwość jest wykluczana, jednak całkowitej pewności mieć nie można. Jest to cecha charakterystyczna wielu nowych technologii. Proponują one rozwiązania ważnych problemów, jednak niosą ze sobą także pewne ryzyko, które biorąc pod uwagę rosnące moce techniczne człowieka także staje się coraz większe. • W przypadku elektrowni jądrowych problemem jest wyczerpywalność zasobów uranu. Sytuacja może jednak ulec zmianie, o ile upowszechnią się nowe technologie, takie jak reaktory powielające, o efektywności setki razy przewyższającej obecnie dominujące reaktory wodno-ciśnieniowe PWR i wrzące BWR.Krytycznym czynnikiem pozostanie jednak ilość i jakość zabezpieczeń chroniących przed potencjalną awarią. Katastrofa w Fukushimie i znaczące skażenie środowiska, które w jej wyniku miało miejsce, pokazała, że kwestia zabezpieczeń wymaga całkowicie nowego podejścia. Katastrofa w Fukushimie była wynikiem trzęsienia ziemi o skali, która w Polsce nie jest możliwa. Nie można jednak wykluczyć innych niebezpiecznych katastrof naturalnych. Tymczasem elektrowni atomowej nie można po prostu wyłączyć. Po zaprzestaniu produkcji energii paliwo jądrowe należy chłodzić przez około 2 lata, co w przypadku sytuacji kryzysowych stanowi bardzo długi okres. Wobec tych problemów, może należy zdecydować się na odnawialne źródła energii? Wprawdzie w przypadku spalania biomasy i biogazu, a także wykorzystywania źródeł geotermalnych, odnotowywana jest niewielka emisja zanieczyszczeń do środowiska (w pierwszych dwóch przypadkach głównie CO2, NO2 i SO2, a w geotermii CO2 i H2S), ale jest ona znacznie mniejsza niż w przypadku spalania paliw kopalnych26. W tabeli 13.6 przedstawiono wykorzystywanie poszczególnych źródeł energii „naturalnej” w Polsce, których udział w ogólnej produkcji energii w 2009 roku wyniósł 8,52%. Dostępne dane pokazują zarazem, że rynek energii odnawialnej w Polsce jest związany głównie ze spalaniem biomasy. Pozostałe źródła wykorzy25 UK Carbon Capture and Storage, accessed: www.co2storage.org.uk [date of entry: 31–03– 2011]. 26 Renewable Energy: Power for Sustainable Future, ed. G. Boyle, The Open University and Oxford University Press, Oxford 1996, p. 420. – 251 – stywane są w relatywnie niewielkim stopniu (woda, wiatr) lub w ilościach wręcz śladowych (geotermia). Tabela 13.6. Produkcja energii ze źródeł odnawialnych w Polsce w 2009 roku Table 13.6. Production of energy from renewable resources in Poland in 2009 ŹRÓDŁO PRODUKCJA A [TYS. TOE ] [%] Biomasa 5302 93,5 Elektrownie wodne 204 4 Fermy wiatrowe 93 2 Energia geotermalna 14 0.5 Energia słoneczna (.) (x) Razem 5723 100 toe: tony oleju ekwiwalentnego (umownego), jednostka miary energii stosowana w bilansach międzynarodowych a Źródło: Ochrona środowiska 2010, ..., op.cit., s. 223. Podstawowe uwarunkowania odnoszące się do poszczególnych możliwości produkcji energii odnawialnej przedstawiają się następująco:27 • Spalanie biomasy – szacuje się, że w Polsce biomasa może dostarczyć około 800 PJ/rok. Obecnie jest ona wykorzystywana głównie w celach grzewczych; spalać można między innym słomę, torf, odpady drzewne (z rolnictwa, leśnictwa, czy też przemysłu papierniczego), a także drewno uzyskiwane ze specjalnie w tym celu zakładanych plantacji, bardzo popularna jest wierzba krzewiasta salix viminalis, inne rośliny „energetyczne” to między innymi topola (populus), robinia akacjowa (robinia pseudacacia) i róża kwiatowa (rosa multiflora), gatunki te charakteryzują się szybkim wzrostem, wysoką wartością opałową (dwie tony suchego drewna równoważne są jednej tonie węgla), brakiem większych wymagań w stosunku do gleby i klimatu, dużą odpornością na szkodniki oraz długim okresem użytkowania plantacji (w przypadku Porównanie odnawialnych źródeł energii oparto na następujących pozycjach: J. Tymiński, Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii w Polsce do 2030 r., aspekt energetyczny i ekologiczny, Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa, Warszawa 1997; S. Gawłowski, R. Listowska-Gawłowska, T. Piecuch, Bezpieczeństwo energetyczne kraju, Politechnika Koszalińska, Koszalin 2010; J. Kucowski, D. Laudyn, M. Przekwas, Energetyka a ochrona środowiska, Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa 1993; A. Pawłowski, Rozwój zrównoważony, idea, filozofia, praktyka, Monografie Komitetu Inżynierii Środowiska PAN t. 51, Komitet Inżynierii Środowiska, Lublin 2008. 27 – 252 – wierzby zbiory mają miejsce co 2–3 lata, a czas funkcjonowania plantacji sięga 25 lat); problem stanowią jednak zbyt duże uprawy roślin energetycznych, kosztem tradycyjnych upraw rolniczych. Ważna jest także konieczność dotrzymania reżimu technologicznego, w przeciwnym razie w niektórych sytuacjach emisja istotnych zanieczyszczeń, takich jak tlenki węgla i azotu, może być większa nawet niż w przypadku spalania węgla28. • Elektrownie wodne – w tego typu zakładach głównym celem jest produkcja energii elektrycznej. Nie ma przy tym konieczności wytwarzania pary, jak to odbywa się w elektrowniach węglowych i jądrowych, gdyż siła spadku wody napędza bezpośrednio turbinę dostarczającą energii do generatora prądu; obecnie 18 polskich elektrowni wodnych określanych jest jako duże (moc powyżej 5 MW), przy czym największe to w Żarnowiec (moc 716 MW), Porąbka-Żar (500 MW) i Solina-Myczkowce (200 MW). Szacuje się przy tym, że dostępny w naszym kraju ogólny potencjał energetyczny wody może sięgać poziomu nawet 12–17 TWh; niezależnie od skali inwestycji, konieczna jest budowa zalewów spiętrzających wodę dla turbin, co pociąga za sobą różnorodne konsekwencje; wśród tych pozytywnych wskazać można na produkcję energii bez zanieczyszczania środowiska i zabezpieczenie przed falami powodziowymi; do tych budzących kontrowersje należą: zmiana lokalnego krajobrazu i klimatu, utrudnienia w naturalnych wędrówkach ryb, konieczność przesiedlenia ludzi z miejscowości, które mają być zalane, a także kłopoty z utrzymaniem czystości wody w zbiornikach (w Polsce wody charakteryzują się nadal generalnie niskim poziomem czystości, w zbiornikach zanieczyszczenia opadają na dno, a ich stężenie szybko rośnie); powyższe uwagi wskazują na ogromne znaczenie właściwej lokalizacji budowy zapory. Wymagana jest pełna analiza środowiskowa, której przeprowadzenie jest kosztowne i trudne. To jedna z przyczyn, dla której kolejne realizowane w Polsce inwestycje z dziedziny energetyki wodnej odnoszą się jedynie do małych elektrowni. Energia wody powinna jednak odgrywać w przyszłości większą rolę, wykorzystuje obecnie tylko około 10–15% jej dostępnego w kraju potencjału. • Energia wiatru; turbiny wiatrowe można instalować pojedynczo, dla danego gospodarstwa domowego, częściej jednak tworzy się tak zwane „fermy wiatrowe”, gdzie jest ich dziesiątki, a nawet setki; szacuje się, że około 40% powierzchni Polski ma korzystne warunki wiatrowe, to znaczy, że w ciągu roku wiatr wieje wystarczająco często i silnie, aby inwestycja była opłacalna. Najlepsze regiony to Pomorze Środkowe (od Koszalina po Hel), wyspa Wolin, Suwalszczyzna, środkowe Mazowsze i Wielkopolska, Bieszczady, Pogórze Dynowskie, a także Beskid Śląski i Żywiecki. Do największych ferm należą Zagórze (Wolin, moc 30 MW) i Cisowo (koło Darłowa, moc 18 MW); niezależG. Wielgosiński, Czy biomasa jest paliwem ekologicznym?, w: Polska inżynieria środowiska pięć lat po wstąpieniu do Unii Europejskiej, t. 1, red. J. Ozonek, M. Pawłowska, Monografie Komitetu Inżynierii Środowiska, t. 58, Komitet Inżynierii Środowiska, Lublin 2009, s. 347–356. 28 – 253 – nie od skali inwestycji największym problemem jest duża zmienność siły wiatru, tak w aspekcie dobowym, jak i sezonowym, co oznacza niemożliwe do uniknięcia wahania w rzeczywistej mocy zakładu. Dlatego – i to nie tylko w Polskich warunkach – wiatr pozostanie jedynie uzupełniającym źródłem energii elektrycznej; • Energia geotermalna – produkowana jest poprzez wykorzystywanie naturalnego ciepła naszej planety, zwartego głównie w wodach podziemnych, ale także w samej ziemi; wśród największych polskich geociepłowni wskazać należy na Bańską Niżną (40 MW) i Pyrzyce na Pomorzu Zachodnim (48 MW). W kolejnych latach spodziewany jest dalszy rozwój wykorzystywania tego obiecującego źródła energii, którego ogólny potencjał szacuje się w naszym kraju na 9,22 EJ; istotnym problemem technicznym w geotermii jest wysokie zasolenie wykorzystywanych wód, z czym związana jest korozja tradycyjnych instalacji metalowych. Postęp technologiczny umożliwił jednak produkcję materiałów odpornych na ten czynnik; obecnie wody geotermalne coraz częściej stosowane są do produkcji energii tak cieplnej jak i elektrycznej, przy czym możliwości wykorzystania w dużej mierze uwarunkowane są zasobnością złóż i temperaturą wody. Przy temperaturach rzędu 150–200oC możliwa jest produkcja prądu, jednak w polskich warunkach występują wody chłodniejsze. Przykładowo, woda na głowicy odwiertu w Bańskiej Niżnej osiąga 86oC. Jest to temperatura wystarczająca do pozyskiwania energii cieplnej, co prowadzi do istotnych oszczędności surowców kopalnych – korzysta się z ciepła naszej planety, a nie z energii płynącej ze spalania tradycyjnych nośników energii. • Wykorzystywanie energii słonecznej – w celu produkcji energii elektrycznej, bądź cieplnej (kolektory słoneczne lub fotoogniwa); istotnym ograniczeniem jest to, że aby otrzymywać elektryczność z tego źródła, w przypadku kolektorów potrzeba obszarów, gdzie w skali całego roku dominuje słoneczna pogoda. Odnośnie fotoogniw możliwości są większe, gdyż potrafią one przetwarzać nie tylko promieniowanie bezpośrednie, ale także energię rozproszoną (a więc działają także w pochmurne dni); w przypadku większości krajów europejskich, nasłonecznienie jest umiarkowane i podlega dużym zmianom (jego poziom w Polsce wacha się pomiędzy 100 a około 1500 W/m2); dlatego też energia słoneczna wykorzystywana jest tu głównie jako uzupełniające źródło energii w obiegach służących do podgrzania wody, czy ogrzewania domów. W Polsce, decydując się na solarną instalację grzewczą, otrzymuje się dofinansowanie z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w wysokości 45% wartości inwestycji. • Biogaz – powstaje w wyniku fermentacji zachodzącej na składowiskach odpadów komunalnych, w oczyszczalniach ścieków lub w specjalnie budowanych w tym celu biogazowniach. Jego głównym składnikami jest CH4 i CO2. Szczególnie ważny jest ten pierwszy gaz, gdyż jego pozyskiwanie i spalanie – 254 – stanowić może źródło energii: elektrycznej i cieplnej; w Polsce najbardziej dokładne dane dostępne są dla elektrowni zakładanych na składowiskach odpadów. W 2009 roku osiągnęły one łączną moc 133,22 GWh (49 instalacji z produkcją energii elektrycznej, ponadto wskazać trzeba na 11 składowisk z odzyskiem energii cieplnej o mocy 68,13 TJ)29. Możliwości produkowania energii jest wiele. Nie wszystkie te rozwiązania są jednak w jednakowy sposób wspierane przez istniejący system prawnopolityczny. 13.3.5. Pozyskiwanie energii a poziom III rozwoju zrównoważonego: kwestie prawne i polityczne Decyzja o wspieraniu danego źródła energii zależy od uwarunkowań środowiskowych, dostępnych w danym kraju zasobów, a także od politycznej woli władz państwowych. Dostępność dużych górskich rzek w Norwegii zdecydowała o tym, że w niemal cała energia elektryczna w tym kraju produkowana jest w elektrowniach wodnych, a dostępność węgla w Polsce spowodowała, że niemal monopol na produkcję energii mają u nas elektrownie cieplne. Natomiast czysto polityczna wola była czynnikiem decydującym we Francji, kraju, który w największym stopniu w Europie postawił na energetykę jądrową. W ostatnich latach w Unii Europejskiej szczególny nacisk położono na promocję odnawialnych źródeł energii, a przyjęte zobowiązania odnoszą się do wszystkich krajów członkowskich. Przełomowy charakter miała dyrektywa o promocji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych na wewnętrznym rynku energii z 21 września 2001 r., która zakładała, że w 2010 roku na poziomie całej Unii 12% energii będzie pozyskiwanej ze źródeł odnawialnych. Dla Polski założono wartość 7,5% i cel ten został osiągnięty. Kolejny horyzont czasowy, do roku 2020, wyznacza dyrektywa w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych z 23 kwietnia 2009 r. Perspektywa roku 2020 jest także punktem odniesienia dla przyjętego na Szczycie Rady Europy 9 marca 2007 roku pakietu energetyczno-klimatycznego „3 x 20”. Zakłada on, że w ciągu obecnej dekady w skali całej Unii30: • o 20% wzrośnie efektywność wykorzystywania energii; • emisja gazów cieplarnianych ulegnie zmniejszeniu o 20%; • udział odnawialnych źródeł energii w ogólnym bilansie energetycznym wyniesie 20% (dla Polski 15%). Te założenia wsparte są pełnym systemem prawnym, którego istotną częścią są zachęty ekonomiczne, na przykład w polskiej ustawie – Prawno energetyczne przyznano zwolnienia z corocznych opłat do budżetu państwa dla przedsiębiorstw 29 30 Ochrona …, op. cit., s. 368. Portal Globe Europe, access:www.globe-europe.org [date of entry: 31–03–2011]. – 255 – energetycznych wytwarzających energię ze źródeł odnawialnych o mocy poniżej 5 MW (roz. 5, art. 34, pkt 4). Dzięki takim inicjatywom, jeszcze niedawno droga energia ze źródeł odnawialnych, teraz staje się bardziej przystępną cenowo. Bardzo istotne jest także podkreślenie konieczności podniesienia efektywności wykorzystywania energii. Przekonuje o tym przykład amerykańskiego koncernu energetycznego PG&E (Pacific Gas and Electric)31. Jeszcze na początku lat osiemdziesiątych XX wieku planował on budowę kilkunastu elektrowni atomowych, które miały być zlokalizowane w Kalifornii. Później zmieniono jednak strategię – zamiast budowy nowych elektrowni postawiono głównie na przedsięwzięcia oszczędnościowe odnoszące się do klientów, a w części także do wykorzystywania energii ze źródeł odnawialnych, oferowanej przez małych niezależnych wytwórców. Program zadziałał na tyle dobrze, że już w 1993 roku rozwiązano w koncernie dział odpowiedzialny za budowę elektrowni, gdyż nie był już potrzebny. Także w Europie nie brak pozytywnych przykładów. Bodaj najbardziej ambitnym przedsięwzięciem są prace studialne nad zbudowaniem kosztem 400 mld EUR elektrowni solarnej na Saharze32. Jeżeli przedsięwzięcie zostanie sfinalizowane, taka elektrownia byłaby w stanie zabezpieczyć około 20% zapotrzebowanie na energię elektryczna całej Unii Europejskiej. Dołączając do tego indywidualne inwestycje poszczególnych krajów poziom wykorzystywania odnawialnych źródeł energii mógłby w UE osiągnąć niebawem poziom nawet 40%. Czy jednak tak się stanie? Czy plany te zostaną zrealizowane? Odpowiedź przyniesie przyszłość. Niestety, w chwili obecnej odnawialne źródła energii są zbyt słabo rozwinięte, aby stanowić podstawowe źródło energii. Konsekwentnie nie mogą być one już teraz podstawą bezpieczeństwa energetycznego. Dlatego, choć należy wspierać ich rozwój, w najbliższym okresie w krajach, takich jak Polska trzeba będzie dokonać wyboru: budowy kolejnej elektrowni węglowej, czy też może siłowni jądrowej? Istotną rolę odgrywają uwarunkowania polityczne. Wprawdzie Polska może pochwalić się znacznymi redukcjami w emisji CO2 do atmosfery (już w 2007 roku niemal o 30% emisja ta była niższa niż przyjęte przez nasz kraj ograniczenia wynikające z Protokółu z Kioto), to jednak nowa polityka ekologiczna Unii Europejskiej może spowodować, że nawet ta ograniczona emisja będzie dla naszego kraju bardzo kosztowna (niektóre szacunki prognozują nawet dwukrotny wzrost cen energii33). Jednocześnie, po katastrofie w Fukushimie, sugeruje się Polsce, aby wstrzymać plany projektowanej budowy elektrowni jądrowej. To dwie sprzeczne tenden- E. U. Von Weizsäcker, A. B. Lovins, L. H. Lovins, Mnożnik cztery, podwojony dobrobyt – dwukrotnie mniejsze zużycie zasobów naturalnych, Raport dla Klubu Rzymskiego, Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, Toruń 1999, s. 156. 32 B. Meinhold, World’s Largest Solar Project Planned for Saharan Desert, accessed: www.inhabitat.com [date of entry: 31–03–2011]. 33 M. Kozmana, Nasze drogie środowisko, „Rzeczpospolita” 2008, 26 kwietnia, dostęp www. rp.pl [data wejścia: 31–03–2011]. 31 – 256 – cje! W tym drugim przypadku jest too tyle zastanawiające, że w promieniu 300 km od granic naszego kraju i tak znajduje się 10 elektrowni atomowych, z których największa moc osiągają Równe (Ukraina, 2880 MW, 140 km od granicy), Oskarshamn (Szwecja, 2300 MW, 205 km od granicy, Chmielnicki (Ukraina, 2000 MW, 175 km od granicy) i Temelin (Czechy, 2000 MW, 202 km od granicy). Wybór nie jest więc prosty, tym bardziej, że zarówno w przypadku elektrowni węglowych, jak i jądrowych wskazać można na istotne problemy środowiskowe. W tej sytuacji wybór ma nie tylko charakter naukowy, ale także, w dużej mierze, emocjonalny, związany w własnymi przekonaniami decydentów. Biorąc w tym kontekście pod uwagę silne napięcie społeczne, które powstało w ostatnim okresie w odniesieniu do energetyki jądrowej, wydaje się, że jedyną formą rozstrzygnięcia tego sporu jest ogólnokrajowe referendum, poprzedzone rzetelną debatą. Bezpieczeństwo energetyczne powinno wszak odnosić się także do poczucia bezpieczeństwa obywateli, przekonanych, że wybrana droga rozwoju energetycznego kraju nie stanowi dla nich zagrożenia. *** Polskie ustawowe pojęcie bezpieczeństwa energetycznego jest bardzo wąskie i ogranicza się niemal wyłącznie do technicznej kwestii zapewnienia ciągłości dostaw energii do odbiorców. W tej pracy ukazano także inne zagadnienia, które w dyskusji powinny być brane pod uwagę, uwzględniające szeroki kontekst problematyki rozwoju zrównoważonego. Wspominano między innymi o problemie wyczerpywalności kopalnych nośników energii, konsekwencjach środowiskowych wykorzystywania poszczególnych źródeł energii, zwracając jednocześnie uwagę na problemy społeczne i ekonomiczne, w tym postulat przyjmowania akceptowalnych społecznie cen za usługi energetyczne. Omawiając aktualną sytuację należy podkreślić, że dominujące w Polsce elektrownie węglowe pokrywają obecne zapotrzebowanie energetyczne, zapewniając tym samym podstawowe bezpieczeństwo energetyczne. Jednak rosnące zapotrzebowanie na energię powoduje, że już teraz niezbędne są kolejne inwestycje i kolejne elektrownie. Ostateczna decyzja o tym, jakiego typu one będą, nie została jeszcze podjęta. Należy pamiętać także o dłuższej perspektywie czasowej i problemie, który odnosi się do całej naszej cywilizacji. Zawarty jest on w następującym pytaniu: czy ludzkość właściwie przygotuje się na moment, gdy skończą się zasoby paliw kopalnych? Dynamicznie rozwijające się technologie energetyki odnawialnej dają nadzieję. Ich udział w ogólnym bilansie energetycznym rośnie, zarazem wzrasta także ich efektywność. Jednym z ciekawych nowych rozwiązań jest system Vivace (Vortex Induced Vibrations for Aquatic Clean Energy), której twórcą jest M. Bernitsas z University of – 257 – Michigan. System tworzy sieć wąskich cylindrów rozkładanych na morskim lub oceanicznym dnie. Taka prądnica tworzona przez słupy o wysokości około dwóch pięter i zajmująca obszar 1 x 1,5 km jest w stanie wytworzyć ilość energii elektrycznej wystarczającą na pokrycie rocznego zapotrzebowania dla 100 tys. domów. Do jej uruchomienia wystarczy już minimalny ruch wody (o prędkości zaledwie jednego węzła), który wprawia w ruch cylindry i umożliwia generowanie elektryczności34. Dodatkowa zaletą systemu jest to, że jest to elektrownia, która nie zajmuje cennej powierzchni lądów i, zalegając na dnie, jest praktycznie niewidoczna. Ponadto w przyszłości być może radykalnie zmieni sytuację odkrycie jakiegoś zupełnie nowego źródła energii. Tożsamy z człowiekiem współczesnym gatunek homo sapiens sapiens był obecny na naszej planecie już 35–40 tys. lat p.n.e.35 i przez niemal całą swoją długą historię nie znał tak podstawowych nośników energii, jak węgiel, ropa, czy gaz. Byłoby w tym kontekście błędem zakładać, że znana nam dziś lista źródeł energii wyczerpuje wszystkie możliwości i jest zamknięta. 34 Portal Vortex Hydroenergy, dostęp www.vortexhydroenergy.com [data wejścia:31–03–2011]. T. Bielicki, O organizacji społecznej i ekologii hominidów plejstoceńskich, w: Ekologia człowieka. Historia i współczesność, red. B. Kuźnicka, Instytut Historii Nauki PAN, Warszawa 1995, s. 15–28. 35 – 258 – 14 Katarzyna Kubiak-Wójcicka Joanna Muszyńska Udział odnawialnych źródeł energii w produkcji energii elektrycznej na przykładzie województwa wielkopolskiego PARTICIPATION OF RENEWABLE ENERGY SOURCES IN THE PRODUCTION OF ELECTRICAL ENERGY USING AS AN EXAMPLE WIELKOPOLSKA REGION Abstract: The rapid development of world economies creates high demand for electrical energy. The energy produced by coal-fired power-stations is expensive and the process itself negatively affects the environment. It seems that only renewable sources of energy can solve these problems. In Poland, the energy production is based mostly on coal. The main renewable sources of energy are biomass and energy of water. The energy production in Poland is diversified in spatial terms. Almost 40% of energy is generated by the power stations placed in two regions: Silesian and Łódzkie. Heat and power plants are mostly located close to fossil fuel deposits. – 259 – Owing to the fact that the biggest hydroelectric power plant in Poland is placed in Włocławek, Kujawsko-Pomorskie region is the leader in production of energy from renewable sources. Although the majority of energy produced in Wielkopolska region is based on coal, the province can be an example of how to use energy of water. The aim of the paper was to analyze the production level of electrical energy in Poland and its spatial differentiation. The analysis covered the years 2000–2009. The study was based on the empirical material acquired from Water Power Stations PLC – Jastrowie district and on the data collected by The Central Statistical Office in Poland. The amount of the energy generated from water plants in 2009 in Wielkopolska region is only 30,6 GWh. 80% of that was produced by water power stations built on Gwda river, which may serve as an example of exploitation of rivers for energy production purposes. Key words: water energy system, production of electrical energy, Wielkopolska region W dobie coraz szybciej rozwijającej się gospodarki wzrasta zapotrzebowanie na energię. Głównym jej źródłem są paliwa kopalne: węgiel kamienny, węgiel brunatny, ropa naftowa i gaz ziemny. Wzrost zużycia energii i towarzysząca jej produkcji emisja gazów cieplarnianych powodują niekorzystne zmiany klimatyczne. Kraje o wysokim stopniu rozwoju społeczno-gospodarczego podejmują działania mające na celu pozyskiwanie energii z nowych, odnawialnych źródeł. Polska, jako jeden z sygnatariuszy protokołu z Kioto1, zobowiązała się do redukcji emisji gazów powodujących efekt cieplarniany. Ponadto, dokumenty i akty normatywne UE2 nakładają na nasz kraj obowiązek zwiększenia udziału energii ze źródeł odnawialnych w strukturze energii finalnej3 do 15%. Według szacunków Ministerstwa Gospodarki, w roku 2030, 16% zapotrzebowania naszego kraju na energię finalną realizowane będzie ze źródeł odnawialnych4. Aktualnie wskaźnik pozyskiwania energii z OZE kształtuje się w Polsce na poziomie zaledwie 7,6%5. Rozwój społeczno-gospodarczy kraju pociąga za sobą wzrost zapotrzebowania na energię. Ministerstwo Gospodarki prognozuje, że do roku 2030 popyt na energię finalną wzrośnie o około 29% i aż o około 44% na energię elektryczną. Dostęp: www.cire.pl [data wejścia: 12–03–2011]. dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r., dostęp: www.cire.pl [data wejścia 12–03–2011]. 3 Energia finalna brutto została zdefiniowana w propozycji Komisji Europejskiej nowej dyrektywy OZE jako: finalne zużycie nośników energii na potrzeby energetyczne + straty energii elektrycznej i ciepła w przesyle i dystrybucji + zużycie własne energii elektrycznej i ciepła do produkcji energii elektrycznej i ciepła. 4 Prognoza zapotrzebowania na paliwa i energię do 2030 roku, załącznik 2 do Polityki energetycznej Polski do 2030 r., Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009. 5 Energia ze źródeł odnawialnych w 2009 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2010, dane dla roku 2008. 1 2 – 260 – Zaspokojenie tak wysokiego zapotrzebowania wymagać będzie zwiększenia produkcji energii ze źródeł odnawialnych. W Polsce, do tego celu wykorzystuje się promieniowanie słoneczne, energię wiatru, zasobów geotermalnych, wodnych, stałej biomasy, biogazu i biopaliw ciekłych. Głównym, odnawialnym źródłem pozyskiwania energii są biomasy stałe, z których pochodzi 87,7% energii. Kolejnymi źródłami są: biopaliwa (5,5%), energia wody (3,4%), biogaz (1,8%), energia wiatru (1,3%) oraz energia geotermalna (0,2%)6. Celem artykułu była analiza wielkości produkcji energii ze źródeł odnawialnych w Polsce oraz ocena jej zróżnicowania przestrzennego. Badaniem objęto lata 2000–2009. Analizę oparto na materiale empirycznym pozyskanym z Elektrowni Wodnych Sp. z o.o. – Oddział Jastrowie oraz danych dostępnych w Banku Danych Lokalnych GUS-u. 14.1. Produkcja energii elektrycznej w Polsce W Polsce, w latach 2000–2009 produkowano średnio około 153 tys. GWh energii elektrycznej rocznie. Jednakże ponad 97% tej energii wytworzono w elektrowniach cieplnych. W niewielkim stopniu wykorzystywano inne metody produkcji energii elektrycznej. Pozyskana w ten sposób energia stanowiła zaledwie 2,9% łącznej wielkości produkcji energii elektrycznej naszego kraju (tabela 14.1). Tabela14.1. Struktura produkcji energii elektrycznej w Polsce w latach 2000–2009 [%] Table 14.1. Structure of production of electrical energy in Poland in the years 2000–2009 [%] RODZAJE ENERGII 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Ze źródeł wodnych 2,83 2,90 2,71 2,17 2,39 2,41 1,90 1,84 1,76 1,96 pozostałe źródła odnawialne 0,02 0,04 0,07 0,12 0,15 0,15 0,23 0,46 0,70 0,94 Ze źródeł cieplnych (w tym biomasy) 97,14 97,07 97,22 97,71 97,46 97,44 97,88 97,70 97,54 97,10 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS-u. Według danych Urzędu Regulacji Energetyki w 2008 roku, funkcjonowało w Polsce 1051 elektrowni wykorzystujących odnawialne źródła energii. Ich łączna moc wynosiła około 1680 MW. Najliczniejszą grupę wśród nich stanowiły elektrownie wodne o kumulatywnej mocy urządzeń około 940 MW. Do najmniej licznych należały elektrownie na biomasę. W roku 2008 było ich tylko 11, a łączna moc zainstalowanych w nich urządzeń wynosiła około 232 MW (tabela 14.2). 6 Ibidem. – 261 – Tabela 14.2. Moc zainstalowana odnawialnych źródeł energii (według stanu koncesji na 31 grudnia 2008) Table 14.2. Installed power of renewable sources of energy (in accordance with the state of concession for 31 December 2008) RODZAJ ODNAWIALNEGO ŹRÓDŁA ENERGII MOC ZAINSTALOWANA [MW] LICZBA INSTALACJI [SZTUKI] Elektrownie na biomasę 231,990 11 Elektrownie na biogaz 54,615 103 Elektrownie wiatrowe 451,090 227 Elektrownie wodne 940,576 710 Łącznie 1678,271 1051 Źródło: Biuletyn URE 2009 nr 6. Mimo niewielkiej liczby instalacji, dominujący udział w produkcji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych mają biomasy stałe. W 2008 roku wynosił on 49,7%. Elektrownie wodne i wiatrowe wytwarzały odpowiednio 33,4% i 13%. Pozostałe 3,9% energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych produkowano w elektrowniach biogazowych (rysunek 14.1). Rysunek 14.1. Produkcja energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych [%] Figure 14.1. Production of electrical energy from renewable sources [%] Źródło: Energia …, op. cit. – 262 – 14.2. Przestrzenne zróżnicowanie produkcji energii elektrycznej w Polsce Produkcja energii elektrycznej w Polsce jest silnie zróżnicowana przestrzennie. Około 40% energii wytwarzane jest na terenie województw śląskiego i łódzkiego. Dalsze 14% produkują elektrownie zlokalizowane w województwie mazowieckim. Udziałami na poziomie 9% charakteryzują się województwa dolnośląskie i wielkopolskie. Elektrownie zlokalizowane w opolskim, świętokrzyskim i zachodniopomorskim wytwarzają odpowiednio 6%, 5% i 5% energii elektrycznej kraju. Pozostałe 8 województw produkuje około 13% energii (rysunek 14.2). Rysunek 14.2. Struktura produkcji energii elektrycznej w roku 2009 [%] Figure 14.2. Struktura produkcji energii elektrycznej w roku 2009 [%] Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS-u. Dominująca pozycja województw śląskiego i łódzkiego jest efektem lokalizacji elektrowni konwencjonalnych, rozmieszczonych w pobliżu złóż dwóch podstawowych surowców energetycznych: węgla kamiennego i węgla brunatnego. Liderem w produkcji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych jest województwo kujawsko-pomorskie. W 2009 roku jednostki zlokalizowane na jego terenie wytworzyły 1084,3 GWh energii, co stanowi około 25% produkcji krajowej. Niewątpliwie pozycję lidera województwo kujawsko-pomorskie zawdzięcza głównie Wiśle i zbudowanemu na niej stopniowi wodnemu we Włocławku. Ponad 85% energii ze źródeł odnawialnych, wytworzonej w kujawsko-pomorskim, wyprodu- – 263 – kowano w hydroelektrowniach (921,9 GWh), pozostałe 15% pozyskano głównie z energii wiatru. Zbiornik włocławski sprawia, że także pod względem ilości energii wyprodukowanej przez elektrownie wodne, województwo kujawsko-pomorskie znajduje się na 1 miejscu. Oprócz elektrowni we Włocławku, produkującej rocznie przeciętnie około 739 GWh energii elektrycznej, na terenie województwa kujawskopomorskiego działają inne duże elektrownie wodne. Należy do nich zaliczyć elektrownie: Koronowo (40,81 GWh), Żur (11,91 GWh), Smukała (13,41 GWh), Gródek (13,83 GWh) i Tryszczyn (6,07 GWh). Rysunek 14.3. Struktura produkcji energii elektrycznej w elektrowniach wodnych w 2009 roku [%] Figure 14.3. Structure of production of electrical energy in water power stations in 2009 [%] Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS-u. Hydroelektrownie zlokalizowane w województwie kujawsko-pomorskim wytwarzają ponad 30% energii pozyskiwanej z tego źródła w całym kraju. Dalsze 30% produkcji przypada na województwa pomorskie i małopolskie. Kolejne miejsca pod względem ilości energii pozyskanej z wody zajmują województwa śląskie (8%) i dolnośląskie (7%). Elektrownie wodne zlokalizowane w lubuskim, podkarpackim i mazowieckim wytwarzają łącznie około 15% energii. Udziały pozostałych województw w produkcji energii ze źródeł wodnych są marginalne, a ich kumulatywna produkcja nie przekracza 10% (rysunek 14.3). – 264 – 14.3. Produkcja energii elektrycznej w województwie wielkopolskim Urządzenia do produkcji energii elektrycznej, zainstalowane na terenie województwa wielkopolskiego, mogą osiągać moc 2858 MW. Produkują one około 8,7% energii elektrycznej wytwarzanej w Polsce. Jednakże, większość energii produkowana jest w zlokalizowanych w tej części kraju elektrowniach konwencjonalnych: Pątnów I, Pątnów II, Adamów, Konin. Rysunek 14.4. Produkcja energii elektrycznej w województwie wielkopolskim w latach 2000–2009 [GWh] Figure 14.4. Production of electrical energy in in the Wielkopolska region in the years 2000–2009 [GWh] Źródło: dane GUS-u. Całkowita moc urządzeń zainstalowanych w elektrowniach wodnych i niekonwencjonalnych, na terenie województwa wielkopolskiego, wynosi 40,2 MW. W roku 2009, wyprodukowały one 73,8 GWh energii, z czego około 41% energii wytworzono w hydroelektrowniach. – 265 – 14.4. Produkcja energii elektrycznej ze źródeł wodnych w województwie wielkopolskim W województwie wielkopolskim istnieje 29 obiektów piętrzących, o łącznej mocy 10,87 MW. Dziewięć elektrowni wodnych, o kumulatywnej mocy 8,4 MW7, zlokalizowano na rzece Gwdzie. Do największych z nich należą Elektrowni Wodnych Sp. z o.o. Podgaje, Jastrowie, Ptusza, Dobrzyca i Koszyce, zlokalizowane w środkowym i dolnym biegu rzeki. Elektrownie te wybudowano w latach 1905–1937, a obecnie wchodzą w skład Elektrowni Wodnych – Oddział Jastrowie (tabela 14.3). Ich łączna moc stanowi około 60% średnich teoretycznych zasobów mocy Gwdy. Tabela 14.3. Wybrane parametry elektrowni wodnych na Gwdzie Table 14.3. Selected parameters of water power stations on Gwda river MOC ELEKTROWNI [MW] POJEMNOŚĆ CAŁKOWITA ZBIORNIKÓW PRZY MAKSYMALNYM PIĘTRZENIU 3 [TYS. M ] PROCENTOWY UDZIAŁ POWIERZCHNI ZLEWNI DO POWIERZCHNI CAŁKOWITEJ [%] 1893,8 2,210 3900 39,39 1977,7 1,720 6200 41,14 POSTERUNEK WODOWSKAZOWY ELEKTROWNI WODNYCH KILOMETR BIEGU RZEKI POWIERZCHNIA ZLEWNI 2 [KM ] Podgaje 73,80 Jastrowie 66,20 Ptusza 54,80 2054,4 1,310 4000 42,73 Dobrzyca 34,30 3983,5 1,350 2200 82,86 Koszyce 26,55 4624,8 1,022 740 96,20 Źródło: K. Kubiak, Wpływ elektrowni wodnych na …, op. cit. Pozostałe cztery elektrownie o małej mocy, stanowią odrębne podmioty gospodarcze i zlokalizowane są głównie w górnym odcinku rzeki. Są to: Lubnica, Węgorzewo, Łomczewo oraz Tarnówka. Elektrownie wodne na Gwdzie wytwarzają przeciętnie 27,8 GWh energii elektrycznej w ciągu roku (tabela 14.4). Największą ilość energii wytworzono w 2002 roku (35,32 GWh), najmniejszą w 2006 roku (22,4 GWh). Powodem niskiego poziom produkcji energii w 2001 roku w EW Ptusza było wyłączenie elektrowni na 4 miesiące z powodu prac remontowych. Podobna sytuacja miała miejsce w 2005 roku w elektrowni wodnej Dobrzyca, gdy elektrownia pracowała tylko 10 miesięcy w ciągu roku. Wysoki poziom produkcji energii elektrycznej w 2002 roku wynikał ze zwiększonych przepływów rzeki Gwdy. K. Kubiak, Wpływ elektrowni wodnych na Gwdzie na reżim hydrologiczny rzeki, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Geografia 39, z. 103, Toruń 1999, s. 143–153 7 – 266 – Tabela 14.4. Produkcja energii elektrycznej w elektrowniach wodnych na Gwdzie w latach 2000–2008 [GWh] Table 14.4. Production of electrical energy in water power stations on Gwda river in the years 2000–2008 [GWh] ROK ELEKTROWNIE WODNE RAZEM PODGAJE JASTROWIE PTUSZA DOBRZYCA KOSZYCE 2000 6,10 5,18 4,18 6,56 5,86 27,88 2001 5,65 5,00 2,50 6,07 6,02 25,15 2002 8,79 7,36 5,59 7,43 6,15 35,32 2003 5,49 4,63 4,01 5,66 5,37 25,16 2004 5,92 4,99 4,33 5,84 5,37 26,45 2005 6,22 5,34 4,62 4,97 5,47 26,62 2006 4,81 4,15 3,61 5,20 4,63 22,40 2007 7,27 6,22 5,07 6,79 5,93 31,28 2008 7,15 5,50 4,91 6,77 5,63 29,96 razem 57,4 48,37 38,82 55,29 50,43 250,22 Źródło: dane: Elektrownie Wodne Sp. z o. o. – Oddział Jastrowie. Rysunek 14.5. Produkcja energii elektrycznej w elektrowniach wodnych w województwie wielkopolskim w latach 2000–2008 Figure 14.5. Production of electrical energy in water power stations in the Wielkopolska region in the years 2000–2008 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych: Elektrownie Wodne Sp. z o. o. – Oddział Jastrowie. – 267 – Elektrownie wodne, należące do spółki Elektrowni Wodnych Sp. z o. o., produkowały od 81,4% (2001 rok) do 85,9% (2005 rok) energii elektrycznej ze źródeł wodnych, wytwarzanej w całym województwie (rysunek 14.5). Oznacza to, że elektrownie wodne zlokalizowane na rzece Gwdzie stanowią największe źródło energii wodnej w regionie. Produkcja energii elektrycznej ze źródeł wodnych ma charakter sezonowy. Ilość wytwarzanej energii zależy od wielkości przepływów rzeki, jest więc efektem oddziaływania środowiska geograficznego, a przede wszystkim klimatu. Szczególnie istotny wpływ na wielkość, pozyskiwanej w ten sposób, energii mają forma i rozkład opadów w ciągu roku (rysunek 14.6 i 14.7). Rysunek 14.6. Produkcja energii elektrycznej w elektrowniach wodnych na Gwdzie w roku wilgotnym (2002 rok) [MWh] Figure 14.6. Production of electrical energy in water power stations on Gwda river in a wet year (2002) [MWh] Źródło: dane: Elektrownie Wodne Sp. z o. o. – Oddział Jastrowie. Sezonowość produkcji energii elektrycznej wynika z sezonowości wielkości przepływów. Wzrost przepływów rzeki notuje się głównie w miesiącach zimowych, od grudnia do maja. Obserwuje się wtedy wzmożone zasilanie rzeki i gromadzenie zasobów wodnych w obrębie zlewni. W półroczu letnim (lipiec – listopad) zasilanie rzeki w wodę jest mniejsze. Powoduje to spadek przepływów rzeki, a tym samym mniejszą produkcję energii. – 268 – Rysunek 14.7. Produkcja energii elektrycznej w elektrowniach wodnych na Gwdzie w roku suchym (2006 rok) [MWh] Figure 14.7. Production of electrical energy in water power stations on Gwda river in a dry year (2006) [MWh] Źródło: dane: Elektrownie Wodne Sp. z o. o. – Oddział Jastrowie. Przy elektrowniach wodnych zlokalizowane są zbiorniki wodne. Jednakże ich pojemność jest niewielka, przez co elektrownie wodne pozbawione są możliwości regulowania przepływu rzecznego w dłuższym okresie. Małe zdolności retencyjne zbiornika są zwykle powodem, dla którego część przepływu rzecznego jest kierowana przez turbinę, a nadmiar wody jest zrzucany w postaci upustu jałowego. *** W Polsce produkuje się średnio około 153 tys. GWh energii elektrycznej rocznie. Większość, ponad 97%, wytwarzana jest w elektrowniach cieplnych, konwencjonalnych oraz spalających biomasę. Produkcja energii elektrycznej charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem przestrzennym. Około 40% energii wytwarzają podmioty zlokalizowane na terenie dwóch województw: śląskiego i łódzkiego. Wysoki udział tych regionów w produkcji energii jest efektem umiejscowienia elektrowni konwencjonalnych, rozmieszczonych w pobliżu złóż dwóch podstawowych paliw kopalnych: węgla kamiennego i brunatnego. Liderem w produkcji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych jest województwo kujawsko-pomorskie. W 2009 roku wyprodukowano na jego terenie 1084,3 GWh energii, co stanowi około 25% produkcji krajowej. Najwyższy udział – 269 – w produkcji energii ze źródeł odnawialnych, w tym regionie, ma energetyka wodna (ponad 85%). Jest to efektem lokalizacji na terenie województwa kujawskopomorskiego, największej w Polsce, elektrowni wodnej we Włocławku oraz innych dużych hydroelektrowni. Na terenie województwa wielkopolskiego wytwarza się średnio około 13920 GWh rocznie, co stanowi około 8,7% produkcji krajowej. Większość, bo aż 99% energii produkowanej w tym regionie wytwarzają elektrownie konwencjonalne, zlokalizowane w pobliżu złóż węgla brunatnego. Mimo, że w województwie wielkopolskim, w 2009 roku, wyprodukowano zaledwie 30,6 GWh energii ze źródeł wodnych, to może ono stanowić przykład energetycznego wykorzystania rzek. W regionie tym zlokalizowano 29 obiektów piętrzących, z czego 9 na Gwdzie. Szacuje się, że teoretyczne zasoby energetyczne rzeki wynoszą około 12,4 MW8. Łączna moc umiejscowionych na niej obiektów wynosi około 8,4 MW, co stanowi 68% zasobów energetycznych rzeki. Polska musi zwiększyć produkcję energii ze źródeł odnawialnych, aby sprostać szybko rosnącemu zapotrzebowaniu na energię Dominującym jej źródłem w naszym kraju nadal pozostaje woda. W celu istotnego zwiększenia produkcji energii pozyskiwanej z energii wody należy: • usprawnić zarządzanie istniejącymi już obiektami piętrzącymi; • zagospodarować wolne zasoby energetyczne rzek; • stworzyć dogodne przepisy prawne ułatwiające rozwój małych, lokalnych elektrowni wodnych. Działania te przyczynią się nie tylko do wzrostu produkcji energii ze źródeł odnawialnych i ograniczenia emisji gazów i innych zanieczyszczeń do środowiska naturalnego. Dzięki retencjonowaniu wody w zbiornikach wodnych, rozwój małej energetyki poprawia stosunki wodne w małych zlewniach, a tym samym doprowadza do wyrównania odpływu powierzchniowego. Regulacja rzek i budowa zbiorników gromadzących nadmiar wody usprawni kontrolę nad wielkością jej przepływu, a tym samym podniesie poziom bezpieczeństwa przeciwpowodziowego w kraju. 8 Z. Mikulski, Gospodarka wodna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 117. – 270 – 15 Helena Rusak Lokalna gospodarka energetyczna – stan obecny i oczekiwania w świetle zasad zrównoważonego rozwoju LOCAL ENERGY ECONOMY – PRESENT STATE AND EXPECTATIONS IN THE LIGHT OF THE PRINCIPLES OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT Abstract: Civilization development is causing considerably larger demand for energy. This, in turn, triggers the necessity to use it and strive for the increase in the usage of re-newable energy. Skilful energy management at the national and local level requires knowledge of the structure of using energy on the one hand, and assessment of the possibility to reduce the usage of energy while maintaining unchanged quality and amount of energy services on the other hand. The paper presents results of the usage of energy and fuels for selected municipalities in Poland and estimation of the potential of rationalizing its usage. Key words: energy demand, the local energy management, rationalization of energy use – 271 – L 15.1. Uwagi wstępne okalna gospodarka energetyczna staje się w ostatnich latach znaczącym segmentem krajowego gospodarowania energią. Dostrzeżono, że spełnienie wymagań stawianych przez dyrektywy Unii Europejskiej nie są możliwe jedynie poprzez kreowanie ogólnokrajowego systemu energetycznego, w tym również elektroenergetycznego. Rodzaj istniejących energetycznych zasobów odnawialnych w Polsce wskazuje, że główny obszar ich wykorzystania ma charakter lokalny. Największe zasoby energetyczne w kraju w postaci pierwotnej energii odnawialnej stanowią energia słoneczna, energia biomasy oraz energia wiatru, oszacowane przez Instytut Energetyki Odnawialnej na poziomie około, odpowiednio, 83 PJ, 600 PJ oraz 444 PJ.1 Wszystkie te rodzaje energii predestynowane są do ich wykorzystania lokalnego, rozproszonego a nawet rozsianego. Zmiany zachodzące w lokalnej gospodarce energetycznej, uzyskiwane dzięki planowaniu energetycznemu na szczeblu gmin, pozwolą na zbliżanie się do celów w zakresie gospodarowania energią stawianych przez Unię Europejską, a jednocześnie zbliży energetykę do zrównoważonego rozwoju jako sektora gospodarczego. Głównymi elementami oceny lokalnej gospodarki energetycznej z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju, jest jej efektywność energetyczna oraz udział odnawialnych surowców energetycznych w lokalnym bilansie energetycznym. Obie wymienione wielkości odnoszą się do zasady sprawiedliwości międzypokoleniowej oraz ograniczania wpływu produkcji i konsumpcji na środowisko naturalne, które wpisują się w główne założenie zrównoważonego rozwoju mówiące o dążeniu do harmonijnego rozwoju, czy też likwidacji sprzeczności między sferą społeczną, gospodarczą i środowiskową.2 Zwiększenie zużycia energii odnawialnej daje szansę ograniczenia wykorzystania kopalnych zasobów energetycznych, których dalsze nieograniczone zużycie w realnej perspektywie czasowej doprowadzi do ich całkowitego wyeksploatowania i postawi przyszłe pokolenia w obliczu drastycznych braków energetycznych ograniczających rozwój gospodarki, a nawet utrzymanie jej na współczesnym poziomie produkcji. Zarówno efektywność energetyczna systemu lokalnego, jak i ilość zużywanej energii odnawialnej są trudne do oszacowania całkowitego na danym obszarze. Na szczeblu gmin nie jest prowadzona publiczna statystyka zużycia poszczególnych form energii, a tym samym nie ma możliwości sięgnięcia do profesjonalnie przygotowanych danych. Dla każdej gminy dane odnośnie zużycia i wytwarzania energii muszą być szacowane indywidualnie na podstawie przeprowadzonych badań podstawowych. Na ile to zadanie jest skomplikowane, widać, kiedy przeanalizuje się, jak wiele typów odbiorców i wytwórców energii funkcjonuje w każdej Możliwości wykorzystania energii odnawialnej w Polsce do roku 2020”, IEO, Warszawa 2007. R. Janikowski, Tereny poprzemysłowe a trwały i zrównoważony rozwój, dostęp: www.ietu.katowice.pl, [data wejścia: 9–04–2011]. 1 2 – 272 – gminie. Poza tym, nie wszystkie grupy są jednorodne i w związku z tym nie mogą być analizowane na podstawie próbki statystycznej. Stosunkowo najprościej jest oszacować zużycie i wytwarzanie energii cieplnej i elektrycznej w gospodarstwach domowych. Wynika to przede wszystkim z faktu, że odbiorcy w tej grupie posiadają podobne w charakterze odbiorniki energii cieplnej i elektrycznej, podobne urządzenia wytwórcze energii cieplnej oraz zbliżone dobowe oraz sezonowe krzywe obciążenia. Ponadto, liczba odbiorców komunalnych jest duża i możliwe jest wyselekcjonowanie próbki reprezentatywnej. Znacznie trudniej jest oszacować zużycie energii elektrycznej i cieplnej w gospodarstwach rolnych. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest kilka. Przede wszystkim, większość niskotowarowych gospodarstw rolnych nie posiada wydzielonych liczników energii elektrycznej na potrzeby gospodarstwa rolnego i trudno jest oddzielić zużycie energii elektrycznej na potrzeby gospodarstwa domowego i potrzeby gospodarstwa rolnego. Po wtóre, odbiorcy i wytwórcy energii w rolnictwie nie stanowią energetycznie jednorodnej grupy, szczególnie pod kątem charakteru odbiorników. Inną krzywą obciążenia, dobową i roczną, mają gospodarstwa produkcji roślinnej, inną te, których podstawą działalności jest produkcja zwierzęca. Druga z wyróżnionych grup gospodarstw rolnych również nie może być potraktowana jako jednorodna, inne zapotrzebowanie na energię będą, bowiem miały fermy kurze, a inne gospodarstwa rozrodowe oraz hodowlane. Kolejny stopień trudności w oszacowaniu ilości wytwarzanej i zużywanej energii elektrycznej i cieplnej to ocena tych wielkości w przedsiębiorstwach. Na niewielkim terenie, którym jest gmina, liczba przedsiębiorstw jednej branży zwykle jest na tyle mała, że nie stanowi próbki statystycznej i każde przedsiębiorstwo produkcyjne należy rozpatrywać indywidualnie pod względem zużycia energii. Wyjątek stanowią przedsiębiorstwa handlowe, których liczba zwykle jest stosunkowo duża. Złożoność zadania zbierania reprezentatywnych danych wynika również z faktu, że indywidualni wytwórcy energii korzystają z wielu paliw i innych form energii pierwotnej. W przypadku próby oszacowania uogólnionej dla danego obszaru efektywności energetycznej dodatkowym problemem jest to, że brak jest informacji o sprawności3 wykorzystywanych urządzeń wytwórczych, głównie, u indywidualnych, rozsianych wytwórców4. One decydują o efektywności przetwarzania energii. ZaW ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej (Dz.U. nr 94, poz. 551) efektywność energetyczna jest definiowana jako stosunek uzyskanej wielkości efektu użytkowego danego obiektu, instalacji lub urządzenia technicznego, użytkowanego lub eksploatowanego w typowych warunkach, do ilości energii zużytej przez ten obiekt niezbędnej do uzyskania tego efektu. 4 W nomenklaturze energetycznej rozróżnia się dwie kategorie małych źródeł wytwórczych energii elektrycznej i cieplnej; wytwórców rozproszonych – posiadających źródła energii cieplnej lub elektrycznej o mocach od kilkuset kW lub kilkunastu MW oraz wytwórców rozsianych posiadających urządzenia wytwórcze o mocach kilkunastu do kilkudziesięciu kW. 3 – 273 – kres sprawności tych urządzeń mieści się w szerokich granicach – od około 50% do nawet 98%. W ramach realizacji projektu Mechanizmy i uwarunkowania gospodarowania energią w gminach i powiatach5 analizie poddano zużycie energii elektrycznej, cieplnej oraz pierwotnej w trzech gminach w trzech województwach. 15.2. Wytwarzanie energii cieplnej w gminie – analiza przypadku Analizie poddano zużycie energii w gminie Jeleniewo (województwo podlaskie), gminie Łaszczów (województwo lubelskie) oraz gminie Prusie (województwo dolnośląskie). Ich krótką charakterystykę przedstawiono w tabeli 15.1. Tabela 15.1. Wielkości charakterystyczne analizowanych gmin Table 15.1. Characteristic values of analyzed municipalities GMINA JELENIEWO ŁASZCZÓW PRUSICE Liczba mieszkańców w 2009 roku 3153 6570 9167 Typ gminy wiejska miejsko-wiejska miejsko-wiejska Powierzchnia gminy [km ] 131,84 128,23 158,02 Udział obszarów chronionych [%] 81,1 0 3,29 93000 174680 175547 2 2 Powierzchnia budynków mieszkalnych [m ] Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS-u. Analizie poddano zużycie energii cieplnej i paliw, jako tych rodzajów energii, a tym samym tej części systemu energetycznego gminy, która ma największy wpływ na lokalną gospodarkę oraz stan środowiska. Energia elektryczna w polskim systemie energetycznym wytwarzana jest w przytłaczającej większości w wielkich elektrowniach systemowych a tym samym jej oddziaływanie na środowisko odbywa się na poziomie krajowym czy też wręcz transgranicznym, a oddziaływanie na gospodarkę lokalną jest pośrednie, poprzez wpływ na gospodarkę ogólnokrajową. Jednym z analizowanych elementów systemów energetycznych wybranych gmin były źródła energii cieplnej zlokalizowane u indywidualnych wytwórców. Głównym elementem analizy był wiek źródeł energii cieplnej, wykorzystywanych przez odbiorców. Czas instalowania tych źródeł podzielono na przedziały: do roku 1980, w latach 1981–1990, 1991–2000, po roku 2001. Wyniki przeprowadzonych badań w tym zakresie przedstawiono na rysunku 15.1. 5 Projekt realizowany przez Wyższą Szkołę Ekonomiczną w Białymstoku. – 274 – Rysunek 15.1. Struktura wiekowa źródeł ciepła u indywidualnych wytwórców w gminach [%] Figure 15.1. Age structure of heat sources of individual producers in municipalities [%] a. 12% piece do 1980 12% 1981-1990 1991-2000 po 2001 47% 29% b. 13% 44% 7% piece do 1980 1981-1990 1991-2000 po 2001 36% c. 8% 9% piece do 1980 1981-1990 1991-2000 51% 32% a. Prusie, b. Łaszczów, c. Jenieniewo. Źródło: opracowanie własne. – 275 – po 2001 Stare kotły, budowane przed 1980 rokiem, stanowią jedynie od 8 do 13% wszystkich wykorzystywanych urządzeń. Natomiast kotły najnowsze budowane po roku 2001 to od 44 do 51% pracujących urządzeń. Struktura kotłów ciepłowniczych u indywidualnych wytwórców energii cieplnej jest tym bardziej interesująca, kiedy porówna się ją ze strukturą wiekową budynków mieszkalnych w analizowanych gminach, którą przedstawiono w tabeli 15.2. Tabela 15.2. Struktura wiekowa budynków mieszkalnych w gminach Prusie, Jeleniewo i Łaszczów [%] Table 15.2. Age structure of residential buildings in the municipalities: Prusie, Jeleniewo and Łaszczów [%] GMINA PRUSICE ŁASZCZÓW JELENIEWO Do 1980 70,37 78,77 60,47 1981–1990 15,00 14,23 14,78 1991–2000 12,26 5,75 21,72 Od roku 2001 2,37 1,25 3,03 LATA BUDOWY Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. Z przeprowadzonych badań (rysunek 15.1, tabela 15.1) wynika, że w ciągu ostatnich dziesięciu lat właściciele budynków dokonali na dużą skalę wymiany źródeł ciepła w swoich domach. Na podjęcie tych działań wpływ ma przede wszystkim koszt ciepła pochodzącego ze starych niskosprawnych źródeł, związany z dużymi stratami energii w procesie spalania w starych kotłach. Przyjmuje się szacunkowo, że sprawności kotłów o konstrukcjach sprzed 1980 roku wynoszą około 50%, z lat 1981–1990 to około 60%, z lat dziewięćdziesiątych około 70%, natomiast kotły najnowszych konstrukcji posiadają sprawność ponad 85%6. Podniesienie sprawności przetwarzania energii z energii chemicznej paliwa na postać energii użytecznej, w tym przypadku cieplnej, powoduje obniżenie ilości spalanego paliwa, a tym samym obniżenie kosztów ogrzewania budynku. W ramach przeprowadzonej analizy gospodarki energetycznej wybranych gmin, wykonano obliczenia możliwości zmniejszenia zużycia energii paliw dzięki wymianie istniejących jeszcze starych kotłów na kotły nowego typu, po okresie technicznego okresu życia urządzeń. Efekty przeprowadzonych oszacowań przedstawiono w tabelach 15.3–15.5. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 listopada 2008 r. w sprawie metodologii obliczania charakterystyki energetycznej budynku i lokalu mieszkalnego lub części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową oraz sposobu sporządzania i wzorów świadectw ich charakterystyki energetycznej (Dz. U. nr 201 poz. 1240). 6 – 276 – Tabela 15.3. Oszacowanie potencjału oszczędności energii uzyskiwanego w gminie Prusie dzięki wymianie wyeksploatowanych urządzeń grzewczych Table 15.3. Estimation of potential of savings on the energy obtained in Prusie municipality thanks to exchange of exploited heating devices LATA DO 1980 1981–1990 1991–2000 PO ROKU 2000 Piece do 1980 [%] 15 0 0 0 1981–1990 [%] 2 13 0 0 1991–2000 [%] 32 35 72 0 po 2001 [%] 50 52 28 1 Zużycie energii [GJ/rok] 186216 56670 17559 4190 263376,7 Oszczędności [GJ/rok] 28735 2291 2536,6 0 33562,25 Oszczęności [%] 15,43 4,04 14,45 0 12,74 BUDYNKI RAZEM Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. Tabela 15.4. Oszacowanie potencjału oszczędności energii uzyskiwanego w gminie Łaszczów dzięki wymianie wyeksploatowanych urządzeń grzewczych Table 15.4. Estimation of the potential of savings on energy obtained in Łaszczów municipality thanks to exchange of exploited heating devices LATA DO 1980 1981–1990 1991–2000 PO ROKU 2000 Kotły do 1980 [%] 12,15 0 0 0 1981–1990 [%] 10,34 46,36 0 0 1991–2000 [%] 28,48 0 52,83 0 po 2000 [%] 49,03 53,64 47,33 100 Zużycie energii [GJ/rok] 145883,9 22173,13 32200,81 3373,706 175930,6 Oszczędności [GJ/rok] 19925,54 3084,081 3402,617 0 26412,24 Oszczędności [%] 13,66 13,91 10,57 0 15,01 BUDYNKI Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. – 277 – RAZEM Tabela 15.5. Oszacowanie potencjału oszczędności energii uzyskiwanego w gminie Jeleniewo dzięki wymianie wyeksploatowanych urządzeń grzewczych Table 15.5. Estimation of the potential of savings on energy obtained in Jeleniewo municipality thanks to exchange of exploited heating devices LATA DO 1980 1981–1990 1991–2000 PO ROKU 2000 RAZEM Kotły do 1980 [%] 9,39 0 0 0 (x) 1981–1990 [%] 6,48 28,49 0 0 (x) 1991–2000 [%] 21,38 10,45 56,19 0 (x) po 2001 [%] 62,77 61,26 43,96 100 (x) Zużycie energii [GJ/rok] 80095,06 18090,01 35780,94 4566,07 138532,1 Oszczędności [GJ/rok] 6649,82 2045,35 5111,564 0 13806,74 Oszczędności [%] 8,302 11,31 14,28 0 9,97 BUDYNKI Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. 1 2 3 4 5 6 – procent powierzchni budynków wybudowanych do roku 1980 zaopatrywanych w ciepło ze źródeł wyprodukowanych w kolejnych latach; – procent powierzchni budynków wybudowanych w latach 1981–1990 zaopatrywanych w ciepło ze źródeł wyprodukowanych w kolejnych latach; – procent powierzchni budynków wybudowanych w latach 1991–2000 zaopatrywanych w ciepło ze źródeł wyprodukowanych w kolejnych latach; – procent powierzchni budynków wybudowanych po roku 2000 zaopatrywanych w ciepło ze źródeł wyprodukowanych w kolejnych latach; – oszczędności w zużyciu energii uzyskiwane dzięki wymianie źródeł energii wyprodukowanych w kolejnych latach w GJ/rok; – procent uzyskanych oszczędności uzyskany dzięki wymianie źródeł energii wyprodukowanych w kolejnych latach w GJ/rok. Jak wynika z przeprowadzonych obliczeń największy potencjał bezwzględny, szacowany w GJ/rok, istnieje w gminie Prusice i wynosi nieco ponad 33 tys. GJ/rok, najmniejszy natomiast w gminie Jeleniewo i oszacowany został na ponad 13 tys. GJ/rok. Wartości bezwzględne nie są jednak wystarczająco dobrym miernikiem, gdyż związane są z ilością istniejących w gminie budynków mieszkalnych, czy też pośrednio z liczbą mieszkańców gminy. Dlatego też przeanalizowano możliwości obniżenia zużycia energii zawartej w paliwach wyrażone w procentach aktualnego zapotrzebowania. Wykonane obliczenia wykazały, że największe oszczędności w procentach można by uzyskać w gminie Łaszczów (około 15% aktualnego zużycia), a najniższe w gminie Jeleniewo (niespełna 10%). Oznacza to, że obecnie najwyższą efektywność energetyczną zaopatrzenia w energię cieplną posiadają urządzenia grzewcze w gminie Jeleniewo, największa natomiast powierzchnia ogrze- – 278 – wana jest kotłami kwalifikującymi się do wymiany w Łaszczowie. Z analizy struktury wiekowej użytkowanych kotłów wynika, że świadomość właścicieli budynków, dotyczące wysokich kosztów ogrzewania budynków skłoniła ich do wymiany starych urządzeń na nowoczesne, bez korzystania ze wsparcia finansowego lub organizacyjnego ze strony gminy. Pozwala to przypuszczać, że ukierunkowana polityka gminy co do wsparcia podwyższania efektywności energetycznej w obiektach na jej terenie spotkałoby się z zainteresowaniem mieszkańców. Wprowadzenie jednak takiego wsparcia wymaga opracowania szczegółowego programu podnoszenia efektywności energetycznej, a tym samym ograniczania niskiej emisji na obszarze gminy. Opracowanie takie dałoby odpowiedź na pytanie, o rzeczywiste zainteresowanie właścicieli budynków podniesieniem efektywności urządzeń energetycznych, jakie środki musiałyby być zaangażowane przy wyznaczonym zakresie prowadzonej modernizacji, jakie efekty w zakresie ograniczenia zużycia energii paliw oraz w zakresie ograniczenia emisji do powietrza i wytwarzania odpadów stałych, osiągnięto by w przypadku realizacji programu. Zagadnienie zużycia energii w budynkach mieszkalnych w analizowanych gminach jest tym bardziej warte zainteresowania, że oszacowane średnie zużycie energii na metr kwadratowy powierzchni w przypadku każdej z gmin przekracza ilości energii przewidziane zarówno dla budynków nowych, jak i modernizowanych7. Kolejnym analizowanym aspektem gospodarowania energią na poziomie gmin, była struktura paliw wykorzystywanych w gospodarstwach domowych. Przeprowadzone badania ankietowe wykazały, że gospodarstwa domowe zużywają głównie, drewno opałowe, węgiel oraz gaz propan – butan i w znikomych ilościach olej opałowy, koks, torf oraz pelety. Największy udział energii odnawialnej w postaci węgla opałowego w energii chemicznej wykorzystywanych paliw w budynkach mieszkalnych, ma gmina Jeleniewo i stanowi tam ona około 82%, najmniejszy natomiast spośród analizowanych gmin, występuje w gminie Prusice i tam jest to około 45%. Zastanawiająca i wymagająca dalszej analizy jest przytłaczająca przewaga drewna opałowego nad innymi nośnikami energii w gminie Jeleniewo, szczególnie w aspekcie zasobów drewna obszarze różnych źródeł na obszarze gminy. Zdecydowana większość terenu (81,1%) gminy objęta jest ochroną prawną, w tym 57,3% stanowią obszary chronionego krajobrazu oraz 22,9% parki krajobrazowe. Lesistość gminy wynosi zaledwie 10,6%, a powiatu suwalskiego 17,7%. Porównanie zużycia biomasy drzewnej w gospodarstwach domowych z zasobami oszacowanymi na podstawie danych o powierzchni lasów oraz innych typów zadrzewień wskazuje, że deklarowane zużycie znacznie przewyższa oszacowane zasoby. 7 Rozporządzenie ministra infrastruktury z dnia 12 marca 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. nr 56, poz. 461). – 279 – Rysunek 15.2. Struktura wykorzystywanych paliw w gospodarstwach domowych w gminach [%] Figure 15.2. Structure of used fuels in households in municipalities [%] a. 1% 5% 6% 30% % drewna % węgla % oleju % pelety % gaz prop-but 58% b. 0,7% 3,5% 45,1% % drewna % węgla % koksu % gazu prop-but, 50,6% c. 0,2% 2,4% 0,2% % drewna 15,2% % węgla %Torfu % Oleju % gazu butlowego 82,0% a. Prusice, b. Łaszczów, c. Jeleniewo. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. – 280 – Tabela 15.6. Oszacowanie zasobów drewna w gminie Jeleniewo Table 15.6. Estimation of wood resources in Jeleniewo municipality RODZAJ BIOMASY: DREWNO POTENCJAŁ TECHNICZNY POTENCJAŁ ENERGII ZAWARTEJ W BIOMASIE [GJ] POTENCJAŁ TECHNICZNY ENERGII [GJ] [T ŚW.M.] WILGOTNOŚĆ [%] WARTOŚĆ OPAŁOWA [T S.M.] [MJ/KG S.M.] 490,21 50,00 245,11 18,72 3 989,82 3 191,86 Z przetwórstwa 300,53 35,00 195,34 18,72 3 399,99 2 719,99 Z lasów Z sadów 5,5 35,00 3,58 18,72 62,22 49,78 Z zadrzewień 23 35,00 14,95 18,72 260,21 208,16 Źródło: opracowanie A. Kowalczyk-Juśko. Problematyczne jest to, że występuje bardzo znacząca dysproporcja między ilością aktualnie zużywanej biomasy drzewnej (około 107,9 TJ/rok) oraz oszacowanymi zasobami technicznymi biomasy drzewnej w gminie, na poziomie około 6,17 TJ/ rok. W ramach analizy sytuacji opisanej powyżej przeprowadzono analizę danych publicznych dotyczących pozyskania drewna w klasie S4 w nadleśnictwie Suwałki. Według Rocznika statystycznego8 w 2009 roku w województwie podlaskim w lasach państwowych pozyskano 1702,8 tys. m3, a w lasach prywatnych 71 tys. m3 (łącznie 1773,8 tys. m3), podczas gdy relacja powierzchni w żadnym stopniu nie odzwierciedla relacji pozyskania drewna, gdyż powierzchnia lasów państwowych w województwie podlaskim wynosi 612 tys. ha, podczas gdy lasów prywatnych około 200 tys. ha. Planowane pozyskanie drewna w klasie S4 w nadleśnictwie Suwałki w 2010 roku wynosiło S4 iglaste – 3,89 tys. m3, S4 liściaste – 1,23 tys. m3, drobnica 584 m3. Wielkości takie wskazują na około 16,47 GJ energii w drewnie liściastym i drobnicy w całym nadleśnictwie Suwałki. Dysproporcje między oszacowanym zużyciem energii w postaci drewna opałowego oraz pozyskaniem tego drewna z lasów wskazują na: • duże prawdopodobieństwo prowadzenia nieracjonalnej gospodarki leśnej w lasach prywatnych; • użyteczne pozyskanie drewna jest wyższe niż pokazują statystyki publiczne, ponieważ zużywane są również gałęzie drzew; • drewno na potrzeby opalowe w gminie Jeleniewo pozyskiwane jest również z terenu gmin ościennych. Mimo, że w Prusicach, posiadających najmniejszy udział energii odnawialnej w całkowitym zużyciu energii paliw w sektorze komunalnym, udział węgla sięga aż 50,6%, to w porównaniu do ogólnokrajowej struktury zużycia energii paliw udział 8 Rocznik statystyczny leśnictwa 2009, GUS, Warszawa 2010. – 281 – energii odnawialnej jest znacząco wyższy (rysunek 15.3), co odpowiada założeniom zarówno dyrektyw UE, jak i polskiej polityki energetycznej. Rysunek 15.3. Struktura zużycia energii pierwotnej w Polsce w 2009 roku [%] Figure 15.3. Structure of using primary energy in Poland in 2009 [%] 13% 2% 9% energia odnawialna gaz 14% węgiel kamienny wegiel brunatny ropa naftowa 62% Źródło: dane GUS-u. Należy zwrócić uwagę na to, że wzrost zużycia lokalnych zasobów energetycznych, zgodnie z oczekiwaniami zrównoważonej gospodarki energetycznej, jest korzystny do takiego momentu, dopóki nie powoduje uszczerbku w naturalnej odbudowie zasobów środowiska. Nadmierna eksploatacja zasobów biomasy pochodzącej z naturalnych ekosystemów, może spowodować nieodwracalne szkody i musi być monitorowana. Analizie poddano również jednostkowe zużycie energii w odniesieniu do powierzchni budynków. Wykorzystując badania ankietowe wyznaczono zużywaną jednostkową ilość energii paliw w odniesieniu do 1 m2 w GJ/m2/rok w budynkach według lat budowy. Średnia wartość zużycia energii paliw w wybranych gminach waha się w granicach 0,92 do 1,66 GJ/m2/rok. Maksymalna wartość wystąpiła dla gminy Jeleniewo, mimo, że struktura budynków w tej gminie jest najkorzystniejsza (najmniejszy udział budynków starych, sprzed roku 1970). Podstawowa przyczyna takiego stanu rzeczy wynika z występowania na obszarze tej gminy najbardziej chłodnego, surowego klimatu. Widoczne jest to szczególnie w odniesieniu do gminy Prusice, położonej w województwie dolnośląskim. – 282 – Rysunek 15.4. Zużycie energii paliw w budynkach mieszkalnych według wieku budynków [GJ/m2 /rok] Figure 15.4. Usage of fuel energy in residential buildings in accordance with the age of buildings [GJ/m2/year] a. średnio 1,02 od 2001 0,77 1991-2000 0,68 1981-1990 1,08 1971-1980 0,75 do 1970 1,11 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 b. średnio 0,92 od 2001 1,63 1991-2000 1,25 1981-1990 1,01 1971-1980 1,29 do 1970 0,91 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 c. średnio 1,66 od 2001 1,56 1991-2000 1,40 1981-1990 1,24 1971-1980 1,90 do 1970 1,92 0 0,5 1 1,5 a. gmina Prusie, b. gmina Łaszczów, c. gmina Jeleniewo Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. – 283 – 2 2,5 Przeprowadzone obliczenia nie wykazały zależności między okresem budowy budynku a ilością energii zużywanej na metr kwadratowy powierzchni budynku. Dodatkowo uwagę zwraca największe zużycie w budynkach nowych, budowanych po 2000 roku. Powodów takich wyników upatrywać można w dwóch przyczynach. Po pierwsze, wymienić należałoby zbyt małą liczbę budynków nowych w analizowanej próbce. Ich liczba wahała się w zakresie od 1 do 3 sztuk zaledwie. Na podstawie pojedynczych przypadków nie jest możliwe wyciąganie uogólniających wniosków. Po drugie, analizowane wartości zużycia paliw dotyczą wartości rzeczywistych, deklarowanych przez indywidualnych wytwórców, a nie obiektywnie ocenianych według na przykład algorytmu certyfikacji budynków. Rzeczywiste zużycie energii na potrzeby komunalne, zależne będzie nie tylko od obiektywnych właściwości poszczególnych budynków, lecz również od preferencji, co do usług energetycznych użytkowników. Im wyższe temperatury utrzymywane w pomieszczeniach, tym większe zużycie energii paliw opałowych, niezależnie od sprawności urządzeń grzewczych. 15.3. Uwagi końcowe Analiza stanu wykorzystania energii w obiektach mieszkalnych gmin, położonych w trzech znacząco różnych lokalizacjach, o znacząco różnej liczbie mieszkańców i różnych warunkach klimatycznych, wskazuje, że na poziomie lokalnym wymagania odnośnie udziału energii odnawialnej w bilansie energetycznym są spełnione ze znaczącym nadmiarem. Wynika stąd, ze działania zmierzające do wzrostu zużycia energii odnawialnej powinny być skierowane w głównej mierze do wytwórców przemysłowych energii elektrycznej i cieplnej. Należy zauważyć również, że duży udział biomasy niepochodzącej z celowych upraw energetycznych, a pozyskiwanej z lasów może oznaczać nieracjonalną gospodarkę leśną, której skutkiem może stać się zachwianie równowagi biologicznej. Planowanie energetyczne w gminach, dzięki któremu możliwe jest zidentyfikowanie takich zjawisk, może być początkiem stymulowania lokalnych producentów rolnych do zakładania upraw roślin energetycznych, a lokalnych przedsiębiorców do inwestowania w przetwarzanie biomasy z tych upraw na paliwa. Należy również zwrócić uwagę, na znaczny potencjał ograniczenia zużycia energii wynikający z możliwości modernizacji indywidualnych systemów grzewczych u wytwórców indywidualnych. Sięga on od 10 do 15% aktualnego zużycia, co w skali kraju przekłada się na ogromne ilości paliwa, a jednocześnie na znaczny potencjał ograniczenia emisji do powietrza. Upowszechnianie informacji uzyskiwanych w przebiegu prowadzonych badań o stanie lokalnej gospodarki energetycznej w Polsce i potencjale w zakresie jej modernizacji, może przyczynić się do zwrócenia uwagi na ważność planowania energetycznego w gminach jako podstawy racjonalizacji użytkowania energii – 284 – na poziomie lokalnym. Dotychczasowe doświadczenia w tym zakresie, wynikające z bezpośrednich kontaktów z gminami, jak i literatury wskazują, że planowanie w zakresie zaopatrzenia w energię i paliwa jest traktowane jedynie jako obowiązek ustawowy, a nie użyteczne narzędzie kreowania gminnej gospodarki energetycznej jako istotnego elementu całego systemu gospodarczego gminy. – 285 – 16 Sylwia Słupik Ocena funkcjonowania systemów wsparcia dla odnawialnych źródeł energii i kogeneracji w Polsce THE ASSESSMENT OF THE FUNCTIONING OF SUPPORT SYSTEM FOR RENEWABLE ENERGY SOURCES AND COMBINED HEAT AND POWER IN POLAND Abstract: The development of using renewable energy sources occupies priority position in European Union energy policy which suggests increase in the distribution of energy from RES in the total energy balance of the EU from the present level to 7% in 2020. The basic mechanisms and instruments supporting the usage of energy from RES is the system of guaranteed tariffs and the system of green certificates. The aim of the paper is to present and assess the Polish certification system concerning the origin of electrical energy as the way of improving environmental policy and energy effectiveness. Key words: energy policy, OZE support systems, Poland – 286 – Ś 16.1. Uwagi wstępne wiatowy sektor energetyczny jest w okresie bezprecedensowych zmian. Gwałtowny wzrost zapotrzebowania na energię w krajach rozwijających się będzie kluczowym czynnikiem wpływającym na rozwój rynku. Energia pochodząca z odnawialnych źródeł, oprócz kwestii, takich jak oszczędzanie oraz poprawa wydajności energetycznej, odgrywa kluczową rolę w strategii długotrwałej europejskiej polityki energetycznej. Przyczynia się ona do zwalczania zmian klimatycznych i, jako samodzielne źródło energii, redukuje zależność od importu energii przez Unię Europejską (UE), tym samym przyczyniając się do wzrostu bezpieczeństwa energetycznego. Ponadto, zmniejsza zależność od wahających się i szybko rosnących cen ropy, gazu i uranu, a rozwój technologiczny w tej przyszłościowej branży przyczynia się do wzrostu konkurencyjności UE. Wsparcie rządowe w pozyskiwaniu energii ze źródeł odnawialnych oraz rozwój nowych technologii również wpłyną na zwiększenie efektywności we wprowadzaniu nowych rozwiązań w sektorze. Europa dysponuje różnorodnością form odnawialnych źródeł energii począwszy od energii wodnej, pozyskiwanej z wiatru, słoneczno-termicznej, fotowoltaice, energii geotermicznej, energii, której źródłem są fale i pływy morskie kończąc na energii z biomasy. Szacunki pokazują, że z jednej strony UE, Norwegia, Islandia i Szwajcaria, państwa kandydujące – Chorwacja i Turcja – oraz państwa Bałkanów Zachodnich dysponują łącznym potencjałem ekonomicznym wytwarzania zielonego prądu, który jest znacznie większy niż obecne i przyszłe zapotrzebowanie na prąd. Jednakże z drugiej strony dotychczas w Europie robi się użytek jedynie z niewielkiego odsetka tego potencjału wytwarzania zielonego prądu. Tylko Islandia i Norwegia pokrywają własne zapotrzebowanie na prąd w zupełności z odnawialnych źródeł energii. W większej części państw UE możliwości przestawienia się na wykorzystanie zielonego prądu wykorzystywane są zazwyczaj w niewielkim lub praktycznie żadnym stopniu. Znaczny potencjał sięgania do innych odnawialnych źródeł energii, niż energii wodnej w większości krajów nie został jeszcze w ogóle odkryty. Przykładowo Irlandia, Wielka Brytania oraz Francja nie wykorzystują potencjału płynącego z energii wietrznej. Państwa skandynawskie dysponują znacznie większymi niż te, z których dotychczas korzystały, możliwościami wykorzystania energii wodnej, płynącej z wiatru i biomasy. Na Wschodzie tylko w Polsce nie wykorzystuje się potencjału wytwarzania zielonego prądu w ilości ponad 100 TWh. W centrum Europy Niemcy dysponują potencjałem wytwarzania energii odnawialnej, który jest sześciokrotnie wyższy niż obecnie produkowana ilość. Potencjał ekonomiczny UE wytwarzania prądu z energii wiatru szacuje się jako prawie dwudziestokrotność tego, co było wytwarzane w 2005 roku, a państwa członkowskie względnie państwa kandydujące, które są położone – 287 – w słonecznej strefie lub w jej pobliżu dzięki wytwarzanemu tam prądowi w elektrowniach solarnych pokryć prawie połowę zapotrzebowania na prąd w UE1. Energetyka odnawialna, ze względu na bariery jej rozwoju, wymaga wsparcia ze strony władz w postaci odpowiednich instrumentów rynkowych i prawnych. Systemy wsparcia umożliwiają rozwój technologii odnawialnych oraz pozwalają uzyskać, przez stosujące je kraje, pożądane efekty rynkowe. Pozyskanie OZE niesie bowiem za sobą szereg korzyści ekonomicznych i ekologicznych, wśród których należy wymienić chociażby regionalny rozwój gospodarczy, dywersyfikację źródła dochodów dla producentów i rolników z regionu, dodatkowe miejsca pracy, możliwość skorzystania ze środków pomocowych czy też wzrost bezpieczeństwa energetycznego regionu, zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych do atmosfery, redukcję zanieczyszczeń wody, emisji CO2 oraz redukcję ilości wytwarzanych odpadów, a także stworzenie proekologicznego wizerunku regionu. Obecnie, do najczęściej wykorzystywanych źródeł energii odnawialnej należy energia spadku wód, energia promieniowania słonecznego, energia wiatru, energia biomasy, energia wód geotermalnych oraz energia pływów mórz i oceanów. Równocześnie współczesne społeczeństwa zaczynają zdawać sobie sprawę z konieczności coraz oszczędniejszego wykorzystania paliw kopalnych. Stąd świadomość dotycząca korzyści wynikających z produkcji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych jest coraz większa, a współczesne ustawodawstwa coraz częściej przewidują odpowiednie systemy wsparcia i promocji odnawialnych źródeł energii. Intensywne działania na tym polu podejmuje Unia Europejska, która poprzez szereg aktów prawnych stworzyła ramy do rozwoju sektora zielonej energii w Europie. Nie jest to zadanie łatwe. Rynki narodowe różnią się od siebie pod względem stanu rozwoju, struktury dostaw energii, uwarunkowań prawnych i zasad na nim panujących. Ponadto, wiele światowych rynków energii podlega procesom liberalizacji, co dodatkowo utrudnia tworzenie mechanizmów wsparcia dla wybranej grupy producentów. W powyższym kontekście interesująca wydaje się próba oceny funkcjonowania systemów wsparcia dla odnawialnych źródeł energii i kogeneracji w Polsce. Stanowi ona cel niniejszego opracowania. ERENE, Europejska Wspólnota Energii Odnawialnej, Studium wykonalności, dostęp: www.erene.org [data wejścia: 28–03–2011]. 1 – 288 – 16.2. Systemy i instrumenty wsparcia w krajach Unii Europejskiej Kraje Unii Europejskiej, a zwłaszcza Europy Środkowo-Wschodniej, coraz bardziej koncentrują się na rozwoju rynku energii odnawialnej. Konieczność zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego oraz zapisy dyrektywy 2009/28/WE2 Unii Europejskiej w sprawie 20% udziału odnawialnych źródeł energii do 2020 roku sprawiły, że członkowie wspólnoty zostali zobligowani do wprowadzenia wewnętrznych celów polityki energetycznej na najbliższe lata. Obowiązek ten w dużej mierze stymuluje rejon Europy Środkowo-Wschodniej, która wcześniej nie koncentrowała się zbytnio na tym sektorze energetyki, może za wyjątkiem dużych elektrowni wodnych produkujących energię elektryczną oraz zakładów wytwarzających ciepło z biomasy. W konsekwencji wzrosło zainteresowanie odnawialnymi źródłami energii i powstała potrzeba dostosowania zapisów prawa, a także wprowadzenia korzystnych mechanizmów wspierających inwestycje. Bułgaria, Czechy, Węgry, Polska oraz Rumunia według analiz zanotują duży rozwój rynku energii odnawialnej w najbliższych latach. Wzrost będzie podyktowany stymulacjami rządowymi oraz rosnącym zapotrzebowaniem na energię. Jednakże cały region Europy Środkowo-Wschodniej, tradycyjnie uzależniony od paliw kopalnych, wciąż posiada zbyt mało woli politycznej, aby tworzyć i rozwijać swoje rynki energii odnawialnej. Stąd też takie kraje jak Łotwa, Słowacja czy Słowenia będą potrzebować trochę więcej czasu na wprowadzenie stosownych rozwiązań3. Słabość spowalniająca rozwój energetyki z OZE objawia się głównie w postaci barier legislacyjnych, uciążliwych procedur przygotowywania inwestycji OZE, problemów przyłączeniowych dużych instalacji do sieci elektro-energetycznych oraz w braku silnych, skutecznych mechanizmów motywacyjnych. Cele strategii do roku 2020 są dla państw członkowskich UE najważniejszym czynnikiem motywującym działania krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Wytyczne te, w połączeniu z kwestiami bezpieczeństwa energetycznego, a także ustanawiane rynkowe mechanizmy wsparcia znacząco stymulują rozwój rynku energii odnawialnej w Europie Środkowo-Wschodniej. Czyni to ten rynek niezwykle atrakcyjnym dla inwestorów i pozostałych graczy. W celu eliminacji barier wiele krajów wdraża instrumenty prawno-administracyjne i rozwiązania systemowe, które można określić pod wspólnym terminem „mechanizmy wsparcia” lub „systemy wsparcia”. Skupiają się one na trzech głównych aspektach związanych z finansowym wsparciem rozwoju sektora energetyki odnawialnej, redukcją barier administracyjnych oraz sieciowych. Ich głównym celem jest zwiększenie udziału energii odnawialnej w bilansie energetycznym. Dyrektywa 2009/28/WE z 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania energii ze źródeł odnawianych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywę 2001/77/WE oraz 2003/ 30/WE (Dz. U. UE L 140/16). 3 Analiza Frost & Sullivan, Regulacje prawne w zakresie odnawialnych źródeł energii w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, dostęp: www.frost.com, [data wejścia: 14–03–2011]. 2 – 289 – Analiza obowiązujących w niektórych krajach europejskich rozwiązań prawnych w zakresie funkcjonowania systemów wsparcia energii ze źródeł odnawialnych pozwala na wyróżnienie grupy instrumentów znajdujących się w zakresie oddziaływania państwa. Jest to ograniczony katalog dostępnych narzędzi „mobilizowania” uczestników rynku do korzystania z energii wytwarzanej w źródłach odnawialnych. Zważywszy na znaczne koszty inwestycji, relatywnie niewielki udział w bilansie energetycznym poszczególnych krajów oraz koszty jednostkowe oczywistą wydaje się idea takiego ukształtowania rynku, aby decyzja o zakupie energii ze źródeł odnawialnych była obligatoryjna4. Generalnie można wydzielić dwa podejścia, będące podstawą budowy systemów wsparcia rozwoju sektora energii odnawialnej: system kształtowania cen (price system) i system kształtowania wielkości energii (quota system). Najczęściej w pierwszym podejściu stosuje się system taryf gwarantowanych (feed-in tariff), a w drugim system zielonych certyfikatów (tradable green certificates). W Polsce zdecydowano się na drugie podejście (jako w jednym z nielicznych krajów UE), wdrażając system kształtowania wielkości energii, oparty na systemie zbywalnych świadectw pochodzenia energii, tak zwane zielonych certyfikatów5. Cechą rozróżniającą te systemy jest sposób, w jaki pobudzają one popyt: poprzez ustanowienie ceny dla energii odnawialnej lub poprzez nałożenie obowiązku wypełnienia odpowiedniego udziału (wielkości) energii odnawialnej w całkowitym zużyciu energii elektrycznej. Ponadto systemy te są metodami tworzenia zabezpieczonego rynku, oddzielnego od otwartego rynku elektryczności, gdzie energia elektryczna z odnawialnych źródeł energii miałaby trudności z rywalizowaniem z istniejącymi, subsydiowanymi i już zamortyzowanymi elektrowniami konwencjonalnymi. W systemie kształtowania ceny rząd (regulator) ustala cenę energii dla wytwórców ze źródeł odnawialnych, a rynkowi pozostawia ustalenie wielkości wytworzonej energii. Podstawowe instrumenty wykorzystywane w ramach price system to, obok taryf gwarantowanych, głównie subwencje inwestycyjne, dopłaty gwarantowane (tak zwane premie środowiskowe) oraz ulgi podatkowe. Większość państw UE, zdecydowanych na stosowanie tego systemu, w praktyce wybiera taryfy gwarantowane, ze względu na prostotę wdrożenia oraz możliwości inwestycyjne. Cena energii jest tu ustalana administracyjnie, a dodatkowe koszty ponoszone przez dostawców, w określonej proporcji do wolumenu sprzedawanej przez siebie energii elektrycznej, przenoszone są na konsumentów energii elektrycznej. Główną korzyścią gwarantowanych (stałych) taryf jest przejrzysty sposób oceny przyszłych przychodów ze sprzedaży energii przez inwestorów. Z drugiej jednak strony taryfy nie są sensu stricte umową zakupu energii po stałej cenie w określonym 4 M. Muras, Polityka UE i Polski w sprawie promocji odnawialnych źródeł energii – różne rozwiązania, wspólny cel, w: Polska polityka energetyczna – wczoraj, dziś, jutro, Wyd. URE, Warszawa 2010, s. 12–13. 5 D. Elliot, Feed-in or quota? Is REFIT better than the RO?, „Refocus” 2005 No. 6, p. 53–54. – 290 – terminie. Dają co prawda stosunkowo duże bezpieczeństwo zakupu energii po odpowiedniej cenie, ale w zasadzie ich poziom może zostać zmieniony w każdej chwili lub zostać usunięty przez uchylanie prawa. Ryzyko polityczne przypisane do tego systemu jest ściśle związane z przyszłymi działaniami rządu zmniejszającymi poziom taryf, by podkreślić, że odnawialne źródła energii stają się tańsze. Istnieje również potencjalne ryzyko, że rząd nie podejmie żadnego działania w przypadku, gdy taryfy gwarantowane nie były dostatecznie wysokie, by przyciągnąć inwestorów w danych warunkach ekonomicznych. Niektóre kraje starają się wyeliminować ryzyko gwarantując płatności na wiele lat (na przykład Niemcy w celu zmniejszenia ryzyka politycznego na 20 lat). Za mniej ryzykowne rozwiązanie uważane jest zawarcie długoterminowego porozumienia zakupu energii (Power Purchase Agreemnet – PPA), które jest egzekwowalne w ramach umów cywilnoprawnych. Na sukces tego systemu składa się również odpowiednia regulacja dostępu do sieci i usunięcie barier administracyjnych. Ponadto poza określaniem odpowiednich cen za energię z OZE system ten posiada wiele indywidualnych cech przykładowo: • gwarancję zakupu energii (najczęściej na okres 12–20 lat); • dostosowanie taryf do rodzaju wykorzystanego źródła energii, stosowanego paliwa (biomasa), wielkości instalacji, warunków lokalnych; • postępującą degresję taryf, polegająca na spadku ich wielkości wraz z upływem kolejnych lat (od okresu, w którym rozpocznie się inwestycje); • ustalenie odpowiednich horyzontów czasowych dla działania systemu; • uzależnienie taryf od pór roku, pory dnia6. W odróżnieniu od systemu kształtującego cenę, kształtowanie wielkości energii polega na tym, że rząd wyznacza wielkość energii, która ma być wytwarzana z odnawialnych źródeł energii i pozostawia rynkowi, by określił cenę za tę energię. System ten funkcjonuje w ramach dwóch wariantów. Pierwszy, to system przetargów (tendering system), gdzie cena energii z OZE określana jest w wyniku licytacji w ramach przeprowadzanych przez rząd przetargów na dostarczenie konkretnej wielkości energii z odnawialnych źródeł energii, na którą rząd daje gwarancje zakupu, wykonalną w ramach umowy cywilnoprawnej. Można zatem stwierdzić, że cena jest ceną rynkową ustaloną w ramach konkurencji. Drugi, to system zielonych certyfikatów (tradable green certificates system), który jest zdecydowanie bardziej złożony. Polega na nadawaniu wytwórcom produkującym odnawialną energię zbywalnych certyfikatów za każdą jednostkę wytworzonej energii. Wytwórca energii uzyskuje przychody z fizycznej sprzedaży energii L. Butler, K. Neuhoff, Comparison of Feed in Tariff, Quota and Auction Mechanisms to Support Wind Power Development, University of Cambridge, Department of Applied Economics, CMI Working Paper, Cambridge 2004, p. 16–23; B. Soliński, System wsparcia odnawialnych źródeł energii w Polsce na tle systemów stosowanych w krajach Unii Europejskiej, w: Innowacyjno-efektywnościowe problemy teorii i praktyki zarządzania, red. P. Łebkowski, Wyd. AGH, Kraków 2008, s. 105–113. 6 – 291 – i z handlu certyfikatami. Ceny energii i certyfikatu są ustalone odpowiednio na rynku energii elektrycznej i na wydzielonym rynku zbywalnych świadectw pochodzenia energii (certyfikatów). Rząd określa cele ilościowe udziału OZE do wypełnienia przez poszczególnych uczestników rynku. Rolą i istotą zielonych certyfikatów jest wprowadzanie konkurencji i ustalenie ceny tego certyfikatu zgodnie z prawem podaży i popytu. Ponadto, wytwórcy odnawialnej energii są zmuszeni do działań na dwóch powiązanych rynkach finansowych: jednym dla zbywalnych zielonych systemów świadectwa i drugim dla energii. Problemem pojawiającym się w związku z zastosowaniem tego systemu jest określenie ceny na odpowiednim poziomie. W krótkim okresie popyt i podaż wykazują stałą tendencję, co skutkuje skłonnością do uzyskania wartości granicznych cen certyfikatu (górnej utworzonej przez wartość kary, lub dolnej – jeśli istnieje). W tym przypadku ustalanie ceny certyfikatów jest kolejnym elementem ryzyka dla inwestorów, ponieważ ulega ona ciągłym zmianom. Teoretycznie w przypadku poprawnego działania rynku zielonych certyfikatów cena świadectwa odbijałaby różnicę między ceną zbytu elektryczności, a kosztami generacji odnawialnej energii. Wartość certyfikatu w ten sposób reprezentuje dodatkowy koszt wyprodukowania odnawialnej energii w porównaniu z konwencjonalnymi źródłami, nie równa się środowiskowym korzyściom z odnawialnego źródła energii. Bardzo istotną kwestią jest, w przypadku stosowania tego systemu, czy wszystkie technologie odnawialnych źródeł energii powinny zostać włączone do jednego systemu, czy też powinno się zastosować certyfikaty dla każdego rodzaju źródła. System wspólny zapewnia największy rozwój najtańszej technologii, a zastosowanie kilku świadectw doprowadzi rynek do niebezpiecznie niskiej płynności, szczególnie w początkowej fazie. Rozwiązaniem może być zastosowanie systemu mnożników, gdzie liczba certyfikatów jest zależna nie tylko od wielkości wytworzonej energii, ale także od wielkości mnożnika, na przykład zastosowanie mnożnika 2 oznaczałoby, że dane źródło otrzymuje dwa razy więcej certyfikatów za tą samą wytworzoną ilość energii. Jednak nie można w łatwy sposób oszacować kosztów produkcji dla różnych technologii, a więc określenie proporcjonalnej relacji między kosztami poszczególnych źródeł jest stosunkowo trudne. Na dodatek niewłaściwe oszacowanie mnożników powodowałoby, że nie inwestowano by w najbardziej kosztowoefektywne źródła, a tylko w te, dla których rentowność w danym momencie jest najwyższa (ze względu na stosowany mnożnik)7. W krajach UE systemy zielonych certyfikatów są różnie zaprojektowane i charakteryzują się następującymi indywidualnymi właściwościami: • stosowaniem ścieżek dojścia do celu (różnicowanie wielkości celów ilościowych w kolejnych latach); • ustalaniem odpowiednich celów ilościowych; B. Soliński, Rynkowe systemy wsparcia odnawialnych źródeł energii – porównanie systemu taryf gwarantowanych z systemem zielonych certyfikatów, „Polityka Energetyczna” 2008 t. 11, z. 2, s. 107–119. 7 – 292 – • ustaleniem odpowiednich horyzontów czasowych dla działania systemu; • ustaleniem maksymalnej ceny certyfikatu przez zastosowanie systemu kar; • dostosowaniem wielkości kar i tym samym maksymalnej ceny certyfikatu do poziomu inflacji; • ustalaniem cen minimalnych certyfikatu, gwarantujących pokrycie niezbędnych kosztów wytworzenia energii; • tworzeniem subsystemów dla poszczególnych źródeł energii odnawialnych; • stosowaniem systemu jedynie dla nowej instalowanej mocy; • stosowaniem możliwości transferu niesprzedanych certyfikatów na przyszłe okresy, jak i wypełnienie celów poprzez przyszłe certyfikaty8. Porównując różne systemy wsparcia, zwraca się w szczególności uwagę jedynie na zastosowany w nich system płatności (price system czy też quota system). Jednak, by system działał prawidłowo, musi być właściwie zaprojektowany i uzupełniony innym instrumentami. Skupiają się one na trzech głównych aspektach związanych z finansowym wsparciem rozwoju sektora energetyki odnawialnej oraz redukcją barier administracyjnych i sieciowych, co przedstawiono w tabeli 16.1. Tabela 16.1. Rodzaje systemów wsparcia sektora energetyki odnawialnej w krajach Unii Europejskiej Table 16.1. Types of supportive systems of renewable energy system in European Union member states SYSTEMY FINANSOWE ADMINISTRACYJNE SIECIOWE Systemy płatności zakupu energii ze źródeł odnawialnych: • system kształtowania cen energii • system kształtowania ilości energii Zapewnienie długiego i przewidywalnego horyzontu czasowego działania systemu wsparcia (gwarantowanie i ustalanie określonego czasu działania danego instrumentu wsparcia) • określenie uzasadnionych kosztów • korzystania z sieci przesyłowych Dotacje i subwencje do inwestycji Zapewnienie pierwszeństwa w świadcze• przejrzystość cen niu usług przesyłowych energii elektrycznej dostępu do sieci z odnawialnych źródeł energii w krajowym systemie elektroenergetycznym Preferencyjne i nisko oprocentowa- Nałożenie obowiązku zakupu energii ne kredyty pochodzącej ze źródeł odnawialnych Wsparcie fiskalne: • ulgi podatkowe • zwolnienia z podatku (ekologicznego, akcyzowego) • niższe stawki VAT Uproszczenie procedur administracyjnych • współfinansowanie i skracanie okresów uzyskiwania wymawykonania przyłączenia ganych zezwoleń do sieci. • przejrzyste zasady uzyskiwania warunków przyłączenia do sieci Źródło: B. Soliński, Rynkowe systemy …, op. cit., s. 107–119. 8 dopłaty do koniecznych modernizacji sieci Ibidem. – 293 – System taryf gwarantowanych i system zielonych certyfikatów należą do dwóch różnych systemów płatności. Te dwa podejścia znalazły najszerszą implementację w krajach członkowskich UE, z tym że zdecydowana większość z nich dokonała wyboru systemu taryf gwarantowanych (tabela 16.2). W niektórych przypadkach przyporządkowanie danego kraju do danego systemu nie jest jednoznaczne, ponieważ jednocześnie dla różnych źródeł odnawialnych energii stosowane są oba systemy. Bardzo często w praktyce poszczególne kraje dostosowując instrumenty wsparcia zmieniały swoje podejścia poprzez adaptacje, systemu lub przejście z jednego systemu na drugi (Włochy, Francja). Tabela 16.2. Zastosowane systemy wsparcia odnawialnych źródeł energii w podziale na kraje Unii Europejskiej Table 16.2. Used supportive systems of renewable sources of energy with division into European Union states KRAJ GŁÓWNY SYSTEM WSPARCIA Austria, Bułgaria, Czechy, Dania, Estonia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Litwa, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry System taryf gwarantowanych Belgia, Łotwa, Polska, Rumunia, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy System zielonych certyfikatów Instrumenty finansowe takie jak zwolnienia Cypr, Finlandia, Malta podatkowe i dotacje inwestycyjne Źródło: opracowanie własne. Warto przy tym podkreślić, że dobór poszczególnych elementów systemu wspierania wytwarzania energii ze źródeł odnawialnych jest w pewnym stopniu podporządkowany celom polityki przemysłowej oraz możliwościom płynącym z zasobów będących w dyspozycji danego państwa. Samą natomiast politykę energetyczną traktuje się jako bodziec do rozwijania nowych technologii oraz gałęzi przemysłu. Ponadto systemy stosowane w poszczególnych krajach członkowskich różnią się pod względem stosowanego instrumentarium oraz zakresu wsparcia. Przeważająca większość z nich jest jednak trzyfilarowa (wsparcie bezpośrednie źródła, podatki, subsydia), z zachowaniem preferencji narodowej. Taryfy gwarantowane są uważane przez wielu za najbardziej udany środek wsparcia odnawialnych źródeł energii. Jednak nie wszystkie systemy taryf były równie udane, czego dowodem jest załamanie się hiszpańskiego rynku energii słonecznej w 2008 roku. Bardzo korzystne taryfy w 2007 roku doprowadziły w Hiszpanii do gwałtownego wzrostu mocy zainstalowanej. Zmusiło to rząd do wstrzymania subsydiów. Rynek załamał się, ponieważ spółki gwałtownie insta- – 294 – lowały każdą dostępną ilość paneli słonecznych jeszcze przed zakończeniem regulacji systemu, obniżając tym samym ceny. Hiszpański rząd w 2009 roku musiał zreorganizować politykę: zmniejszył taryfy oraz wprowadził ograniczenia na budowę nowych instalacji. Tymczasem najnowsze regulacje w tej dziedzinie wprowadziła Wielka Brytania. W kwietniu 2010 roku wprowadzono nowe taryfy dla drobnych producentów czystej energii elektrycznej. Rządowy program Clean energy cashback przewiduje subwencje dla gospodarstw domowych i społeczności, które wdrożą instalacje małej mocy, produkujące do 5 megawatów energii elektrycznej. Dopłata jest przewidziana również dla tych lokalnych producentów, którzy wykorzystują całą wytworzoną przez siebie energię. Za każdą dodatkową ilość energii, jaką odprowadzą do sieci, otrzymają kolejną dopłatę9. Systemy taryf gwarantowanych sprawdziły się w rozwoju odnawialnych źródeł energii w Europie – bardziej niż systemy ilościowe po niższych kosztach dla konsumentów. Tym drugim zdecydowanie brakuje długoterminowej gwarancji, potrzebnej do zachęcenia inwestorów, a wsparcie kończy się wraz z osiągnięciem wymaganej ilości energii. Dodatkowo wiążą się one z większym ryzykiem inwestycyjnym, ponieważ trudno przewidzieć poziom cen certyfikatów energii elektrycznej. System ilościowy sprawdza się w dużych obiektach użyteczności publicznej, podczas gdy taryfy są dla wszystkich uczestników rynku, w tym dla drobnych przydomowych instalacji. O skutecznym i efektywnym działaniu systemów taryf gwarantowanych świadczy znaczny rozwój energetyki wiatrowej (duże przyrosty mocy) w krajach, które stosowały ten system (na przykład Niemcy, Hiszpania, Dania) w porównaniu z krajami stosującymi system zielonych certyfikatów i zdecydowanie wyższe wskaźniki efektywności tego systemu na rynku energetyki wiatrowej, rynku biomasy (Holandia i Dania), rynku biogazu (Niemcy i Luksemburg), rynku fotowoltaicznym (Niemcy i Luksemburg) oraz rynku małych elektrowni wodnych (szczególnie w Hiszpanii). Symptomem wydajnego działania tego systemu są wysokie wskaźniki zainstalowanej mocy na jednego mieszkańca a także niższe koszty administracyjne związane z zarządzaniem całym systemem. Ponadto cały system wydaje się tańszy i łatwiejszy w implementacji od systemu zielonych certyfikatów. Charakteryzuje się większym bezpieczeństwem dla inwestora objawiającym się niższym ryzykiem przyszłych płatności, zachęca równocześnie producentów urządzeń do obniżki kosztów wytwarzania. Dzięki zróżnicowaniu stawek taryfowych prowadzi do większego zróżnicowania zastosowanych technologii, jak i zróżnicowania geograficznego wykorzystania poszczególnych źródeł energii10. Mechanizmy wspierania rozwoju energetyki ze źródeł odnawialnych, dostęp: www.euractiv.pl [Data wejścia: 23–04–2011]. 10 BWE (German Wind Energy Association), Minimum price system compared with the quota model – which system is more efficient, 2005, p. 1–9; OPTRES, Assessment and optimization of renewable energy support schemes in the European electricity market – Final Report, 2007, s. 33 i dalsze. 9 – 295 – 16.3. Krajowy system wsparcia odnawialnych źródeł energii Wsparcie rozwoju odnawialnych źródeł energii jest postrzegane jako ważne zagadnienie w wymiarze politycznym i prawnym. Dokument Polityka energetyczna Polski do 2030 roku11 uznaje rozwój energetyki odnawialnej za jeden z sześciu podstawowych priorytetów oraz określa najistotniejsze cele polityki energetycznej w tej dziedzinie. Należą do nich: • wzrost udziału OZE w finalnym zużyciu energii co najmniej do poziomu 15% w 2020 roku oraz dalszy wzrost tego wskaźnika w latach następnych; • osiągnięcie w 2020 roku 10% udziału biopaliw w rynku paliw transportowych oraz zwiększenie wykorzystania biopaliw II generacji; • ochrona lasów przed nadmierną eksploatacją związaną z pozyskiwaniem biomasy; • zrównoważone wykorzystanie obszarów rolniczych na cele produkcji odnawialnych nośników energii, w tym biopaliw; • wykorzystanie do produkcji energii elektrycznej istniejących wodnych budowli piętrzących, należących do Skarbu Państwa12. W dokumencie podkreślono, żeby wykorzystanie poszczególnych rodzajów odnawialnych źródeł energii sprzyjało konkurencji promującej źródła najbardziej efektywne ekonomicznie tak, aby nie powodowało to nadmiernego wzrostu cen energii u odbiorców. Poza tym zaakcentowano kwestie rozwoju odnawialnych źródeł energii i źródeł kogeneracyjnych, zakładając stały systematyczny wzrost do 2020 roku produkcji energii elektrycznej wytwarzanej w technologii wysokosprawnej kogeneracji tak, aby w 2020 roku podwoił się jej potencjał oraz ograniczenie oddziaływania energetyki na środowisko, a także nastąpił wzrost bezpieczeństwa energetycznego. Energetyka odnawialna, z uwagi na realizowaną politykę ekologiczną Unii Europejskiej i wynikające z niej konsekwencje dla krajów członkowskich oraz ze względu na stojące na drodze jej rozwoju bariery, wymaga wsparcia ze strony władz w postaci odpowiednich instrumentów rynkowych i prawnych. W Polsce można najogólniej wskazać, że są to: • systemy wsparcia bezpośredniego określone w ustawie – Prawo energetyczne13; • podatki – system słabo rozwinięty, sprowadza się głównie do ustawy akcyzowej14; Obwieszczenie Ministra Gospodarki z 21 grudnia 2009 r. w sprawie polityki energetycznej państwa do 2030 r. (MP z 2010 nr 2, poz. 11). 12 Uchwała Rady Ministrów nr 202/2009 w sprawie Polityki energetycznej Polski do 2030 roku, (RM 111–198–09), s. 119. 13 Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (Dz. U. z 2006 nr 89 poz. 625 z póź. zm). 14 Ustawa z 6 grudnia 2008 r. o podatku akcyzowym (Dz. U. z 2009 nr 3, poz. 11, z późn. zm.), zgodnie z art. 30 ust. 1 tej ustawy zwalnia się od akcyzy energię elektryczną wytwa11 – 296 – • subwencje między innymi z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki. Podobnie jak w innych krajach europejskich, w Polsce został wprowadzony system preferencji narodowej, rozumianej jako uprawnienie skierowane do wszystkich zainteresowanych funkcjonujących w granicach RP. Do wspomnianych narzędzi wsparcia można zaliczyć15: • uprawnienie do uzyskiwania świadectw pochodzenia; • obowiązek sprzedawcy z urzędu do zakupu energii elektrycznej pochodzącej ze źródeł odnawialnych; • obowiązek operatora systemu elektroenergetycznego pierwszeństwa świadczenia usług przesyłania lub dystrybucji energii elektrycznej wytworzonej w źródłach odnawialnych; • ograniczenie wysokości opłat za przyłączenie źródeł do sieci; • określenie systemu bilansowania źródeł wiatrowych; • zwolnienie z opłat odnawialnych źródeł do 5 MW: za wpis do Rejestru Świadectw Pochodzenia oraz dokonywanie zmian w tym rejestrze, opłaty skarbowej za wydanie świadectw pochodzenia, opłaty skarbowej za wydanie koncesji, rocznej opłaty koncesyjnej. Krajowe systemy wsparcia wytwarzania energii ekologicznej oparte są na mechanizmie uzyskiwania, obrotu i umarzania świadectw pochodzenia, zwanych również świadectwami lub gwarancjami pochodzenia – dla OZE (tak zwane zielone certyfikaty) oraz dla źródeł kogeneracyjnych (tak zwane czerwone, żółte i fioletowe certyfikaty), których podstawy prawne zawarte zostały przede wszystkim w ustawie – Prawo energetyczne oraz odpowiednich rozporządzeniach16. Zasada rzaną z odnawialnych źródeł energii, na podstawie dokumentu potwierdzającego umorzenie świadectwa pochodzenia energii, w rozumieniu przepisów prawa energetycznego. 15 M. Muras, Polityka UE i Polski..., op. cit., s. 14–16. 16 Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 14 sierpnia 2008 r. w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej (Dz. U. nr 156, poz. 969); rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 23 lutego 2010 zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źródle energii (Dz. U. nr 34, poz. 182); rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 26 września 2007 r. w sprawie sposobu obliczania danych podanych we wniosku o wydanie świadectwa pochodzenia z kogeneracji oraz szczegółowego zakresu obowiązku uzyskania i przedstawienia do umorzenia tych świadectw, uiszczania opłaty zastępczej i obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w wysokosprawnej kogeneracji (Dz. U. nr 185, poz. 1314); rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 14 sierpnia 2008 r. w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia o umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastęp– 297 – funkcjonowania odrębnego rynku certyfikatów – jako zbywalnych praw majątkowych wspierających produkcję elektryczności i/lub ciepła w polskim systemie opiera się na następujących filarach: • obowiązku uzyskania i przedstawienia (prezesowi Urzędu Regulacji Energetyki – URE) do umorzenia minimalnej określonej liczby dowolnego z certyfikatów, który to obowiązek określa właściwe rozporządzenie do prawa energetycznego; • obowiązku odbioru elektryczności wyprodukowanej w przemianie, za którą należy się certyfikat przez operatora systemu do sieci przesyłowej lub dystrybucyjnej; • obowiązku uiszczenia opłaty zastępczej przez podmiot zobowiązany, czyli producenta lub przedsiębiorstwo obrotu sprzedające energię końcowemu odbiorcy, o odpowiednio wysokiej kwocie, stanowiącej bodziec ekonomiczny do rozwijania produkcji premiowanej certyfikatami; • obowiązku zakupu ciepła wytworzonego z OZE, ale pod warunkiem, według art. 14 ust. 3 rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 19 grudnia 2005, ograniczenia wzrostu kosztów ciepła oferowanego odbiorcom w skali nieprzewyższającej wskaźnika inflacji dla danego roku. Zgodnie z zapisami rozporządzenia, z 14 sierpnia 2008 r. w sprawie zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia o umorzeniu świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źródle, obowiązek uzyskania i przedstawienia prezesowi Urzędu Regulacji Energetyki do umorzenia świadectw pochodzenia albo uiszczenia opłaty zastępczej uznaje się za spełniony, jeżeli za dany rok udział ilościowy sumy energii elektrycznej wynikającej ze świadectw pochodzenia, lub z uiszczonej opłaty zastępczej, w wykonanej całkowitej rocznej sprzedaży energii elektrycznej przez to przedsiębiorstwo odbiorcom końcowym, wynosi nie mniej niż: 7,0% – w 2008 roku; 8,7% – w 2009 roku; 10,4% – w 2010–2012 roku; 10,9% – w 2013 roku; 11,4% – w 2014 roku; 11,9% – w 2015 roku; 12,4% – w 2016 roku; 12,9% – w 2017 roku. W przypadku niewypełnienia obowiązku przedsiębiorstwa energetyczne powinny uiścić opłatę zastępczą na konto Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Schemat obrazujący system wydawania i obiegu świadectw pochodzenia oraz procesu umorzenia przedstawiono na rysunku 16.1. System „żółtych” certyfikatów dla energii produkowanej z wysoko sprawnej kogeneracji opalanej paliwami gazowymi lub o łącznej mocy zainstalowanej elektrycznej źródła poniżej 1 MW oraz system „czerwonych” certyfikatów dla kogeneczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źródle (Dz. U. nr 156, poz. 969). – 298 – racji innej niż opalana paliwami gazowymi funkcjonuje w Polsce od 2007 roku. System ten jest bardzo podobny do funkcjonującego dla OZE z tym wyjątkiem, że nie ma obowiązku zakupu energii wyprodukowanej w kogeneracji przez sprzedawcę z urzędu. W znowelizowanej ustawie Prawo energetyczne17, której celem jest wdrożenie dyrektywy 2005/89/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 stycznia 2006 roku dotyczącej działań na rzecz zagwarantowania bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej i inwestycji infrastrukturalnych, obowiązującej od 11 marca 2010 ustawodawca wprowadził nowe „fioletowe” świadectwa pochodzenia dla energii wytworzonej w kogeneracji w jednostkach opalanych metanem kopalnianym lub gazem z biomasy celem wsparcia takiej kogeneracji. Określono również wysokość opłaty zastępczej dla tych świadectw na poziomie od 30% do 120% średniej ceny sprzedaży energii elektrycznej na rynku konkurencyjnym. Świadectwa te będą funkcjonować na zasadach podobnych jak dotychczasowe świadectwa dla energii wytwarzanej w wysokosprawnej kogeneracji. W ramach modyfikacji systemu świadectw pochodzenia energii wytwarzanej w odnawialnych źródłach energii (tak zwanych zielonych certyfikatów) wprowadzono od 1 stycznia 2011 roku świadectwa dla biogazu rolniczego wprowadzonego do sieci dystrybucyjnej gazowej („brunatne”). Świadectwa te traktowane są równorzędnie z dotychczas obowiązującymi świadectwami dla energii elektrycznej wytarzanej w odnawialnych źródłach energii. Środki na wsparcie producentów biogazu rolniczego zostaną zgromadzone z opłat za energię elektryczną lub gaz opłacanych przez odbiorców końcowych18. Funkcjonujący mechanizm wsparcia przedsiębiorców wytwarzających energię elektryczną w OZE jest dwuskładnikowy. Polega on, po pierwsze, na obowiązkowym zakupie wytworzonej fizycznej energii elektrycznej przez sprzedawcę z urzędu i po drugie, wydawaniu przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki świadectw pochodzenia, które następnie mogą być przedmiotem obrotu na giełdach towarowych lub rynkach regulowanych. Ponadto przepisy określają podmioty zobowiązane do posiadania odpowiedniej ilości świadectw pochodzenia którymi są przedsiębiorcy prowadzący działalność gospodarczą polegającą na wytwarzaniu lub obrocie energii elektrycznej, jeśli sprzedają tę energię odbiorcom końcowym na terytorium RP, domy maklerskie i towarowe domy maklerskie, a nawet odbiorcy końcowi w zakresie dokonywanych na giełdzie towarowej zakupów energii na własny użytek. Podmioty te mogą wypełnić nałożony na nie obowiązek bądź przez zakup i przedstawienie do umorzenia Prezesowi Urzędu Regulacji Energetyki świadectw pochodzenia lub uiszczenie opłaty zastępczej. Obowiązek ten został „domknięty” systemem sankcyjnym w postaci, surowych w wymiarze bezwzględnym, kar pieniężnych za jego niewypełnienie. W przyjętych w kraju rozwiązaniach 17 Ustawa z dnia 8 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy – Prawo energetyczne oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. nr 21, poz. 104). 18 R. Gnatowska, Charakterystyka polskiego systemu certyfikacji pochodzenia energii elektrycznej, „Polityka Energetyczna” 2010 t. 13, z. 2, s. 147–151. – 299 – istotne jest również to, że podstawowym dokumentem umożliwiającym skorzystanie z systemu wsparcia, który musi uzyskać zarówno źródło odnawialne, jak i kogeneracyjne jest koncesja lub wpis do rejestru prowadzonego przez prezesa Agencji Rynku Rolnego (w odniesieniu do wytwarzania energii elektrycznej z biogazu rolniczego lub wytwarzania samego biogazu rolniczego)19. Rysunek 16.1. Obieg świadectw pochodzenia energii Figure 16.1. Circulation of certificates of energy source Wniosek o wydanie świadectw Wydanie świadectw lub odmowa Coroczna weryfikacja Producent energii Urząd Regulacji Energetyki Wydawanie świadectw weryfikacja formalna i merytoryczna Zapisanie w rejestrze Urząd Regulacji Energetyki Umorzenie zgłoszonych ŚP Potwierdzenie wniesienia opłaty zastępczej Wniosek o wydanie dok. Potwierdzającego ilość PMŚP do umorzenia Wniesienie opłaty zastępczej Towarowa Giełda Energii Rejestr ŚP i obrót Informacja o wniesionej opłacie NFOŚiGW Źródło: R. Gnatowska, Charakterystyka polskiego …, op. cit., s. 149. Kolejnym elementem rozwoju energetyki odnawialnej w Polsce jest uchwalona 4 marca 2011 roku przez Sejm ustawa o efektywności energetycznej20, która stanowi wdrożenie dyrektywy 2006/32/WE w sprawie efektywności końcowego wykorzystania energii i usług energetycznych. Jej celem jest stworzenie ram prawnych dla działań na rzecz poprawy efektywności energetycznej oraz promocja innowacyjnych technologii zmniejszających szkodliwe oddziaływanie sektora 19 20 M. Muras, Polityka UE i Polski..., op. cit., s. 14–16. (Dz. U. nr 94 poz. 551). – 300 – energetycznego na środowisko. Dokumentem tym wprowadzano system białych certyfikatów, czyli przedsiębiorstwa sprzedające energię elektryczną, ciepło i gaz odbiorcom końcowym mają obowiązek corocznie przedstawiać Prezesowi Urzędu Regulacji Energetyki świadectwa efektywności energetycznej, stanowiące dowód zrealizowania przedsięwzięć efektywnościowych w określonym zakresie lub, zamiast tych świadectw, wnosić opłatę zastępczą. Aby uzyskać świadectwa efektywności energetycznej przedsiębiorstwo może dokonać zmian we własnej działalności, ale głównie ma kupować świadectwa od innych jednostek, które zrealizują przedsięwzięcia służące poprawie efektywności energetycznej, takie jak izolacja instalacji przemysłowych, przebudowa lub remont budynków, modernizacja oświetlenia, modernizacja lokalnych sieci ciepłowniczych, lokalnych źródeł ciepła i innych. Model „białych certyfikatów” opiera się na trzech filarach: • deklaracjach inwestycyjnych w sferze wytwarzania, przesyłu (dystrybucji) i zużycia końcowego energii, które będą podstawą do ubiegania się podmiotów o wydanie certyfikatów na podstawie audytów oceniających ich efektywność; • przetargach na prawo do emisji certyfikatów nominowanych w toe – zdobędą je tylko ci oferenci, którzy zaproponują najlepszą relację wartości certyfikatów do przewidywanych oszczędności; • operacjach Towarowej Giełdy Energii, która poprowadzi rejestr certyfikatów, przetarg emisyjny i obrót certyfikatami. 16.4. Ocena działania systemu wsparcia Jednym z głównych celów zapisanych w Polityce energetycznej Polski do 2030 roku jest rozwój odnawialnych źródeł energii oraz wysokosprawnej kogeneracji. Przedsiębiorstwa obrotu energią w 2011 roku mają obowiązek posiadać w sprzedawanej przez siebie energii 10,4% energii ze źródeł odnawialnych (zielonej), 22,2% energii wyprodukowanej w kogeneracji (czerwonej), 3,3% energii wyprodukowanej z gazu (żółtej) oraz 0,4% energii z metanu (fioletowej). W Polsce produkcja energii ze źródeł odnawialnych wspierana jest przez system zielonych certyfikatów i opłaty zastępczej. System polega na tym, że wytwórcy produkujący odnawialną energię mają prawo do uzyskania zbywalnego świadectwa pochodzenia energii za każdą jednostkę wyprodukowanej energii. W efekcie wytwórca uzyskuje przychody ze sprzedaży energii i certyfikatów. To ma motywować przedsiębiorców do inwestycji w odnawialne źródła energii. W praktyce jednak okazuje się, że system ten posiada wiele mankamentów. Głównym jego celem jest promocja i wsparcie dla inwestowania w OZE. Energetyka odnawialna jest dotowana poprzez system zielonych certyfikatów od 2005 roku. Od tego czasu zanotowano przyrosty produkcji energii odnawialnej, ale – jak pokazują dane połowa tej energii pochodzi ze współspalania głównie w starych instalacjach, które sukcesywnie będą – 301 – wyłączane. System pobudził tylko inwestycje w energetyce wiatrowej, ale niewystarczająco dynamicznie. W latach 2005–09 w Polsce produkcja zielonej energii elektrycznej wzrosła z około 3,8 TWh do około 8,6 TWh, a udział prądu wytworzonego w technologii współspalania wzrósł w tej produkcji z około 23% do blisko 50% Według niepełnych danych zebranych przez Urząd Regulacji Energetyki na początku stycznia 2011 roku, w ubiegłym roku produkcja zielonej energii wyniosła około 8,8 TWh, a w około 46% był to prąd ze współspalania węgla z drewnem. Urząd Regulacji energetyki szacuje, że w 2010 roku produkcja z OZE mogła wynieść około 10 TWh. Eksperci wskazują, że współspalanie się rozwinęło, bo nakłady na przystosowanie kotłów energetycznych w tej technice są niskie w porównaniu z inwestycjami w inne technologie. Instytut Energetyki Odnawialnej (IEO) podaje, szacunkowy koszt w okolicach 250 tys. EUR na 1 MW, podczas gdy nowoczesna kogeneracja na biomasę to wydatek rzędu 4 mln EUR na 1 MW. Współspalanie w starych elektrowniach, które zostaną wyłączone z eksploatacji za kilka lat, jest zatem wbrew logice systemu wsparcia, który powinien tworzyć nowe moce w energetyce odnawialnej. W latach 2008–10 moce zainstalowane w energetyce odnawialnej w Polsce według danych wzrosły z 1678 MW do 2395 MW, czyli o 717 MW. To umiarkowany wzrost, biorąc pod uwagę koszty wspierania zielonego prądu, które rosną niezależnie od jego faktycznej produkcji. Polski system wsparcia energetyki odnawialnej jest jednym z najdroższych w Unii Europejskiej. W przypadku OZE system certyfikacji i opłat zastępczych oznacza, że odbiorcy płacą nie tylko za wyprodukowane ilości energii zielonej, ale także za konieczność wypełnienia obowiązków, które są nałożone na sprzedawców energii. Ponieważ w Polsce energii zielonej jest mniej niż wynosi poziom wypełnienia obowiązku, czyli poziom, do jakiego należy umorzyć świadectwa pochodzenia lub wnieść opłatę zastępczą, to faktycznie odbiorcy ponoszą też koszty, które nie odnoszą się jedynie do fizycznie wytworzonej energii. W 2007 roku koszty wspierania produkcji z OZE poniesione przez odbiorców wyniosły poniżej 1,5 mld PLN. Rok później już około 2 mld PLN, a w 2009 roku około 2,5 mld PLN. W latach 2008–2009, według danych Agencji Rynku Energii, deficyt zielonej energii wyniósł odpowiednio 1,6 TWh i 1,1 TWh. Sprzedawcy nie mogąc rozliczyć się certyfikatami, płacili opłaty zastępcze na konto Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W latach 2006–2010 wyniosły one blisko 2 mld PLN, a z tego około 1,3 mld PLN to były opłaty zastępcze OZE. Na koniec 2010 roku Fundusz miał na koncie około 1,5 mld PLN pieniędzy z opłat i kar z Urzędu Regulacji Energetyki, które powinien wydać na sfinansowanie projektów wspomagających i promujących wykorzystanie OZE. Tymczasem z braku stosownych projektów Fundusz przeznaczy około 820 mln PLN. pochodzących z opłat zastępczych w latach 2011–2016 na wspieranie efektywności energetycznej. Jednakże największym mankamentem obecnego systemu wsparcia produkcji energii z OZE jest jednak to, że nie rozróżnia on nowych inwestycji od starych. Prowadzi to do sytuacji, kiedy w jednakowym stopniu subsydiowana jest produkcja w nowych i starych – 302 – instalacjach, a zatem nie przyczynia się do inwestowania pozyskanych z tego wsparcia środków w budowę nowych źródeł. Obecny system wsparcia produkcji energii elektrycznej z odnawialnych źródeł energii nie wytrzymał konfrontacji z rzeczywistością. Ministerstwo Gospodarki zapowiada jego zmiany. Inwestorzy czekają na szczegóły, ale ciągle jeszcze niewiele wiadomo ponad to, że w przyszłości poziom wsparcia zależeć ma od rodzaju technologii, jej wieku i wielkości instalacji. Eksperci nie wykluczają, że obecny system certyfikatów i opłat zastępczych może zostać zastąpiony systemem cen gwarantowanych. 16.5. Uwagi końcowe Rozwój wytwarzania energii elektrycznej w OZE wynika z potrzeby ochrony środowiska oraz wzmocnienia bezpieczeństwa energetycznego kraju, podobnie jak rozwój wysokosprawnej kogeneracji przyczynia się do ochrony środowiska, ale przede wszystkim poprawia efektywność produkcji. Dążenie do zwiększenia udziału tego rodzaju źródeł w bilansie produkcji energii elektrycznej w Polsce, ujęte w Polityce energetycznej Polski, wymaga stosowania odpowiednich systemów wsparcia, będących gwarancją ich systematycznego, zrównoważonego rozwoju. Obowiązujące programy wspierania zarówno OZE, jak i kogeneracji zostały w Polsce oparte na systemach kwotowych, zabezpieczone w zakresie realizacji represją państwa w postaci bardzo wysokich kar pieniężnych. Jednocześnie warto podkreślić, że obecne zmiany systemu wsparcia nie stanowią jeszcze implementacji do prawa krajowego dyrektywy 2009/28/WE. W związku z czym, Ministerstwo Gospodarki chce wprowadzić nowe regulacje dla rynku energii odnawialnej w Polsce. Rząd pracuje nad zmianami mającymi na celu optymalizację pomocy udzielanej OZE, przy jednoczesnym zmniejszaniu kosztów z nią związanych, które ponoszą końcowi odbiorcy energii. Obecnie niezależnie od rodzaju źródła energii odnawialnej, poziom dopłaty do jednostki wyprodukowanej energii jest taki sam. Powstają jednak ministerialne plany modyfikacji systemu wprowadzające trzy kryteria dla wysokości przyznawanego poziomu wsparcia. Liczba przyznawanych zielonych certyfikatów na jednostkę wyprodukowanej energii będzie mianowicie zależała od nośnika energii odnawialnej, czyli w praktyce od technologii produkcji. Po drugie, wsparcie będzie zależało od wielkości źródła, czyli zainstalowanej mocy. Zależność będzie taka, że im większą moc będzie miało źródło, tym mniejsze będzie wsparcie. Wreszcie po trzecie, wsparcie będzie zależne od daty włączenia danej konkretnej instalacji do eksploatacji. Im starsze będzie źródło, tym wsparcie będzie mniejsze. Nowa instalacja będzie dostawała pełne wsparcie na czas uśrednionego zwrotu z kapitału dla danego rodzaju inwestycji, a po jego upływie wsparcie będzie malało. – 303 – Polska dysponuje dużymi i zróżnicowanymi zasobami odnawialnych źródeł energii. Potencjał ekonomiczny odnawialnych zasobów energii wynosi 1 160 PJ, a praktyczne możliwości jego wykorzystania w 2020 roku są oceniane na 697 PJ. Istnieją jednak ograniczenia infrastrukturalne oraz przede wszystkim środowiskowe i przestrzenne, które zdecydowanie hamują wykorzystanie tego potencjału. Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii niesie ze sobą wiele korzyści, ale ich implementacja napotyka na szereg barier. W Polsce podstawowymi barierami spowalniającymi rozwój energetyki z OZE są głównie: • długotrwałe procedury administracyjne prowadzące do uzyskiwania niezbędnych pozwoleń; • problemy z przyłączeniem do sieci przesyłowych nowych instalacji; • długotrwałe procedury lokalizacyjne związane z przygotowaniem projektów; • konflikty związane z niechęcią społeczności lokalnych do nowych inwestycji w bezpośrednim sąsiedztwie; • brak uregulowań prawnych umożliwiających budowę farm wiatrowych na obszarach morskich21. M. Sobolewski, Rozwój odnawialnych źródeł energii, INFOS, Biuro Analiz Sejmowych nr 2/72, Warszawa 2010, s. 1–4. 21 – 304 – 17 Lucyna Cichy Badanie wykorzystania kolektorów słonecznych jako element wdrażania zrównoważonego rozwoju RESEARCH ON THE USAGE OF SOLAR COLLECTORS AS THE ELEMENT OF IMPLEMENTING SUSTAINABLE DEVELOPMENT Abstract: The paper presents the results of studies concerning the development of solar collectors’ use in Poland. There were analysed, among the others, the structure and development of the Polish solar collectors branch, opinions of the companies concerning the preferences of their customers – e.g. causes of buying collectors, preferred types of collectors, profits from the use of collectors. There were also analysed the issues concerning the current financial support for this type of activity in the context of the widespread use of solar collectors. Key words: solar collectors, sustainable development, results of the research – 305 – N a przestrzeni ostatnich kilkunastu lat, obok działań podejmowanych na rzecz racjonalizacji gospodarki zasobami energetycznymi i zmniejszenia energochłonności, zwraca się szczególną uwagę na wykorzystanie odnawialnych źródeł energii jako jednego ze sposobów realizacji idei zrównoważonego rozwoju. Wśród odnawialnych źródeł energii ważne miejsce zajmuje energetyka słoneczna, pozwalająca na pozyskanie zarówno energii elektrycznej, jak i cieplnej. Na chwilę obecną w Polsce wykorzystanie energii elektrycznej wytwarzanej ze źródeł solarnych, ze względów ekonomicznych, nie jest szczególnie rozpowszechnione. Inaczej wygląda sytuacja w przypadku wykorzystania kolektorów słonecznych, pozwalających na pozyskanie energii cieplnej. Ze względu na fakt, że użycie kolektorów może mieć miejsce, w większym lub mniejszym stopniu, praktycznie pod każdą szerokością geograficzną, zdobywa ono sukcesywnie coraz więcej zwolenników. Jeśli uwzględniony zostanie fakt możliwości obniżenia kosztów utrzymania gospodarstwa domowego, a czasami także pozytywnego wpływu na kwestie klimatu, grono sprzymierzeńców staje się jeszcze większe. 17.1. Metoda i grupa badawcza Dla realizacji założonych badań posłużono się kwestionariuszem ankiety umożliwiającym dokonanie sondażu diagnostycznego i poznanie opinii badanych respondentów. Kwestionariusz składał się z 19 pytań. Ankietę rozesłano w formie e-mailowej do 486 respondentów z całej Polski (średnio do 30 firm w każdym województwie). Respondentami były przedsiębiorstwa zajmujące się produkcją, montażem oraz sprzedażą kolektorów słonecznych. Zostali oni wytypowani na podstawie dostępnych w sieci Internet własnych stron internetowych. Ankietę przeprowadzono na przełomie kwietnia i maja 2011 roku. Odpowiedzi, w postaci wypełnionej ankiety, otrzymano od 95 respondentów (zwrot ankiet wyniósł około 20%). Ta liczba ankietowanych stanowiła grupę badawczą, której odpowiedzi podlegały analizie badawczej. Rozkład przedsiębiorstw w grupie badawczej z uwzględnieniem województw jest w miarę jednorodny. Średnia liczba uzyskanych odpowiedzi z poszczególnych województw wynosi 22%, co sugeruje, że otrzymane wyniki badań równomiernie odzwierciadlają opinię respondentów z całej Polski. Charakterystykę opisanego zagadnienia graficznie prezentuje rysunek 17.1. – 306 – Rysunek 17.1. Stopień realizacji próby badawczej w układzie województw [%] Figure 17.1. The degree of implementation of the research sample in the system of provinces [%] Źródło: opracowanie własne. Spośród badanych respondentów przeważająca większość (89,36%) zajmuje się montażem (i sprzedażą), 85,11% wyłącznie sprzedażą, a tylko 7,45% produkcją (i sprzedażą) kolektorów słonecznych. Graficznie obrazuje to rysunek 17.2. Rysunek 17.2. Stopień realizacji próby badawczej w układzie branżowym [%] Figure 17.2. The degree of implementation of the research sample in the system of branches [%] Źródło: opracowanie własne. – 307 – Respondentami uczestniczącymi w badaniu były mikro, małe, średnie i duże przedsiębiorstwa1. Uwzględniając liczebność, największą grupę stanowili mikro przedsiębiorstwa, a następnie małe, średnie i duże przedsiębiorstwa. Powyższe informacje potwierdza rysunek 17.3. Rysunek 17.3. Podział uzyskanej próby według wielkości przedsiębiorstw zajmujących się wykorzystaniem kolektorów słonecznych [%] Figure 17.3. The division of the received sample in accordance with the size of companies using solar collectors [%] Źródło: opracowanie własne. Jak wynika z analizy danych (rysunek 17.4), najstarsza firma, która aktualnie zajmuje się wykorzystaniem kolektorów, powstała już w 1963 roku. Od 1991 roku działa w branży energii odnawialnej, najdłużej ze wszystkich w badanej grupie. Generalnie, początek zainteresowania kolektorami można odnotować na początku lat dziewięćdziesiątych (rysunek 17.5). Jednak największy wzrost nastąpił w ostatnich latach, zwłaszcza 2008–2010, kiedy to liczba powstałych przedsiębiorstw podejmujących działalność dotyczącą kolektorów, w badanej grupie, sięgała kilkunastu rocznie (w tym około 10 firm rocznie powstało specjalnie w tym celu).2 Powyższego podziału dokonano na podstawie ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. nr 173 poz. 1807). Skoncentrowano się jednak wyłącznie na kryterium dotyczącym liczby zatrudnionych pracowników (mikroprzedsiębiorca – zatrudnienie do 10 osób, mały przedsiębiorca – od 11 do 50 osób, średni – od 51 do 250. Pozostali, określani zwykle jako duże – powyżej 250 osób. 2 Dla roku 2011 podano dane pełne, ponieważ baza adresowa była tworzona w marcu 2011 roku. 1 – 308 – Rysunek 17.4. Rok założenia badanych przedsiębiorstw Figure 17.4. The year of establishment of the analyzed enterprises Źródło: opracowanie własne. Rysunek 17.5. Rok rozpoczęcia działalności badanych przedsiębiorstw w branży kolektorów słonecznych Figure 17.5. The year of beginnings of activity of the analyzed enterprises in the branch of solar collectors Źródło: opracowanie własne. – 309 – Ponadto wyliczenia wskazują, że 42 przedsiębiorstwa (44,21%) powstały właśnie po to, aby zajmować się kolektorami słonecznymi, natomiast 53 z nich (55,79%) przebranżowiło się zmieniając profil swojej działalności dostosowując go do aktualnych potrzeb rynku. 17.2. Omówienie wyników badań Zgodnie z wynikami badań, 70,53% ankietowanych odnotowało wyraźny wzrost produkcji/montażu/sprzedaż kolektorów słonecznych. W sposób szczególny nie zauważyło go tylko 29,47%. Powyższe stwierdzenia przedstawia rysunek 17.6. Rysunek 17.6. Wzrost produkcji/montażu/sprzedaży kolektorów słonecznych [%] Figure 17.6. Increase in production/assembly/sale of solar collectors [%] Źródło: opracowanie własne. Wzrost, nastąpił średnio w 2010 roku (drugi kwartyl). Potwierdzają to wyliczenia zawarte w tabeli 17.1. Zaznaczyć należy, że pierwszy kwartyl wynosi 2009, a trzeci kwartyl 2010, co wskazuje na wyraźny wzrost zainteresowania kolektorami słonecznymi w ostatnich latach. – 310 – Tabela 17.1. Wzrost zainteresowania kolektorami słonecznymi w Polsce Table 17.2. Increasing interest in solar collectors in Poland WYSZCZEGÓLNIENIE WARTOŚĆ Liczba 66 Minimum 2000 Kwartyl Q1 2009 Kwartyl Q2 2010 Kwartyl Q3 2010 Maksimum 2011 Źródło: opracowanie własne. Opisywany wzrost zainteresowania nastąpił w miarę równomiernie we wszystkich analizowanych województwach (rysunek 17.7), przy czym największy miał miejsce w województwie dolnośląskim, a najmniejszy w podlaskim i świętokrzyskim. Rysunek 17.7. Wzrost zainteresowania kolektorami słonecznym w Polsce [liczba] Figure 17.7. Increase in the interest in solar collectors in Poland [number] Ogólna liczba podanych przedsiębiorców jest większa niż uzyskanych odpowiedzi (95). Jest to spowodowane faktem, iż wielu respondentów podało, że działa na terenie więcej niż jednego województwa. a Źródło: opracowanie własne. – 311 – Ankietowani respondenci deklarują, że w największym stopniu ich klienci kupują płaskie kolektory słoneczne (41,05%), przy czym 36,84% respondentów stwierdza, że ich klienci są zainteresowani w mniej więcej równym stopniu kolektorami płaskimi jak i próżniowymi. Tylko 22,11% respondentów wyraziło opinię, że ich klienci nabywają głównie kolektory rurowo-próżniowe (rysunek 17.8). Rysunek 17.8. Zainteresowanie zakupem kolektorów słonecznych według ich typu [%] Figure 17.8. Interest in the purchase of solar collectors depending on their type [%] Źródło: opracowanie własne. Zgodnie z opiniami uzyskanymi od badanych respondentów, klienci 37,89% badanych firm kupują głównie kolektory słoneczne produkcji polskiej, 35,79% zarówno polskie, jak i zagraniczne, a pozostałych 26,32% – głównie zagraniczne. Powyższy podział obrazuje rysunek 17.9. – 312 – Rysunek 17.9. Struktura zakupu kolektorów słonecznych według ich pochodzenia [%] Figure 17.9. Structure of purchase of solar collectors in accordance with their origin [%] Źródło: opracowanie własne. Nie ma jednej marki zarówno polskiej, jak i zagranicznej, najbardziej preferowanej przez badanych respondentów. Wśród najczęściej kupowanych polskich kolektorów słonecznych wyróżnić można: Aparel Łęczyca, Bachus, Biawar, Buderus, Ecojura, Gavia, Geres-Asco, Heliosin, Hewalex, Kospel, Neon, Polska Ekologia, Sunex, Sunti, Watt. Natomiast wśród producentów zagranicznych najchętniej kupowane są kolektory firm: Apricus, Nibe-Biawar, Pro Eco, Schüco, Solar-Pro, SolarTech, Solektor GmbH, Sonnenkraft, Stiebel-Eltron, Thermo/Solar, Viessmann. Podczas realizacji badań skoncentrowano się również na analizie przyczyn, dla których klienci kupowali kolektory słoneczne. Jedną z najczęściej podawanych była chęć obniżenia kosztów utrzymania gospodarstwa domowego (94,74%), a następnie wpływ reklamy (22,11%) oraz dbałość o środowisko (14,74%). Godnym poświęcenia uwagi jest również fakt, że aż 13,68% badanych podaje inne przyczyny instalacji kolektorów słonecznych. Wśród nich wyróżnić można między innymi dofinansowanie (dotacja 45% z Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gwarancji Wodnej (NFOŚiGW)), modę, wizerunek i prestiż wobec sąsiadów, chęć posiadania, komfort, wzrost cen energii. Należy zauważyć, że dofinansowanie zostało wymienione przez największą liczbę respondentów. Oznaczać to może, że społeczeństwo chcąc obniżyć koszty utrzymania gospodarstw domowych, zwiększyło swoje zainteresowanie kolektorami słonecznymi ze względu na pojawiającą się okazję pozyskania środków finansowych z NFOŚiGW na zakup kolektorów. Nie bez znaczenia pozostaje również sfera kreowania mody (jestem „trendy”, jestem „eko”) i pobudki snobistyczne. Powyższe informacje obrazuje rysunek 17.10. – 313 – Rysunek 17.10. Przyczyny instalacji kolektorów słonecznych [%] Figure 17.10. Reasons of installing solar collectors [%] Źródło: opracowanie własne. Respondentom zadano pytanie dotyczące wiedzy ich klientów na temat kolektorów słonecznych. Niewiele, bo 4,21% ankietowanych, twierdzi, że ich klienci posiadają dużą wiedzę z zakresu kolektorów słonecznych, przy czym 33,68% raczej taką wiedzę posiada. Najwięcej jednak (35,79%) uzyskano odpowiedzi informujących, że nie można jednoznacznie określić, czy klienci badanych przedsiębiorców posiadają takową wiedzę; 25,26% respondentów deklaruje, że ich klienci raczej nie podsiadają znacznej wiedzy i tylko 1,05% jednoznacznie stwierdza jej brak (rysunek 17.11). Respondentów zapytano również, czy ich klienci integrują wykorzystanie kolektorów słonecznych z innymi instalacjami. Podejmowanie takich działań potwierdza 70,53% ankietowanych. W przypadku 21,05% odpowiedź jest negatywna, a tylko dla 8,42% trudno taką informację podać (rysunek 17.12). – 314 – Rysunek 17.11. Poziom wiedzy klientów na temat kolektorów słonecznych [%] Figure 17.11. Level of knowledge of consumers as regards solar collectors [%] Źródło: opracowanie własne. Rysunek 17.12. Integracja kolektorów słonecznych z innymi instalacji [%] Figure 17.12. Integration of solar collectors with other installations [%] Źródło: opracowanie własne. – 315 – W największym stopniu kolektory słoneczne są integrowane z centralnym ogrzewaniem wykorzystującym konwencjonalne źródła energii (65,26%), w dalszej kolejności z pompami ciepła (17,89%) i kotłami na biomasę (15,79%) oraz innymi instalacjami (8,42%). Niewiele ponad 1,05% łączy wykorzystanie kolektorów z małymi elektrowniami wiatrowymi. Jest to zapewne związane z różnym rodzajem pozyskiwanej energii (rysunek 17.13). Rysunek 17.13. Integracje kolektorów słonecznych z innymi instalacjami [%] Figure 17.13. Integrations of solar collectors with other installations [%] Źródło: opracowanie własne. Wśród przypadków, gdy kolektory słoneczne integrowane są z innymi instalacjami, respondenci najczęściej wymieniają kominek z płaszczem wodnym oraz basen umieszczony w pobliżu domu jednorodzinnego (nie wymieniali na przykład pralek lub zmywarek do naczyń). Instalowane kolektory słoneczne wykorzystywane są głównie w celu pozyskania ciepłej wody użytkowej (97,89%), w dalszej kolejności do ogrzewania pomieszczeń wraz z przygotowaniem ciepłej wody użytkowej (48,42%), podgrzewania wody w basenie (42,11%), zasilania ogrzewania podłogowego, aby w ten sposób wspomóc centralne ogrzewanie (35,79%) oraz podgrzewania podjazdu (2,11%). Wśród innych zastosowań kolektorów słonecznych najczęściej podawano przykłady wspomagania całorocznego ogrzewania budynku (rysunek 17.14). – 316 – Rysunek 17.14. Przykłady zastosowania kolektorów słonecznych [%] Figure 17.14. Examples of usage of solar collectors [%] Źródło: opracowanie własne. Kolektory słoneczne wykorzystywane są w głównej mierze w sposób „klasyczny”. Ich zastosowanie przykładowo do ogrzewania podjazdu zdarza się rzadko. Klientami badanych przedsiębiorców są głównie osoby indywidualne (97,89%), w mniejszym stopniu przedstawiciele przedsiębiorstw użyteczności publicznej (33,68%) oraz inne osoby (15,79%) na przykład: hotele, pensjonaty, ośrodki wypoczynkowe, pływalnie, firmy instalacyjne, hurtownie (rysunek 17.15). Można przypuszczać, że dotacja w wysokości 45% do zakupu kolektorów słonecznych, oferowana przez NFOŚiGW, spowodowała wyraźny wzrost ich zakupu. Z analizy danych wynika, że 72,63% ankietowanych przedsiębiorców informuje, że ich klienci skorzystali właśnie z tej formy pomocy. W dalszej kolejności klienci wykorzystują posiadane przez siebie środki własne (69,47%), także uzupełniają je o kredyty bankowe (44,21%). Powyższe stwierdzenia obrazuje rysunek 17.16. – 317 – Rysunek 17.15. Struktura klientów badanych przedsiębiorców [%] Figure 17.15. Structure of consumers of analyzed entrepreneurs [%] Źródło: opracowanie własne. Rysunek 17.16. Środki wykorzystywane na zakup kolektorów słonecznych [%] Figure 17.16. Means used for purchase of solar collectors [%] Źródło: opracowanie własne. – 318 – Pomimo, że klienci badanych przedsiębiorców w największym stopniu korzystali z dotacji (45%) do zakupu kolektorów słonecznych, nie szczędzili również krytycznych uwag odnośnie tej formy wsparcia. Piętnowali oni zależność otrzymania wsparcia tylko i wyłącznie w przypadku zaciągnięcia kredytu (nie zwracali jednak uwagi na konieczność opodatkowania kredytu, która to spowodowała, że z 45% dofinansowania faktycznie otrzymali oni tylko 20%). Do innych uwag zaliczyć można skomplikowane procedury formalne, brak możliwości dofinansowania dla jednostek prowadzących działalność gospodarczą lub na przykład rolników. Zaznaczyć jednak należy, że pomimo wielu uwag, przeważająca większość respondentów (93,68%) stwierdziła, że ich klienci nadal pytają o możliwość uzyskania dofinansowania do zakupu kolektora słonecznego. Oznacza to, że dążąc do uzyskania wzrostu wykorzystania kolektorów słonecznych, konieczne będzie wygenerowanie kolejnych mechanizmów finansowo wspierających tą działalność. Innym aspektem, na który zwracali uwagę respondenci, była świadomość społeczeństwa. Podkreślano konieczność intensyfikacji prac nad organizacją prezentacji tematycznych, między innymi na terenie gmin oraz podnoszenia ogólnego poziomu wiedzy obywateli w tym zakresie. *** Analiza zaprezentowanych wyników badań wskazuje, że w Polsce nastąpił niewielki, aczkolwiek sukcesywny, obejmujący w sposób równomierny wszystkie województwa, rozwój zainteresowania kolektorami słonecznymi. Jego nasilenie nastąpiło w latach 2008–2010. Wzrost wykorzystania kolektorów miał miejsce głównie poprzez działalność mikro przedsiębiorstw. Kierując się zamiarem rozwoju energetyki odnawialnej (słonecznej), należałoby w sposób szczególny wspierać tego typu działalność. Różnica pomiędzy zakupem kolektorów słonecznych produkcji polskiej i zagranicznej była niewielka. Przy intensyfikacji prac w tym obszarze, można by w sposób konkurencyjny rozwinąć tą gałąź polskiej gospodarki. Do rozwoju wykorzystania kolektorów słonecznych konieczne jest wsparcie finansowe, które – jak pokazuje przykład dotacji NFOŚiGW – stymuluje zainteresowanie kupnem tych urządzeń. Choć eksploatacja kolektorów nie ma jeszcze spektakularnego charakteru, w zasadzie może z nich korzystać każde gospodarstwo. Należy podjąć działania mające na celu zwiększenie świadomości społeczeństwa w obszarze opłacalności ich wykorzystania. Istotnym środkiem będzie reklama. Jej odpowiednie opracowanie, przekazujące zarówno treści dotyczące ekonomicznej opłacalności, jak i pozytywnego wpływu na środowisko związanego z ich wykorzystaniem, bez wątpienia przyczyni się do realizacji idei zrównoważonego rozwoju. – 319 – 18 Natalia Szubska Analiza potencjału teoretycznego biomasy rolnej w Polsce – wpływ sektora energetycznego na sektor rolny THE ANALYSIS OF THEORETICAL POTENTIAL OF AGRICULTURAL BIOMASS IN POLAND – IMPACT OF ENERGY SECTOR ON FARMING SECTOR Abstract: The paper below is an attempt to estimate the theoretical potential of agricultural biomass energy. Poland is a country with an agricultural profile. In 2009, the area of agricultural land accounted for 16.1 million hectares (51.5% of the country). Sustainable Energy Policy of the European Union tends to use renewable energy to improve the efficiency and independence from conventional energy carriers. Solid biomass became a considerable crop because of the many possibilities of its trans-formation. All countries in the world are increasingly feeling the climate change such as: droughts, floods and fires. These events threaten food security. Agriculture requires the transformation of production structure into a more integrated and above all, profitable one. It is therefore necessary to consider the possibility of developing mutual benefits arising from the coalition of the energy sector and agriculture. Key words: renewable energy, agricultural biomass, the theoretical potential of biomass energy from agricultural sources – 320 – Z godnie z analizą statystyczną oraz prognozą OECD do 2035 roku populacja w krajach Azji i Afryki wzrośnie do 7,2 mld, stanowiąc tym samym 85% ogółu ludności świata. Jedynym krajem, dla którego prognozy wykazują ujemny przyrost naturalny jest Rosja (z 142 mln w 2008 roku populacja obniży się do 126 mln w 2035 roku). Najwyższą stopę przyrostu ludności w ciągu roku wskazano w Afryce – 1,9%. W 2009 roku po raz pierwszy w historii, światowa populacja miejska była większa od populacji wiejskiej1. Wzrastająca liczba ludności globu warunkuje większe zapotrzebowanie na produkty żywnościowe, a w tym także wysoko przetworzone, które wymagają większego nakładu energii oraz większej ilości wody do wytworzenia. Proces ten nie sprzyja realizacji założeń Protokołu z Kioto, jak również pakietu „3×20%” Unii Europejskiej. Realizacja celu w postaci wzrostu udziału odnawialnych źródeł energii, w tym biomasy organicznej, w produkcji energii jest rozbieżna z konwencjonalną funkcją rolnictwa. Pojawia się dysonans pomiędzy bezpieczeństwem żywnościowym a produkcją bioenergii. W literaturze przedmiotu napotyka się szereg nieścisłości dotyczących danych statystycznych. W tekście wykorzystano dostępne zestawienia Głównego Urzędu Statystycznego. 18.1. Rolnictwo a energetyka Bezpieczeństwo żywnościowe powinno być rozpatrywane na płaszczyźnie dostępności, odpowiedniego wykorzystania oraz stabilizacji. Konieczna jest zmiana modelu konsumpcji dóbr żywnościowych na model bardziej przyjazny dla zdrowia ludzkości poprzez zapewnienie dostępności do czystej wody, stworzenie odpowiednich warunków sanitarnych oraz propagowanie zdrowego stylu życia. Powinno dążyć się do możliwości nabywania żywności w każdym momencie bez względu na wystąpienie szoków zewnętrznych oraz cykliczności zdarzeń. Bezpieczeństwo żywnościowe występuje wtedy, gdy uwzględnione zostaną wszystkie wymienione czynniki jednocześnie. Niezrównoważone wykorzystywanie surowców naturalnych skutkuje ubóstwem krajów. Ponad połowa biednych społeczeństw państw rozwijających się zajmuje obszary wiejskie. Ich egzystencja zależna jest od sektora rolnego, bazującego na surowcach naturalnych. Niskie ceny produktów żywnościowych na rynku światowym spowodowały odejście krajów rozwijających się od produkcji, rolnej jako głównego kierunku polityki handlowej, w stronę rozwoju przemysłu. Zmiana działań uwarunkowała nieefektywne oraz niezrównoważone zagospodarowanie obszarów wiejskich, skutkując wzrostem eksploatacji surowców naturalnych. Mechanizm ten nie sprzyja bezpieczeństwu żywnościowemu. Sektor rolnictwa wymaga modernizacji i postępu technologicznego. Należy zastanowić się, jak rozwój bioenergetyki wpłynie na rolnictwo i bez1 International Energy Agency, World energy outlook 2010, Paris 2010, p. 64–66. – 321 – pieczeństwo żywnościowe. Możliwość pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych wzmaga konkurencję pomiędzy sektorem rolnym i energetycznym, wynikającą z podobnego zapotrzebowania na większość surowców naturalnych. Rosnące wymogi prawne dotyczące strony technicznej i biologicznej produkcji żywności to duży problem dla niektórych krajów rozwijających się2. Kształtowanie się niskich cen żywności na rynku światowym powoduje nieopłacalność produkcji rolnej przez małe gospodarstwa rolne. Może to wywołać wzrost importu w tych regionach świata wraz ze wzrostem wydatków publicznych. Przedstawiciele gospodarstw indywidualnych, których nie będzie stać na przekwalifikowanie upraw, zmuszeni zostaną do sprzedaży ziemi. Z drugiej strony, przeznaczenie gruntów pod zasiew roślin wspierających bioenergetykę uwarunkuje wzrost intensywności upraw w celu uzyskania efektywności ekonomicznej, co w późniejszym okresie spowoduje pogorszenie techniczne gruntów. Taka prognoza grozi spadkiem bezpieczeństwa żywnościowego. Wyeksploatowana ziemia w przyszłości może nie nadawać się do produkcji żywności. Przekwalifikowanie upraw z produkcji żywności na uprawy energetyczne skutkować może zmieniającą się redystrybucją dochodów ludności, pogłębiając rozbieżności w uzyskiwanych dochodach, jak również marginalizację i rozwarstwienie społeczne. Innym rozwiązaniem może stać się zagospodarowanie gruntów zielonych – pastwisk pod uprawy żywnościowe, co jest niekoniecznie dobrą alternatywą. Środki chemiczne zużywane do intensyfikacji upraw przenikają do gruntów, wpływając tym samym na jakość wody, a przez to na walory odżywcze żywności i zdrowie ludności. Niezbędne jest więc zintegrowane podejście do zagospodarowania i zarządzania przestrzenią rolną. Rozwój sektora bioenergetyki skutkować może wzrostem zatrudnienia nie tylko w sektorach bezpośrednio związanych (energetyka i rolnictwo), ale także pośrednich (transport, branża handlowo – usługowa, przetwórstwo). Odnawialne źródła energii mogą pozytywnie wpłynąć na rozwój obszarów wiejskich poprzez uruchomienie „kreatywnego myślenia” oraz przedsiębiorczość. Według danych GUS-u, w 2009 roku zużycie energii pierwotnej od pozyskania w Polsce było wyższe o 30%. Niezmiennie najważniejszymi nośnikami energii są węgiel kamienny oraz brunatny. Gaz ziemny wydobywany w kraju zaspokaja około 30% zgłaszanego zapotrzebowania; staje się coraz bardziej popularnym surowcem energetycznym na skutek rozbudowy sieci połączeń dla odbiorców indywidualnych. Polska praktycznie całkowicie uzależniona jest od importu gazu ziemnego i ropy. Gospodarstwa domowe (53%) oraz przemysł (40%) są największymi odbiorcami energii cieplnej. Strukturę zużycia wybranych nośników energii z uwzględnieniem określonych sektorów gospodarki oraz gospodarstw domowych wskazuje tabela 18.1. Kolumna wykazująca zużycie oleju opałowego zawiera sumę zużycia lekkiego oraz ciężkiego oleju opałowego. W kolumnie przedstawiającej zużycie energii elek2 BEFS, Bioenergy and Food Security. The BEFS Analytical Framework, FAO, Rome 2010, p. 3–10. – 322 – trycznej sektor rolnictwo wskazuje zużycie tylko na cele produkcyjne. Gospodarstwa domowe rolników zostały przypisane do podmiotu gospodarstw domowych. Przemysł i budownictwo jest sektorem wykazującym najwyższe zużycie energii biorąc pod uwagę wszystkie nośniki. Gospodarstwa domowe ukształtowały się na drugiej pozycji wraz z uwzględnieniem zużycia energii cieplnej oraz elektrycznej. Najbardziej popularnym nośnikiem w Polsce jest gaz ziemny oraz węgiel kamienny. Tabela 18.1. Zużycie nośników energii w 2009 roku Table 18.1. Usage of energy carriers in 2009 SEKTOR WĘGIEL KAMIENNY GAZ ZIEMNY [GG] [PJ] OLEJ OPAŁOWY [GG] ENERGIA CIEPLNA [PJ] ENERGIA ELEKTRYCZNA [GWH] Rolnictwo 1 600 Transport 94 - 130 1,05 1,61 14,99 145 2,17 4,2 Gospodarstwa 9 000 domowe 134,82 300 177,5 27,53 Przemysł 15 077 i budownictwo 215,32 1 250 227,47 40,43 Ogółem 488,18 2 707 426,13 134,47 73 842 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Zużycie paliw i nośników energii w 2009 r., GUS, Warszawa 2010, s. 8–14. Według danych GUS-u finalne zużycie energii w okresie 2000–2009 stopniowo wzrastało. W 2008 roku wyniosło 60,3 Mtoe, a w 2009 roku już 67 Mtoe. Rysunek 18.1. Finalne zużycie energii w Polsce w Mtoe w latach 2000–2009 Figure 18.1. Final usage of energy in Poland in Mtoe in the years 2000–2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Efektywność wykorzystania energii w latach 1998 – 2008, GUS, Warszawa 2010, s. 44. – 323 – Krajowe zużycie odnawialnych nośników energii w 2009 roku przedstawia tabela 18.2. Zużycie OZE w latach 2006–2009 stopniowo rosło z 196,59 PJ do 253,15 PJ, co stanowiło 9% ogółu energii pierwotnej (2817 PJ). Widoczny jest znaczący wzrost zużycia energii wiatru, biopaliw oraz biogazu. Energia biomasy stałej stanowi w przybliżeniu 85% ogółu OZE. Tabela 18.2. Zużycie krajowe odnawialnych nośników energii [TJ] BIOGAZ ENERGIA WIATRU ENERGIA SŁONECZNA BIOMASA STAŁA BIOPALIWA 535 30 2613 922 11 181035 4056 33 7352 2009 600 29 4104 3878 83 217302 27762 758 8550 ENERGIA WODY ODPADY KOMUNALNE 2006 POMPY CIEPŁA ROK ENERGIA GEOTERMALNA Table 18.2. Domestic usage of renewable energy carriers [TJ] Źródło: opracowanie własne na podstawie: Energia ze źródeł odnawialnych w 2009 r., GUS, Warszawa 2010, s. 28–35. Wykorzystanie przestrzeni rolniczej do produkcji energii skłania do spekulacji dotyczących rynku żywnościowego. Obecnie obserwuje się na świecie wzrost cen żywności. W marcu 2011 roku ceny żywności wzrosły średnio o 2,2% w porównaniu z lutym – cena cukru wzrosła o 39,4%, mąki o 4,9%, pieczywa o 2,6%, nabiału o 0,6%, tłuszczy roślinnych i masła o 1,7%. Analizując przedział czasowy od kwietnia 2010 roku do marca 2011 roku ceny żywności w Polsce wzrosły o 7,3%, w Stanach Zjednoczonych o około 2,8%, w Unii Europejskiej średnio o 3,3%. Najwyższy wzrost wskaźnika cen żywności odnotowano w Polsce, Słowacji, Węgrzech, Rumunii, Bułgarii, Litwie, Łotwie, Estonii. Najniższy wzrost tego wskaźnika wykazano w Norwegii, Szwecji, Hiszpanii, Francji, Belgii oraz Szwajcarii3. Zbiory wszystkich rodzajów ziarna na świecie stopniowo wzrastały do 2008 roku i wyniosły 2,52 mld ton, przy jednoczesnym wzroście zużywanych nawozów na 1 ha użytków rolnych. Natomiast całkowite zbiory ziarna na świecie w 2009 roku odnotowały spadek o 31,4 mln ton w porównaniu z 2008 rokiem. Biorąc pod uwagę wstrząsy zewnętrzne (trąby powietrzne w Stanach Zjednoczonych, tsunami w Japonii) szacować można, że zbiory ziarna mogą ulec dalszemu spadkowi, przy dalszym wzroście cen żywności. Produkcja roślinna na cele energetyczne wymaga działania umożliwiającego osiągnięcie efektywności energetycznej, a nie – jak to było dotychczas w przypadku produkcji roślinnej na cele żywnościowe – osiągnię3 Accessed: www.epp.eurostat.ec.europa.eu [date of entry: 15–05–2011]. – 324 – cia cech jakościowych. Istnieje obawa przed nadmierną eksploatacją żywotności gleb w przypadku stosowania konwencjonalnych metod użytkowania ziemi do celów energetycznych. Z drugiej strony, biorąc pod uwagę koncepcję zrównoważonego rolnictwa należałoby tak wykorzystać przestrzeń rolniczą, aby odpowiednio wkomponować produkcję roślinną na potrzeby energetyki, bez ingerencji w produkcję żywnościową, przy zagospodarowaniu nieużytków i odłogów rolnych. W ostatnim czasie nastąpił wzrost cen wszystkich zbóż w Polsce – ceny pszenicy za decytonę ziarna wzrosły blisko o 50% w lutym 2011 roku w porównaniu z 2009 rokiem i odpowiednio cena żyta około 40%, jęczmienia o 53%, owsa i mieszanki zbożowej o 41%, pszenżyta o 46%, kukurydzy o 50%. Zauważa się wpływ rynków energetyki na rynki żywności. Rosnące ceny paliw konwencjonalnych stwarzają dogodne warunki ekonomiczne do produkcji biopaliw. Biomasa może stanowić istotne źródło pozyskiwania energii biorąc pod uwagę ograniczoność zasobów węgla oraz wyczerpalność innych konwencjonalnych nośników energii (gazu i ropy). Dodatkowo wzrost zapotrzebowania na odnawialne źródła energii uwarunkowany jest koniecznością redukcji emisji gazów cieplarnianych. Biorąc pod uwagę wzrost liczby ludności świata, generujący wzrost PKB, należy spodziewać się wzrostu zapotrzebowania na żywność, w tym produkty wysoko przetworzone, które wymagają większej ilości energii. Różnorodne możliwości zastosowania biomasy inicjują możliwość przeobrażenia tradycyjnej produkcji rolnej (wytwarzanie żywności) w pozyskiwanie realnego surowca energetycznego4. Wykorzystanie przestrzeni rolniczej na potrzeby energetyczne wymaga odpowiedniego zagospodarowania terenów przy uwzględnieniu warunków klimatycznych i możliwości każdego z regionów świata. Niezbędne jest efektywne wykorzystanie promieniowania słonecznego do przetworzenia energii słonecznej w biomasę z produkcji roślinnej. Powierzchnia lądów świata wynosi około 136,1 mln km2, z których tylko część nadaje się pod uprawę i gospodarkę leśną. Dodatkowo, biorąc pod uwagę uwarunkowania dla Europy, energia z promieniowania słonecznego stanowi 5÷6% to znaczy, 3,6 GJ (1 MWh)5 na hektar powierzchni rocznie. Biomasa uważana jest za uniwersalny surowiec energetyczny, ze względu na jej wielorakie zastosowanie. Łatwo przekształcana jest w paliwo do postaci stałej, płynnej lub gazowej. Jak na razie najbardziej popularne jest spalanie biomasy stałej w kotłach przydomowych bądź też współspalanie z węglem w elektrowniach i elektrociepłowniach. Wszelkie prognozy zakładają możliwość uzyskania energii brutto 300 GJ/ha rocznie z plonów. Jest to założenie teoretyczne. Dobry rezultat zostanie osiągnięty przy energii brutto kształtującej się na poziomie 180–190 GJ/ha. Problem wykorzystywania upraw roślinnych na cele energetyczne polega na tym, że produkcja 4 A. Roszkowski, Bioenergia – pola i lasy zastąpią węgiel, ropę i gaz?, „Inżynieria Rolnicza” 2009 nr 1(110), s. 243–244. 5 Ibidem, s. 244. – 325 – będzie opłacalna w przypadku uzyskania 8–12 ton suchej masy (s. m.) z hektara rocznie, co wymaga maksymalnej eksploatacji gruntów poprzez intensywne nawożenie oraz wykorzystanie najnowszych technologii. Taki model gospodarowania wpisuje się w rolnictwo intensywne, od którego należy odejść na rzecz rolnictwa zintegrowanego. Nadmierne nawożenie w celu maksymalizacji uzyskanych plonów z hektara pola nie wpisuje się w rolnictwo zrównoważone, a tym samym nie wspomaga redukcji gazów cieplarnianych. Nawozy powodują zwiększenie emisji NOx, których wpływ na środowisko naturalne jest większy od wpływu CO2 blisko 300–krotnie. Natomiast produkcja na cele energetyczne na obszarach odłogowanych pozwala uzyskać średnio 2–5 t s. m. z hektara, co nie przynosi korzyści ekonomicznych oraz energetycznych6. 18.2. Ocena potencjału biomasy rolnej w Polsce W analizie podjęto próbę oszacowania energetycznego potencjału teoretycznego przy założeniu 100% sprawności urządzeń technicznych oraz całkowitym wykorzystaniu przestrzeni rolnej na cele energetyczne. Taki szacunek nie uwzględnia zawodności technologicznej i warunków gospodarczych7. 18.2.1 Potencjał teoretyczny biomasy stałej na przykładzie słomy Słoma jest odpadem produkcji nasiennej między innymi zbóż. Ma zastosowanie prócz rolnictwa także w ogrodnictwie, budownictwie oraz energetyce. Główną jej funkcją od zawsze było użytkowanie jako ściółki. Może być zagospodarowana jako nawóz do gleby, pasza, zabezpieczenie kopców z ziemniakami. Od innych nośników energii (węgiel, gaz, ropa) różni się przede wszystkim budową, którą cechuje rurkowatość źdźbła. Struktura ta czyni ją surowcem o charakterze objętościowym. Skład chemiczny słomy stanowi jeden z problemów zastosowania tego materiału do wytwarzania energii. Związane jest to z miejscem i sposobem podawania w kotle powietrza w procesie spalania. Na wartość kaloryczną słomy mają wpływ warunki klimatyczne, glebowe oraz sposób uprawy8. Do obliczeń wstępnych zastosowano następujący wzór9: (1) Ibidem, s. 245–246. K. Siejka, M. Tańczuk, K. Trinczek, Koncepcja szacowania potencjału energetycznego biomasy na przykładzie wybranej gminy województwa opolskiego, „Inżynieria Rolnicza” 2008 nr 6(104), s. 167–168. 8 W. Denisiuk, Słoma – potencjał masy i energii, „Inżynieria Rolnicza” 2008 nr 2(100), s. 23–25. 9 Źródło wzorów wykorzystanych do obliczeń: E. Klugmann – Radziemska, Odnawialne źródła energii. Przykłady obliczeniowe, Wyd. Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2006, s. 51. 6 7 – 326 – gdzie: Z – teoretyczny zasób słomy; A – powierzchnia zasiewów zbóż; l – wskaźnik pozyskania słomy w zależności od areału upraw. Tabela 18.3 stanowi zestawienie wskaźników słomy w zależności od areału upraw wykorzystanych do obliczenia teoretycznego zasobu słomy zgodnie z równaniem 1. Tabela 18.3. Wskaźniki pozyskania słomy w zależności od areału upraw z uwzględnieniem zbóż ozimych i jarych Table 18.3. Indicators of obtaining straw depending on the area of crops taking into consideration winter and spring grains ZBOŻA OZIME WSKAŹNIK PSZENICA PSZENŻYTO l – zbiór słomy 4,4 poszczególnych zbóż w zależności (2,2–6,2) od areału upraw 4,9 ZBOŻA JARE RZEPAK ŻYTO JĘCZMIEŃ PSZENICA JĘCZMIEŃ OWIES 5,1 3,0 3,6 3,6 (2,25–3,9) (2,8–4,4) (1,95–5,0) (3,6–5,5) (2,95–6,1) (2,6–6,8) 1,05 2,2 (1,8–4,0) Źródło: E. Klugmann-Radziemska, Odnawialne źródła energii. Przykłady obliczeniowe, Wyd. Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2006, s. 51. Do obliczenia teoretycznego potencjału energetycznego słomy skorzystano ze wzoru10: (2) Różnica pomiędzy zbożami jarymi a ozimymi polega na tym, że rośliny ozime posiadają dłuższy okres wegetacji wraz z uwzględnieniem okresu zimowego. Potencjał teoretyczny słomy ogółem w Polsce w 2009 roku przedstawiono w tabeli 18.4. Obliczenia potencjału teoretycznego słomy na cele energetyczne w uwzględnieniem poszczególnych gatunków zbóż oraz rzepaku zawarto w tabeli 18.5 i 18.6. 10 Ibidem. – 327 – Tabela 18.4. Potencjał teoretyczny słomy ogółem w Polsce w 2009 roku Table 18.4. Theoretical potential of straw altogether in Poland in 2009 WOJEWÓDZTWA POWIERZCHNIA ZASIEWÓW ZBÓŻ OGÓŁEM [TYS. HA] Polska 8 582,8 Dolnośląskie 548,0 Kujawsko-pomorskie 643,0 Lubelskie 946,0 Lubuskie 243,7 Łódzkie 665,4 Małopolskie 258,4 Mazowieckie 1065,1 Opolskie 351,1 Podkarpackie 298,1 Podlaskie 534,8 Pomorskie 435,3 Śląskie 226,8 Świętokrzyskie 277,9 Warmińsko-mazurskie 454,6 Wielkopolskie 1125,4 Zachodniopomorskie 509,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny rolnictwa 2010, GUS, Warszawa 2011. Potencjał teoretyczny słomy na cele energetyczne dla Polski wynosi: • dla zbóż ozimych: pszenica 490,94 PJ, pszenżyto 546,72 PJ, żyto 569,04 PJ, jęczmień 334,73 PJ; • dla zbóż jarych: pszenica 401,68 PJ, jęczmień 401,68 PJ, owies 490,94 PJ; • dla rzepaku: 23,17 PJ. – 328 – Zachodniopomorskie Źródło: opracowanie własne. 4,95 2,24 Wielkopolskie 1,92 Pomorskie 2,00 2,35 Podlaskie Warmińsko-mazurskie 1,31 Podkarpackie 1,00 1,54 Opolskie 1,22 4,69 Mazowieckie Świętokrzyskie 1,14 Małopolskie Śląskie 1,07 4,16 Lubelskie 2,93 2,83 Kujawsko-pomorskie Łódzkie 2,41 Lubuskie 37,76 Dolnośląskie ILOŚĆ SŁOMY OGÓŁEM [TG/ROK] PSZENICA Polska WOJEWÓDZTWA ZBOŻA OZIME 29,13 64,37 26,00 15,9 12,97 24,90 30,59 17,05 20,08 60,92 14,78 38,06 13,94 54,11 36,78 31,35 49,09 ENERGIA OGÓŁEM [PJ] 2,60 5,74 2,32 1,42 1,16 2,22 2,73 1,52 1,79 5,43 1,32 3,39 1,24 4,82 3,28 2,79 43,77 ILOŚĆ SŁOMY OGÓŁEM [TG/ROK] PSZENŻYTO 33,76 74,61 30,14 18,42 15,07 28,86 35,46 19,76 23,28 70,62 17,13 44,12 16,16 62,72 42,63 36,33 569,04 ENERGIA OGÓŁEM [PJ] 2,60 5,74 2,32 1,42 1,16 2,22 2,73 1,52 1,79 5,43 1,32 3,39 1,24 4,82 3,28 2,79 43,77 ILOŚĆ SŁOMY OGÓŁEM [TG/ROK] ŻYTO 33,76 74,61 30,14 18,42 15,04 28,86 35,46 19,76 23,28 70,62 17,13 44,12 16,16 62,72 42,63 36,33 569,04 ENERGIA OGÓŁEM [PJ] Table 18.5. Theoretical potential of straw for winter grains altogether in Poland in 2009 1,53 3,38 1,36 0,83 0,68 1,31 1,60 0,89 1,05 3,20 0,78 19,96 0,73 2,84 1,93 1,64 25,75 ILOŚĆ SŁOMY OGÓŁEM [TG/ROK] JĘCZMIEŃ Tabela 18.5. Potencjał teoretyczny słomy dla zbóż ozimych ogółem w Polsce w 2009 roku 19,86 43,89 17,73 10,84 8,85 16,98 20,86 11,63 13,69 41,54 10,08 25,95 9,50 36,89 25,08 21,37 334,73 ENERGIA OGÓŁEM [PJ] 1,93 1,57 Podlaskie Pomorskie Źródło: opracowanie własne. 1,83 1,07 Podkarpackie 4,05 1,26 Opolskie Zachodniopomorskie 3,83 Mazowieckie Wielkopolskie 0,93 Małopolskie 1,64 2,40 Łódzkie Warmińsko-mazurskie 0,88 Lubuskie 0,82 3,41 Lubelskie 1,00 2,31 Kujawsko-pomorskie Świętokrzyskie 1,97 Śląskie 30,9 Dolnośląskie 23,83 52,67 21,28 13,01 10,61 20,37 25,03 13,95 16,43 49,85 12,09 31,14 11,41 44,27 30,09 25,65 401,68 ILOŚĆ SŁOMY ENERGIA OGÓŁEM OGÓŁEM [TG/ROK] [GJ] PSZENICA Polska WOJEWÓDZTWO ZBOŻA JARE 1,83 4,05 1,64 1,00 0,82 1,57 1,93 1,07 1,26 3,83 0,93 2,40 0,88 3,41 2,31 1,97 30,90 23,83 52,67 21,28 13,01 10,61 20,37 25,03 13,95 16,43 49,85 12,09 31,14 11,41 44,27 30,09 25,65 401,68 ILOŚĆ SŁOMY ENERGIA OGÓŁEM OGÓŁEM [TG/ROK] [PJ] JĘCZMIEŃ 2,24 4,95 2,00 1,22 1,00 1,92 2,35 1,31 1,54 4,69 1,14 2,93 1,07 4,16 2,83 2,41 37,76 29,13 64,37 26,00 15,90 12,97 24,90 30,59 17,05 20,08 60,92 14,78 38,06 13,94 54,11 36,78 31,35 490,94 ILOŚĆ SŁOMY ENERGIA OGÓŁEM OGÓŁEM [TG/ROK] [PJ] OWIES 102,0 123,6 60,8 8,1 19,5 55,7 5,1 13,0 71,5 28,8 407,0 16,9 32,0 39,4 119,4 109,5 810,0 POWIERZCHNIA ZASIEWÓW OGÓŁEM [TYS. HA] RZEPAK Table 18.6. Theoretical potential of straw for spring grains altogether and canola in Poland in 2009 0,22 0,27 0,13 0,02 0,04 0,12 0,01 0,03 0,16 0,06 0,90 0,04 0,07 0,09 0,26 0,24 1,78 ILOŚĆ SŁOMY OGÓŁEM [TG/ROK] Tabela 18.6. Potencjał teoretyczny słomy dla zbóż jarych ogółem oraz rzepaku w Polsce w 2009 roku 2,92 3,53 1,74 0,23 0,56 1,59 0,15 0,37 2,04 0,82 11,64 0,48 0,92 1,13 3,41 3,13 23,17 ENERGIA OGÓŁEM [PJ] Słoma rzepaku charakteryzuje się znacznie mniejszą kalorycznością od pozostałych rodzajów uwzględnionych w analizie. Rzepak należy do jednej z czterech najbardziej popularnych roślin oleistych. Prócz upraw na cele żywnościowe jest wykorzystywany przede wszystkim do produkcji biodiesla. Biopaliwa stanowią istotna część produkcji energii z zasobów odnawialnych. Rzepak jest rośliną wymagającą, potrzebującą bardzo dobrych bądź dobrych gleb. Wspomniano, że wykorzystanie przestrzeni rolniczej na cele energetyczne winno zmierzać do efektywności energetycznej, a nie jak to jest w przypadku celu żywnościowego, do wymagań jakościowych. Natomiast produkcja rzepaku zarówno na cele energetyczne, jak i spożywcze powinna skupiać się na sprostaniu wymaganiom jakościowym odnośnie nasion. Narodowe Cele Wskaźnikowe, określające udział energii biopaliw i biokomponentów w ogólnej ilości paliw ciekłych, wskazują na ciągły wzrost udziału tych nośników energii odnawialnej w bilansie11. W powyższej analizie nie uwzględniono wpływu nawożenia poszczególnych rodzajów zbóż na kaloryczność energetyczną oraz wymogów glebowych. Porównując pszenicę z upraw ozimych i jarych, na bazie teoretycznej, zboże to posiada większą kaloryczność w przypadku uprawy ozimej. Odwrotnie natomiast jest w przypadku jęczmienia. Zboże to charakteryzuje się większą kalorycznością w przypadku odmiany zbóż jarych. Widoczny jest duży potencjał energetyczny tego nośnika. Słoma posiada niedużą wartość energetyczną w stosunku do dużej objętości, a więc także małą wartość materialną. Zbiór słomy jest kosztowny oraz istnieje problem z jej przechowywaniem. 18.2.2. Potencjał teoretyczny upraw energetycznych na przykładzie wierzby energetycznej Uprawy roślin energetycznych stają się coraz bardziej popularne. Powinny one charakteryzować się dużym przyrostem rocznym, niedużymi wymaganiami glebowymi przy dużej kaloryczności oraz odporności na choroby i szkodniki. Wierzba energetyczna (Salix viminalis), jest najbardziej popularną rośliną w tej kategorii. Gatunek wymaga gleb klasy III–IV o dość dużej wilgotności. Posiada duży potencjał produkcyjny biomasy i nadaje się do wykorzystania energetycznego i przemysłowego12. Potencjał energetyczny Polski pochodzący z upraw rośliny energetycznej – wierzby – został obliczony przy założeniu, że całość nieużytków rolnych została przeznaczona pod uprawy tej rośliny. Plon suchej masy oraz wydajność energeM. Kachel-Jakubowska, M. Szpryngiel, Analiza perspektyw wytwarzania biopaliw płynnych w Polsce, „Inżynieria Rolnicza” 2009 nr 8 (117), s. 47–50. 12 A. Zawadzka, M. Imbierowicz, Rośliny energetyczne oraz technologie i urządzenia dla przetwórni biomasy, w: Inwestowanie w energetykę odnawialną. Aspekty ekologiczne, technologie, finansowanie i benchmarking, red. E. Kochańska, Stowarzyszenie Doradców Gospodarczych Pro-Akademia, Łódź 2010, s. 169, 170. 11 – 331 – tyczna uzależniona jest od cyklu produkcyjnego. W tabeli 18.7 zostały uwzględnione zbiory wierzby odpowiednio co roku, co dwa i co trzy lata. Przyjęto dodatkowo, że w przypadku corocznego zbioru plon suchej masy wynosi 14,8 t/ha przy wartości energetycznej plonu 18,56 MJ/kg. Dla zbioru co dwa lata plon suchej masy wynosi 16,1 przy wartości opałowej 19,25 MJ/kg, dla zbioru co trzy lata plon wynosi 21,5 przy wartości opałowej 19,56 MJ/kg13. Tabela 18.7. Potencjał energetyczny upraw wierzby energetycznej w Polsce w 2010 roku Table 18.7. Energy potential of cultivation of energy willow in Poland in 2010 POTENCJAŁ TEORETYCZNY WOJEWÓDZTWA NIEUŻYTKI [TYS. HA] PLON SUCHEJ MASY [GG/ROK] WARTOŚĆ ENERGETYCZNA PLONU [PJ/T S.M] CO ROKU CO 2 LATA CO 3 LATA CO ROKU CO 2 LATA CO 3 LATA Polska 481,74 7129,71 7755,97 10357,35 132,33 149,3 202,59 Dolnośląskie 12,97 191,93 208,79 278,81 3,56 4,02 5,45 Kujawsko-pomorskie 42,28 625,80 680,77 909,11 11,61 13,10 17,78 Lubelskie 22,95 339,72 369,56 493,51 6,31 7,11 9,65 Lubuskie 17,58 260,13 282,97 377,88 4,83 5,45 7,39 Łódzkie 15,26 225,82 245,65 328,05 4,19 4,73 6,42 Małopolskie 11,63 172,05 187,16 249,94 3,19 3,6 4,89 Mazowieckie 35,72 528,67 575,11 768 9,81 11,07 15,02 Opolskie 3,97 58,73 63,89 85,31 1,09 1,23 1,67 Podkarpackie 9,48 140,23 152,55 203,71 2,6 2,94 3,98 Podlaskie 54,46 805,96 876,76 1170,83 14,96 16,88 22,9 Pomorskie 42,15 623,75 678,54 906,12 11,58 13,06 17,72 Śląskie 14,94 221,11 240,53 321,21 4,10 4,63 6,29 Świętokrzyskie 8,86 131,05 142,57 190,38 2,43 2,74 37,24 Warmińsko-mazurskie 76,56 1133,10 1232,63 1646,06 21,03 23,73 32,2 Wielkopolskie 36,69 543,06 590,76 788,9 10,08 11,37 15,43 Zachodniopomorskie 76,26 1128,6 1227,74 1639,53 20,95 23,63 32,07 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny rolnictwa 2010, GUS, Warszawa 2011. W. Budzyński, S. Bielski, Surowce energetyczne pochodzenia rolniczego, cz. 2, Biomasa jako paliwo stałe (artykuł przeglądowy), „Acta Sci. Pol. Agricultura” 2004 nr 3(2), s. 17. 13 – 332 – 18.2.3. Potencjał teoretyczny biogazu rolniczego na przykładzie odpadów produkcji rolnej Biogaz rolniczy to paliwo powstałe w wyniku fermentacji metanowej surowców rolniczych, produktów ubocznych powstałych przy produkcji rolnej, przemysłu rolno – spożywczego oraz stałych lub płynnych odchodów zwierzęcych14. Wykorzystanie odpadów produkcji rolnej, w tym gnojowicy, do produkcji energii warunkuje korzyści ekologiczne. Wielkość biogazu zależy od ilości suchej masy organicznej. Liczbę sztuk zwierząt hodowlanych w Polsce w 2009 roku przedstawiono w tabeli 18.8. Tabela 18.8. Hodowla zwierząt w Polsce w 2009 roku [tys. sztuk] Table 18.8. Animal breeding in Poland in 2009 [thousands of items] WOJEWÓDZTWO LICZBA SZTUK [TYS. SZTUK] BYDŁO TRZODA DRÓB Polska 5700,0 14278,6 124129,1 Dolnośląskie 103,8 336,8 5408,9 Kujawsko-pomorskie 482,6 1724,6 5821,5 Lubelskie 364,1 936,1 5818,7 Lubuskie 61,9 181,1 3198,6 Łódzkie 473,2 1116,5 11490,0 Małopolskie 196,0 366,9 5885,5 Mazowieckie 989,7 1331,8 18768,2 Opolskie 121,4 595,0 3360,0 Podkarpackie 146,1 270,1 6516,7 Podlaskie 900,7 604,8 4391,4 Pomorskie 180,3 861,4 4726,7 Śląskie 125,1 313,2 7874,5 Świętokrzyskie 171,6 389,3 4159,4 Warmińsko-mazurskie 442,0 678,7 2910,4 Wielkopolskie 845,4 4199,1 28205,0 Zachodniopomorskie 96,1 373,2 5593,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny rolnictwa 2010, GUS, Warszawa 2011. A. Kupczyk, A. Wójcik, M. Majkowska, Wybrane problemy rozwoju sektora biogazu rolniczego w Polsce, w:, Odnawialne źródła energii w świetle globalnego kryzysu energetycznego. Wybrane problemy, red. F. Kraniec, Wyd. Difin, Warszawa 2010, s. 79, 80. 14 – 333 – W celu oszacowania potencjału teoretycznego biogazu rolniczego przeliczono sztuki fizyczne na jednostki SD (sztuki duże). Wartość SD została obliczona na podstawie współczynników przeliczeniowych podanych w rozporządzeniu Ministra Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa (bydło: 0,8 SD, drób: 0,004SD, trzoda: 0,15 SD). Do obliczenia potencjału biogazu rolniczego skorzystano z następujących założeń15: (3) gdzie: P – produkcja potencjalna biogazu rolniczego [m3CH4/r] SD – liczba sztuk dużych s.m.o. – średnia dobowa produkcja odchodów wyrażona w kg suchej masy organicznej w przeliczeniu na sztukę dużą B – średni potencjał produkcji metanu z tony suchej masy organicznej odchodów [m3CH4/t s.m.o.] Tabela 18.9. Dane dotyczące obliczenia potencjału teoretycznego biogazu z odpadów zwierzęcych Table 18.9. Data concerning the calculation of theoretical potential of biogas from animal wastes WYSZCZEGÓLNIENI BYDŁO TRZODA DRÓB OBORNIK GNOJOWICA OBORNIK GNOJOWICA GNOJOWICA Sucha masa (s.m.) [Mg s.m./Mg odpadów] 0,23 0,1 0,2 0,07 0,15 Ilość suchej masy organicznej (s.m.o.) w s.m. [Mg s.m.o./Mg s.m.] 0,8 0,8 0,9 0,82 0,76 Produkcja s.m.o., [Kg s.m.o./SD/d] 3–5,4 średnia 4,2 2,5–4 średnia 3,3 5,5–10 średnia 0,76 Produkcja biogazu na jednostkę 3 s.m.o. [m /Mg s.m.o.] 175–520 średnia 347 220–637 średnia 428 327–722 średnia 524 Średnia produkcja metanu na jednostkę s.m.o. 3 [m /Mg s.m.o.] 218 269 330 Źródło: Ocena prawna oraz analiza ekonomiczna możliwości realizacji celów wynikających ze Strategii energetyki odnawialnej oraz z dyrektywy 2001/77/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27.09.2001 w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze źródeł odnawialnych, Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A., Warszawa 2007, s. 76. 15 Źródło wzorów wykorzystanych do obliczeń: H. Marczak, Aspekty energetycznego wykorzystania biogazu z odpadów na przykładzie województwa lubuskiego, „Inżynieria Ekologiczna” 2009 nr 21. – 334 – Potencjał produkcji biogazu dla Polski z odpadów z hodowli bydła szacuje się na około 2500 hm3/rok, z hodowli trzody około 1100 hm3/rok, z hodowli drobiu około 739 hm3/rok. Wartość energetyczna biogazu zależy od zawartości metanu. Założono, że przy 65% udziale metanu wartość ta wynosi 23 MJ/m3. Wartość energii chemicznej dla Polski wynosi odpowiednio16: • dla bydła 55,79 PJ/rok; • dla trzody 25,40 PJ/rok; • dla drobiu 16,99 PJ/rok. Tabela 18.10. Potencjał teoretyczny biogazu rolniczego i energii chemicznej z odpadów (gnojowica) w Polsce w 2009 roku Table 18.10. Theoretical potential of forming biogas and chemical energy from wastes (manure) in Poland in 2009 POTENCJAŁ TEORETYCZNY WOJEWÓDZTWA 3 BIOGAZ [HM /ROK] BYDŁO TRZODA ENERGIA CHEMICZNA [PJ/ROK] DRÓB BYDŁO TRZODA DRÓB Polska 2425,70 1104,15 738,82 55,79 25,40 16,99 Dolnośląskie 44,17 26,04 32,19 1,02 0,60 0,74 Kujawsko-pomorskie 205,38 133,36 34,65 4,72 3,07 0,80 Lubelskie 154,95 72,39 34,63 3,56 1,66 0,80 Lubuskie 26,34 14,00 19,04 0,61 0,32 0,44 Łódzkie 201,38 86,34 68,39 4,63 1,99 1,57 Małopolskie 83,41 28,37 35,03 1,92 0,65 0,81 Mazowieckie 421,18 102,99 11,17 9,69 2369 2,60 Opolskie 51,66 46,01 20,00 1,19 1,06 0,46 Podkarpackie 62,17 20,89 38,79 1,43 0,48 0,89 Podlaskie 383,30 46,77 26,14 8,82 1,08 0,60 Pomorskie 76,73 66,61 28,13 1,76 1,53 0,65 Śląskie 53,24 24,22 46,87 1,22 0,56 1,08 Świętokrzyskie 73,03 30,10 24,76 1,68 0,69 0,57 Warmińsko-mazurskie 188,10 52,48 17,32 4,331 1,21 0,40 Wielkopolskie 359,77 324,71 167,88 8,27 7,47 3,86 Zachodniopomorskie 40,90 28,86 33,29 0,94 0,66 0,77 Źródło: opracowanie własne. 16 Ibidem, s. 97–102. – 335 – *** Ogół oszacowanego energetycznego potencjału teoretycznego wynosi średnio 601,49 PJ. Do wyznaczenia udziału poszczególnych nośników OZE przyjętych w analizie wytworzonej energii potencjalnej wyznaczono wartości średnie dla każdej z rodzajów biomasy stałej. Średnia wartość energetyczna słomy została obliczona na podstawie średniej arytmetycznej wszystkich uwzględnionych w analizie zbóż: ozimych, jarych oraz rzepaku. Podobnie oszacowano wartość energetyczną plonu wierzby wyliczając średnią z uzyskanego potencjału rośliny jednorocznej, dwuletniej i trzyletniej. Szacunek średniej energii chemicznej biogazu wyznaczono na podstawie uzyskanej energii z gnojowicy bydła, trzody i drobiu. Słoma wykazuje najwyższy potencjał teoretyczny, aż 68% oszacowanego ogółu. Udział pozostałych nośników ukształtował się na poziomie 27% dla wierzby energetycznej oraz 5% dla biogazu. W 2009 roku, według danych GUS-u, energii pierwotnej zużyto około 2,82 EJ. Z powyższej analizy teoretycznej wynika, że największy potencjał energetyczny posiada słoma – 407,36 PJ/t, co stanowi około 14% zużytej energii pierwotnej w 2009 roku. Pozostałe nośniki energii odnawialnej nie wykazały znaczącego udziału. Energia potencjalna otrzymana z rocznej wierzby energetycznej stanowiła 4,7% ogółu zużytej energii pierwotnej, z wierzby dwuletniej 5,3%, trzyletniej 7,2%. Energia uzyskana z biogazu rolniczego zaspokoiłaby w przybliżeniu 2% potrzeb w przypadku bydła, 0,9% trzody, 0,6% drobiu. Udział procentowy możliwości pozyskania energii z przedstawionych źródeł odnawialnych ukształtował się na poziomie 34% ogólnego zużycia energii pierwotnej, przyjmując łączne wykorzystanie wierzby energetycznej pochodzącej z upraw jednorocznych, dwuletnich oraz trzyletnich. Województwa wykazujące się najwyższym potencjałem teoretycznym słomy to: lubelskie, mazowieckie i wielkopolskie. W przypadku słomy z rzepaku przodują województwa: kujawsko – pomorskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie. Analiza jest ściśle teoretyczna i oszacowany potencjał zależny jest przede wszystkim od areału powierzchni zasiewów. Nie brano pod uwagę klasy gleb, nawożenia, potencjału technicznego i ekonomicznego. Podobne zastrzeżenia należy przyjąć do szacunku energetycznego wierzby. Dominującymi województwami w tej kategorii są: warmińsko – mazurskie oraz zachodniopomorskie. Województwa wykazujące się najwyższym potencjałem energetycznym w produkcji biogazu to: kujawsko – pomorskie, mazowieckie, podlaskie, wielkopolskie. Oszacowany potencjał teoretyczny OZE skupiony został w północno-wschodniej Polsce. Województwo łódzkie ukształtowało się na umiarkowanej pozycji. Tu znajduje się największa w Polsce i Europie elektrownia opalana węglem brunatnym. Obszar posiada dobre nasłonecznienie, dogodne warunki na rozwój energetyki wiatrowej oraz energii uzyskiwanej z biomasy i biogazu. Widoczny jest stopniowy wzrost produkcji energii z nośników odnawialnych przy niewielkim ich udziale w zużywanej energii pierwotnej. Oszacowany poten- – 336 – cjał nie jest zużywany w połowie. Istnieje konieczność budowy odpowiedniego modelu zarządzania obszarami wiejskimi jako miejsce wytwarzania biomasy na cele energetyczne. Efektywniejsze wykorzystanie odnawialnych źródeł energii będzie praktycznie niemożliwe bez działań lokalnych, wspartych odpowiednim systemem planowania energetycznego w gminach i powiatach oraz odpowiednich sieci informacyjnych. Produkcja biomasy na cele energetyczne wymaga przede wszystkim zachowania równowagi pomiędzy wykorzystaniem przestrzeni rolnej na cele żywnościowe i energetyczne. Konieczna jest dogłębna analiza podmiotów należących do sektora rolnego pod względem ich potencjału produkcyjnego energii. Ze względu na specyficzny charakter obszarów wiejskich niezbędne jest wypracowanie zintegrowanego podejścia do gospodarki ziemią w celu wsparcia zrównoważonego rozwoju. Istnieje potrzeba odejścia rolnictwa od modelu intensywnego w kierunku rolnictwa zrównoważonego. Rozwój rolnictwa energetycznego uwarunkowany jest modernizacją i postępem technologicznym w celu wyparcia modelu konwencjonalnego. – 337 – IV WDRAŻANIE ZASAD ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W SEKTORZE TRANSPORTU IMPLEMENTATION OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT PRINCIPLES IN THE SECTOR OF TRANSPORT 19 Urszula Motowidlak Polityka transportowa a rozwój zrównoważony TRANSPORT POLICY VERSUS SUSTAINABLE DEVELOPMENT Abstract: The purpose of the article was to present the development of transport systems in the European Union (EU) in the past decade and an indication of the main challenges for European transport policy for the second decade of the 21st century. Transformations in the quantity and structure of the transport work executed both in freight and passenger transport, which were recorded in the years 2001–2009, have contributed to the rapid development of the transportation system, which generates about 7% of Gross Domestic Product (GDP) and represents an important source of employment. However, the development of mobility does not take place in accordance with the principles of sustainable development. Analyzing the rate of development of automotive change one may conclude that the direction of these changes will be presented also in the foreseeable future. These alternations will be a big challenge for the future of transport, for which the most urgent priority is to better integrate the various modes of transport. Thanks to this the efficiency of international transport will be gradually improved. Key words: transport policy, transport systems, sustainable development – 341 – T ransport to złożony system uzależniony od licznych czynników, w tym struktury osiedli ludzkich, modelu konsumpcji, organizacji produkcji i dostępności infrastruktury. Dzięki usługom transportowym można korzystać z wielu swobód, między innymi: swobody wykonywania pracy i mieszkania w różnych częściach świata, swobody korzystania z różnych produktów i usług, wolności handlu i nawiązywania kontaktów1. Ze względu na złożony charakter systemu transportowego polityka tego sektora musi opierać się na długoterminowej wizji mobilności ludzi i towarów, zgodnej z zasadami zrównoważonego rozwoju. Celem europejskiej polityki transportowej, której ogólne założenia i formy określono w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską (TWE)2, jest stworzenie systemu transportu zorganizowanego z poszanowaniem zasady zrównoważonego rozwoju, zaspokajającego gospodarcze, społeczne i ekologiczne potrzeby społeczeństwa oraz sprzyjającego budowaniu zintegrowanego społeczeństwa i całkowicie zintegrowanej oraz konkurencyjnej gospodarki. Mając na uwadze, że system transportowy to kompleksowa obsługa potrzeb przewozowych gospodarki i społeczeństwa danego regionu czy kraju, należy przy jego kształtowaniu brać pod uwagę wiele czynników, w tym między innymi jego wpływ na otoczenie3. Mobilność determinuje określone koszty dla społeczeństwa wynikające z jej negatywnego oddziaływania. Kluczowym elementem unijnej polityki transportowej od kilku lat jest kształtowanie mobilności z poszanowaniem zasad zrównoważonego rozwoju, czyli mobilności wolnej od szkodliwych skutków ubocznych4. Mimo przejściowego zahamowania z powodu kryzysu gospodarczego i niestabilnej sytuacji politycznej, dynamiczny rozwój gospodarczy w wielu krajach oznacza dalszą globalizację, a wraz z nią konieczność zaspokojenia rosnącego popytu na „dostępność” zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Próba oceny poziomu realizacji tego zadania w ramach europejskiej polityki transportowej stanowi cel niniejszego artykułu. 19.1. Cele europejskiej polityki transportowej Realizowana od prawie dwudziestu lat polityka transportowa Unii Europejskiej (UE) w sposób zasadniczy przyczyniła się do rozwoju gospodarki europejskiej i jej konkurencyjności, ułatwiając otwarcie rynku i integrację. Rozwój sektora 1 Komisja Wspólnot Europejskich, Zrównoważona przyszłość transportu: w kierunku zintegrowanego, zaawansowanego technologicznie i przyjaznego użytkownikowi systemu, KOM(2009) 279, s. 10. 2 A. S. Grzelakowski, Polityka transportowa UE na II dekadę XXI w. wobec nowych wyzwań rozwoju transportu, „Logistyka” 2010 nr 1, s. 16. 3 H. Zielaskiewicz, I. Nowak, Kształtowanie sieci transportowej z uwzględnieniem zasad internalizacji, „Logistyka” 2010 nr 1, s. 21. 4 Komisja Wspólnot Europejskich, Ekologiczny transport, KOM(2008) 433, s. 2. – 342 – transportu w krajach UE odbywa się na bazie opracowywanego przez Komisję Europejską (KE) szczegółowych dziesięcioletnich programów stanowiących tak zwane Białe Księgi, w których ujęto kierunki rozwoju transportu, szczegółowe cele oraz instrumenty ich realizacji. Cele polityki transportowej UE od czasu opublikowania Białej Księgi dotyczącej transportu w 1992 roku5, poprzez Białą Księgę z 2001 roku6, zaktualizowaną w ramach średniookresowego przeglądu w 2006 roku7 i opublikowany w 2009 roku Komunikat8, stanowiący podstawę do przygotowania trzeciej Białej Księgi pozostają stałe w czasie. Polityka zrównoważonego transportu9 UE dąży do tego, aby systemy transportowe spełniały ekonomiczne, społeczne i środowiskowe potrzeby społeczeństwa10. Dostępność rozwiązań transportowych przystępnych cenowo i o wysokiej jakości przyczynia się do realizacji swobodnego przepływu ludności, towarów i usług, do poprawy spójności społecznej i ekonomicznej oraz do zapewnienia konkurencyjności europejskiego przemysłu. Dostarczenie sprawnych, efektywnych systemów transportowych musi jednocześnie odbywać się w poszanowaniu środowiska, zapewniać bezpieczeństwo energetyczne oraz chronić pasażerów i obywateli11. Ma ponadto kluczowe znaczenie dla realizacji unijnej strategii lizbońskiej na rzecz wzrostu i zatrudnienia12, której twórcy dostrzegli ważną rolę skutecznej, elastycznej i bezpiecznej infrastruktury transportu dla rozwoju europejskiej gospodarki. Komisja Wspólnot Europejskich, Przyszły rozwój wspólnej polityki transportowej, KOM(92) 494. 6 Komisja Wspólnot Europejskich, Europejska polityka transportowa na 2010 r.: czas na decyzję, KOM(2001) 370. 7 Komisja Wspólnot Europejskich, Utrzymać Europę w ruchu – zrównoważona mobilność dla naszego kontynentu. Przegląd średniookresowy Białej Księgi Komisji Europejskiej dotyczącej transportu z 2001 roku, KOM(2006) 314. 8 KOM(2009) 279. 9 Ze względu na zakres transportu zrównoważonego, uwidacznia się w literaturze wąskie oraz szerokie podejście do definiowania tego pojęcia. Por.: T. Borys, Pomiar zrównoważonego rozwoju transportu, w: Ekologiczne problemy zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, B. Dobrzyńska, Wyd. WSE, Białystok 2009, s. 169–173. 10 Obszerny przegląd definicji transportu zrównoważonego por.: T. Borys, Analiza istniejących danych statystycznych pod kontem ich użyteczności dla określenia poziomu zrównoważonego transportu wraz z propozycją ich rozszerzenia, Raport z realizacji pracy badawczej, Ministerstwo Infrastruktury, Jelenia Góra-Warszawa 2008, s. 5–28. 11 KOM(2006) 314, s. 3. 12 Strategia lizbońska, przyjęta na szczycie przywódców UE w marcu 2000 roku, uzupełniona na szczycie w Goeteborgu w czerwcu 2001 r. o wymiar środowiskowy, odnowiona w czerwcu 2006 roku. 5 – 343 – 19.2. Zrównoważona mobilność w pierwszej dekadzie XXI wieku Cele unijnej polityki transportowej pozostają aktualne, ale jej ogólny kontekst ulegał ewolucji. W opublikowanym w 2009 roku Komunikacie, KE dokonała ogólnej oceny przyjętych do realizacji w pierwszej dekadzie XXI wieku, celów wspólnej polityki transportowej, których realizacja pozostawała w ścisłej synergii z dokonującymi się zmianami politycznymi i gospodarczymi. Opierając się na ogólnej ocenie oraz zgromadzonych doświadczeniach Komisja określiła podstawy do opracowania kolejnego programu europejskiej polityki transportowej. Ponadto, przedstawiono niektóre dostępne instrumenty oraz kierunki działań umożliwiające osiągnięcie określonych celów. Europejska polityka transportowa umożliwiła powstanie systemu mobilności, który z punktu widzenia wydajności i wykorzystania zasobów jest porównywalny z systemem w najbardziej rozwiniętych gospodarczo regionach na świecie. Rozszerzenie UE nadało jej polityce transportowej wymiar ogólnoeuropejski, przyczyniło się do rozwoju powiązań handlowych, narzucając nowe podejście do funkcji i roli transportu. 19.2.1. Ekonomiczny wymiar polityki transportowej Transport, obok rolnictwa i przemysłu, stał się jednym z podstawowych działów europejskiej gospodarki. Na sektor transportu przypada około 7% unijnego PKB i około 5% całkowitego zatrudnienia w UE13. Otwarcie rynku doprowadziło zasadniczo do podniesienia wydajności i obniżenia kosztów. Można to zaobserwować w sektorze transportu lotniczego, w którym proces ten jest najbardziej zaawansowany14. Według ocen KE, UE jest na dobrej drodze do stworzenia jednakowych szans dla wszystkich podmiotów na coraz bardziej zintegrowanym rynku transportowym. Na otwarciu rynku i integracji różnych rodzajów transportu skorzystały nie tylko duże przedsiębiorstwa, ale również małe i średnie (MŚP), niemniej problemy wynikające z różnic w opodatkowaniu i dotowaniu wciąż pozostają nierozwiązane. Rozwój transeuropejskiej sieci transportowej (TEN-T), stanowiący jedno z głównych wyzwań europejskiej polityki transportowej zapisanych w Białej Księdze z 2001 roku, przyczynił się do poprawy koordynacji na poziomie programowania przez państwa członkowskie projektów dotyczących infrastruktury (rysuZ czego 4,4% przypada na usługi transportowe a reszta na produkcję sprzętu transportowego, podczas gdy 8,9 mln miejsc pracy przypada na usługi transportowe, a 3 mln na produkcję sprzętu transportowego. Por.: KOM(2009) 279, s. 3. 14 W latach 1992–2008 sieć połączeń wewnątrz UE uległa zwiększeniu o 120%. W tym samym okresie wewnątrzunijne połączenia na trasach, na których konkuruje ze sobą więcej niż dwóch przewoźników, zwiększyły się o 320%. Tani przewoźnicy stanowią dzisiaj ponad jedną trzecią regularnego wewnątrzunijnego ruchu lotniczego. Por.: Ibidem, s. 3. 13 – 344 – nek 19.1). Dokonano zasadniczych postępów w tym obszarze polityki transportowej: około jedna trzecia niezbędnych inwestycji TEN-T (400 mld EUR) została już zrealizowana15. Rozszerzenie sieci TEN-T na nowe państwa członkowskie, dzięki inwestycjom poczynionym jeszcze przed ich przystąpieniem, dostarczyło planów działania dla funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności, zmierzając do stopniowego zmniejszania braków w ich infrastrukturze. Wiele pozostaje jeszcze do zrobienia, ale dzięki sieciom TEN-T nastąpiła już znaczna poprawa w zakresie połączeń służących unijnym rynkom i ludności. Rysunek 19.1. Transeuropejska sieć transportowa (TEN-T) – osie i projekty priorytetowe Figure 19.1. Trans European transport network (TEN-T) – axes and priority projects Źródło: Zrównoważona przyszłość transportu, Dyrekcja Generalna do spraw Energii i Transportu, KE, Luksemburg 2009, s. 9. Wśród ukończonych projektów znajdują się: połączenie przez Öresund, port lotniczy Malpensa, towarowa linia kolejowa Betuwe. Inne projekty są na ukończeniu, jak na przykład projekt PBKAL (połączenie kolejowe dużych prędkości Paryż-Bruksela-Kolonia, Amsterdam, Londyn). Duża część projektów weszła w fazę realizacji, jak na przykład połączenie kolejowe dużych prędkości Madryt-Barcelona czy pierwszy etap połączenia szybkiej kolei TGV we wschodniej części Francji. Por.: Komisja Wspólnot Europejskich, Sieci transeuropejskie: W kierunku podejścia zintegrowanego, KOM(2007) 135, s. 4. 15 – 345 – Rozwój sieci TEN-T, zgodnie za założeniami KE, miał przyczynić się, poza zlikwidowaniem „wąskich gardeł” na szlakach komunikacyjnych, do poprawy bezpieczeństwa i zmniejszenia liczby wypadków drogowych oraz do poprawy relacji między poszczególnymi gałęziami transportu. Oddzielenie zapotrzebowania na transport od wzrostu PKB oraz doprowadzenie do równowagi rozwoju różnych środków transportu było jednym z istotnych celów unijnej polityki transportowej oraz strategii zrównoważonego rozwoju, przyjętych do realizacji w pierwszej dekadzie XXI wieku. Tempo wzrostu transportu w UE było, ponieważ w dużym stopniu zgodne z tempem wzrostu gospodarczego (rysunek 19.2). Rysunek 19.2. Rozwój transportu towarowego, pasażerskiego oraz PKB w UE-27 w latach 1995–2008 (1995 = 100, PKB według cen z 2000 roku) Figure 19.2. Development of transport of goods, passengers and GDP in UE-27 in the years 1995–2008 (1995 = 100, PKB in accordance with prices from 2000) 140 [%] 130 120 110 100 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Transport towarowy (tkm) Transport pasażerski (pkm) PKB Źródło: opracowano na podstawie EU energy and transport in figures, European Commission, Statistical Pocketbook, European Union 2010. Zmiany w zakresie podziału zadań przewozowych i wielkości transportu były bardziej korzystne w przypadku przewozu osób niż w przypadku transportu towarowego(rysunek 19.1). Rozmiary przewozu osób w UE-27 ciągle wzrastały, choć w tempie wolniejszym niż stopa wzrostu PKB, co wskazuje, że w przypadku przewozu osób nastąpiło relatywne rozdzielenie zależności pomiędzy wielkością transportu a zmianami PKB. W latach 2000–2008 wielkość przewozów pasażerskich w UE-27 wzrastała średnio o 1,2% rocznie natomiast wzrost PKB wynosił 2,1% rocznie. Ten sam kierunek zmian w ruchu pasażerskim można zaobserwo- – 346 – wać stosując dłuższe szeregi czasowe (1995–2008). Jednym z czynników tłumaczących to zjawisko jest zmniejszona przepustowość dróg i związane z nimi zatory komunikacyjne16. Wzrost światowego handlu oraz coraz głębsza integracja rozszerzonej UE uniemożliwiła oddzielenie transportu towarowego od wzrostu gospodarczego. W okresie 2004–2007 wielkość przewozów towarowych wyrażonych w tonokilometrach wzrastała w stosunku rocznym 3,2%, podczas gdy wzrost PKB wynosił odpowiednio 2,7% rocznie. Analizując dłuższy szereg czasowy, tak jak lata 1995– 2008, można stwierdzić, że wzrost popytu na usługi transportu towarowego oraz wzrost PKB kształtowały się na tym samym poziomie wynoszącym 2,3% w skali roku. Uwarunkowane to było przede wszystkim nieco niższym, w porównaniu do rocznej stopy wzrostu PKB, popytem na transport towarowy w latach dziewięćdziesiątych oraz kryzysem gospodarczym, który wyraźnie dotknął sektor transportowy. W 2008 roku spadek przewozów realizowanych przez transport towarowy zmniejszył się o 2,1% w stosunku do 2007 roku, podczas gdy wzrost stopy PKB wynosił odpowiednio 0,7%17. Rozwój transportu towarowego uwarunkowany jest również stosowanymi rozwiązaniami w gospodarce. Czynniki takie, jak między innymi: koncentracja produkcji w niewielkich ośrodkach w celu osiągnięcia ekonomii skali, dostawy „od drzwi do drzwi” lub „dokładnie na czas” przyczyniły się do silnego i trwałego popytu na transport drogowy18. Tabela 19.1. Wielkość przewozów towarowych w latach 2001–2008 w UE-27 [mld tkm] Table 19.1. Amount of cargo transportation in the years 2001–2008 in UE-27 [bln t/km] WYSZCZEGÓLNIENIE 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Transport drogowy 1 556 1 606 1 625 1 747 1 800 1 854 1 915 1 878 Transport kolejowy 386 384 392 416 414 440 453 443 Żegluga śródlądowa 133 133 124 137 139 138 147 145 Transport rurociągowy 133 128 130 132 136 135 127 124 Transport morski 1 334 1 355 1 378 1 427 1 461 1 505 1 532 1 498 Transport powietrzny 2,5 2,4 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 2,7 Źródło: opracowano na podstawie EU energy and …, op. cit. Sustainable development in the European Union, 2009 monitoring report of the EU sustainable development strategy, Eurostat, European Commission, Luxembourg 2009, s. 94. 17 EU energy and transport in figures, European Commission, Statistical Pocketbook, European Union, 2010, p. 96. 18 KOM(2006) 314, s. 8. 16 – 347 – W analizowanym okresie praca przewozowa wykonana przy przewozie ładunków zwiększyła się o ponad 15%, tak jak średnio 1,9% rocznie (tabela 19.1). Największą dynamikę pracy przewozowej w analizowanym okresie odnotowano w przypadku transportu drogowego, która wynosiła przeciętnie 2,6% rocznie. Dynamiczny rozwój transportu drogowego znalazł odzwierciedlenie w strukturze przewozów towarowych (rysunek 19.3). Rysunek 19.3. Struktura przewozów towarowych w latach 2001–2008 w UE-27 [%] Figure 19.3. Structure of transport of goods in the years 2001–2008 in UE-27 [%] 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Transport drogowy Transport kolejowy Żegluga śródlądowa Transport rurociągowy Transport morski Transport powietrzny Źródło: opracowano na podstawie EU energy and …, op. cit. Największa część wewnątrzunijnego transportu ładunków przypadała na transport drogowy, który w 2008 roku stanowił prawie 46% przewozów towarowych (rysunek 19.3). Udział kolei i żeglugi śródlądowej nieco zmniejszył się w analizowanym okresie. W okresie od 2001 do 2008 roku udział różnych środków transportu w krajowym przewozie osób pozostawał raczej stabilny (rysunek 19.4). – 348 – Rysunek 19.4. Struktura przewozów pasażerów według rodzajów transportu Figure 19.4. Structure of transport of passengers in accordance with types of transport Źródło: opracowano na podstawie EU energy and …, op. cit. W przewozie pasażerów, podobnie jak w przewozie ładunków, dominował transport samochodowy. Udział transportu kolejowego do 2005 roku wykazywał tendencję spadkową. Wystąpiły nieznaczne spadki udziału transportu autobusowego i autokarowego. Na rynku długodystansowego transportu pasażerskiego dominował transport lotniczy. 19.2.2. Środowiskowy wymiar polityki transportowej Zaprezentowana wielkość i struktura przewozów, zarówno w transporcie pasażerskim, jak i towarowym wskazują na silny rozwój sektora transportu drogowego, potwierdzając tym samym, że europejski system transportowy wciąż pod wieloma względami nie wkroczył na drogę zrównoważonego rozwoju. Całkowite zużycie energii w transporcie wzrosło miedzy 2000 roku, a 2008 roku o prawie 10%, podczas gdy w przemyśle i rolnictwie wystąpiła tendencja spadkowa. Ze wszystkich środków transportu, lotnictwo wykazało największy wzrost, drugi pod tym względem był transport drogowy. W latach 2000–2008 zużycie energii w transporcie drogowym wzrastało średnio o 1,4% rocznie, co stanowiło niewielkie spowolnienie w stosunku do rocznego tempa wzrostu wynoszącego 1,7% w latach 1990–2000. Jednak ze względu na jeszcze wyższe stopy wzrostu zużycia – 349 – energii przez transport powietrzny (2,3% rocznie) udział transportu drogowego w całkowitym zużyciu energii, przypadającym na ten sektor gospodarki, nieznacznie zmniejszył się i w 2008 r. wynosił około 80%. Drugie miejsce w strukturze zużycia energii w transporcie, w 2008 r. przypadło lotnictwu (14,2%)19. Rosnące zużycie energii w transporcie prowadzi do zanieczyszczenia powietrza, zmian klimatycznych i wyczerpywania się rezerw paliw kopalnych. Szczególnie ważna staje się, więc poprawa efektywności energetycznej transportu opartego w większości na produktach ropy naftowej. Analiza zużycia energii w transporcie w stosunku do wzrostu PKB pokazuje nieznaczne oznaki relatywnego rozdzielenia zależności między zapotrzebowaniem na energię w transporcie a wzrostem gospodarczym. W latach 2000–2007 zużycie energii w transporcie w UE-27 wzrastało przeciętnie o 1,5% rocznie, podczas gdy tempo wzrostu PKB było wyższe i wynosiło 2,1% rocznie. Można, więc stwierdzić, że efektywność energetyczna w sektorze transportu nieznacznie poprawiła się. Zyski z tego tytułu nie zostały jednak w całości wykorzystane do zmniejszenia całkowitego zużycia paliwa i okazały się niewystarczające, aby zrównoważyć rozwój transportu. W obecnej sytuacji społeczno-gospodarczej zrównoważona polityka transportowa nabiera szczególnie ważnego znaczenia. Obszarem polityki, w którym należy dokonać dalszych postępów jest ochrona środowiska naturalnego, zwłaszcza w kontekście przeciwdziałania zmianom klimatu. Zmiany klimatu są obecnie najważniejszym problemem w dziedzinie ochrony środowiska. Pomiary globalnych stężeń gazów cieplarnianych w atmosferze wykazują znaczący wzrost. Główne antropogeniczne źródło emisji gazów cieplarnianych w skali globalnej stanowi spalanie paliw kopalnych, od których w 97% uzależniony jest transport20. Wzrost emisji gazów cieplarnianych w sektorze transportu, jak również kilka innych skutków oddziaływania transportu na środowisko, nadal są ściśle związane ze wzrostem gospodarczym. Według danych Europejskiej Agencji Środowiska transport był odpowiedzialny za prawie ¼ (24,2%*) całkowitej emisji gazów cieplarnianych i nieco ponad ¼ (28,4%*) całkowitej emisji CO2 w UE-27 w 2007 roku21. W porównaniu z danymi z roku 1990, w żadnym innym sektorze europejskiej gospodarki wzrost emisji gazów cieplarnianych nie był tak wysoki, jak w przypadku transportu. Całkowita wielkość emisji gazów cieplarnianych związanych z transportem w UE-27 (z wyłączeniem lotnictwa międzynarodowego i transportu morskiego) wzrosła o 26% między 1990 roku a 2007 roku. W latach 2000–2007 tempo wzrostu emisji gazów cieplarnianych związanych z transportem Sustainable development…, op. cit., s. 98. Środowisko Europy 2010. Stan i prognozy. Synteza, Europejska Agencja Środowiska, Kopenhaga 2010, s. 31. 21 EU energy and transport in figures, European Commission, Statistical Pocketbook, European Union, 2010. *z uwzględnieniem emisji z międzynarodowego ruchu lotniczego i międzynarodowego transportu morskiego, które stanowią około 6% całkowitej emisji gazów cieplarnianych. 19 20 – 350 – w UE-27 zmniejszyło się do 0,98% rocznie w porównaniu z okresem 1990–2000 (1,6% rocznie). Głównym emitentem był transport drogowy, który w 2007 roku odpowiadał za 94% emisji gazów cieplarnianych związanych z transportem. Jednym z powodów wzrostu emisji gazów cieplarnianych były emisje CO2 pochodzące z nowych samochodów osobowych, które pozostawały znacznie powyżej ścieżki koniecznej do osiągnięcia celów UE. Poziom emisji CO2/km pochodzących z nowych samochodów osobowych obniżył się średnio o 2,1 g rocznie między 2000 a 2007 roku, osiągając 158 gram w roku 2007. W kolejnych latach tempo tych zmian powinno, więc ulec zdecydowanej poprawie, by osiągnąć cel 120 gram do 201222 roku oraz w dłuższej perspektywie – 95 gram do 2020 roku, przyjęty jako część pakietu klimatyczno-energetycznego23. Emisje gazów cieplarnianych z innych środków transportu jako całości wzrastały średnio 0,6% rocznie od 2000 roku. Wzrost ten spowodowany był głownie natężeniem emisji pochodzących z lotnictwa krajowego oraz żeglugi śródlądowej. Trend spadkowy w poziomie emisji GHG odnotowano w transporcie kolejowym. W przeciwieństwie do ciągle wzrastających emisji gazów cieplarnianych, emisje zanieczyszczeń powietrza, takich jak: prekursory ozonu i pył zawieszony, ulegają trwałemu obniżeniu od 1990 roku, dzięki stopniowemu zaostrzaniu norm dotyczących emisji EURO dla nowych samochodów osobowych i ciężarowych, wprowadzeniu katalizatorów do samochodów, poprawie jakości paliw oraz zmniejszeniu strat podczas tankowania. W przypadku prekursorów ozonu obecny poziom emisji stanowi mniej niż połowę poziomu obserwowanego w 1990 roku. Całkowita emisja prekursorów ozonu w transporcie w UE-27 zmniejszyła się o 4,9% rocznie między 2000 i 2006 natomiast w przypadku transportu drogowego spadek ten wynosił odpowiednio 6,3% rocznie. Pomimo ostatnich redukcji emisji zanieczyszczeń powietrza, transport drogowy był w 2007 r. największym emitentem tlenków azotu i miał drugi największy udział w odniesieniu do zanieczyszczeń tworzących pył zawieszony24. W opublikowanym w 2009 roku Komunikacie25, Komisja Europejska zwróciła uwagę na znaczne zmniejszenie poziomu zanieczyszczeń mórz, liczby wypadków na morzu oraz ustanowienie jednych z najbardziej zaawansowanych ram prawnych dotyczących bezpieczeństwa i zapobiegania zanieczyszczeniom (ERIKA III – Pakiet bezpieczeństwa morskiego) obowiązujących w UE. W sektorze transportu lotniczego przyjęto złożony zestaw wspólnych, jednolitych i obowiązkowych przepisów obejmujących kluczowe elementy dotyczące bezpieczeństwa lotniczego Protokół z Kioto do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (Dz. U. 05.203.1684). 23 Commission of the European Communities, 20 20 by 2020 Europe's climate change opportunity, COM(2008) 30. 24 Transport at a crossroads, EEA Report no 3/2009, TERM 2008: Indicators tracking transport and environment in the European Union, s. 18–19. 25 KOM(2009) 279, s. 4. 22 – 351 – (statki powietrzne, obsługa techniczna, porty lotnicze, systemy zarządzania ruchem lotniczym). Powołano agencje bezpieczeństwa lotniczego (European Aviation Safety Agency, EASA), morskiego (European Maritime Safety Agency – EMSA) oraz agencję kolejową (European Railway Agency – ERA). 19.2.3. Społeczny wymiar polityki transportowej Realizowana w pierwszej dekadzie XXI wieku europejska polityka transportowa ustanowiła wysokiej jakości normy w zakresie bezpieczeństwa, ochrony i uprawnień pasażerów oraz polepszenia warunków pracy. Wzmocnienie praw pasażerów poprawiło jakość usług transportowych oferowanych ich użytkownikom. Zostały przyjęte i obecnie już obowiązują przepisy dotyczące uprawnień pasażerów lotniczych. Jeśli chodzi o ruch kolejowy, w grudniu 2007 roku przyjęto rozporządzenie zapewniające szerszy zakres praw dla pasażerów. W grudniu 2008 roku przyjęto dwa wnioski w sprawie uregulowań praw pasażerów w przewozach autobusowych i autokarowych oraz pasażerów podróżujących drogą morską. Niemniej jednak transport publiczny (autobusowy i kolejowy) został oceniony jako sektor, w którym poziom zadowolenia konsumenta jest najniższy. Społeczny wymiar polityki transportowej został również pogłębiony w odniesieniu do pracowników sektora transportu. We współpracy z partnerami społecznymi wprowadzono prawodawstwo dotyczące czasu pracy, minimalnego poziomu wyszkolenia, wzajemnego uznawania dyplomów i kwalifikacji zawodowych, którego celem jest poprawa warunków pracy w transporcie drogowym, kolejowym i morskim. Cel zmniejszenia o połowę liczby wypadków w transporcie drogowym do roku 2010, który został wyznaczony w Białej księdze z 2001 roku, nie zostanie prawdopodobnie osiągnięty, mimo że w wielu państwach członkowskich podjęto działania, które doprowadziły do znacznej poprawy bezpieczeństwa na europejskich drogach (rysunek 19.5). W okresie 1991–2007 ilość wypadków drogowych związanych z uszkodzeniem ciała zmniejszyła się o około 12% natomiast ilość ofiar śmiertelnych spadła o ponad 44%26. Wziąwszy jednak pod uwagę ponad 34 5000 wypadków śmiertelnych, jakie miały miejsce w UE w 2009 roku, nie uda się osiągnąć przyjętego na 2010 rok celu – 25 000 wypadków śmiertelnych. 26 Zrównoważona przyszłość transportu, Dyrekcja Generalna do spraw Energii i Transportu, KE, Luksemburg 2009, s.10. – 352 – Rysunek 19.5. Liczba ofiar śmiertelnych w wypadkach drogowych w UE-27 Figure 19.5. Number of mortal victims in road accidents in UE-27 80 000 70 000 60 000 50 000 40 000 30 000 20 000 10 000 Ofiary śmiertelne 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 0 Cel do osiągnięcia w 2010 Źródło: opracowano na podstawie bazy danych CARE i EUROSTAT. 19.3. Tendencje i wyzwania dla przyszłej polityki transportowej27 Tempo i kierunki rozwoju transportu w perspektywie do 2050 roku według KE pozostaną pod wpływem zjawisk społeczno –gospodarczych, które będą obecne w Europie w pierwszej połowie tego stulecia, a mianowicie: starzenie się społeczeństwa, migracje, wyzwania związane z ochroną środowiska, wzrastający niedobór paliw kopalnych, urbanizacja, globalne tendencje wpływające na europejską politykę transportową. Do 2060 roku średnia wieku mieszkańców Europy będzie prawdopodobnie o 7 lat dłuższa niż obecnie, a ludzie powyżej 65 roku życia stanowić będą 30% ludności, podczas gdy dzisiaj jest to 17%28. Starzejące się społeczeństwo będzie zwracało coraz większą uwagę na to, aby zapewniano mu usługi transportowe o wysokim poziomie odczuwalnego bezpieczeństwa i niezawodności, oferujące odpowiednie rozwiązania dla pasażerów o ograniczonej sprawności ruchowej. Społeczeństwo o wysokim odsetku starszych osób będzie potrzebowało przeznaczenia większej ilości środków publicznych na opłacanie emerytur, świadczeń KOM(2009) 279, s. 6–9. Ludność i warunki życia, Eurostat, „Statystyki w Skrócie” 2008 nr 72; Komisja Wspólnot Europejskich, Realizacja potrzeb społecznych w starzejącym się społeczeństwie, Komisja Europejska, raport demograficzny 2008 r., SEC(2008) 2911. 27 28 – 353 – zdrowotnych i pielęgniarskich. Zjawisko starzenia się społeczeństwa będzie stwarzało obciążenie dla dostaw i utrzymania infrastruktury transportowej. Wyznaczy limit dla środków dostępnych na transport publiczny. Może pojawić się problem niewystarczającej ilości siły roboczej i wykwalifikowanych pracowników, który pogłębi w przyszłości deficyt pracowników, posiadających doświadczenie w pewnych segmentach sektora transportu. Może to spowodować wzrost kosztów transportu dla społeczeństwa. Stopniowe zniesienie barier administracyjnoprawnych i dalszy rozwój rynku wewnętrznego będzie sprzyjał zwiększonej mobilności pracowników wewnątrz Unii, co spowoduje zwiększony przepływ osób i towarów. Przewiduje się, że w ciągu najbliższych pięćdziesięciu lat29 saldo migracji do UE podniesie o 56 mln liczbę jej mieszkańców. Migracja może być czynnikiem łagodzącym skutki, jakie ma starzenie się społeczeństwa dla rynku pracy. Kolejnym wyzwaniem dla rozwoju transportu na następne lata są działania związane z łagodzeniem negatywnego wpływu, jaki transport wywiera na środowisko. W sprawozdaniu TERM z 2008 roku30 Europejskiej Agencji Środowiska, w którym przedstawiono wskaźniki w zakresie transportu i środowiska w UE, wskazano, że wielu mieszkańców Europy wciąż narażonych jest na niebezpiecznie wysoki poziom zanieczyszczeń powietrza i hałasu. W szczególności chodzi tu o stężenie drobnych cząstek pyłu PM10, których transport jest drugim, co do wielkości źródłem, a którego poziom przekracza w wielu miejscach, w których dokonuje się oceny jakości powietrza, wartości dopuszczalne. Istotny problem stanowią także pochodzące ze statków emisje NOx i SOx. Sam sektor transportu również ucierpi z powodu zmian klimatu i będzie potrzebował środków adaptacyjnych. Ekstremalne zjawiska pogodowe wywrą prawdopodobnie wpływ na bezpieczeństwo wszystkich środków transportu. Negatywny wpływ na środowisko naturalne pogłębi się, gdyż tradycyjne źródła wydobycia zostaną zastąpione źródłami powodującymi o wiele większe zanieczyszczenie. Jednocześnie konieczność przejścia na gospodarkę niskoemisyjną oraz rosnące obawy, co do bezpieczeństwa dostaw energii spowodują większy udział energii ze źródeł odnawialnych, której koszty wytwarzania spadną dzięki postępowi technicznemu i masowej produkcji. W nadchodzących dziesięcioleciach oczekiwany jest dalszy wzrost cen ropy i innych paliw kopalnych, ze względu na zwiększający się popyt i wyczerpywanie się tańszych w eksploatacji źródeł wydobycia. Przejście na ceny relatywne podniesie, więc atrakcyjność inwestowania w alternatywne źródła energii. Bliskość ludzi i ich aktywność są podstawowym źródłem korzyści, które stanowią siłę napędową urbanizacji. Urbanizacja stanowiła wyraźną tendencję, która była obecna w ostatnim dziesięcioleciu i która nadal będzie występować. Przewiduje się wzrost procentowy ludności w Europie zamieszkującej obszary miejskie: 29 30 SEC(2008) 2911. Transport na rozdrożu, European Environment Agency, Kopenhaga 2009. – 354 – z 72% w 2007 roku do 84% w 2050 roku.31 Rozwój miast stanowi wyzwanie dla transportu miejskiego. Powoduje wzrost zapotrzebowania na indywidualne środki transportu, co zwiększa zatory i pogłębia problemy związane z ochroną środowiska. Ruch w miastach odpowiada za 40% emisji CO2 i 70% emisji pozostałych zanieczyszczeń powodowanych przez transport drogowy32. Zatory, które w przeważającej większości zdarzają się w aglomeracjach miejskich i na drogach dojazdowych do nich, są źródłem znaczących kosztów związanych z opóźnieniami i zwiększonym zużyciem paliwa. Ponieważ większość przewozów pasażerskich i towarowych rozpoczyna się lub kończy na obszarach miejskich, zatory w miastach wywierają również negatywny wpływ na ruch wewnątrzmiejski. O ile miasta o zagęszczonej zabudowie dysponują bardziej efektywnym systemem transportu zbiorowego, o tyle dostępność gruntów i pozwoleń na budowę nowej infrastruktury dla środków transportu publicznego lub alternatywnego pozostaje ogromnym problemem. Mimo przejściowego zahamowania z powodu kryzysu gospodarczego i niestabilnej sytuacji politycznej, dynamiczny rozwój gospodarczy w wielu krajach rozwijających się oznacza dalszą globalizację. Transport poza Europą wzrośnie o wiele bardziej niż wewnątrz Europy, a wielkość handlu zagranicznego UE i transportu prawdopodobnie nadal będzie bardzo gwałtownie rosła w nadchodzących latach. Wzrost światowej liczby ludności o jedną trzecią33 w porównaniu z 6,8 mld ludzi w 2009 roku, będzie miał olbrzymi wpływ na światowe zasoby, zwiększając znaczenie wyzwania polegającego na stworzeniu systemu transportu o bardziej zrównoważonym charakterze, czyli bardziej energooszczędnego. Wzrost ludności i wzrost gospodarczy oznaczają większą mobilność i bardziej rozwinięty transport. Obecne tendencje i przyszłe wyzwania, wskazują na konieczność zaspokojenia rosnącego popytu na „dostępność” w kontekście coraz większych obaw związanych ze zrównoważonym rozwojem. Najpilniejszym priorytetem jest lepsza integracja różnych rodzajów transportu, jako droga do poprawy ogólnej efektywności systemu, przyspieszenie rozwoju i zastosowania innowacyjnych technologii. Celem europejskiej polityki transportowej jest stworzenie systemu transportu zorganizowanego z poszanowaniem zasady zrównoważonego rozwoju, zaspokajającego gospodarcze, społeczne i ekologiczne potrzeby społeczeństwa oraz sprzyjającego budowaniu zintegrowanego społeczeństwa i całkowicie zintegrowanej i konkurencyjnej Europy. 31Perspektywy urbanizacji na świecie: Przegląd z 2007 r., Departament Spraw Gospodarczych i Społecznych ONZ/Wydział do spraw Ludności 2008. 32 Komisja Wspólnot Europejskich, Zielona Księga. W kierunku kultury mobilności w mieście, KOM(2007) 551. 33 Perspektywy demograficzne na świecie, Przegląd z 2008 roku, Wydział do spraw Ludności ONZ 2009. – 355 – *** Realizowana w ostatnim dziesięcioleciu europejska polityka transportowa była pomocna w osiągnięciu spójności społecznej i ekonomicznej oraz przyczyniła się do podniesienia konkurencyjności europejskiej gospodarki. Osiągnięcia w zakresie realizacji celów polityki zrównoważonego rozwoju UE okazały się jednak skromniejsze. W europejskim systemie transportowym dokonał się duży postęp technologiczny i organizacyjny, któremu nie towarzyszyło zrównoważenie celów społecznych, środowiskowych i ekonomicznych. Na podstawie przeprowadzonej analizy w odniesieniu do rozwoju transportu w minionej dekadzie, można stwierdzić, że działalność tego sektora uległa znacznemu rozwojowi, co znalazło odzwierciedlenia w strukturze pracujących oraz w strukturze PKB w UE-27. Zwiększający się popyt na usługi transportowe doprowadził do wyraźnej dysproporcji między transportem samochodowym a pozostałymi gałęziami transportu. Wzrost przewozów samochodowych zarówno w transporcie pasażerskim, jak i towarowym był uwarunkowany między innymi wyraźną przewagą niższych, w stosunku do pozostałych systemów transportowych, kosztów korzystania z infrastruktury. Uwzględniając dynamikę zmian w strukturze pracy przewozowej poszczególnymi środkami transportu można wnioskować, że dalszy rozwój przewozów samochodowych jest nieunikniony, co będzie odbywało się kosztem zredukowania udziału przewozów bardziej przyjaznymi dla środowiska i społeczeństwa środkami transportu. Realizacja celów unijnej strategii zrównoważonego rozwoju i zmniejszenie negatywnego wpływu transportu w wymiarze społecznym i środowiskowym stanowi wyzwanie do podjęcia zdecydowanych działań w kierunku zintegrowanego, zaawansowanego technologicznie i przyjaznego użytkownikowi systemu34. 34 KOM(2009) 279. – 356 – 20 Barbara Pawłowska Sektor transportu wobec wyzwań XXI wieku – diagnoza i obszary działań w kierunku zrównoważonego rozwoju TRANSPORT SECTOR IN VIEW OF THE CHALLENGES OF THE XXI CENTURY DIAGNOSIS AND AREAS OF ACTION TOWARDS SUSTAINABLE DEVELOPMENT Abstract: The concept of sustainable development is the main priority of the current European as well as Polish economic policy. Sustainable development means such development that meets the needs of the present generations without hindering the ability of future generations to meet their own needs. Transport is the key factor of the modern economy. The first part of the paper provides a diagnosis of environ-mental and social effects of transport activities and presents the approach to the sustainable development of transport. The second part presents the analysis of action areas that have to introduce transport on the sustainable path of development. Key words: sustainable transport, transport policy, external effects of transport, external costs of transport – 357 – K omisja Europejska w dokumencie strategicznym Europa 2020 wskazuje, że nadchodzi czas zmian. Kryzys zniweczył wyniki wielu lat wynikające z postępu gospodarczego i społecznego oraz odsłonił strukturalne słabości europejskiej gospodarki. Jednocześnie tempo zmian, przed jakimi stoi świat jest bardzo szybkie, a długofalowe problemy, takie jak globalizacja, rosnące zapotrzebowanie na ograniczone zasoby i starzenie się społeczeństw, stają się coraz bardziej naglące1. U podstaw strategii Europa 2020 zidentyfikowano trzy priorytetowe obszary działania2: rozwój inteligentny, to znaczy rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji, rozwój zrównoważony – wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej oraz rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu – wspieranie gospodarki charakteryzującej się wysokim poziomem zatrudnienia i zapewniającej spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną. Transport określany często „krwioobiegiem” gospodarki ma decydujące znaczenie w tym, jak realizacja tych priorytetów będzie przebiegała. Sektor transportu stanowi rzeczywiste wyzwanie dla społeczeństwa w realizacji koncepcji zrównoważonego i trwałego rozwoju. Popyt na transport wzrasta zarówno w Unii Europejskiej, jak i w Polsce, znacząco od 1990 roku, powodując stale pogarszającą się sytuację w zakresie oddziaływania transportu na środowisko przyrodnicze i warunki życia społeczeństwa europejskiego. Transport jest systemem złożonym, którego funkcjonowanie zależy od wielu wzajemnie powiązanych czynników, obejmujących zarówno ścieżki lokalizacji osadnictwa, jak i modele konsumpcji czy organizację produkcji na danym obszarze. Ze względu na tę złożoność, jakiekolwiek działania optymalizacyjne w sektorze muszą być oparte na długoterminowej, spójnej wizji działania na rzecz zrównoważonej mobilności osób i ładunków. Nowoczesny system transportowy musi być zrównoważony z punktu widzenia czterech aspektów: ekonomicznego, społecznego, przestrzennego, ekologicznego. Efektywny system transportu jest niezbędny do poprawy dobrobytu społeczeństwa, gdyż ma znaczący wpływ nie tylko na tempo wzrostu gospodarczego, ale też rozwoju społecznego i ochronę środowiska. Komunikat Komisji: Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, KOM(2010) 2020, wersja ostateczna, Bruksela, 3.3.2010, s. 5. 2 Zaproponowane zakresy tematyczne spotkały się z pozytywnym przyjęciem w trakcie konsultacji publicznych przeprowadzonych przez Komisję. Ze szczegółami odpowiedzi nadesłanych w toku konsultacji można zapoznać się na stronie: dostęp: www.ec.europa.eu [data wejścia: 15–03–2011]. 1 – 358 – 20.1. Znaczenie transportu dla nowoczesnej gospodarki i współczesnego społeczeństwa Transport jest kluczowym elementem nowoczesnej gospodarki i współczesnego społeczeństwa. Umożliwia realizację wzrostu gospodarczego i tworzenie miejsc pracy, dlatego też musi być zrównoważony w świetle nowych wyzwań, przed jakimi stoi. Ma charakter globalny, więc skuteczne działania na rzecz jego zrównoważenia wymagają silnej współpracy międzynarodowej. Mobilność ma zasadnicze znaczenie zarówno dla funkcjonowania rynku wewnętrznego, jak i jakości życia obywateli. Przyszłość rozwoju kontynentu europejskiego zależy od zdolności wszystkich regionów do podjęcia wysiłków w realizacji nakreślonych w dokumencie Europa 2020 priorytetów i utrzymanie pozycji konkurencyjnej w gospodarce światowej oraz pełnego zintegrowania się z tą gospodarką. Sektor transportu ma kluczowe znaczenie w osiągnięciu tego celu. Transport jest na „rozdrożu”. Obok starych wyzwań, z którymi niestety nie poradzili sobie decydenci realizując politykę transportową nakreśloną w Białej księdze z 2001 roku, pojawiają się nowe3. Istnieje stała sprzeczność między potrzebami społeczeństwa a środowiskiem naturalnym. Z jednej strony, społeczeństwo zgłasza potrzeby coraz większej mobilności, a z drugiej – opinia publiczna staje się coraz mniej tolerancyjna wobec negatywnych skutków zbyt szybko rozwijającego się transportu i wynikających z tego konsekwencji: zatłoczenia na drogach, pogarszającego się klimatu akustycznego, obniżenia jakości środowiska, w którym człowiek żyje czy też słabej jakości niektórych usług transportowych. Podstawowe wskaźniki charakteryzujące znaczenie sektora transportu w 2009 roku w Unii Europejskiej i Polsce przedstawiono w tabeli 20.1. Sektor transportu w Unii Europejskiej zatrudnia około 10 mln ludzi i generuje około 5% PKB. Inwestycje infrastrukturalne w transporcie pobudzają wzrost gospodarczy, tworzą dobrobyt oraz stymulują wymianę, prowadzą do poprawy poziomu dostępności geograficznej i mobilności osób. Generują poza tym nowe miejsca pracy. W innych regionach świata realizowane są poważne inwestycje w nowoczesną, inteligentną infrastrukturę transportową, dlatego niezmiernie istotnym jest aby Unia Europejska dotrzymała kroku reszcie świata w tej kwestii, w celu utrzymania swojej konkurencyjności4. 3 White Paper: Roadmap to a Single European Transport Area – Towards a competitive and resource efficient transport system, KOM(2011) 144 final, Brussels, 28.3.2011. 4 Ibidem, p. 3. – 359 – Tabela 20.1. Podstawowe wskaźniki charakteryzujące znaczenie sektora transportu Table 20.1. Basic indicators characterizing the importance of transport sector WSKAŹNIK UNIA EUROPEJSKA 27 POLSKA W sektorze transportu w 2009 roku zatrudnionych było 491,4 tys. Zatrudnienie W sektorze transportu w 2007 zatrudnionych było około 9,212 mln osób (z tego 63% w transporcie lądowym; 2% w morskim, 4% w lotniczym i 31% w działalności pomocniczej) Udział transportu w wydatkach gospodarstw domowych 945 bln EUR wyniosły w 2008 roku wydatki na transport, co stanowiło 13,4% ogółu wydatków; z tego 19% to wydatki na zakup usług transportu pasażerskiego, 30% – 770 bln EUR wydano na podróże prywatnymi samochodami Wyniósł w 2009 roku 13% co stanowiło 104,5 mld PLN, Transport ładunków Praca przewozowa czterech lądowych gałęzi Praca przewozowa czterech transportu w 2008 roku wyniosła 2 590 bln tkm, lądowych gałęzi transportu w 2008 z czego na transport drogowy przypadło 72,5%; roku wyniosła 236 034 mln tkm, z czego na transport drogowy przypadło 70%; Praca przewozową oszacowano na 6527 bln paskm z czego 72,4% przypadło na samochody osobowe, 8,4% autobusy i autokary, 6,3% na przewozy kolejowe. Praca przewozową oszacowano na 320 480 mln paskm z czego 85% przypadło na samochody osobowe, 1% autobusy i autokary, 1% na przewozy kolejowe. Roczna stopa wzrostu przewozów w transporcie ładunków 2,3% rocznie dla lat 1995–2008, w tym dla transportu drogowego była najwyższa i wyniosła 2,9% -0,4% rocznie dla lat 1995–2009, w tym dla transportu drogowego była najwyższa i wyniosła 20% rocznie Roczna stopa wzrostu przewozów w transporcie osób 1,6% rocznie dla lat 1995–2008, w tym dla transportu drogowego 1,5%, natomiast najwyższy wzrost odnotowano w transporcie lotniczym 3,8% -1,6% rocznie dla lat 1995–2009, w tym dla transportu drogowego bez motoryzacji indywidualnej – 2%, natomiast najwyższy wzrost odnotowano w transporcie lotniczym 4,3% Wskaźnik bezpieczeństwa Transport drogowy: 38 875 osób zabitych Transport drogowy: 5 437 zabitych (zgon w ciągu 30 dni od zdarzenia) w 2008 roku, i 62 097 osoby ranne w 2008 roku Transport kolejowy: 83 pasażerów straciło życie w wypadkach w 2008 roku, Transport lotniczy: w 2009 roku 228 osób zabitych na pokładzie unijnych przewoźników, Transport osób Źródło: Energy & Transport in figures. Statistical pocketbook 2010, European Union 2010, accessed: www.ec.europa.eu [date of entry 26–03–2011]; Transport. Wyniki działalności 2009, GUS, Warszawa 2010. – 360 – Przeprowadzając przegląd problemów stojących przed sektorem transportu oraz efektów, które udało się osiągnąć w wyniku realizacji celów nakreślonych w Białej księdze z 2001 roku należy zaznaczyć, że udało się zrealizować cele prowadzące do poprawy efektywności transportu, jego bezpieczeństwa i niezawodności. Efektem tych działań jest między innymi spadek liczby zabitych w wypadkach drogowych o 40% w 2010 roku w porównaniu z 2001 roku. Co prawda nie osiągnięto celu 50% redukcji zakładanego w drugim programie działania na rzecz poprawy bezpieczeństwa drogowego, to sytuacja uległa znacznej poprawie. Prace nad dalszą poprawą sytuacji będą kontynuowane5. W nowym programie zakłada się redukcje o połowę w stosunku do 2010 roku liczby ofiar śmiertelnych do 2020 roku. Kolejnym efektem prac jest liberalizacja rynków transportowych, która przyniosła oczekiwane efekty w poprawie jakości i dostępności usług. Natomiast w wyniku prac legislacyjnych w transporcie morskim znacznie poprawiły się standardy bezpieczeństwa. Udało się w znacznej części zrealizować cel polegający na umieszczeniu pasażera w centrum uwagi, co pozwoliło na poprawę poziomu ochrony jego praw oraz podniesienie poziomu usług, jednocześnie zapewniło poprawę warunków pracy w sektorze. Rozszerzenie UE w 2004 roku wymagało przedefiniowania polityki transeuropejskich sieci transportowych, co skutkowało nadaniem priorytetowego znaczenia 30 projektom, których realizacja prowadzi do stworzenia jednolitego rynku wewnętrznego. Co prawda realizacja część z tych projektów napotkała pewne ograniczenia natury biurokratycznej czy finansowej, jednak realizacja pomimo trudności jest w toku. Najważniejszym nowym wyzwaniem staje się potrzeba zaspokojenia wzrastającego popytu na przewozy z koniecznością racjonalnego korzystania z ograniczonych zasobów środowiskowych oraz nieprzekraczania środowiskowych progów bezpieczeństwa w zakresie generowanych odpadów i zanieczyszczeń. Zbyt duże uzależnienie europejskiego transportu od ropy naftowej (na poziomie 94%) oraz konieczność redukcji wielkości emisji gazów cieplarnianych o około 80–95% poniżej poziomu z 1990 roku do 2050 roku, przewidziana w Planie działania prowadzącym do przejścia na konkurencyjną gospodarkę niskoemisyjną do 2050 roku6, to są kolejne wyzwania stojące przed współczesnym sektorem transportu w Europie. Wzajemne relacje transport – środowisko naturalne przedstawiono na rysunku 20.1. 5 Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: Towards a European road safety area: policy orientations on road safety 2011–2020, KOM(2010) 389 final. 6 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: Plan działania prowadzący do przejścia na konkurencyjną gospodarkę niskoemisyjną do 2050 r., KOM(2011) 112 wersja ostateczna. – 361 – Rysunek 20.1. Wzajemne relacje transport i środowisko naturalne Figure 20.1. Mutual relations between transport and natural environment Źródło: opracowanie własne. Pod względem realizowanych funkcji transport jest jeden z najważniejszych sektorów współczesnej uprzemysłowionej gospodarki, którego działalność tworzy wymierną w pieniądzu wartość dodaną, ale pociąga też za sobą różne skutki negatywne. Skrupulatne analizy ilościowe wskazują, że przeważają, niestety, skutki negatywnego wpływu transportu na środowisko. 20.2. Zrównoważony rozwój transportu – interpretacja pojęcia W ostatnich latach obserwuje się na świecie coraz większe zainteresowanie zjawiskiem zrównoważenia oraz jego implikacjami dla procesów planowania i funkcjonowania systemu transportu. Można przyjąć, że zrównoważony rozwój transportu to proces zmian w sektorze transportu wykazujący cechy rosnącego zrównoważenia. Transport pociąga za sobą istotne gospodarcze, społeczne i środowiskowe skutki, a tym samym stanowi ważny czynnik w odniesieniu do zjawiska zrównoważenia, które wspiera zmianę paradygmatu rozwoju, występujące podczas procesu planowania w tym sektorze i praktyce jego funkcjonowania7. Zrównoważony transport to taki system, który umożliwia spełnienie podstawowej potrzeby dostępu do niego przez użytkowników, w sposób bezpieczny i spójny z potrzebami zdrowia ludzkiego i ekosystemów oraz odpowiada wymogom wartości dostępnego kapitału w obrębie danego pokolenia i w skali międzyT. Borys, Pomiar zrównoważonego rozwoju transportu, w: Ekologiczne problemy zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, B. Dobrzańska, Wyd. WSE, Białystok 2009, s. 171. 7 – 362 – pokoleniowej. Jest on przystępny cenowo, funkcjonalny, oferuje wybór środków transportu oraz wspiera prężnie rozwijającą się gospodarkę. Ogranicza emisje i odpady z uwzględnieniem stopy absorpcji, minimalizuje zużycie zasobów nieodnawialnych, ogranicza konsumpcję zasobów odnawialnych do poziomu odnowienia, przetwarza i wtórnie wykorzystuje ich komponenty oraz minimalizuje wykorzystanie gruntów, a także ogranicza natężenie hałasu8. Zgodnie z tą definicją system zrównoważonego transportu uwzględnia kryterium dostępności do usług transportowych zgodny z wymogiem bezpieczeństwa zdrowotnego i środowiskowego z uwzględnieniem zasady sprawiedliwości międzypokoleniowej, następnie kryterium efektywności ekonomicznej oraz kryterium ograniczania wpływu na środowisko (negatywnych efektów zewnętrznych) i wykorzystanie przestrzeni (gruntów). Ta definicja uznawana jest za najbardziej reprezentatywną. Została przyjęta w 2004 roku przez Europejską Konferencję Ministrów Transportu (European Conference of Ministers of Transport) i w 2005 przez Centrum Zrównoważonego Transportu (Centre for Sustainable Transportation)9. Co więc należy rozumieć przez zrównoważony transport? Zrównoważony transport to nie jest proces, ale efekt procesu równoważenia w tym sektorze, to transport świadomy środowiskowo, optymalny ekonomicznie, społecznie uzasadniony i politycznie odpowiedzialny10. Przez świadomy środowiskowo (environmentally sensible) transport należy uznać taki transport, który w swoim rozwoju uwzględnia również aspekt ekologiczny. Negatywny wpływ transportu na środowisko naturalnie jest doskonale rozpoznany i znajduje odzwierciedlenie w wielu dokumentach programowych, zarówno dotyczących ogólnie rozwoju gospodarczego, ochrony środowiska naturalnego, jak i samego transportu. Optymalny ekonomicznie (economically sound) oznacza również proekologiczny. Ważne jest, aby ceny rynkowe odzwierciedlały rzeczywiste koszty wytworzenia danej usługi czy produktu. Unikanie ukrytego subsydiowania dla działalności szkodliwej ekologicznie przynieść może dodatkowe korzyści zarówno dla środowiska, jak i uczciwej konkurencji na rynku. Uzasadniony społecznie (socially just) oznacza konieczność zapewnienia wszystkim członkom społeczeństwa minimalnego poziomu dostępu do podstawowych usług transportowych i możliwości przemieszczania. Odpowiedzialny politycznie (politically responsible) oznacza odpowiednio przeprowadzane działania na wszystkich szczeblach decyzyjnych, na przykład Unii Europejskiej. Istotna jest akceptacja społeczna i polityczna prze- 8 Assessment and Decision Making for Sustainable Transport, European Conference of Ministers of Transportation – ECMT, OECD, Paris 2004. 9 T. Borys, Analiza istniejących danych statystycznych pod kontem ich użyteczności dla określenia poziomu zrównoważonego transportu wraz z propozycją ich rozszerzenia, Raport z realizacji pracy badawczej, Ministerstwo Infrastruktury, Jelenia Góra-Warszawa 2008, s. 18. 10 Sense and Sustainability. Smart thinking to restart European transport policy, T&E, Stichting Natuur en Milieu, Brussels 2004, p. 7. – 363 – prowadzanych działań. Aby takie poparcie uzyskać, proces decyzyjny powinien być jasny i zrozumiały, a informacja na temat efektów, wydatkowanych środków dostępna publicznie.Biorąc pod uwagę powyższe należy zdecydowanie stwierdzić, że: obecny system mobilności we współczesnych społeczeństwach nie jest zrównoważony i nieprawdopodobne jest osiągnięcie jego zrównoważenia, jeśli obecne trendy utrzymają się.11 20.3. Założenia zrównoważonego kierunku rozwoju transportu w dokumentach strategicznych Unii Europejskiej Transport jest podstawowym czynnikiem rozwoju integracji europejskiej i warunkiem osiągania jej efektów. Podejście takie znalazło odzwierciedlenie w postanowieniach Traktatu Rzymskiego, powołującego w 1957 roku Europejską Wspólnotę Gospodarczą, gdzie w stosunku do transportu, podobnie jak i rolnictwa, przyjęto tak zwaną wspólną politykę ugrupowania12. Mobilność ma zasadnicze znaczenie dla jakości życia i konkurencyjności Europy. Stanowi kręgosłup gospodarki, zapewniając połączenia pomiędzy poszczególnymi elementami łańcuchów produkcji oraz umożliwiając branżom usługowym dotarcie do klientów, a także stanowiąc sama w sobie ważne źródło zatrudnienia. Jako taka ma kluczowe znaczenie dla realizacji celów unijnej strategii lizbońskiej na rzecz wzrostu i zatrudnienia, zwłaszcza że sektor ten rozwija się w szybkim tempie. Poszczególne lata istnienia Wspólnoty znamionuje zróżnicowanie akcentu kładzionego na różne grupy problemów dotyczących transportu. Dokumentami programowymi Wspólnoty wyznaczającymi cele i zasady realizacji wspólnej polityki transportowej są białe księgi publikowane na początku każdej dekady. Twórcy polityki gospodarczej i społecznej w ostatnich dekadach za główny cel rozwoju gospodarczego uznają zrównoważony rozwój, czyli kierunek tworzenia systemu społeczno-gospodarczego opartego na harmonijnym współżyciu człowieka ze środowiskiem przyrodniczym. Wymaga to wytyczenia takich dróg rozwoju, które pozwolą na redukcję wzrastających kosztów ekologicznych i społecznych tego rozwoju. Chronologicznie kluczowe dokumenty w dziedzinie transportu i jego zrównoważonego rozwoju przedstawia rysunek 20.2. Mobility 2030: meeting the challenges to sustainability. The Sustainability Mobility Project, WBCSD, Final report 2004, p. 5. 12 B. Pawłowska, Modern Environmental Management in Transport, in: Innovative Perspective of Transport and Logistics, ed. J. Burnewicz, UG Publ., Gdańsk 2009, p. 293. 11 – 364 – 1992 Źródło: opracowanie własne. Zieloną księgę dotyczącą oddziaływania transportu na środowisko - Strategia Wspólnoty dotycząca „zrównoważonego przemieszczania” 1957 Traktat Rzymski 1998 Białą Księgę pt. Sprawiedliwa odpłatność za korzystanie z infrastruktury. Założenia do wspólnego systemu opłat za infrastrukturę transportu w UE 1995 Białą księgę pt. Przyszły rozwój wspólnej polityki transportowej - Globalne podejście do stworzenia wspólnotowego systemu zrównoważonego przemieszczania mobility 2006 2009 2011 White Paper: Roadmap to a Single European Transport Area – Towards a competitive and resource efficient transport system Komunikat Komisji Zrównoważona przyszłość transportu: w kierunku zintegrowanego, zaawansowanego technologicznie i przyjaznego użytkownikowi systemu 2008 Pakiet Ekologicznego Transportu przyjęty 8 lipca 2008 Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego zatytułowany „Utrzymać Europę w ruchu – zrównoważona mobilność dla kontynentu. Przegląd średniookresowy Białej Księgi Komisji Europejskiej dotyczącej transportu z 2001 r. 2001 Biała księga Europejska Polityka Transportowa do roku 2010: czas na decyzje Figure 20.2. Chronological presentation of EU program documents concerning transport policy Rysunek 20.2. Chronologiczne przedstawienie dokumentów programowych UE dotyczących polityki transportowej Krytyczna postawa wobec transportu oraz jego oddziaływania na środowisko naturalne uwidoczniła się już pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku, początkowo w działaniach mających na celu podniesienie bezpieczeństwa w transporcie. Problem ten jest tym bardziej niepokojący, że najbardziej uciążliwa gałąź transportu – transport drogowy – w ciągu tego całego okresu wykazuje stałą tendencje wzrostową. Najistotniejszym dokumentem strategicznym, który w ostatniej dekadzie nadawał kształt i wytyczał kierunki rozwoju sektora transportu była opublikowana 11 września 2001 roku Biała księga zatytułowana Europejska polityka transportowa do roku 2010: czas na decyzje. Opracowując cele polityki autorzy polityki uwzględnili konkluzje wynikające zarówno ze strategii lizbońskiej, jak również postanowienia Szczytu w Goeteborgu. Biała księga zakładała promowanie zrównoważonych kierunków rozwoju sektora transportowego. Ponieważ dziesięcioletni program dobiegł końca prowadzone są prace nad nowym dokumentem Białej księgi w sprawie europejskiej polityki transportowej do 2020 roku, w którym zostaną przedstawione priorytety europejskiej polityki transportowej oraz kierunki działań w na następną dekadę. Podstawą do wyznaczenia przyszłej polityki transportowej Unii Europejskiej są badania oceniające efekty dotychczas prowadzonych działań oraz uwarunkowania zewnętrzne w stosunku do sektora transportu13. Polityka transportowa powinna odzwierciedlać ustalone europejskie cele, nie tylko dotyczące sektora transportu, ale także szerzej pojęte cele polityczne, społeczno-ekonomiczne i instytucjonalne. Przede wszystkim musi wpisywać się w ramy ustalone przez strategię lizbońską oraz strategię zrównoważonego rozwoju14. Pod koniec 2009 roku Komisja Europejska opublikowała komunikat Zrównoważona przyszłość transportu: w kierunku zintegrowanego, zaawansowanego technologicznie i przyjaznego użytkownikowi systemu, w który zawarła swoje propozycje odnośnie przyszłej wspólnej polityki transportowej. Jest to zarówno dokument strategiczny, określający wizję przyszłości transportu, jak i dokument przeznaczony do konsultacji, mający za zadanie zebranie opinii zainteresowanych stron, w jaki sposób przełożyć tę wizję na konkretne działania15. Swoją wizję W 2006 roku został opublikowany Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego zatytułowany Utrzymać Europę w ruchu – zrównoważona mobilność dla kontynentu. Przegląd średniookresowy Białej Księgi Komisji Europejskiej dotyczącej transportu z 2001 roku, KOM (2006) 314, wersja ostateczna. W komunikacie dokonano oceny osiągnięć wprowadzania w życie założeń polityki transportowej. Wykazano w nim między innymi, że europejska polityka transportowa musi sprostać nowym wyzwaniom aby zrealizować cel zrównoważonego rozwoju transportu. 14 Przegląd strategii UE dotyczącej trwałego rozwoju (EU SDS) − Odnowiona strategia, Rada Unii Europejskiej, 10917/06/ENV 387. 15 Komunikat Komisji Zrównoważona przyszłość transportu: w kierunku zintegrowanego, zaawansowanego technologicznie i przyjaznego użytkownikowi systemu, KOM(2009) 279 wersja ostateczna. 13 – 366 – transportu na kolejną dekadę Komisja Europejska przedstawiła w najnowszym, opublikowanym zaledwie kilka dni wcześniej w stosunku do momentu, kiedy ten artykuł powstawał, dokumencie 16. Głównym priorytetem dalszej polityki transportowej będzie dążenie do zrównoważenia rozwoju transportu: Celem europejskiej polityki transportowej jest stworzenie systemu transportu zorganizowanego z poszanowaniem zasady zrównoważonego rozwoju, zaspokajającego gospodarcze, społeczne i ekologiczne potrzeby społeczeństwa oraz sprzyjającego budowaniu zintegrowanego społeczeństwa i całkowicie zintegrowanej i konkurencyjnej Europy17. Możliwość zapewnienia efektywnych usług w zakresie przewozów osób i towarów zależy w pierwszym rzędzie od optymalnego funkcjonowania wszystkich połączonych ze sobą elementów systemu transportowego, czyli infrastruktury liniowej, węzłów transportowych, pojazdów i sprzętu, inteligentnych systemów związanych z infrastrukturą i pojazdami, usług oraz procedur operacyjnych i administracyjnych. Jako podstawowe zadanie wskazano konieczność lepszej integracji różnych rodzajów transportu oraz przyspieszenie wdrażania innowacyjnych technologii, co powinno przyczynić się do poprawy ogólnej efektywności systemu transportowego i jego zrównoważenia. Siedem ogólnych celów przyszłej polityki transportowej przedstawiono w tabeli 20.2. Jednocześnie Komisja Europejska wezwała w ostatnich dokumentach strategicznych, w tym również w nowej polityce transportowej, do drastycznej redukcji emisji gazów cieplarnianych, mając na celu ograniczenie wzrostu temperatury o maksymalnie 2oC i spowolnienie zmiany klimatu, zaś społeczność międzynarodowa potwierdziła taką konieczność. Aby osiągnąć ten cel, oraz biorąc pod uwagę niezbędne redukcje krajów rozwiniętych ogółem, UE musi do 2050 roku ograniczyć emisje o 80–95% w porównaniu z poziomem z 1990 roku. Z analizy Komisji wynika, że chociaż w innych sektorach gospodarki można uzyskać większe ograniczenia, w sektorze transportu, stanowiącym duże i wciąż rosnące źródło emisji gazów cieplarnianych (według danych Europejskiej Agencji Środowiska około 23%), niezbędne jest ograniczenie emisji tych gazów do 2050 roku o co najmniej 60% w porównaniu z poziomem z 1990 roku. Do 2030 roku należy ograniczyć emisje gazów cieplarnianych w tym sektorze o około 20% w porównaniu z poziomem z 2008 roku. Commission of the European Communities, White Paper: Roadmap to a Single European Transport Area – Towards a competitive and resource efficient transport system, COM(2011) 144 final. 17 Ibidem, s. 3, 16 – 367 – Tabela 20.2. Cele nowej polityki transportowej Table 20.2. Aims of a new transport policy CEL PRZEWIDYWANE EFEKTY Transport wysokiej jakości zapewniający bezpieczeństwo • poprawę ogólnej jakości transportu i obejmuje bezpieczeństwo osobiste, • zmniejszenie liczby wypadków i zagrożeń dla zdrowia, • ochronę praw pasażerów, • powszechny dostęp do infrastruktury transportowej, • dostępność regionów najbardziej oddalonych. Dobrze utrzymana i w pełni zintegrowana sieć transportowa • zapewnienie optymalnego funkcjonowania wszystkich elementów systemu transportowego infrastruktury liniowej, węzłów, pojazdów i sprzętu, inteligentnych systemów związanych z infrastrukturą, i pojazdami, usług oraz procedur operacyjnych i administracyjnych • rozwijanie nowe infrastruktury z myślą o maksymalizacji korzyści społeczno-ekonomicznych uwzględniających efekty zewnętrzne i skutki dla całej sieci; Bardziej zrównoważony i ekologiczny system transportowy • silniejsze, niż dotychczas, ukierunkowanie na cele zawarte w strategii zrównoważonego rozwoju UE • wspieranie działań na rzecz ograniczenia zużycia nieodnawialnych zasobów; Innowacyjność usług i wdrażanie nowoczesnych technologii • optymalizacja wykorzystania sieci i poprawa bezpieczeństwa dzięki tak zwanej miękkiej infrastrukturze, jak inteligentne systemy transportu (ITS), system zarządzania ruchem kolejowym (ERTMS) i lotniczym (SESAR), wspomagane systemem Galileo Ochrona i rozwój kapitału ludzkiego • zmniejszanie zatrudnienia w niektórych gałęziach transportu i tworzenie nowych miejsc pracy w innych • wczesna identyfikacja niedoborów siły roboczej • szkolenia, dialog społeczny oraz restrukturyzacja przedsiębiorstw w sposób odpowiedzialny społecznie Urealnienie cen jako sygnał dla użytkowników • wprowadzanie systemów taryfowych, odzwierciedlających w cenach wszelkich kosztów (wewnętrzne i zewnętrzne) rzeczywiście spowodowane przez użytkowników, zmiany w systemach podatkowych Poprawa dostępności • planowanie ukierunkowane na optymalizację potrzeb transportowych i poprawę dostępności transportowej. Źródło: opracowanie własne na podstawie White Paper, Roadmap..., op. cit., s.18–30. – 368 – 20.4. Założenia zrównoważonego kierunku rozwoju transportu w polskich dokumentach strategicznych W Polsce na kierunki rozwoju sektora transportowego wpływ mają następujące dokumenty: • Strategia rozwoju kraju na lata 2007–2015, przyjęta przez Radę Ministrów 29 listopada 2006 roku; • Polityka transportowa państwa na lata 2006–2025, przyjęta przez Radę Ministrów 27 czerwca 2005 roku; • Strategia dla transportu kolejowego do roku 2013, przyjęty przez Radę Ministrów 13 kwietnia 2007 roku; • Strategia rozwoju polskiej gospodarki morskiej do roku 2015, przyjęta przez Radę Ministrów 11 października 2005 roku; • Strategia rozwoju portów morskich do 2015, przyjęta przez Radę Ministrów 13 listopada 2007 roku; • Krajowy program bezpieczeństwa ruchu drogowego 2005–2007–2013 GAMBIT 2005, przyjęty przez Radę Ministrów 19 kwietnia 2005 roku; • Program budowy dróg krajowych na lata 2008–2012, przyjęty przez Radę Ministrów 25 września 2007 roku; • Program rozwoju sieci lotnisk i lotniczych urządzeń naziemnych, przyjęty przez Radę Ministrów 8 maja 2007 roku; • Program budowy i uruchomienia przewozów kolejami dużych prędkości w Polsce, przyjęty przez Radę Ministrów 19 grudnia 2008 roku; • Masterplan dla Transportu Kolejowego w Polsce do 2030 roku, przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 19 grudnia 2008 roku. Strategia rozwoju kraju 2007–2015 (SRK) jest podstawowym dokumentem strategicznym określającym cele i priorytety polityki rozwoju w perspektywie najbliższych lat oraz warunki, które powinny ten rozwój zapewnić; jest nadrzędnym, wieloletnim dokumentem strategicznym rozwoju społeczno-gospodarczego, stanowiącym punkt odniesienia dla innych strategii i programów rządowych, w tym również dla dokumentów strategicznych sektora transportowego18. W polityce transportowej państwa na lata 2006–2025 przedstawiono cel podstawowy, sześć celów cząstkowych oraz dziesięć priorytetów. Cel podstawowy to zdecydowana poprawa jakości systemu transportowego i jego rozbudowa zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, ponieważ jakość systemu transportowego jest jednym z kluczowych czynników, decydujących o warunkach życia mieszkańców i rozwoju gospodarczym kraju i regionów. Stosowanie zasady zrównoważonego rozwoju będzie zapewniało równowagę między aspektami społecz- Strategia rozwoju kraju 2007–2015 – dokument przyjęty przez Rade Ministrów 29 listopada 2006 roku, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa listopad 2006, 18 – 369 – nymi, gospodarczymi, przestrzennymi oraz ochrony środowiska w warunkach rozwijającej się gospodarki rynkowej19. Aspekt społeczny to głównie dążenie do równoprawności w dostępie do środków transportu (w celu ułatwienia dostępu do miejsc pracy, szkół, usług oraz rekreacji i turystyki), zmniejszenia zagrożenia społeczeństwa wypadkami oraz ograniczania uciążliwości transportu dla mieszkańców. Aspekt ekonomiczny ma dwa wymiary – pierwszy to zapewnienie warunków dla wzrostu gospodarczego w skali makroekonomicznej przez usuwanie barier i tworzenie nowych warunków tego rozwoju, drugi w skali sektorowej – rozwój transportu jako działu gospodarki, ochrona rynku i konkurencji. Aspekt przestrzenny to koordynacja zagospodarowania przestrzennego i systemu transportowego w celu ograniczenia tempa wzrostu generowanego ruchu i pracy przewozowej oraz lokalizowania obiektów transportowych w zgodzie z zasadami racjonalnego zagospodarowania terenu i uwarunkowaniami ładu przestrzennego. Aspekt ekologiczny to dążenie do zachowania równowagi między zaspokajaniem potrzeb człowieka i troską o jego bezpieczeństwo a zachowaniem walorów środowiska oraz jego nieodnawialnych zasobów z zabezpieczeniem interesów przyszłych pokoleń. Jako cele cząstkowe w dokumencie wymienia się przede wszystkim poprawę dostępności transportowej i jakości transportu jako czynnik poprawy warunków życia i usuwania barier rozwojowych gospodarki, wspieranie przez transport konkurencyjności gospodarki polskiej, poprawę efektywności funkcjonowania systemu transportowego, integrację systemu transportowego – w układzie gałęziowym i terytorialnym oraz poprawę bezpieczeństwa transportu i ograniczenie negatywnego wpływu transportu na środowisko i warunki życia. Dalsze uszczegółowienie celów następuje na poziomie priorytetów. Wymienone dokumenty o charakterze gałęziowym normują poszczególne zagadnienia na poziomie gałęzi transportu. 20.5. Charakterystyka społeczno-środowiskowego oddziaływania transportu w Polsce Transport przede wszystkim użytkuje ogromne tereny na rozwój infrastruktury transportowej, zarówno punktowej, jak i liniowej oraz zanieczyszcza poważnie powietrze atmosferyczne, wody i gleby. Ponadto zniekształca naturalną rzeźbę terenu oraz krajobraz, narusza strukturę podłoża skalnego, dewastuje świat roślinny i zagraża faunie, a także w niekorzystnie wpływa na organizm ludzki, powodując zagrożenie jego zdrowia i życia. Infrastruktura komunikacyjna w 2009 roku w Polsce zajmowała 888 tys. ha, z czego na drogi kołowe przypadało 773 tys. ha, na tereny kolejowe 103 tys. ha, Polityka transportowa Polski na lata 2006–2025, Ministerstwo Infrastruktury, Warszawa 27 czerwca 2005, s. 9–10, 19 – 370 – natomiast pozostałe gałęzie transportu zajmowały 12 tys. ha. W przeliczeniu na 1 mieszkańca przypadało 200 ha terenów komunikacyjnych. Odnotowuje w ostatnich latach wzrost wielkości przypadającej per capita terenów komunikacyjnych. Emisję zanieczyszczeń z transportu drogowego w Polsce w okresie 2000–2007 przedstawiono w tabeli 20.3. Analizując wielkość zanieczyszczeń emitowanych przez transport drogowy w okresie 2000–2007 można zauważyć, że 2007 roku odnotowano wzrost emisji zanieczyszczeń zaliczanych do gazów cieplarnianych, czyli dwutlenku węgla o 25%, metanu o 1% i podtlenku azotu o 27%. Poziom emisji tlenku węgla, cząstek stałych czy tlenku azotu pozostawał względnie stały. Odnotowano natomiast spadki w emisji takich substancji zanieczyszczających, jak tlenek siarki i to o 92%, ołowiu o 51% i niemetanowych lotnych związków organicznych o 35%. Gdyby przeanalizować ostatnie dwa lata to okazuje się, że sytuacja uległa pogorszeniu. Porównanie poziomów emisji z 2005 i 2007 roku pokazuje stały wzrost wszystkich, poza niemetanowymi lotnymi związkami organicznymi, substancji zanieczyszczających na poziomie 10% dla dwutlenku węgla, 17% dla metanu i 9% dla podtlenku azotu. Pozostałe emisje także wykazują tendencję wzrostową od 5% dla ołowiu do 18% dla tlenku węgla. Wzrost emisji wynika przede wszystkim ze wzrostu pracy przewozowej oraz ze zamian w strukturze przewozów. Transport, zwłaszcza drogowy, na obszarach zurbanizowanych stanowi też jedno z głównych źródeł hałasu negatywnie oddziałującego na jakość życia ludzi. Hałas wynikający z działalności transportowej powoduje koszty społeczne i bezpośrednie koszty ekonomiczne w postaci ograniczenia satysfakcji z czasu wolnego, dyskomfortu oraz innych niedogodności, jak przykładowo kłopoty ze snem, nerwowość. Przykładowo, poziom hałasu powyżej 85 dBA powoduje uszkodzenie słuchu, podczas gdy niższe poziomy (60–85 dBA) mogą wywoływać stres i nerwowe reakcje organizmu, takie jak arytmia serca, podwyższone ciśnienie czy zmiany hormonalne. Ponadto ekspozycja na hałas zwiększa ryzyko chorób serca i krążenia, obniża też subiektywną jakość snu. W 2007 roku w Polsce skończyła się pierwsza faza mapowania akustycznego kraju. Wyniki pomiarów hałasu drogowego w Polsce w latach 2007–2008 przedstawiono na rysunku 20.3. Z raportu przedstawionego przez WIOŚ wynika, że najpowszechniejszym źródłem hałasu w środowisku jest transport drogowy. W aglomeracjach największa liczba ludności narażona jest na ponadnormatywny hałas drogowy. Na podstawie zrealizowanych map akustycznych można określić, że na hałas drogowy LDWN wyższy niż 75 dB narażonych jest ponad milion mieszkańców Polski, a na hałas LN wyższy niż 70 dB narażonych jest prawie 300 tys. mieszkańców. W świetle badań Państwowego Monitoringu Środowiska w 2008 roku największy udział pomiarów z przekroczeniami dopuszczalnych poziomów dźwięku dla hałasu komunikacyjnego w środowisku stwierdzono w województwach mazowieckim, dolnośląskim, lubelskim i kujawsko-pomorskim. – 371 – 148,20 251,50 17,90 14,98 0,04 Niemetanowe lotne związki ograniczone Tlenek azotu Cząstki stałe Tlenek siarki Ołów 0,03 7,15 17,46 244,10 128,80 646,00 1,90 4,62 28 357 2001 0,03 6,97 15,75 236,50 117,70 626,00 1,88 4,40 28 179 2002 Źródło: Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 2000-2008. 1,93 717,50 Tlenek węgla 4,20 Podtlenek azotu 28 942 2000 Metan ROK Dwutlenek węgla WYSZCZEGÓLNIENIE 0,02 2,52 14,94 234,50 111,10 609,30 1,94 4,20 28 989 2003 0,02 2,60 15,52 249,20 144,70 655,40 2,09 4,33 30 874 2004 0,02 1,09 15,79 224,10 98,80 601,30 2,24 3,63 32 734 2005 0,02 1,16 16,52 243,50 100,30 687,00 2,36 3,81 34 637 2006 0,02 1,20 17,76 249,40 96,90 711,20 2,45 4,25 36 116 2007 Table 20.3. Emissions of pollutions from road transport means in Poland in the years 2000–2007 [Gg] 49 8 99 99 65 99 127 101 125 2007/2000 [%] Tabela 20.3. Emisje zanieczyszczeń ze środków transportu drogowego w Polsce w latach 2000–2007 [Gg] 105 110 112 111 98 118 109 117 110 2007/2005 [%] Rysunek 20.3. Pomiary hałasu drogowego wyrażonego wskaźnikiem LAeq D w latach 2007–2008 Figure 20.3. Measurements of road noise expressed LAeq D indicator in the years 2007–2008 Źródło: Stan klimatu akustycznego w kraju w świetle badań WIOŚ w latach 2007–2008, dostęp: www.gios.gov.pl [data wejścia: 2–12–2010]. Kolejnym negatywnym efektem charakteryzującym oddziaływanie społeczne transportu są wypadki transportowe. Ich koszty stanowią jedną z najpoważniejszych kategorii kosztowych w rachunku kosztów i przychodów sektora transportu. Stary materialne, koszty administracyjne, koszty medyczne, straty w produkcji czy wartościowanie ryzyka związanego z procesem transportowym to główne subkategorie używane do wyceny społecznych kosztów wypadków. Każdy z tych elementów jest szacowany z wykorzystaniem liczby zdarzeń oraz kosztów wynikających z poszczególnych rodzajów wypadków w zależności od ich ciężkości. W Polsce szacuje się, że bezpośrednie koszty wypadków drogowych wynoszą ponad 12 mld PLN, co stanowi około 2,7% PKB. Oznacza to, że każda działalność prewencyjna na rzecz poprawy bezpieczeństwa ruchu drogowego jest działalnością o bardzo wysokim wskaźniku efektywności ekonomicznej. – 373 – W 2009 roku zanotowano 44,2 tys. wypadków drogowych, co stanowiło wskaźnik 20,1 wypadków na 10 tys. pojazdów. W porównaniu z rokiem poprzednim wskaźnik ten obniżył się, ale jest nadal bardzo wysoki w porównaniu z innymi krajami europejskimi. Statystyki dotyczące ofiar wypadków pokazują, że w 2009 roku liczba ofiar śmiertelnych wyniosła 4 572 osoby, co daje wskaźnik ryzyka śmiertelności wypadku na poziomie 12 ofiar śmiertelnych na 100 tys. mieszkańców. Jeśli chodzi o liczbę rannych to wskaźnik ten kształtuje się na poziomie 147 osób na 100 tys. mieszkańców. Kolejnym efektem zewnętrznym transportu jest kongestia, która jest wynikiem wzajemnego oddziaływania na siebie użytkowników w warunkach ograniczonej przepustowości infrastruktury transportowej. W zależności od gałęzi transportu, typu użytkownika, cech infrastruktury, czasu podróżowania, nadmierny popyt może powodować wzrost czasu podróży, wzrost kosztów operacyjnych i eksploatacyjnych pojazdu, wzrost kosztów społecznych podróżowania w warunkach, dodatkowe koszty paliwa. Wśród wielu badań ukierunkowanych na wycenę wartości czasu podróży należy zwrócić uwagę na wyniki projektów UNITE i HEATCO. Wyniki UNITE wskazują na wartość jednej osobogodziny podróży w transporcie drogowym w celach biznesowych w wysokości 21 EUR, a w celach pozabiznesowych – 4 EUR. W projekcie HEATCO wyniki rekomendowane są w przeliczeniu na pojazd, a nie osobogodzinę. W przypadku podróży służbowych wartości oscylują między 8,48 a 10,89 EUR/pojazdokilometr, a w przypadku prywatnych podróży między 7,11 a 9,13 EUR/pojazdokm. Szacunki kosztów zewnętrznych transportu w Polsce przeprowadzone w ramach europejskiego projektu badawczego GRACE przedstawiono w tabeli 20.4. Najwyższy koszt zewnętrzny generowany jest w transporcie drogowym. Wynika to zarówno z uciążliwości tej gałęzi transportu, jak również z jej udziału w realizacji pracy przewozowej w sektorze transportu. Wielkość kosztów zewnętrznych generowanych przez poszczególne gałęzie transportu w Polsce w 2004 roku przedstawiono na rysunku 20.4. – 374 – 6,21 1 349,74 Transport wodny Razem 618,52 2,38 61,31 18,06 17,58 519,19 ZMIANY KLIMATYCZNE 1 424,53 0,00 39,33 132,37 24,80 1 228,02 HAŁAS 239,51 0,30 10,00 0,00 4,71 224,51 POZOSTAŁE KOSZTY ŚRODOWISKOWE 8 782,75 17,27 9,95 266,67 a 8 488,87 KOSZTY WYPADKÓW 12 415,05 26,16 143,44 441,06 111,57 10 460,59 RAZEM Źródło: Opracowanie własne: szacunki przeprowadzone w ramach projektu GRACE i zaprezentowane w: R. de Jong et al., Methodology paper, elaborating transport accounts in new member state, GRACE project Funded by Sixth Framework Programme, ITS, University of Leeds, Leeds, July 2006. szacunki dla transportu miejskiego włączone są do kategorii transport drogowy 22,85 Transport lotniczy a 64,48 23,96 Transport kolejowy 1 232,24 Transport drogowy Transport miejski ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA WYSZCZEGÓLNIENIE Table 20.4. Total external costs of transport in Poland estimated for 2004 [mln EUR] Tabela 20.4. Całkowite koszty zewnętrzne transportu w Polsce oszacowane dla 2004 roku [mln EUR] Rysunek 20.4. Struktura kosztów zewnętrznych transportu za 2004 rok Figure 20.4. Structure of external costs of transport for 2004 [mln EUR/rok] 100000 10 460,59 10000 441,06 1000 143,44 111,57 100 26,16 10 1 Transport drogowy Transport miejski Transport kolejowy Transport lotniczy Transport wodny Źródło: opracowanie własne na podstawie szacunków przeprowadzonych w projekcie GRACE. Strukturę kosztów zewnętrznych w polskim transporcie według kategorii kosztów zewnętrznych przedstawiono na rysunku 20.5. Rysunek 20.5. Struktura kosztów zewnętrznych w transporcie w Polsce w 2004 roku [%] Figure 20.5. Structure of external costs in transport in Poland in 2004 [%] Hałas 11 Pozostałe koszty środowiskowe 2 Zmiany klimatyczne 5 Koszty wypadków 71 Zanieczyszczenie powietrza 11 Źródło: opracowanie własne. – 376 – Najpoważniejszą kategorię kosztów zewnętrznych transportu stanowią koszty wypadków, bo w 2004 roku osiągnęły poziom 71%. W wielkościach wartościowych wyniosło to blisko 9 mln EUR. Koszty zewnętrzne hałasu i zanieczyszczenia powietrza stanowią po 11%, a koszty zmian klimatycznych oszacowano na poziomie 5%. Pozostałe 2% stanowią inne koszty środowiskowe, do których zalicza się zajętość terenu, koszty zanieczyszczenia wód i gleb oraz koszty naruszenia krajobrazu. Przyrównując wielkość kosztów zewnętrznych transportu do PKB udział tychże kosztów wynosi około 6% PKB. 20.6. Prognoza zapotrzebowania transportu w Polsce Jednym z podstawowych wyznaczników działań mających na celu wzmocnienie i modernizację potencjału polskiego systemu transportowego w kierunku zrównoważonego rozwoju jest wielkość i struktura popytu na całokształt usług przewozowych ładunków i osób. Profesor J. Burnewicz z Uniwersytetu Gdańskiego opracował w 2010 roku na zlecenie Ministerstwa Infrastruktury prognozę popytu na transport w Polsce do 2030 roku. W syntetycznym ujęciu prognozowana wielkości popytu na poszczególne rodzaje transportu w 2030 roku na tle wzrostu PKB według tej prognozy będzie kształtowała się w sposób pokazany w tabeli 20.5. Tabela 20.5. Podstawowe wskaźniki wzrostu popytu na transport w Polsce do 2030 roku [%] Table 20.5. Basic indicators of increase in the demand for transport in Poland till 2030 [%] WZROST DO 2030 ROKU W STOSUNKU DO ROKU 2009: WARIANT MAKSYMALNY WARIANT MINIMALNY PKB 98.7 90.6 Transport kolejowy ładunków (tkm) 42.3 36.5 Transport samochodowy ładunków (tkm) 81.5 67.8 Transport wodny śródlądowy ładunków (tkm) 215.4 160.4 Transport rurociągowy (tkm) 14.2 3.8 Transport morski ładunków (tkm) 62.0 47.1 Transport lotniczy ładunków (tkm) 234.3 167.1 Inne przewozy ładunków (tkm) 29.5 17.7 Transport intermodalny ładunków (tkm) 136.2 105.7 Ogółem popyt na pracę przewozową ładunków (tkm) 68.6 55.6 Przewozy kolejowe osób (paskm) 118.2 97.7 Przewozy osób autobusami dalekobieżnymi (paskm) -5.5 -9.5 – 377 – WZROST DO 2030 ROKU W STOSUNKU DO ROKU 2009: WARIANT MAKSYMALNY WARIANT MINIMALNY Przewozy lotnicze osób (paskm) 161.1 119.4 Przewozy morskie osób (paskm) 35.2 32.8 Przejazdy motoryzacją indywidualną (paskm) 54.4 35.6 Przewozy osób żeglugą śródlądową i przybrzeżną (paskm) 423.0 358.9 Przewozy osób autobusami miejskimi (paskm) -4.6 -5.9 Ogółem popyt na pracę przewozową osób (paskm) 62.5 43.1 Źródło: Prognoza popytu na transport w Polsce do roku 2020 i 2030. Załącznik 2 do Strategii rozwoju transportu, Ministerstwo Infrastruktury, Warszawa, styczeń 2011. Szacuje się, że w latach 2009–2030 globalne zapotrzebowanie na przewozy ładunków wzrośnie z 1 759 mln ton do 2371–2498 mln ton, a globalne zapotrzebowanie na pracę przewozową wzrośnie z 389 mld tkm do 606–657 mld tkm. Wielkość popytu na przewozy ładunków zaspokajanego przez polskich przewoźników wzrośnie ze 1691 mln ton do 2240–2361 mln ton, a w zakresie pracy przewozowej z 283 mld tkm do 423–461 mld tkm. Wielkość popytu na przewozy ładunków zaspokajanego przez zagranicznych przewoźników wzrośnie z 67 do 131–137 mln ton, a w zakresie pracy przewozowej ze 107 mld tkm do 182–195 mld tkm. Ta druga część popytu nie jest ujmowana w statystykach GUS-u, ale jej pomijanie w strategii rozwoju kraju prowadziłoby do błędnych decyzji, nieuwzględniających obciążenia stwarzanego przez tę część popytu dla polskiej liniowej i punktowej infrastruktury transportowej oraz dla środowiska przyrodniczego. 20.7. Strategiczne cele rozwoju sektora transportowego w XXI wieku Rozwój transportu w ostatnim dziesięcioleciu charakteryzował się ekspansja transportu drogowego. Wymogło to przyjmowanie nowych rozwiązań technicznych, prawnych, organizacyjnych, które pozwoliłyby na sprostanie popytowi na przewozy, ale również zredukowały negatywne z punktu widzenia użytkownika i społeczeństwa efekty tej działalności. Kierunki działań, które już zostały zainicjowane oraz będą realizowane w przyszłości, pogrupować można na kilka zagadnień dotyczących zarówno środków transportu, infrastruktury oraz regulacji w sferze popytu na transport, zarządzania ruche. W niniejszym artykule zastosowano dwa kryteria podziału potencjalnych instrumentów i metod działania, tzn. według ich celu oraz zakresu oddziaływania (rysunek 20.6). – 378 – Rysunek 20.6. Kierunki oddziaływania nowych koncepcji rozwoju transportu Figure 20.6. Directions of influence of new concepts of development of transport PODMIOT / ZAKRES ODDZIAŁYWANIA Środek transportu CEL Poprawa bezpieczeństwa Infrastruktura transportowa Zarządzanie ruchem Redukcja zagrożeń ekologicznych Zachowania użytkowników Poprawa efektywności energetycznej Źródło: opracowanie własne. Można wskazać następujące podstawowe cele stawiane przed rozwojem transportu w XXI wieku, czyli: • poprawa bezpieczeństwa; • redukcja zagrożeń ekologicznych; • poprawa efektywności transportu. Z kolei kryterium podmiotowe pozwala na pogrupowanie proponowanych instrumentów według ich typów i ukierunkowania zakresu oddziaływania w sposób następujący: • środek transportu; • infrastruktura; • zarządzanie ruchem (w tym instrumenty regulacji i ograniczenia ruchu); • zachowania użytkowników. W ramach każdego z wymienionych zagadnień występują różnego rodzaju metody i instrumenty służące osiągnięciu założeń20. Głównym wyzwaniem w kierunku decydentów polityki transportowej jest takie zarządzanie sektorem, aby zmaksymalizować korzyści przy minimalnych kosztach. Duży obszar działania istnieje w zakresie optymalizacji popytu na transport, zarówno osób, jak i ładunków. Dalsze wzmożone działania na rzecz rozerwania popytu na transport i wzrostu PKB są wielce pożądane. Kolejnym wyzwaniem są działania na rzecz bardziej M. Bąk, B. Pawłowska, Koncepcje rozwoju transportu drogowego wobec wyzwań XXI, „Transport a Unia Europejska: Polski Transport w Europejskiej Perspektywie, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego Ekonomiki Transportu Lądowego” 2006 nr 33, s. 327–342. 20 – 379 – zrównoważonej struktury gałęziowej przewozów. Tutaj wspólne wysiłki transportowców i logistyków mogą pomóc w rozwiązaniu wielu problemów. Duże nadzieje pokładane są również w kierunku nowoczesnych, bardziej przyjaznych środowisku technologii i rozwiązań technicznych, zarówno jeśli chodzi o pojazdy, jak i obiekty infrastruktury oraz systemy wspomagające. Tabela 20.6. W kierunku zrównoważonego transportu – przegląd obszarów działań Table 20.6. Towards sustainable transport – review of action areas Obszar działania Obniżenie wielkości emisji Ograniczenie emisji gazów cieplarnianych Poprawa bezpieczeństwa Działania Pojazd • zastosowanie nowych rozwiązań technologicznych czyste technologie • zaostrzanie norm emisji z pojazdów, prace nad zaostrzeniem norm EURO5 i EURO6 Paliwo • promowanie i wspieranie wykorzystania biopaliw • stworzenie mechanizmów wsparcia wykorzystania alternatywnych paliw • optymalizacja zużycia paliwa w silniku Optymalizacja struktury gałęziowej • • • • Organizacja i optymalizacja zarządzania ruchem • prace nad inteligentnymi systemami transportowymi, takimi jak systemy nawigacji, systemy opłat za wjazd do obszarów zatoczonych oraz interaktywne systemy wspomagania kierowcy, które mogą przyczynić się do poprawy bezpieczeństwa i oszczędności paliwa Podniesienie efektywności i racjonalności użytkowania energii w transporcie • działania na rzecz obniżenia popytu na transport Pojazd • wysoki poziom bezpieczeństwa biernego i czynnego pojazdów oraz zwiększona kompatybilność pojazdów pod kątem wymogów bezpieczeństwa • rozwiązania techniczne pojazdu redukujące ryzyko zagrożeń dla rowerzystów i pieszych Zarządzanie ruchem • poprawa jakości infrastruktury, zwłaszcza drogowej promowanie gałęzi przyjaznych środowisku promowanie transportu multimodalnego wspieranie reorganizacji transportu kolejowego promowanie żeglugi przybrzeżnej • wpieranie badań i wykorzystanie paliw alternatywnych • poprawa efektywności użytkowania energii we wszystkich gałęziach transportu • zmiana struktury gałęziowej przewozów • promowanie integracji logistyki i polityki transportowej • działania na rzecz zmiany zachowań użytkowników transportu • nowe rozwiązania w zarządzaniu ruchem w zakresie infrastruktury, sygnalizacji świetlnej • poprawa systemów działania w stanach zagrożenia, optymalizacja współpracy między odpowiedzialnymi służbami – 380 – Obszar działania Działania Poprawa klimatu akustycznego • redukcja hałasu w wyniku nowoczesnych rozwiązań w konstrukcji pojazdów • redukcja hałasu w wyniku nowych rozwiązań w zakresie budowy obiektów • redukcja hałasu poprzez stosowanie ekranów akustycznych • ciągła inspekcja stanu infrastruktury Złagodzenie zjawiska kongestii • wprowadzenie uczciwego systemu opłat za korzystanie • optymalizacja popytu na usługi transportowe • modernizacja i rozbudowa niezbędnej infrastruktury Uzupełnienie braków ilościowych i jakościowych infrastruktury Poprawa mobilności obywateli, usług transportowych Niwelacja „wąskich gardeł” • wprowadzenie optymalnego systemu zarządzania infrastrukturą drogową, z odpowiednim podziałem kompetencji na różnych szczeblach • realizacja projektów przewidzianych w programie TEN-T • informowanie społeczeństwa o negatywnych efektów ekologicznych i ich skutkach wpływu transportu na środowisko • akceptacja ze strony społeczeństwa działań proekologicznych Źródło: opracowanie własne na podstawie: ERTRAC, accessed: www.ertrac.org [date of entry: 15–05–2011]; Mobility 2030, Meeting the challenges to sustainability. The sustainable mobility project. Full report 2004. World Business Council for Sustainable Development, WBCSD, accessed: www.wbcsd.ch [date of entry: 15–05–2011]; DGTREN accessed: www.europa.eu.int [date of entry: 15–05–2011]. Wyzwania, jakie stawia się współczesnej polityce transportowej, można pogrupować w 7 głównych celów, osiągnięcie których ma zapewnić poprawę w zakresie zrównoważonej mobilności. 20.8. Uwagi końcowe Brak równowagi gałęziowej transportu jest problemem strategów i polityków gospodarczych, ale również mieszkańców (nie zawsze nawet będących użytkownikami transportu), narażonych na negatywne oddziaływanie sektora na środowisko i pogorszenie jakości ich życia. Z drugiej strony, liberalne społeczeństwa nie są skłonne do dostosowania się do zakazów i ograniczeń, wywołanych próbami silnej ingerencji państwa w kształtowanie wizji przyszłego rozwoju sektora. Problem dotyczy w szczególności transportu drogowego, rozwijającego się najbardziej dynamicznie, i w największym stopniu generującego koszty zewnętrzne. Nowe wyzwania społeczne, polityczne, ekonomiczne i ekologiczne XXI wieku skłaniają do podjęcia kolejnej debaty związanej z potencjalnymi instrumentami w sferze regulacji, bodźców fiskalnych oraz, przede wszystkim, innowacyjnych rozwiązań technicznych, które będą sprzyjać efektywnemu rozwojowi sektora, w jak największym stopniu przyjaznemu środowisku. – 381 – Łagodzenie negatywnego wpływu, jaki transport wywiera na środowisko, staje się coraz bardziej pilnym problemem do rozwiązania. Unia Europejska przyjęła niedawno pakiet klimatyczno-energetyczny, w którym wyznaczono cel, polegający na zmniejszeniu o 20%, w porównaniu z rokiem 1990, poziomu emisji gazów cieplarnianych w krajach unijnych. Transport ogrywa zasadniczą rolę w realizacji tego celu i konieczne będzie odwrócenie niektórych istniejących tendencji. Przewiduje się, że do 2060 roku średnia wieku mieszkańców Europy będzie prawdopodobnie o 7 lat dłuższa niż obecnie, a ludzie powyżej 65 lat stanowić będą 30% ludności, podczas gdy dzisiaj jest to 17% . Starzejące się społeczeństwo będzie zwracało coraz większą uwagę na to, aby zapewniano mu usługi transportowe o wysokim poziomie odczuwalnego bezpieczeństwa i niezawodności, oferujące odpowiednie rozwiązania dla pasażerów o ograniczonej sprawności ruchowej. W nadchodzących dziesięcioleciach prawdopodobnie nastąpi wzrost cen ropy i innych paliw kopalnych, ze względu na zwiększający się popyt i wyczerpywanie się tańszych w eksploatacji źródeł wydobycia. Negatywny wpływ na środowisko naturalne pogłębi się, gdyż tradycyjne źródła wydobycia zostaną zastąpione źródłami powodującymi o wiele większe zanieczyszczenie. Jednocześnie konieczność przejścia na gospodarkę niskoemisyjną oraz rosnące obawy dotyczące bezpieczeństwa dostaw energii spowodują większy udział energii ze źródeł odnawialnych, której koszty wytwarzania spadną dzięki postępowi technicznemu i masowej produkcji. Uniezależnienie transportu od ropy naftowej, wprowadzenie samochodów o napędzie elektrycznym, wodorowym i alternatywnym jest długotrwałym procesem i wymaga przeprowadzenia ogromnych zmian we wspólnotowej infrastrukturze transportowej i funkcjonowaniu całego sektora transportowego. Przejście na gospodarkę niskoemisyjną może trwać dziesięciolecia i niewątpliwie wpłynie na funkcjonowanie niemalże wszystkich sektorów gospodarki. Nie wolno jednak tych procesów opóźniać. Decyzje podjęte w ciągu najbliższych 10–15 lat będą miały głębokie konsekwencje z punktu widzenia bezpieczeństwa energetycznego, zmian klimatu, wzrostu gospodarczego i tworzenia miejsc pracy w Europie. Cena tych działań może być wysoka, ale bezczynność będzie kosztować dużo więcej. Skalę problemu ilustrują szacunki przedstawione w raporcie Sterna: roczne koszty działań mogą wynieść tylko około 1% światowego PKB, a brak działań może pociągnąć za sobą utratę od 5 do 20% światowego PKB rocznie21. Jedno jest pewne – nie można ograniczyć mobilności, należy natomiast dążyć do zmiany zachowań transportowych społeczeństwa, w tym do racjonalizacji popytu na przewozy zarówno pasażerskie, jak i towarowe. Nie można zwlekać z podjęciem działań. Planowanie, budowa i wyposażenie infrastruktury trwa latami, a pociągi, samoloty i statki są wykorzystywane przez dziesięciolecia. Podejmowane dziś wybory będą więc decydować o transporcie w 2050 roku. 21 N. Stern, Stern Review: The Economics of Climate Change, Cabinet Office – HM Treasury, London 2007. – 382 – 21 Adam Przybyłowski Inwestycje transportowe w Polsce w kontekście strategii zrównoważonego rozwoju transportu Unii Europejskiej TRANSPORT INVESTMENTS IN POLAND IN THE CONTEXT OF THE EUROPEAN UNION SUS-TAINABLE TRANSPORT DEVELOPMENT STRATEGY Abstract: Sustainable transport development has been promoted throughout the EU transport policy for many years. The updated White Paper of March 2011 confirms and even enhances this priority. Polish transportation system development should follows its guidelines. At the same time, their implementation encounters a number of difficulties and barriers. Based on available documents and statistical data, the paper presents the temporary l and future transport investment initiatives in Poland in the context of the EU guidelines until 2050. Key words: sustainable transport development, transport investments in Poland – 383 – S ektor transportu odgrywa ogromną rolę w zwiększaniu mobilności obywateli krajów Wspólnoty oraz zaspakajaniu rosnących potrzeb związanych z wymianą handlową. Nie ulega jednak wątpliwości, że wywiera on również negatywny wpływ na stan środowiska naturalnego. Celem jego minimalizacji podjęto proce koncepcyjne dotyczące transportu zrównoważonego. Koncepcja ta jest obecna w wielu dokumentach unijnych, w tym dotyczących polityki transportowej Unii Europejskiej (UE). Najbardziej aktualny dokument, Biała Księga: Plan utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu – dążenie do osiągnięcia konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu transportu1, opracowana przez Komisję Europejską, podkreśla, że transport stanowi fundament gospodarki i społeczeństwa. Mobilność jest przede wszystkim niezwykle ważna dla funkcjonowania rynku wewnętrznego UE oraz dla jakości życia obywateli, którzy dzięki rozwojowi systemu transportowego mogą swobodnie podróżować. Transport umożliwia również wzrost gospodarczy i tworzenie miejsc pracy. Jednocześnie, w świetle stojących wyzwań, jego rozwój musi być zrównoważony. Ponadto jest to sektor globalny, więc skuteczne działania wymagają ścisłej współpracy międzynarodowej. Przed Polską stoi wiele wyzwań, między innymi w zakresie rozbudowy infrastruktury transportowej, poprawienia bezpieczeństwa na drogach i poziomu ekologizacji rozwiązań technicznych, także w zgodzie ze znowelizowaną w marcu 2011 roku Białą Księgą. Realizację sektorowej polityki transportowej wspiera horyzontalna polityka spójności UE, zwłaszcza poprzez fundusze strukturalne i fundusz spójności. Unia Europejska uruchamia znaczące środki tych i innych funduszy na finansowanie inwestycji w Polsce i innych krajach członkowskich, które mają realizować cele jej głównych strategii i polityk, w tym polityki transportowej. Stan i plany w odniesieniu do realizacji inwestycji transportowych w Polsce ukazują wiele barier w kontekście zmierzania w kierunku zrównoważonego rozwoju polskiego systemu transportowego. 21.1. Główne założenia i działania Unii Europejskiej na rzecz zrównoważonego rozwoju transportu Celem UE jest stworzenie rynku wewnętrznego obejmującego cały sektor transportu. Na przemysł transportowy przypada obecnie około 7% europejskiego PKB i około 5% zatrudnienia w UE. Rynek transportowy w UE charakteryzował w ostatnim okresie wzrost transportu towarów o 28% i o 18% w odniesieniu do transportu pasażerskiego. Należy jednak podkreślić, że wzrost ten wyniósł od1 Communication from the Commission, White Paper roadmap to a Single European Transport Area – Towards a competitive and resource efficient transport system, COM(2011) 144, s. 3. – 384 – powiednio około 35% w transporcie drogowym i 17% w transporcie morskim krótkodystansowym. Jeśli chodzi o transport kolejowy, to w zakresie przewozów towarowych wzrósł on tylko o 6%, a pasażerskich prawie o 10%. Transport lotniczy odnotował ponad 50% wzrost, co w dużej mierze było efektem procesów liberalizacyjnych i wynikiem rozwoju tanich linii lotniczych. Wodny transport śródlądowy wzrósł tylko w niektórych państwach, za to znacząco: aż o 50% w Belgii i 30% we Francji. Liderem wewnątrzunijnym transporcie jest bezsprzecznie transport drogowy, na który przypada 44% wymiany towarowej i około 85% ruchu pasażerskiego. Na transport kolejowy przypada odpowiednio 10% i 6%, a rynek przewozów lotniczych i wodnych charakteryzuje silna dynamika, choć ich udział w przewozach jest nadal niewielki. Rynek długodystansowy zdominowany jest przez transport lotniczy, przy czym jedna czwarta to przewozy realizowane przez tanich przewoźników, co jednocześnie pobudziło rozwój regionalnych portów lotniczych. Jeśli chodzi zaś o transport morski, to stanowi on prawie 40% wewnątrzunijnego transportu towarów i około 90% w ramach zewnętrznej wymiany handlowej. Z kolei transport wodny śródlądowy, mimo potencjalnie dużych możliwości, jest wykorzystywany do przewozu towarów na dłuższych dystansach jedynie w 3% . Szacuje się że do 2020 roku, w 60 głównych portach lotniczych i wielu portach morskich poważnie wzrośnie poziom zatłoczenia. Europejska infrastruktura transportowa jest przeciążona. Trudnościami występującymi w transporcie są między innymi kongestie na autostradach europejskich, w portach i terminalach, które okazują się niezbyt dobrze skoordynowane z systemem autostrad, dróg, skrzyżowań i wiaduktów. Brakuje wciąż miejsc na parkingach, szybkich dojazdów do portów lotniczych, stacji kolejowych czy autobusowych. Dlatego też pojawiają się straty finansowe wynikające z opóźnień, przestojów czy wypadków drogowych, straty czasu oraz obciążeniu środowiska. Oddziałuje to nie tylko na uczestników ruchu, ale i na całą gospodarkę w formie spadku produktywności, zmniejszonej konkurencyjności i ograniczenia zatrudnieniu. Znowelizowana Biała Księga Plan utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu … oznacza nowe wyzwania dla polityk transportowych krajów członkowskich, w tym Polski. Nowoprzyjęty dokument zmusza do zmiany kontekstów i kryteriów w ocenie zrealizowanych, realizowanych i planowych projektów w infrastukturze transportu. Nawiązuje on do aktualnej strategii UE „Europa 2020: Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu”. Czynniki Strategii przedstawiają się następująco2: 1. Inteligentny wzrost (zwiększenie roli wiedzy, innowacji, edukacji i społeczeństwa cyfrowego); 2. Zrównoważony wzrost (produkcja efektywniej wykorzystująca zasoby przy jednoczesnym zwiększeniu konkurencyjności); 2Komisja Wspólnot Europejskich, EUROPA 2020, Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, KOM(2010) 2020. – 385 – 3. 1. 2. 3. 4. 5. Wzrost sprzyjający włączeniu społecznemu (zwiększenie aktywności zawodowej, podnoszenie kwalifikacji i walka z ubóstwem). Z kolei główne cele tej Strategii to: Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 20–64 lat powinien wynosić 75%; Na inwestycje w badania i rozwój należy przeznaczać 3% PKB Unii; Należy osiągnąć cele „20/20/20” w zakresie klimatu i energii; Liczbę osób przedwcześnie kończących naukę szkolną należy ograniczyć do 10%, a co najmniej 40% osób z młodego pokolenia powinno zdobywać wyższe wykształcenie; Liczbę osób zagrożonych ubóstwem należy zmniejszyć o 20 mln. Celem nowych założeń znowelizowanej Białej Księgi jest zmniejszenie uzależnienia UE od importu ropy oraz „odkarbonizowanie” transportu, czyli zmniejszenie wydzielania zanieczyszczeń przez transport o 60% do 2050 roku. Główne cele, które mają zostać osiągnięte do 2050 roku zostały zaprezentowane w tabela 21.1. Tabela 21.1. Główne cele do osiągnięcia w horyzoncie do 2050 roku według założeń Białej Księgi UE Table 21.1. Main aims to be achieved in the perspective until 2050 in accordance with the assumptions of EU White Paper I. ROZWÓJ I WPROWADZENIE NOWYCH PALIW I SYSTEMÓW NAPĘDOWYCH ZGODNYCH Z ZASADĄ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU II. OPTYMALIZACJA DZIAŁANIA MULTIMODALNYCH ŁAŃCUCHÓW LOGISTYCZNYCH, MIĘDZY INNYMI POPRZEZ WIĘKSZE WYKORZYSTANIE BARDZIEJ ENERGOOSZCZĘDNYCH ŚRODKÓW TRANSPORTU III. WZROST EFEKTYWNOŚCI KORZYSTANIA Z TRANSPORTU I INFRASTRUKTURY DZIĘKI SYSTEMOM INFORMACJI I ZACHĘTOM RYNKOWYM eliminacja samochodów napędzanych tradycyjnymi paliwami w miastach europejskich 50% zmiana ilości pasażerów w przewozach pasażerskich i towarowych średniego dystansu z przewozów drogowych na kolejowe i wodne (śródlądowe i morskie) osiągnięcie prawie zerowej liczby ofiar śmiertelnych w transporcie drogowym 40% udział paliw o niskiej emisji ukończenie szybkiej europejskiej w lotnictwie sieci kolejowej 40% spadek emisji w żegludze przejście na pełne zastosowanie zasad „użytkownik płaci” i „zanieczyszczający płaci” osiągnięcie wysokiej jakości i przepustowości sieci bazowej TEN-T, jak również stworzenie odpowiednich usług informacyjnych. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Znowelizowanej Białej Księgi – 386 – Wizja Komisji dotyczy trzech głównych segmentów sektora: transportu na średnie odległości, dalekie odległości i transportu miejskiego. Osiągnięcie przedstawionych w tabeli 21.1 celów zależeć będzie od wielu stron – UE, państw członkowskich, regionów, miast, ale także przemysłu, partnerów społecznych i obywateli. Cele proponowane przez KE, są bardzo ambitne. Biorąc zwłaszcza pod uwagę zróżnicowanie regionalne pomiędzy państwami członkowskimi UE, a nawet w ramach poszczególnych państw, osiągnięcie zakładanych celów może okazać się prawdziwym wyzwaniem.3 Infrastruktura transportowa jest nierówno rozwinięta na wschodzie i zachodzie UE i należy dążyć do wyrównania tych poziomów. Coraz trudniej jest uzyskać środki publiczne pozwalające na sfinansowanie nowej infrastruktury. Niezbędne zatem jest rozważenie nowego podejścia do finansowania inwestycji w transporcie i poszukiwania sposobu zwrotów ponoszonych nakładów. Według Komisji Europejskiej, rozwój systemu transportowego UE nie następuje z poszanowaniem zasady zrównoważonego rozwoju. Przez kolejne czterdziestolecie do 2050 roku rozwój sektora nie może przebiegać w ten sam sposób. Przy obecnych trendach, zależność transportu od ropy może wynosić w 2050 roku, około 90%, zaś jedynie niewiele ponad 10% energii pochodzić będzie ze źródeł odnawialnych (jest to cel na rok 2020). Emisje CO2 z transportu do 2050 roku byłyby o jedną trzecią większe, niż w roku 1990. Koszty zatorów komunikacyjnych według obecnych trendów wzrosną do 2050 roku o około 50%. Zwiększy się różnica w dostępności między obszarami centralnymi UE a jej peryferiami. Wzrastać będą również koszty społeczne wypadków i zanieczyszczenia hałasem. W ramach polityki transportowej UE podejmowanych było i jest wiele inicjatyw, mających na celu chociażby realizację idei from road to sea. Komisja Europejska, w odpowiedzi na rozwijający się intensywnie transport drogowy i nienadążającą za nim infrastrukturę, wprowadziła na przykład projekt logistyczny Autostrady Morskie, przebiegające wokół kontynentu europejskiego (rysunek 21.1), co w praktyce ma przyczyniać się do przenoszenia masy towarowej z dróg na wodę4. Przykładem takiego połączenia jest serwis promowy pomiędzy Gdynią a Karlskroną w Szwecji. Analizując rezultaty z implementacji Strategii zrównoważonego rozwoju na obszarze Wspólnoty, wynikające między innymi z raportu opublikowanego przez EUROSTAT5, należy ponadto nadmienić, że przy opracowywaniu polityki UE w dziedzinie transportu niezwykle istotne znaczenie winno zostać nadane uwzględnieniu wszystkich aspektów zrównoważonego rozwoju (obejmujących 3 A. Przybyłowski, Zintegrowane podejście do polityki rozwoju Unii Europejskiej – polityka spójności a polityka transportowa, w: Zintegrowane podejście do rozwoju. Rola polityki spójności, red. Grosse T., Galek A., Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008, s. 119–158. 4 Z. Jóźwiak, Rola autostrad morskich w ochronie środowiska, w: Program UE – „Autostrady morskie” szansą dla rozwoju potoków ładunkowych pomiędzy morzem bałtyckim a północnym, red. K. Chwiesiuka, KREOS, Szczecin 2006, s. 129. 5 European Commision, Eurostat statistical books, Sustainable development in the European Union 2009 – monitoring report of the EU sustainable development strategy, Belgium 2009. – 387 – takie elementy jak: emisje, hałas, użytkowanie gruntów oraz różnorodność biologiczna. Warto również nadmienić, że wsparciem dla realizacji zamierzeń w obszarze transportu jest 7 Program Ramowy UE, w którym priorytetem jest między innymi zrównoważony rozwój transportu powierzchniowego (drogowy, kolejowy, wodny). Rysunek 21.1. Mapa osi transkontynentalnych zdefiniowanych przez HLG-2 Figure 21.1. Map of cross-continental axes defined by HLG-2 Źródło: M. Jaszczuk, Polskie systemy transportowe na tle systemów europejskich – sieć TEN-T i polskie postulaty jej rozszerzenia w roku 2010, współdziałanie z krajami sąsiedzkimi w tej dziedzinie, Departament Polityki Transportowej i Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2008, dostęp: www.mrr.gov.pl [data wejścia: 22–03–2010]. 21.2. Realizowane i planowane inwestycje w zakresie systemu transportowego w Polsce Dzięki wsparciu Unii Europejskiej i polskim strategiom i nakładom w rozwój transportu i jego infrastruktury trwają w Polsce intensywne prace, mające na celu jego modernizację i rozbudowę. W praktyce oznacza to, że cała Polska jest wielkim placem budowy. Istnieje jednak uzasadniona obawa że pozostające do dyspozycji – 388 – środki okażą się niewystarczające na dokończenie wszystkich planowanych inwestycji. Już wiadomo, że lista tych inwestycji została ograniczona6. Ponadto, aby zrealizować cele operacyjne Strategii goeteborskiej w dziedzinie „Zrównoważony Transport”7 oraz współrealizować mapę drogową czterdziestu inicjatyw, które mają przez kolejną dekadę zbudować konkurencyjny system transportu w Europie, a także założenia i cele opisane powyżej ze Strategii Europa 2020 i znowelizowanej Białej Księgi dotyczącej transportu, Polska stoi przed ważnymi wyzwaniami. Budowa i modernizacja infrastruktury technicznej, mającej podstawowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski, została określona jako jeden z celów horyzontalnych Narodowych strategicznych ram odniesienia na lata 2007–2013, wspierających wzrost gospodarczy i zatrudnienie (NSRO), wskazujących kierunki wsparcia ze środków finansowych UE w okresie 2007–2013, poprzez między innymi konieczność jak najszybszego stworzenia sprawnego systemu połączeń transportowych zarówno wewnątrz kraju, jak i z resztą Europy. Strategia NSRO w odniesieniu do sektora transportu koncentruje się na zapewnieniu, że inwestycje transportowe mające znaczenie regionalne, krajowe i międzynarodowe doprowadzą do stworzenia spójnej sieci, uwzględniającej kierunki relacji gospodarczych i społecznych. Szczególne znacznie mają przede wszystkim liniowe projekty transportowe – drogowe oraz kolejowe. Inwestycje te są istotne także w kontekście właściwego zintegrowania obiektów punktowej infrastruktury transportu, takich jak porty lotnicze, porty morskie i rzeczne, jak również terminale i centra transportu multimodalnego / logistyczne w kontekście zapewnienia optymalnego funkcjonowania całego systemu transportowego. Obecny system infrastruktury transportowej w Polsce nie spełnia w pełni europejskich standardów oraz oczekiwań przedsiębiorców i pasażerów korzystających z polskich dróg, kolei i innych środków transportu, ponieważ nie zapewnia właściwej obsługi gwałtownie rosnących przewozów, jakie miały miejsce w o ostatniej dekadzie. W ostatnich latach opracowano w Polsce wiele nowych projektów i strategii dla rozwoju infrastruktury transportu i według nich transport będzie rozwijał się w sposób zrównoważony oraz gwarantujący prawidłowe funkcjonowanie gospodarki kraju. Na poziomie realizacyjnym jednak, będzie to trudne. Plany dotyczące rozwoju poszczególnych gałęzi transportu: drogowego, kolejowego, lotniczego, wodnego śródlądowego oraz morskiego ilustrują rysunki 21.2–21.6. 6 S. Najar, Problemy związane z finansowaniem transportu w Polsce, Ministerstwo Infrastruktury, dostęp: www.ippp.pl [data wejścia: 22–03–2011]. 7 European Commision, Eurostat statistical books, Sustainable development in …, op. cit. s. 95. – 389 – Rysunek 21.2. Strategia przebudowy głównych dróg krajowych w Polsce w latach 2003–2013 Figure 21.2. Strategy of reconstruction of main domestic roads in Poland in the years 2003–2013 Źródło: W. Kurylowicz, Wizja struktury transportu oraz rozwoju sieci transportowych do roku 2033, ze szczególnym uwzględnieniem obecnych planów inwestycyjnych GDDKIA, dostęp: www.mrr.gov.pl [data wejścia: 22–03–2011]. Rysunek 21.3. Sieć najważniejszych linii kolejowych, wariant pożądany w 2015 roku Figure 21.3. Network of most important railways, desired variant in 2015 Źródło: ibidem. – 390 – Rysunek 21.4. Lotniska ponadregionalne, wariant pożądany w 2015 roku Figure 21.4. Supra-regional airports, the desired variant in 2015 Źródło: ibidem. Rysunek 21.5. Szlaki śródlądowe ponadregionalne, wariant pożądany w 2015 roku Figure 21.5. Inland supra regional trails, desired variant in 2015 Źródło: ibidem. – 391 – Rysunek 21.6. Porty i terminale promowe, wariant pożądany w 2015 roku Figure 21.6. Ports and ferry terminals, desired variant in 2015 Źródło: ibidem. Plany rozwoju w zakresie sieci transportowej są kompleksowe i ambitne. Badania Banku Światowego potwierdzają, że, pomimo postępów poczynionych w ostatnich latach, polski transport lądowy nadal stoi wobec licznych wyzwań, które mogą stać się przeszkodą w osiągnięciu trwałego i zrównoważonego wzrostu oraz dalszej konwergencji z UE. Integracja w ramach Unii Europejskiej, połączona z wdrażaniem kluczowych reform oraz strategicznym położeniem geograficznym, przyczynia się do szybkiego wzrostu drogowych przewozów towarowych i pasażerskich. Wzrost ten jest szybszy niż wzrost PKB oraz średni wzrost przewozów transportowych w państwach UE-27. Tak szybki wzrost stanowi ogromne obciążenie dla sieci drogowej i może skutkować dalszymi utrudnieniami w mobilności towarów i osób. Polska notuje również jedne z najgorszych w UE wskaźników w zakresie bezpieczeństwa drogowego, pomimo regulacji prawnych i kampanii edukacyjnych. Koszty ekonomiczne i społeczne z tego tytułu szacowane są na 1,5% PKB, czyli około 10 mld USD (30 mld PLN) rocznie. Wreszcie, udział transportu w obecnej emisji CO2 osiągnął już 12%, przy czym transport drogowy reprezentuje 92% ogółu emisji generowanych przez ten sektor8. Obecny kierunek polityki transportowej zaspokaja głównie potrzeby w zakresie inwestycji drogowych oraz przyjmuje za priorytet szybkie poprawienie mobilności drogowej. Całkowite wydatki na drogi w Polsce zostały podwojone 8 Polska. Dokument dotyczący polityki transportowej. W kierunku zrównoważonego rozwoju transportu lądowego, Europa i Azja Centralna, The World Bank, Report nr 59715_PL, luty 2011, s. 6. – 392 – w latach 2004–2007 oraz niemalże podwojone powtórnie w latach 2007–2010, co spowodowane było poważnym zwiększeniem wydatków kapitałowych oraz skoncentrowaniem się na sieci dróg krajowych. Przychody z sektora drogowego, wynikające głównie z udziału w cenach paliw są niskie, bezpośrednie opłaty przez użytkowników dróg funkcjonują tylko na kilku odcinkach sieci krajowej, ale pozostają niskie w porównaniu z innymi państwami UE, a system winiet obowiązuje samochody ciężarowe niezależnie od wykorzystania przez nie infrastruktury. Większość wzrostu w przewozach towarów i osób, w tym pojazdów ciężkich, wykorzystuje sieć drogową, pomimo istnienia w kraju jednej z największych sieci kolejowych w UE. Plany dla kolei obejmują także rozwój kosztownych pasażerskich kolei dużych prędkości między Warszawą, Poznaniem i Wrocławiem, podczas gdy kolejowe przewozy towarowe nie są w stanie konkurować z przewozami drogowymi. Wzrost liczby posiadanych samochodów oraz wzrost ruchu kołowego spowodowały zdecydowany wzrost zapotrzebowania na wysokiej jakości infrastrukturę drogową poprawiającą mobilność drogową. Zgodnie z Dokumentem dotyczącym polityki transportowej potrzeby inwestycyjne traktowane są bardzo poważnie, przy czym Polska zobowiązała się także do poprawy jakości swojej sieci drogowej, w tym zwiększenia do 2011 roku nośności do 11.5 tony na oś na 2,500 km dróg. Jednak, zdaniem ekspertów BŚ, taki kierunek polityki transportowej stanowi zagrożenie trwałego i zrównoważonego wzrostu sektora transportowego. Inwestycje w sektorze drogowym są obecnie finansowane głównie ze środków pożyczkowych, a polityka niskich opłat za użytkowanie dróg przyczynia się do ich szybszego zużycia i wyższych kosztów utrzymania i zarządzania siecią drogową. Chociaż UE potwierdziła realizację reform w sektorze kolejowym, kiepski stan infrastruktury kolejowej powiązany z niską produktywnością oraz ograniczonym poziomem inwestycji ze środków publicznych skutkuje wysokimi kosztami dla operatorów kolejowych i ograniczoną atrakcyjnością gospodarczą sektora kolejowego. Sytuacja ta przyczynia się do tego, że drogi stają się bardziej atrakcyjne dla przewoźników pasażerskich i towarowych, nawet w przypadku przewozów towarów ciężkich, co dodatkowo hamuje rozwój transportu multimodalnego. Słabo egzekwowane przepisy, zakazujące niepożądanych zachowań kierowców, w połączeniu ze słabością usług medycznych, związanych z wypadkami, przyczyniają się do wysokiego wskaźnika ofiar wypadków drogowych, w tym także wysokiej śmiertelności. Sytuacja ta może niestety ulec dalszemu pogorszeniu wraz z oczekiwaną poprawą stanu dróg, zachęcającą do jazdy z wyższą prędkością. Wreszcie, rosnąca liczba pojazdów na drogach może spowodować, że emisja gazów cieplarnianych w sektorze transportu przeważy nad ewentualnymi korzyściami wynikającymi z poprawy efektywności wykorzystania paliw osiąganymi przez inne sektory. Zależności pomiędzy tymi zagadnieniami są złożone, ale kluczowe przesłanie jest takie, że trwała równowaga finansowa i ekonomiczna, emisja gazów cieplarnia- – 393 – nych z transportu lądowego oraz ilość wypadków drogowych są powiązane ze sobą i rozwiązywanie tych problemów odrębnie może okazać się niewystarczające. Interesującym wnioskiem z badań ekspertów BŚ jest potwierdzenie, że w Polsce zrównoważony rozwój transportu wymagałby znaczącej poprawy konkurencyjności sektora kolejowego. Konkurencyjna kolej odciążyłaby ruch na sieci drogowej, szczególnie w zakresie ciężkich i długodystansowych przewozów towarowych, redukując przez to nakłady na utrzymanie i modernizację sektora drogowego. Konkurencyjna kolej wspierałaby także rozwój transportu multimodalnego, poprawiając jeszcze bardziej konkurencyjność całego sektora transportu lądowego. Poprzez ograniczenie ruchu drogowego, miałaby pozytywny wpływ na poziom emisji gazów cieplarnianych wykraczający poza to, co można uzyskać poprzez samą poprawę sprawności pojazdów. Kolej nie jest jednak w stanie konkurować bez dodatkowych inwestycji. Potrzebuje również reform skoncentrowanych na produktywności i komercyjnym podejściu (w odniesieniu do państwowego przewoźnika towarowego) oraz bardziej spójnej i powiązanej wzajemnie polityki, związanej z opłatami za dostęp do infrastruktury kolejowej (państwowy zarządca infrastruktury kolejowej) oraz opłatami ze strony użytkowników dróg. Według ekspertów Banku Światowego jedynie podjęcie najbardziej zdecydowanych kroków może znacząco wpłynąć na poprawę kluczowych parametrów, takich jak ogólne koszty utrzymania krajowej sieci drogowej, roczny wskaźnik wypadków drogowych, w tym poniesionych obrażeńi ciała, poziom finansowania infrastruktury kolejowej czy ogólny poziom emisji gazów cieplarnianych przez transport drogowy i kolejowy. Trzeba jednak podkreślić, że dzięki członkostwu w UE i środkom z funduszy strukturalnych i spójności, osiągnięcie zrównoważonego systemu transportowego w Polsce staje się bardziej realne, choć nie pozbawione barier9. W okresie programowania 2007–2013 wsparcie projektów transportowych ze środków UE, udzielane jest w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko (POIŚ), Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej (PO RPW), Programów Europejskiej Współpracy Terytorialnej (EWT) oraz Programów Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa (EISP), a także Regionalnych Programów Operacyjnych. Dokumentem rozdzielającym interwencje pomiędzy poszczególne programy operacyjne jest Linia demarkacyjna pomiędzy Programami Operacyjnymi Polityki Spójności, Wspólnej Polityki Rolnej i Wspólnej Polityki Rybackiej z dnia 1 grudnia 2009 roku. W perspektywie finansowej 2004–2006 projekty tego typu realizowane były przede wszystkim w ramach Strategii wykorzystania Funduszu Spójności (Strategia FS), Sektorowego Programu Operacyjnego Transport (SPOT), Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR) oraz programów Inicjatywy Wspólnotowej Interreg III A (IW Interreg III A). 9 A. Przybyłowski, Uwarunkowania rozwoju sieci infrastruktury transportu w Polsce, w: red. J. Januszewski, Prace Naukowe Wydziału Nawigacyjnegom, z. 25, Wyd. AM, Gdynia 2010, s. 60–71. – 394 – Skalę pomocy unijnej widać na przykładzie projektów drogowych. Od początku wdrażania POIŚ do końca 2010 roku Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad (GDDKiA) złożyła 29 wniosków o dofinansowanie i podpisała 24 umowy o dofinansowanie, z czego jeden projekt dotyczy ochrony zdrowia i życia na drogach krajowych. Całkowita wartość projektów objętych podpisanymi umowami o dofinansowanie sięgnęła 40 mld PLN, w tym wkład unijny wynosi 32 mld PLN. Centrum Unijnych Projektów Transportowych od początku realizacji POIŚ dokonało poświadczenia wydatków na kwotę 9,5 mld PLN, w tym w 2010 roku blisko 5,8 mld PLN, z czego udział środków unijnych wynosi 4,9 mld PLN (stan na dzień 29.12.2010). Komisja Europejska od początku wdrażania Programu Operacyjnego zrefundowała wydatki w kwocie 5,5 mld PLN (rysunek 21.7)10. Rysunek 21.7. Wykorzystanie środków UE przez GDDKiA w ramach POiŚ [mld PLN] Figure 21.7. Usage of UE means by GDDKiA within the frameworks of POiŚ [bln PLN] Źródło: Projekty UE Podsumowanie 2010, dostęp: www.funduszestrukturalne.gov.pl [data wejścia: 22–03–2011]. Do końca 2010 roku złożono 8 wniosków o dofinansowanie o łącznej wartości ponad 1,4 mld PLN. Podpisano 7 umów o dofinansowanie dla obwodnic: Mrągowa, Jarosławia, Ełku, Olecka, Jędrzejowa, Frampola i Hrubieszowa o łącznej wartości około 1,1 mld PLN (całkowita wartość projektów). Maksymalna wartość dofinansowania UE dla tych 7 projektów wynosi ponad 730 mln PLN. GDDKiA, korzystając ze wsparcia programu pomocowego Unii Europejskiej TEN, uzyskała również dofinansowanie dla 13 projektów studialnych, dotyczących przygotowania dokumentacji niezbędnej do uzyskania wszelkich pozwoleń i decyzji wymaganych prawem i rozpoczęcia realizacji inwestycji drogowych. 5 projektów zostało zakońProjekty UE Podsumowanie 2010, dostęp: www.funduszestrukturalne.gov.pl [data wejścia: 22–03–2011]. 10 – 395 – czonych wraz z przesłaniem raportów końcowych do komisji Europejskiej, z czego dla 4 projektów zostały wypłacone płatności końcowe. Dla kolejnych 5 projektów złożenie raportu końcowego planowane jest w 2011 roku. Łączna wartość projektów, zgłoszonych w latach 2004–2009 wynosi około 82,6 mln EUR, z czego 38,9 mln EUR ma pochodzić z budżetu unijnego. Do końca III kwartału 2010 roku przy realizacji powyższych projektów poniesiono wydatki w kwocie 52,2 mln EUR (w tym 24,8 mln EUR zostało lub zostanie zrefundowane z funduszy UE), (rysunek 21.8). Rysunek 21.8. Wykorzystanie środków przez GDDKiA w ramach TEN-T Figure 21.8. Usage of means by GDDKiA within TEN-T Źródło: ibidem. Jednakże, w kontekście zrównoważonego rozwoju transportu interesujące i jednocześnie niepokojące wnioski przynosi całościowa analiza wydatków w ramach poszczególnych programów operacyjnych. Rozkład wartości inwestycji POIŚ na lata 2007–2013 w sektorze transportu przedstawia rysunek 21.9. Podkreślić należy, że obecnie realizowany jest program modernizacji 71 dworców kolejowych w całym kraju, a do 2012 roku na ten cel przeznaczone będą fundusze w wysokości 980 mln PLN (brutto). W budowie i przebudowie jest 1440 km dróg krajowych. Trwają prace przy budowie nowych tras, w tym 750 km autostrad, 522 km dróg ekspresowych i 92 km obwodnic. W ramach „Programu Budowy Dróg Krajowych na lata 2008–2012” obecnie realizowana jest także przebudowa 76 km istniejącej sieci. Budowane są 34 odcinki autostrad, 36 odcinków dróg ekspresowych oraz 13 obwodnic. A 8 portów lotniczych znajdujących się w Transeuropejskiej Sieci Transportowej (TEN-T) realizuje inwestycje polegające na rozbudowie infrastruktury lotniskowej11. Podpisanie Umów o Dofinansowanie Projektów realizowanych w ramach Programu operacyjnego infrastruktura i środowisko, Ministerstwo Infrastruktury, Departament Funduszy UE, Warszawa 2010, dostęp: www.cupt.gov.pl [data wejścia: 22–03–2011]. 11 – 396 – Rysunek 21.9. Wkład unijny w ramach POIŚ (mln PLN) Figure 21.9. The EU contribution within POiŚ (mln PLN) Źródło: Podpisanie Umów o Dofinansowanie Projektów realizowanych w ramach Programu operacyjnego infrastruktura i środowisko, Ministerstwo Infrastruktury, Departament Funduszy UE, Warszawa 2010, dostęp: www.cupt.gov.pl [data wejścia: 22–03–2011]. W ramach 16 RPO na realizację zadań związanych z transportem przeznaczono 26,5% całkowitej alokacji środków unijnych, czyli blisko 4,5 mld EUR, z czego zdecydowanie najwięcej – około 70% – środków przewidziano na inwestycje dotyczące budowy lub przebudowy dróg. Ponad 7% środków zarezerwowanych na transport zostało przeznaczonych na modernizację regionalnej sieci kolejowej. W ramach RPO wsparcie otrzymają również inwestycje między innymi w porty lotnicze oraz infrastrukturę transportu multimodalnego (rysunek 21.10)12. Zarówno w przypadku POIŚ, jak i RPO, można zauważyć koncentrację na finansowaniu projektów z zakresu transportu drogowego. Jak widać na powyższych rysunkach, charakterystyczne jest ponad 50%-owe, a w przypadku RPO sięgające nawet 70%, zaangażowanie środków w rozwój tej gałęzi transportu. Może to budzić obawy, co do realizacji koncepcji transportu zrównoważonego w naszym kraju. Potrzebne są instrumenty zwiększające innowacyjność rozwiązań technicznych i w wyborze pomiędzy gałęziami transportu w dziedzinie transportu. Rutynowe podejście zwiększania ilości dróg i autostrad, polegające na kierowaniu większości Środki (EFRR) przeznaczone na realizację 16 RPO wg kategorii interwencji w obszarze transportu, dostęp: www.mrr.gov.pl, [data wejścia: 2011–03–11]. 12 – 397 – nakładów na te cele zaprzecza zasadzie równoważenia rozwoju13. Więcej środków z pewnością powinno przeznaczać się na innowacyjne rozwiązania w transporcie takie, jak: nowoczesne systemy logistyczne i informatyczne celem zmniejszenia transportochłonności produkcji i dystrybucji towarów, elektroniczne i satelitarne sterowanie ruchem, ekologiczne i niekonwencjonalne rozwiązania w zakresie inwestycji infrastrukturalnych, nowatorskie technologie, jak silniki hybrydowe, ogniwa paliwowe nowej generacji, intensyfikacja transportu zbiorowego poprzez na przykład piętrowe środki transportu miejskiego. Rysunek 21.10. Środki (EFRR) przeznaczone na realizację 16 RPO wg kategorii interwencji w obszarze transportu [%] Figure 21.10. Means (EFRR) earmarked for the realization of 16 RPO in accordance with intervention category in the sphere of transport [%] Źródło: dostęp: mrr.gov.pl [data wejścia: 2011–03–11]. Potrzebne są badania, a zwłaszcza wskaźniki i odpowiedniej jakości dane statystyczne, pozwalające mierzyć zrównoważony rozwój transportu.14 W propozycji zestawu wskaźników zrównoważonego rozwoju transportu w Polsce znalazło się Gończ E., et al., Increasing the Rate of Sustainable Change: A Call for a Redefinition of the Concept and the Model for its Implementation, “Journal of Cleaner Production” 2007 No. 15, p. 525–537. 14 T. Borys, Pomiar zrównoważonego rozwoju transportu, w: Ekologiczne problemy zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski i B. Dobrzańska, Wyd. WSE, Białystok 2009. 13 – 398 – ich w sumie 94, z czego w ramach ładu ekonomicznego aż 17 dotyczy infrastruktury transportu15. Rezultaty takich badań byłyby cenną wskazówką dla podmiotów odpowiedzialnych za realizację inwestycji transportowych w Polsce. 21.3. Uwagi końcowe 1. 2. 3. 4. Elementy filozofii zrównoważonego rozwoju znajdują się w większości dokumentów dotyczących polityki transportowej (międzynarodowej, unijnej, krajowej i lokalnej), które powstały w ostatnich kilkunastu latach. Jednakże wdrażanie polityki uwzględniającej te elementy jest bardzo powolne. Dokumenty strategiczne UE: Europa 2020 i zaktualizowana Biała Księga dotycząca transportu wskazują na rosnący nacisk na wdrażanie zasady zrównoważonego rozwoju, także w dziedzinie europejskiego systemu transportu. Głównym celem polityki transportowej Unii Europejskiej, jak i Polski jest osiągnięcie stanu zrównoważonego gałęziowo transportu. Równowaga ta opiera się na takim ukształtowaniu zapotrzebowania na transport i takim podziale środków, aby z jednej strony nie powstawały utrudnienia w dostępie, a z drugiej, aby nie występowały stany zatłoczenia oraz nadmierne uciążliwości dla otoczenia. Dotyczy to przede wszystkim ograniczenia przewożenia ładunków transportem samochodowym na rzecz przewozów koleją oraz zwiększenia znaczenia komunikacji zbiorowej, w tym wzrostu udziału pojazdów szynowych w przewozach pasażerów. Koncepcja równoważenia rozwoju decyduje i będzie decydować o kierunkach rozwoju regionalnego, w tym rozbudowy regionalnej infrastruktury transportu w Polsce. Praktyczna realizacja zamierzeń inwestycyjnych, o czym świadczą zaprezentowany w niniejszym artykule przykłady okazuje się bardzo trudna. Stawiane cele nie zawsze mogą zostać w pełni zrealizowane, co bezpośrednio wynika z niedostatków finansowania, ale także popełnianych błędów oraz z faktu koncentracji inwestycji głównie na rozwoju sieci i infrastruktury transportu drogowego. Wobec ogromnych nakładów na inwestycje w dziedzinie transportu, potrzeba konieczne jest obiektywne mierzenie relacji pomiędzy procesami inwestycyjnymi a czynnikami równoważenia rozwoju systemu transportowego. Uwidacznia się pilna potrzeba efektywnych narzędzi decyzyjnych, uwzględniających szeroki zakres uwarunkowań. Takie narzędzia powinny sprzyjać zwiększaniu skuteczności realizacyjnej i spójności celów i zamierzeń inwestycyjnych w tworzenie europejskiego systemu transportu zrównoważonego na T. Borys, Analiza istniejących danych statystycznych pod kątem ich użyteczności dla określenia poziomu zrównoważonego transportu wraz z propozycją ich rozszerzenia, Raport z realizacji pracy badawczej, Ministerstwo Infrastruktury, Jelenia Góra, Wraszawa 2008. 15 – 399 – poziomie UE oraz poziomach narodowych i regionalnych. Istniejące trendy i tendencje wskazują na brak takich narzędzi i duże trudności w przekładaniu strategii poziomu europejskiego na praktyki realizacji zarówno na poziomie narodowym (na przykładzie Polski), jak i na poziomie regionalnym (na przykładzie 16 polskich regionów). „Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach 2010–2012 jako projekt badawczy.” – 400 – 22 Agnieszka Sałek-Imińska Proekologiczna działalność portów morskich PRO-ECOLOGICAL ACTIVITY OF SEA PORTS Abstract: Pro-ecological activity of sea ports is an important element of the concept of sus-tainable development. Polish sea ports are one of the sources of the formation of marine environmental pollution. These pollutants are the result of both the industrial activity located in ports, as well as of wastes generated by ships. The article attempts to assess the role of Polish sea ports in the efforts to protect the marine environment in the receipt of pollution from ships. The research problem involves the determination of the degree of implementation of the requirements of seaports in the receipt of pollution from ships using as an example the Maritime Office in Slupsk. Key words: sea ports, receiving pollution, protection of marine environment – 401 – P olskie porty morskie są jednym ze źródeł powstawania zanieczyszczeń, które. są zarówno wynikiem działalności przemysłowej zlokalizowanej na terenie portów, jak i stanowią odpady generowane przez statki. Polska stając się członkiem Unii Europejskiej przyjęła na siebie obowiązki wynikające z międzynarodowych wymogów odnoszących się do ochrony środowiska morskiego. Porty morskie mają obecnie obowiązek odbioru odpadów ze statków, a statki – obowiązek ich zlecania. Nieprzestrzeganie tych wymogów rodzi sankcje karne. Proekologiczna działalność portów morskich stanowi istotny element koncepcji na rzecz zrównoważonego rozwoju. Obecnie problematyka związana z ochroną środowiska morskiego staje się jednym z najważniejszych priorytetów Polski, jak i całej Unii Europejskiej. Rodzi to konieczność realizacji polityki ekologicznej zmierzającej w kierunku redukcji emisji zanieczyszczeń. Coraz większe znaczenie w tym zakresie odgrywają inwestycje mające na celu nie tylko zwiększenie możliwości odbioru zanieczyszczeń generowanych przez statki, ale także ich utylizację i recykling. Celem artykułu jest próba oceny roli polskich portów morskich w działaniach na rzecz ochrony środowiska morskiego w zakresie odbioru zanieczyszczeń ze statków. Problem badawczy wiąże się z określeniem stopnia realizacji wymagań stawianych portom morskim w zakresie odbioru zanieczyszczeń ze statków na przykładzie Urzędu Morskiego w Słupsku. Badaniem został objęty wybrany port morski zlokalizowany na terytorium działania tego urzędu. 22.1. Działalność polskich portów morskich Porty morskie są usytuowanymi na styku lądu z morzem, obiektami gospodarczymi odpowiednio przygotowanymi pod względem techniczno-technologicznym i organizacyjnym do obsługi obrotów handlu zagranicznego, realizowanych drogą morską, a także do obsługi środków transportu morskiego i lądowego, zaangażowanych w ich przewozie.1 Są one składnikami bazy materialno-technologicznej państwa. Należą do subsystemu infrastruktury transportu i stanowią infrastrukturę punktową tego podsystemu, w których dokonuje się czynności przeładunkowoskładowych.2 W ustawie o portach i przystaniach morskich3 wyróżniono dwie grupy podziału portów. Do jednej należą porty o podstawowym znaczeniu dla gospodarki narodowej, drugą zaś stanowią pozostałe. W Polsce funkcjonują cztery porty pierwszej grupy (Gdańsk, Gdynia, Szczecin i Świnoujście) oraz kilkadziesiąt portów mniejszych. S. Piocha, Gospodarka morska. Ekonomiczne prawidłowości funkcjonowania i rozwoju, Wyd. WSI, Koszalin 1996, s. 73. 2 Dostęp: www.zladuimorza.pl [data wejścia: 1–04–2011]. 3 Ustawa z dnia 20 grudnia 1996 r. o portach i przystaniach morskich (Dz. U. z 2002 r. nr 110, poz. 967). 1 – 402 – Unia Europejska dzieli natomiast porty morskie na główne i pozostałe. Za port główny uznaje się taki, który obsługuje w ciągu roku ponad 1 mln ton ładunków lub powyżej 200 tys. pasażerów. Zgodnie z tą nomenklaturą obecnie w Polsce jest pięć portów głównych (Gdańsk, Gdynia, Szczecin, Świnoujście oraz Police). Na szczególną uwagę zasługuje morski port Police, którego obroty kształtują się na poziomie 2,5 mln ton rocznie, co pozwala traktować ten port – zgodnie z definicją obowiązującą w UE – jako port główny, choć według ustawy o portach nie klasyfikuje się go do grupy portów o podstawowym znaczeniu dla gospodarki narodowej. Ocena realizacji głównych zadań portów morskich wynika z analizy obrotów ładunkowych, obsługi pasażerów oraz statków zawijających do poszczególnych portów. W Strategii rozwoju portów morskich do 2015 roku działalność portów morskich została oceniona za pomocą analizy SWOT. Umożliwiło to identyfikację atutów i słabości portów oraz ich szans i zagrożeń. Do mocnych stron polskich portów morskich zaliczono: • lokalizację w transeuropejskich korytarzach transportowych; • fachowość w obsłudze handlu międzynarodowego i wieloletnie kontakty handlowe; • wszechstronność portów, zapewniającą rozbudowaną propozycję usług o wysokiej jakości; • politykę inwestycyjną, zarówno zarządów portów, jak i przedsiębiorstw eksploatacyjnych, nakierowaną na rozwój potencjału produkcyjnego portów; • wszechstronną propozycję terenów dla inwestorów; • przyjęty model zarządzania portami, polegający na oddzieleniu sfery eksploatacyjnej od sfery zarządzania infrastrukturą i terenami portowymi; • wysokie kwalifikacje pracowników portów; • wzrost partycypacji polskich portów w obsłudze ładunków tranzytowych w relacjach północ–południe; • spełnianie wymogów ochrony środowiska; • spełnianie międzynarodowych norm bezpieczeństwa; • spełnianie funkcji: turystycznej, rybackiej, przemysłowej (głównie stoczniowej), transportowej i handlowej; • położenie korzystne dla rozwoju turystyki morskiej; • sukcesywną modernizację infrastruktury portowej; • ścisłe powiązania portów z gminami portowymi. • • • • • Do słabych stron portów morskich zaliczono: położenie portów w znacznej odległości od oceanicznych szlaków żeglugowych; wysokie koszty utrzymania i rozwoju infrastruktury portowej; wysoki stopień dekapitalizacji majątku portowego; wysokie koszty inwestycji portowych; niewielki udział (średnio 21,5%) terenów będących we władaniu podmiotów zarządzających portami w całości terenów znajdujących się w granicach administracyjnych portów; – 403 – • brak koordynacji inwestycji realizowanych w poszczególnych portach; • niewystarczającą infrastrukturę terminali pasażerskich i ro-ro (roll on/roll off); • przedłużający się proces prywatyzacji spółek eksploatacyjnych w poszczególnych portach; • wysoką dekapitalizację majątku portowego; • słabo rozwiniętą infrastrukturę portową; • niewielką liczbę stałych połączeń żeglugowych (o charakterze sezonowym) obsługujących ruch pasażerski; • wieloaspektową sytuację własnościową gruntów portowych; • niewystarczającą liczbę przystani żeglarskich i niedostateczny stan zaplecza sanitarno-noclegowego w portach na potrzeby żeglarstwa; • mało efektywny model zarządzania większością portów, dla których funkcję zarządów pełnią urzędy morskie; • mało skuteczną promocję portów. • • • • • • • • Do szans portów morskich zaliczono: polityką transportową UE sprzyjającą rozwojowi transportu morskiego; środki finansowe UE oraz innych międzynarodowych organizacji finansowych możliwe do wykorzystania w finansowaniu inwestycji infrastrukturalnych w portach oraz zapewniające dostęp do nich; pozytywny odbiór portów przez społeczności lokalne; rozwój połączeń intermodalnych z portami; realizację inwestycji infrastrukturalnych poprawiających dostęp do portów; turystyczny charakter miast i regionów portowych; rozwój ruchu turystycznego i żeglugi pasażerskiej; rozbudowę w miastach portowych bazy technicznej dla żeglarstwa, sportów wodnych i rekreacji oraz prowadzenie działalności szkoleniowej. Do zagrożeń portów morskich zaliczono: • niską rangę gospodarki morskiej w polityce gospodarczej kraju; • zmianę struktury rodzajowej i kierunkowej obrotów polskiego handlu zagranicznego i handlu krajów dawniej tranzytujących towary przez polskie porty; • rozwój tranzytowych połączeń drogowych w Polsce, przebiegających w relacji wschód–zachód równolegle do pasa nadmorskiego; • rosnące znaczenie transportu drogowego w obsłudze polskiego handlu zagranicznego i tranzytu w relacjach wschód–zachód; • konkurencję ze strony innych portów Morza Bałtyckiego oraz intensywny rozwój infrastruktury transportowej zapewniającej dostęp do portów konkurencyjnych; • niewystarczającą liczbę sprawnych połączeń transportowych z głównymi ośrodkami gospodarczymi Polski i Europy; • opóźnienia w rozwoju infrastruktury zapewniającej dostęp do polskich portów; • sezonowość turystyki morskiej nad Bałtykiem; – 404 – • słabość kapitałową gmin; • niską aktywnością gmin portowych w wykorzystywaniu portów jako lokalnych „biegunów” wzrostu; • opóźnienia w rozwoju infrastruktury zapewniającej dostęp do portów; • możliwość wystąpienia problemów z realizacją inwestycji w regionach nadmorskich wynikających z wymogów ochrony środowiska; • silną konkurencję w rybołówstwie w obszarze Morza Bałtyckiego.4 Polskie porty posiadają coraz więcej możliwości, aby zostać istotnym członem w łańcuchu węzłów transportowych na świecie. Tendencje indykują, że wzrasta stopień konkurencji między portami, budowanych jest coraz więcej ultrawielkich kontenerowców, a infrastruktura drogowa staje się coraz bardziej przepełniona. W takiej sytuacji idea modernizacji portów, również w zakresie ochrony środowiska nabiera solidnego znaczenia. Konsekwentnie tworzona jest Transeuropejska Sieć Transportowa. Dzięki śródlądowym połączeniom operatorzy portów mają coraz większy wybór i wpływ na przepływ towarów i rozwój transportu intermodalnego, który wymaga użycia co najmniej dwóch gałęzi środków transportu, wystąpienia tylko jednej umowy o przewóz i jednego wykonawcy odpowiedzialnego za przebieg dostawy towaru oraz zjednostkowania ładunku. Takie działania mogą wygenerować określone korzyści. Może się to przyczynić do obniżki globalnego kosztu procesu transportowego, pozwali zwiększyć liczbę możliwych wariantów przewozowych, zwiększy ich jakość, dostawa stanie się szybka i terminowa, co doprowadzi do zwiększenia częstotliwości okazji załadowczych. 22.2. Uwarunkowania prawne portów morskich w zakresie ochrony środowiska morskiego Zanieczyszczenia w portach powstają najczęściej w wyniku awarii, nieuwagi lub przykładowo zatonięcia statku. Substancjami zanieczyszczającymi wody portowe są paliwo statkowe (olej napędowy), paliwo energetyczne z kotłowni (olej opałowy), inne substancje ropopochodne (przykładowo zużyte oleje silnikowe niewłaściwie przechowywane). Są to substancje lżejsze od wody, stąd przez dłuższy czas pozostają na jej powierzchni. Porty morskie w zakresie realizacji polityki ekologicznej podlegają licznym konwencjom międzynarodowym, przepisom regionalnym i zapisom prawa krajowego. Do najważniejszych należą5: H. Klimek, Strategia rozwoju polskich portów morskich, w: Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość, Wyd. GWSH, Gdańsk 2008, s. 229–232. 5 Z. Jóźwiak, Rola portu szczecińskiego w ochronie środowiska, zasoby internetowe: dostęp: www.portalmorski.pl [data wejścia: 15–04–2011]. 4 – 405 – • dyrektywa Rady UE nr 75/439/EEC z dnia 16 czerwca 1975 r., dotycząca zarządzania zanieczyszczeniami ropopochodnymi (OJ L 194, 25.7.1975), zmieniona dyrektywą nr 91/692/EEC (OJ L 377, 31.12.1991); • dyrektywa Rady UE nr 91/689/EEC z dnia 12 grudnia 1991 r., dotycząca odpadów niebezpiecznych (OJ L 377, 31.12.1991), zmieniona dyrektywą nr 94/31/EEC (OJ L 168, 2.7.1994); • ustawa z dnia 16 marca 1995 r. o zapobieganiu zanieczyszczaniu morza przez statki (Dz. U. nr 47, poz. 243 z późn. zm.), (Dz. U. 2000 r. nr 109, poz. 1156, Dz. U. 2001 r. nr 111, poz. 1197, Dz. U. 2001 r. nr 125, poz. 1368, Dz. U. 2002 r. nr 166, poz. 1361); Tabela 22.1. Wykaz dokumentów i aktów prawnych dotyczących odbioru zanieczyszczeń ze statków Table 22.1. Index of documents and legal acts concerning receipt of wastes from ships DOKUMENTY I AKTY PRAWNE ZAKRES Konwencja MARPOL 73/78 (Dz. U., nr 17, poz. 101 z 1987 r.) zapobieganie zanieczyszczeniom morza przez statki Konwencja HELSIŃSKA z 9 kwietnia 1992 r. (Dz. U. nr 28, poz. 346 z 2000 r.) ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/59/EC z dnia 27 listopada 2000 r. (OJ L 332 28. 12.2000 p. 81) urządzenia portowe do przyjmowania odpadów ze statków i pozostałości ładunku Ustawa z dnia 12 września 2002 roku (Dz. U. nr 166, poz.1361) portowe urządzenia do odbioru odpadów oraz pozostałości ładunkowych ze statków Rozporządzenie Ministra Infrastruktury (Dz. U. z 2002 r. nr 236, poz. 1989) portowe plany gospodarowania odpadami oraz pozostałościami ładunków ze statków Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 21 grudnia 2003 r. (Dz. U. nr 236 poz. 1988) raporty dotyczące funkcjonowania i stopnia wykorzystania portowych urządzeń odbiorczych Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001 r. (Dz. U. nr 112, poz. 1206) katalog odpadów Rozporządzenie Ministra Infrastruktury (Dz. U. z 2003 r. nr 101, poz. 936) przekazywanie informacji o odpadach znajdujących się na statku Rozporządzenie Ministra Infrastruktury (Dz. U. z 2003 r. nr 101, poz. 937) udzielanie statkom zwolnień z obowiązku zdawania odpadów przed opuszczeniem portu Rozporządzenie Ministra Infrastruktury (Dz. U. z 2003 r. nr 101, poz. 938) przekazywanie informacji przez armatora statku przewożącego ładunki niebezpieczne lub zanieczyszczające Źródło: opracowanie własne. – 406 – • ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. nr 62, poz. 627); • ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (Dz. U. nr 115, poz. 1229); • ustawa z dnia 27 kwietnia 2002 r. o odpadach (Dz. U. nr 62 poz. 628). W odniesieniu do prawnych uwarunkowań w zakresie odbioru zanieczyszczeń ze statków, należy uwzględnić przepisy dokumentów i aktów prawnych podanych w tabeli 22.1. Procedury zachowań portów morskich w zakresie ochrony środowiska, w tym także kwestii związanych z odbiorem odpadów ze statków, są szczegółowo określone przez ustawodawstwo międzynarodowe, jak i krajowe. W celu ujednolicenia wymagań stawianym portom morskim przez Unię Europejską w analizowanym zakresie, w Polsce wydane zostały odpowiednie akty wykonawcze. Powinno to stanowić solidne fundamenty ciągłego zmniejszania ilości zanieczyszczeń Morza Bałtyckiego, a tym samym jego ochronę. 22.3. Odbiór zanieczyszczeń ze statków jako usługa portów morskich – ujęcie teoretyczne Podstawową działalnością portu jest przeładunek i składowanie ładunków oraz obsługa statków, które wywierają istotny wpływ na stopień zanieczyszczenia środowiska. Wymóg odbioru przez porty morskie odpadów i pozostałości ładunkowych ze statków został narzucony przez dyrektywę 2000/59/WE6, nakładając portom morskim obowiązek świadczenia tej usługi. Działania opierają się na postulatach przyjętych w strategii bałtyckiej7 dotyczącej ochrony środowiska morskiego Morza Bałtyckiego. Sprecyzowano w niej ogólne wymagania podane w Konwencji Helsińskiej8 w zakresie zasad postępowania z odpadami na statkach, nadzoru sprawowanego przez administrację morską, organizacji odbioru zanieczyszczeń w portach. Zgodnie z założeniami tej strategii: • w każdym z portów muszą być dostępne urządzenia odbiorcze na nieczystości statkowe; Dyrektywa 2000/59/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 listopada 2000 roku w sprawie urządzeń portowych do przyjmowania odpadów ze statków i pozostałości ładunku (Dz. U. WE L 332/81). 7 Strategia bałtycka wynika z HELCOM Recomm. nr 17/11 z 1996 r. w sprawie urządzeń odbiorczych w portach (dotycząca art. 7 Konwencji Helsińskiej), nr 19/8 z 1998 r. w sprawie no-special-fee (dotycząca art. 8 i 9 Konwencji Helsińskiej) oraz nr 19/12 dotycząca portowych planów gospodarowania odpadami (Rec.19/7, 19/14). Przywołane art. Konwencji Helsińskiej według tekstu z 1993 r. 8 Konwencja Helsińska z 9 kwietnia 1992 r. o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego. 6 – 407 – • istnienie no-special-fee-system, polegającym na włączeniu do opłat portowych kosztów odbioru nieczystości statkowych, wnoszeniu opłat przez wszystkie statki, niezależnie czy zdają nieczystości, czy też nie, przejrzystość systemu, zharmonizowanie opłat; • wpływy wydzielone z opłat na odbiór nieczystości będą wykorzystane wyłącznie na wyposażenie portu w urządzenia odbiorcze, funkcjonowanie, utrzymanie, remonty i bieżącą obsługę tych urządzeń oraz magazynowanie, transport i utylizację odebranych nieczystości; • nałożono obowiązek zdawanie nieczystości; • konieczne jest prowadzenie w porcie ewidencji zdawania nieczystości przez statki oraz wymiana informacji (pomiędzy portami i z administracją morską) poprzez stworzenie systemu komunikacji i baz danych; • niezdawanie nieczystości w porcie podlegać będzie sankcjom administracyjnym. Portowy plan gospodarowania odpadami powinien zawierać: opis procedury zdawania, ogólne informacje dotyczące magazynowania, podczyszczania (przetwarzania), oczyszczania i utylizacji odpadów, wskazanie osoby odpowiedzialnej za wdrożenie planu, wykaz odbiorczych urządzeń i ich usytuowanie, opis procesu postępowania z odpadami, opis procedur dla użytkowników (statków) oraz sposób prowadzenia rejestrów z podziałem na rodzaje odpadów. Transport morski stwarza szereg zagrożeń środowiska morskiego, również w trakcie bezawaryjnej eksploatacji jednostek pływających. Głównymi zanieczyszczeniami generowanymi przez statki są skażające wodę: zanieczyszczenia ropopochodne, wody balastowe, zęzowe, popłuczyny ze zbiorników, pozostałości z separatorów, zużyte oleje, chemikalia, ścieki i śmieci oraz skażające powietrze między innymi: tlenki siarki i azotu powstające w procesie spalania paliw.9 Odbiór zanieczyszczeń ze statków ma wszelkie znamiona usługi ekologistycznej. Jest to bowiem zintegrowany proces oparty na koncepcji zarządzania recyrkulacyjnymi przepływami materiałów odpadowych wraz ze sprzężonymi z nimi informacjami. Ekologistyka zapewnia gotowość i zdolność unieszkodliwiania oraz recykling tego typu materiałów, według przyjętych zasad technicznych i procesowych, spełniających normalizacyjne i prawne wymogi ochrony środowiska. Umożliwia to również podejmowanie technicznych i menedżerskich decyzji umożliwiających minimalizację negatywnych skutków oddziaływań na środowisko, które towarzyszą łańcuchom dostaw w gospodarce. W przypadku odpadów generowanych na statku, ich przepływowi między portami towarzyszy informacja o rodzaju, kategorii i ilości odpadów, przekazywana ze statku do portu. Równocześnie, w kierunku odwrotnym przekazywana jest informacja o możliwościach odbioru odpadów oraz miejscu lokalizacji urządzeń odbiorczych. W przypadku braku możliwości odbioru odpadów ze statków w danym porcie, informacja ta przekazywana jest do następnego portu, do którego udaje się statek. Informacje towarzy9 Dostęp: baztech.icm.edu.pl [data wejścia: 30–01–2011]. – 408 – szące odpadom pozwalają podejmować najwłaściwsze proekologiczne decyzje zarówno z punktu widzenia technicznego, jak i menedżerskiego. W prawidłowo funkcjonującym systemie nie ma możliwości nadmiernego gromadzenia odpadów ani na statkach, ani w porcie. System opłat jest tak skonstruowany, że statek traci zainteresowanie nielegalnym zrzutem odpadów do morza. Portowy plan gospodarowania odpadami eliminuje zaś niewłaściwe, niezgodne z wymaganiami ochrony środowiska postępowanie z nimi na terenie portu. W definicji ekologistyki mieści się również system obsługi statków przewożących ładunki niebezpieczne lub zanieczyszczające, kiedy to wraz z ładunkiem podąża informacja o jego właściwościach niebezpiecznych dla środowiska.10 22.4. Odbiór zanieczyszczeń ze statków na przykładzie działalności Urzędu Morskiego w Słupsku Przeprowadzona analiza została oparta na działalności portów zlokalizowanych na terytorium oddziaływania Urzędu Morskiego w Słupsku. Stanowi on terenowy organ administracji rządowej sprawujący nadzór nad bezpieczeństwem żeglugi i porządkiem portowo-żeglugowym, realizujący działania związane z ochroną środowiska morskiego oraz remontami, utrzymaniem i ochroną umocnień brzegowych, wydm i zalesień w pasie nadmorskim. W wyniku reformy podziału administracyjnego kraju, przeprowadzonej w 1975 roku, zasięg terytorialny urzędu objął odcinek wybrzeża w granicach byłego województwa koszalińskiego i słupskiego. Tym samym powiększył się do 170 km i objął kolejny port w Łebie. Powiększenie administrowanego odcinka wybrzeża spowodowało konieczność powołania kolejnego obwodu ochrony wybrzeża z siedzibą w Łebie. W takim obszarze działania Urząd realizuje kompetencje terenowego organu administracji morskiej do chwili obecnej, przy czym zakres rzeczowy kompetencji ulega zmianom stosownie do tego, jak kompetencje organów administracji morskiej są kształtowane przez obowiązujące prawo. Pojawiają się nowe zadania związane z nadzorem nad ochroną środowiska morskiego.11 Podmioty należące do obszaru działania urzędu prezentuje tabela 22.2. Odbiór nieczystości statkowych obejmuje różnorodne rodzaje zanieczyszczeń, które uzależnione są od wielkości portu, jednostek stacjonujących czy ruchu statków. Mogą one dotyczyć: wód zaolejonych, ścieków socjalnych, odpadów bytowo-gospodarczych, pozostałości ładunkowych, wód balastowych. Jednak w obrębie portów i przystani Urzędu Morskiego w Słupsku odbiór nieczystości ze statków dotyczy głównie wód zaolejonych i śmieci. Dane dotyczące portowych urządzeń do odbioru nieczystości statkowych zawiera tabela 22.3. Z. Jóźwiak, Potencjalne możliwości odbioru zanieczyszczeń ze statków w portach polskich; dostęp: www.portalmorski.pl [data wejścia: 15–04–2011]. 11 Źródła internetowe: Dostęp: www.umsl.gov.pl [data wejścia: 10–02–2011]. 10 – 409 – Tabela 22.2. Zakres działania Urzędu Morskiego w Słupsku Table 22.2. Range of operation of Maritime Office at Słupsk PORTY PRZYSTANIE Ustka Chłopy Łeba Dąbki Dźwirzyno Jarosławiec Rowy Unieście Ustroń Morski Źródło: opracowanie własne. Tabela 22.3. Portowe urządzenia do odbioru nieczystości statkowych w obrębie portów i przystani Urzędu Morskiego w Słupsku Table 22.3. Port devices serving receipt of ship wastes near ports and harbors of Maritime Office at Słupsk RODZAJ ODPADÓW PORT/ PRZYSTAŃ URZĄDZENIA Ustka Stacja odbioru wód zaolejonych. Zbiornik magazynowy o pojemności 20 m . Łeba Autocysterna o pojemności 9 m zamawiana wedle potrzeb. Rowy Stacjonarny zbiornik o pojemności 2 m . Dźwirzyno WODY ZAOLEJONE 3 3 3 3 Stacjonarny zbiornik o pojemności 2 m . 3 Ustronie Morskie Stacjonarny zbiornik o pojemności 1,5 m . 3 Chłopy Stacjonarny zbiornik o pojemności 2 m . Unieście Stacjonarny zbiornik o pojemności 2 m . Dąbki Stacjonarny zbiornik o pojemności 1,5 m . Jarosławiec Stacjonarny zbiornik o pojemności 1,5 m . 3 3 3 3 Kontener na śmiecie nieposegregowane o pojemności 10 m – 6 sztuk. 3 ŚMIECIE Ustka Kontener na śmiecie nieposegregowane o pojemności 1,1 m – 12 sztuk. 3 Pojemnik na odpady plastikowe o pojemności 1,1 m – 4 sztuki. Pojemnik na odpady szklane – 1 sztuka. 3 Łeba Kontener na śmiecie nieposegregowane o pojemności 10 m – 1 sztuka. 3 Kontener na śmiecie nieposegregowane o pojemności 1,1 m – 4 sztuki. 3 Kontener na śmiecie nieposegregowane o pojemności 0,24 m – 11 sztuk. 3 Kontener na śmiecie nieposegregowane o pojemności 0,11 m – 11 sztuk. 3 Pojemnik na odpady plastikowe o pojemności 1,1 m – 2 sztuki. Pojemnik na odpady szklane – 1 sztuka. Rowy Kontener na śmiecie nieposegregowane o pojemności 1,1 m – 2 sztuki. 3 Pojemnik na odpady plastikowe o pojemności 1,1 m – 2 sztuki. 3 – 410 – RODZAJ ODPADÓW PORT/ PRZYSTAŃ URZĄDZENIA Dźwirzyno Kontener na śmiecie nieposegregowane o pojemności 1,1 m – 2 sztuki. 3 Pojemnik na odpady plastikowe o pojemności 1,1 m – 2 sztuki. 3 3 Kontener na śmiecie nieposegregowane o pojemności 1,1 m – 1 sztuka. Ustronie Morskie Kontener na śmiecie nieposegregowane o pojemności 0,11 m3 – 3 sztuki. 3 Pojemnik na odpady plastikowe o pojemności 1,1 m – 1 sztuka. Chłopy Worki plastikowe wedle potrzeb. 3 Unieście Kontener na śmiecie nieposegregowane o pojemności 1,1 m – 1 sztuka. 3 Pojemnik na odpady plastikowe o pojemności 1,1 m – sztuk 1. 3 Dąbki Kontener na śmiecie nieposegregowane o pojemności 1,1 m – 1 sztuka. 3 Pojemnik na odpady plastikowe o pojemności 1,1 m – sztuk 1. 3 Jarosławiec Kontener na śmiecie nieposegregowane o pojemności 1,1 m –1 sztuka. 3 Pojemnik na odpady plastikowe o pojemności 1,1 m –1 sztuka. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Morskiego w Słupsku. Przykładowo, port Ustka jest największym podmiotem w obrębie portów pod kontrolą Urzędu Morskiego w Słupsku. Ruch pasażerski w 2008 roku objął 5212 osób (2583 – przyjazdy, 2629 – wyjazdy) przy zdecydowanie niższym poziomie w roku następnym. W 2009 roku bowiem ruch pasażerski to tylko 3112 osób (1548 – przyjazdy, 1564 – wyjazdy). Pod względem liczby statków wchodzących do portu, Ustka nie należy także do czołówki w Polsce. Dane w tym zakresie zawiera tabela 22.4. Tabela 22.4. Statki wchodzące do portu Ustka w latach 2006 – 2009 Table 22.4. Ships entering the Ustka port in the years 2006 – 2009 LATA 2006 2007 2008 2009 OGÓŁEM 12 13 21 21 Pojemność netto [tys.] Pojemność brutto [tys.] 2,9 6,2 4,4 6,9 6,8 13,6 5,7 14,4 LICZBA STATKÓW Z ŁADUNKIEM Pojemność netto [tys.] Pojemność brutto [tys.] - 3 1,0 1,6 9 3,0 7,7 6 2,1 5,6 LICZBA STATKÓW Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny gospodarki morskiej, GUS, Warszawa 2010, s. 197. – 411 – Popyt na urządzenia odbiorcze w porcie Ustka został oszacowany na podstawie liczby jednostek stacjonujących w porcie oraz odbieranych nieczystości stałych, których liczba kształtuje się na następującym poziomie: • kutry rybackie powyżej 15 m długości – 30 sztuk; • łodzie rybackie do 15 m długości – 47 sztuk; • statki pasażerskie – 6 sztuk (w sezonie letnim dodatkowo 7 jednostek); • jednostki sportowe i turystyczne – 10 sztuk. Wielkość generowanych odpadów uzależniona jest również od obrotów ładunkowych w porcie. Obroty polskich portów morskich zmalały z 50,13 w 1985 roku do 48,88 mln ton w 2008 roku; 35% obrotów przypada na port gdański, 26,3% gdyński, 15,9% szczeciński, 18,1% świnoujski, 0,2% kołobrzeski.12 Według szacunków GUS-u, obroty ładunkowe w polskich portach morskich w 2009 roku wyniosły 45,1 mln ton, czyli o 7,7% mniej niż w poprzednim roku. Największy udział w obrotach ładunkowych miały 4 porty: Gdańsk (41,6%), Gdynia (25,2%), Szczecin (15,5%) oraz Świnoujście (18,6%). Udział pozostałych portów wyniósł 4,7%. W międzynarodowym obrocie morskim przeładowano łącznie 44,2 mln ton ładunków, czyli o 7,4% mniej niż przed rokiem. W 2009 roku w ruchu międzynarodowym udział w łącznych obrotach ładunkowych polskich portów przedstawiał się następująco: z krajami Europy – 78,4% (w tym z krajami Unii Europejskiej – 67,0%), z Ameryką Północną i Południową – 10,4% (z Ameryką Północną – 5,0%), Azją – 5,6% i Afryką – 5,4%. W 2009 r. do polskich portów przypłynęło w ruchu międzynarodowym 711,3 tys. pasażerów, czyli o 6,7% mniej niż w analogicznym okresie poprzedniego roku. Najwięcej pasażerów przewieziono w relacji z portami szwedzkimi – 79,1%, niemieckimi – 10,8% i duńskimi – 9,0%.13 Małe porty morskie, do których należy Ustka odgrywają marginesową rolę w polskiej gospodarce morskiej; nie dotyczy to rybołówstwa morskiego. Obroty ładunkowe w porcie Ustka przedstawiono w tabeli 22.5. Tabela 22.5. Obroty ładunkowe w porcie Ustka według kategorii ładunkowych oraz miejsca załadunku w latach 2006–2009 Table 22.5. Cargo sales in Ustka port in accordance with cargo categories and place of shipment in the years 2006–2009 LATA 2006 2007 2008 2009 Krajowy obrót morski 4,2 2,2 2,2 0,6 Międzynarodowy obrót morski 0,2 0,7 1,2 0,3 Europa 0,2 0,7 1,2 0,3 KATEGORIE Źródło: opracowanie własne na podstawie ibidem, s. 160. 12 13 Rocznik statystyczny gospodarki morskiej 2008, GUS, Warszawa 2010, s. 18–19. Dostęp: www.stat.gov.pl [data wejścia: 1–04–2011]. – 412 – Według danych opracowanych przez Urząd Morski w Słupsku, na terenie portu przewiduje się wytwarzanie wód zaolejonych oraz śmieci, w tym odpadów segregowanych i niesegregowanych. Pozostałe odpady nie występują ze względu na brak ruchu statków handlowych. Ilość odebranych odpadów ropopochodnych (wody zaolejone, przepracowane oleje) może ulegać wahaniom w zależności od warunków pogodowych w danym roku a w związku z tym długości przebywania w morzu jednostek. Ilość zdawanych wód zaolejonych uzależniona jest również od ilości awarii związanych z wymianą oleju w silnikach jednostek. Szacuje się roczne wytworzenie wód zaolejonych w wysokości około 150 Mg. Natomiast w odniesieniu do odbioru odpadów niesegregowanych stałych (śmiecie komunalne), szacuje się ich wytworzenie w wysokości około 200 Mg. Generowanie kolejnego rodzaju odpadów segregowanych – plastików, szacuje się na poziomie około 3 Mg rocznie. Na terenie portu odbiór ścieków sanitarnych z jednostek wyposażonych w instalacje sanitarne jest dokonywany przez armatorów we własnym zakresie i na własny koszt przy użyciu wozów asenizacyjnych. Szacuje się wytwarzanie około 10 Mg ścieków rocznie.14 Na terenie portu Ustka odebrane wody zaolejone15 są magazynowane. W pierwszej fazie podlegają oczyszczeniu przez separator olejowy. Oczyszczone wody są odprowadzane do kanału portowego zgodnie z pozwoleniem wodnoprawnym. Odzyskane oleje są zagospodarowywane. Odwirowany olej jest odbierany autocysterną o pojemności około 10 m3 przez firmę „OILER” w celu dalszego oczyszczenia. Po oczyszczeniu olej przekazywany jest do rafinerii. W przypadku śmieci nie ma potrzeby oraz nie przewiduje się działań mających charakter związany ze wstępną obróbką odpadów, przetwarzaniem lub zmianą składu. Do transportu śmieci segregowanych i niesegregowanych ze zbiorników odbiorczych służy specjalistyczny samochód do przewożenia odpadów z Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej w Słupsku. Odebrane śmieci są składowane na regionalnym wysypisku śmieci w Bierkowie. Zgodnie z ustawą o portowych urządzeniach do odbioru odpadów ze statków z dnia 12 września 2002 r.16, podmiot zarządzający portem czy przystanią morską powinien zapewnić urządzenia odbiorcze do odbioru odpadów ze statków. Każdy port i przystań morska powinny posiadać i realizować plan zagospodarowania odpadami ze statków zgodnie z rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 21 grudnia 2002 r.17. Obowiązek ten spoczywa na zarządzającym portem czy przystaDostęp: www.umsl.gov.pl, [data wejścia: 10–05–2011]. W latach 2005–2010 w porcie Ustka zabrano ze statków 723 m3 wód zaolejonych. W 2005 roku odebrano ich 160 m3, w 2006 – 128 m3, w 2007 – 124 m3, w 2008 – 139 m3, w 2009 – 98 m3 i w 2010 – 74 m3. 16 Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o portowych urządzeniach do odbioru odpadów oraz pozostałości ładunkowych ze statków (Dz. U. nr 166 poz. 1361). 17 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 21 grudnia 2002 r. w sprawie portowych planów gospodarowania odpadami oraz pozostałościami ładunkowymi ze statków (Dz. U. nr 236, poz. 1989) 14 15 – 413 – nią morską, w tym przypadku Urzędem Morskim w Słupsku. Nadzór w porcie Ustka nad realizacją planu gospodarowania odpadami ze statków sprawuje inspektor ochrony środowiska Kapitanatu Portu w Ustce. Do jego obowiązków należą: • nadzór i kontrola nad realizacją planu gospodarowania odpadami ze statków; • egzekwowanie od statków zdawania odpadów z tych jednostek do urządzeń odbiorczych w porcie; • prowadzenie ewidencji zdanych do urządzeń odbiorczych ilości i rodzajów odpadów ze statków; • współpraca z jednostką straży pożarnej w Ustce, Brzegową Stacją Ratowniczą i innymi podmiotami w wypadku zaistnienia rozlewu wód zaolejonych. Infrastrukturę zagospodarowania odpadów w porcie Ustka przedstawia rysunek 22.1. Rysunek 22.1. Infrastruktura zagospodarowania odpadów w porcie Ustka Figure 22.1. Infrastructure of waste management in Ustka port Źródło: Urząd Morski w Słupsku. W porcie prowadzi się ewidencję ilości zdanych wód zaolejonych oraz śmieci. Kierownik jednostki podaje Inspektorowi Ochrony Środowiska Morskiego (IOŚM) ilości i rodzaje zdanych odpadów do portowych urządzeń odbiorczych, natomiast firma „EKO-RES” odbiera wody zaolejone ze zbiorników usytuowanych w budynku – 414 – firmy na Nabrzeżu Władysławowskim. „EKO-RES” jest zobowiązany do ewidencjonowania ilości odebranych wód zaolejonych, przekazania dokumentów potwierdzających zdanie wód zaolejonych oraz sprawozdań kwartalnych i rocznych do IOŚM w Ustce. Ewidencja śmieci prowadzona jest na bazie miesięcznych rozliczeń faktur z firmą odbierającą śmieci z portu. *** W opublikowanym ostatnio przez Główny Urząd Statystyczny Roczniku statystycznym gospodarki morskiej, wskazano, że gospodarka morska staje się coraz bardziej zaniedbanym segmentem gospodarki narodowej, co potwierdzają dane dotyczące obrotów portów morskich. Polskie porty mają tylko 43,9 km nabrzeży nadających się do eksploatacji, w tym 15,7 km posiada port szczeciński – relatywnie słabo wykorzystany. Pozostałe porty, prócz Gdańska, Gdyni i Szczecina, wymagają pogłębienia nabrzeża powyżej 10,9 metrów głębokości, by mogły przyjmować statki o większej wyporności. Dotyczy to Świnoujścia, Polic, Darłowa, Elbląga, Kołobrzegu, Stepnicy, Ustki i Władysławowa. W międzynarodowym ruchu pasażerów w portach polskich zdecydowanie dominują wyjazdy i przyjazdy do Szwecji (76,7% w 2008 roku). Mniejszą rolę odgrywają wyjazdy i przyjazdy do Niemiec i Danii, a minimalną do pozostałych krajów bałtyckich. W obsłudze tego ruchu dominuje Świnoujście. Ustka nie zajmuje znaczącego miejsca. Zanieczyszczenia mórz ze swej natury mają skutki transgraniczne. W związku z zasadą pomocniczości, działanie na poziomie wspólnotowym jest najbardziej efektywnym sposobem zapewnienia wspólnych norm środowiskowych dla statków oraz portów w całej Wspólnocie. Celem poprawy zapobiegania zanieczyszczeniom oraz unikania możliwości zakłócania konkurencji, wymagania w dziedzinie ochrony środowiska powinny mieć zastosowanie w odniesieniu do wszystkich statków, niezależnie od bandery pod jaką pływają, a odpowiednie urządzenia do odbioru odpadów powinny być dostępne we wszystkich portach Unii Europejskiej. W zakresie wymagań stawianych portom morskim w odniesieniu do odbioru zanieczyszczeń ze statków, poziom ich realizacji wydaje się satysfakcjonujący. Choć wielkości odbieranych odpadów cechują się tendencją spadkową, to jednak relatywnie zmniejsza się negatywne oddziaływanie jednostek na środowisko morskie. – 415 – BIBLIOGRAFIA Adamiak J., i in., Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym. Problemy teorii i praktyki, Wyd. Dom Organizatora TNOiK, Toruń 2001. Adamowicz M., Dresler E., Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich na przykładzie wybranych gmin województwa lubelskiego, Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej nr 540, Wyd. AR, Wrocław 2006. Aktouf O., The False Expectations of Michael Porter’s Strategic Management Framework, „Revista Gestão e Planejamento” 2005 No. 11. Analiza Frost & Sullivan, Regulacje prawne w zakresie odnawialnych źródeł energii w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, dostęp: www.frost.com. Analiza i ocena możliwości stosowania w polskich warunkach kryteriów środowiskowych w zamówieniach publicznych, IETU, Katowice 2005. Analiza społecznych kosztów – korzyści będących następstwem proponowanych form zagospodarowania terenu, dostęp: www.rewitalizacja.zabytki.lodz.pl. Andreasson-Gren I. M., Economy and Law-Environmental Protection in the Baltic Region, Uppsala Pub. House, Uppsala 1997. Assessment and Decision Making for Sustainable Transport, European Conference of Ministers of Transportation – ECMT, OECD, Paris 2004. Badinger H., Müller W., Tondl G., Regional convergence in the European Union (1985–1999) a spatial dynamic panel analysis, „IEF Working Paper” 2002 No. 47. Baranzini A., Bourgenignou F., Is Sustainable Growth Optimal?, „International Tax and Finance” Vol. 2. Barber B. R., Dżihad kontra McŚwiat, Muza S.A., Warszawa 2007. – 416 – Barroso J. M., Słowo wstępne w: Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Komunikat Komisji Europejskiej, KOM(2010) 2020 wersja ostateczna. Bąk M., Pawłowska B., Koncepcje rozwoju transportu drogowego wobec wyzwań XXI, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego nr 33, Wyd. UG, Gdańsk 2006. Bąkowski T., Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz, Wyd. Zakamycze, Kraków 2004. BEFS, Bioenergy and Food Security. The BEFS Analytical Framework, FAO, Rome 2010. Beltratti A., Chichilnisky G., Heal G., Sustainable Growth and the Green Golden Rule, in: The Economics of Sustainable Development, I. Goldin, A. Winters, Cambridge University Press, Cambridge 1995. Berbeka T., Oddziaływanie instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej na realizację celu produkcyjno-ekonomicznego rozwoju zrównoważonego w gospodarstwach konwencjonalnych na Dolnym Śląsku, w: Rozwój zrównoważony rolnictwa i obszarów wiejskich na Dolnym Śląsku, Wyd. IRWiR PAN, Warszawa 2010. Biegelesein L.W., Wstęp do nauki ekonomii społecznej, Wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 1937. Bielicki T., O organizacji społecznej i ekologii hominidów plejstoceńskich, w: Ekologia człowieka. Historia i współczesność, red. B. Kuźnicka, Instytut Historii Nauki PAN, Warszawa 1995. Bieszczady: potencjał wydobywczy ropy naftowej, „Inwestycje.pl”, dostęp: www.inwestycje.pl. Bochenek M., Problem racjonalności w polskiej myśli ekonomicznej, Wyd. Key Text, Warszawa 1999. Bojarski W., Bezpieczeństwo energetyczne, w: Wokół Energetyki, czerwiec 2004, dostęp: www.cire.pl. Borys T., Analiza istniejących danych statystycznych pod kontem ich użyteczności dla określenia poziomu zrównoważonego transportu wraz z propozycją ich rozszerzenia, Raport z realizacji pracy badawczej, Ministerstwo Infrastruktury, Jelenia Góra-Warszawa 2008. Borys T., Pomiar zrównoważonego rozwoju transportu, w: Ekologiczne problemy zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, B. Dobrzyńska, Wyd. WSE, Białystok 2009. Borys T., Wskaźniki zrównoważonego i trwałego rozwoju na lokalnym poziomie zarządzania, w: Aplikacyjne aspekty trwałego rozwoju, red. G. Dobrzański, Wyd. PB, Białystok 2002. Borys T., Zaprojektowanie i przetestowanie ram metodologicznych oraz procedury samooceny gmin na podstawie wskaźników zrównoważonego rozwoju, Raport dla ZMP, Jelenia Góra – Poznań 2008. Budzyński W., Bielski S., Surowce energetyczne pochodzenia rolniczego, cz. 2, Biomasa jako paliwo stałe (artykuł przeglądowy), „Acta Sci. Pol. Agricultura” 2004 nr 3(2). Bukowski Z., Pojęcie zrównoważonego rozwoju w prawie międzynarodowym, unijnym i polskim, w: Regionalne strategie rozwoju zrównoważonego, Białystok 2004. Bukowski Z., Pojęcie zrównoważonego rozwoju w prawie międzynarodowym, w: Księga pamiątkowa Profesora Ryszarda Paczuskiego, Bydgoszcz-Toruń 2004. Bukowski Z., Pojęcie zrównoważonego rozwoju w prawie polskim, w: Zrównoważony rozwój. Od utopii do praw człowieka, red. A. Papuziński, Wyd. Branta, Bydgoszcz 2005. Bukowski Z., Zrównoważony rozwój w systemie prawa, Wyd. TNOiK, Toruń 2009. – 417 – Butler L., Neuhoff K., Comparison of Feed in Tariff, Quota and Auction Mechanisms to Support Wind Power Development, University of Cambridge, Department of Applied Economics, CMI Working Paper, Cambridge 2004. BWE (German Wind Energy Association), Minimum price system compared with the quota model – which system is more efficient, 2005. Cały Szczecin bez prądu, „Serwis Głosu Koszalińskiego”, dostęp: www.gk.24.pl. Churski P., Czynniki rozwoju regionalnego w świetle koncepcji teoretycznych, WSHE, UAM, Włocławek-Poznań 2005, dostęp: www.staff.amu.edu.pl. Churski P., Rozwój regionalny w warunkach transformacji gospodarczej i integracji europejskiej. w: Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, red. S. Ciok, D. Ilnicki, „Regionalny Wymiar Integracji Europejskiej” t. 8/1, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2004 Ciechanowicz-McLean J., Zasada zrównoważonego rozwoju w europejskim i polskim prawie ochrony środowiska, w: Unia Europejska w dobie reform, red. C. Mik, Toruń 2004. Ciechanowicz-McLean J., Bojar-Fijałkowski T., Solidarność energetyczna Unii Europejskiej, w: Solidarność jako zasada działania Unii Europejskiej, red. C. Miki, Wyd. TNOiK, Toruń, 2009. Citygroup, Equity Strategy. Plutonomy: Buying luxury, Explaining global imbalances, October 16, 2005. Clint Witchalls, Biology Nobelist: Natural selection will destroy us, “New Scientist” 2011, No. 2801. Commission of the European Communities, 20 20 by 2020 Europe's climate change opportunity, COM(2008) 30. Commission of the European Communities, On the Community law applicable to public procurement and the possibilities for integrating social considerations into public procurement, COM(2001) 566 final. Commission of the European Communities, White Paper: Roadmap to a Single European Transport Area – Towards a competitive and resource efficient transport system, COM(2011) 144 final. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: Towards a European road safety area: policy orientations on road safety 2011–2020, KOM(2010) 389 final. Cordonier Segger M. C., Khalfan A., Sustainable Development Law. Principles, Practices & Prospects, Oxford 2004 Daly H. E., Sustainable Development From Concept and Theory to Operational Principles, in: Resources, Environment and Population, eds. K. Davis, M. S. Bernatam, Oxford University Press, New York 1990. Dasgupta P., Optimal Development and the Idea of Net National Product, in: The Economics of Sustainable Development, eds. I. Goldin, A. Winters, Cambridge University Press, Cambridge 1995. de Duve Ch., Genetics of original sin, Yale University Press 2011. Decision No 1600/2002/EC of the European Parliament and of the Council of 22 July 2002 laying down the Sixth Community Environment Action Programme, “Official Journal of the European Communities”, L. 242. Denisiuk W., Słoma – potencjał masy i energii, „Inżynieria Rolnicza” 2008 nr 2(100). Dobija D., Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Wyd. WSzPiZ im. L. Koźmińskiego, Warszawa 2003. – 418 – Domański S. R., Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1993. Duda A. S., Interes prawny w polskim prawie administracyjnym, Wyd. C. H. Beck, Warszawa 2008. Dyrektywa 2000/59/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 listopada 2000 r. w sprawie urządzeń portowych do przyjmowania odpadów ze statków i pozostałości ładunku (Dz. U. WE L 332/81). Dyrektywa 2009/28/WE z 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania energii ze źródeł odnawianych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywę 2001/77/WE oraz 2003/30/WE (Dz. U. UE L 140/16). Dyrektywa 2009/33/WE w sprawie promowania ekologicznie czystych i energooszczędnych pojazdów transportu drogowego i dyrektywa 2010/31/WE w sprawie charakterystyki energetycznej budynków. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r., dostęp: www.cire.pl. Dziawgo D., Idea zrównoważonego rozwoju w relacjach inwestorskich, w: Funkcjonowanie przedsiębiorstw w warunkach zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy, red. E. Sidorczyk-Pietraszko, Wyd. WSE, Białystok 2009. E. Mączyńska, Społeczna gospodarka rynkowa. Kontrowersje i nieporozumienia, w: Ład gospodarczy jako efekt działalności państwa w społecznej gospodarce rynkowej, PTE, Warszawa 2005. Eco-innovation: when business meets the environment, accessed: ec.europa.eu. Ekins P., Economic Growth and Environmental Sustainability. The Prospects for Green Growth, Routledge, London 2000. Ekologia, dostęp: www.ps2012.pl. Ekstanowicz B., Malinowski M. J., Polityka strukturalna Unii Europejskiej, Wyd. A. Marszałek, Toruń 2010. Elliot D., Feed-in or quota? Is REFIT better than the RO?, „Refocus” 2005 No.6. Energia ze źródeł odnawialnych w 2009 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2010. Energy infrastructure. Priorities for 2020 and beyond, Directorate General for Energy, Luxembourg 2011. Energy, transport and environment indicators, Eurostat, Luxembourg 2010. ERENE, Europejska Wspólnota Energii Odnawialnej, Studium wykonalności, dostęp: www. erene.org. EU energy and transport in figures, European Commission, Statistical Pocketbook, European Union, 2010. EU energy policy, Background for European Council 4.02.2011, Press Release, European Union. Eurepean Commision, White paper. Roadmap to a Single European Transport Area – Towards a competitive and resource efficient transport system, KOM/2011/144 final. Europe’s Energy Portal, accessed: www.energy.eu. European Commission, Eurostat statistical books, Sustainable development in the European Union 2009 – monitoring report of the EU sustainable development strategy, Belgium 2009. Eurostat, Energy Transport and Environment Indicators, Bruksela 2010. Fedak Z., Sprawozdanie z działalności. Zamknięcie roku 2008, „Rachunkowość” 2008. – 419 – Fiedor B., Przyczynek do ekonomicznej teorii zanieczyszczenia i ochrony środowiska, PAN, Wrocław 1990. Florida R., The Learning Region, in: Regional Innovation, Knowledge and Global Change, ed. Z. J. Acs, Pinter, New York 2000. Gabbard A., Coal Combustion: Nuclear Resource or Danger, „Oakridge National Laboratory Review” 1993 Vol. 23 No 3/4, accessed: www.mindfully.org. Gallois L., Pour une nouvelle ambition industrielle française et européenne, „Problèmes Economiques” 2010 No. 3007. Gawłowski S., Listowska-Gawłowska R., Piecuch T., Bezpieczeństwo energetyczne kraju, Politechnika Koszalińska, Koszalin 2010 Geblewicz E., Co znaczy „postępować racjonalnie”?, „Prakseologia” 1975 nr 2. Gnatowska R., Charakterystyka polskiego systemu certyfikacji pochodzenia energii elektrycznej, „Polityka Energetyczna” 2010 t. 13, z. 2. Golinowska M., Realizacja celu produkcyjno-ekologicznego rozwoju zrównoważonego w gospodarstwach ekologicznych Dolnego Śląska, Rozwój zrównoważony rolnictwa i obszarów wiejskich na Dolnym Śląsku, Wyd. IRWiR PAN, Warszawa 2010. Gończ E., et al. Increasing the Rate of Sustainable Change: A Call for a Redefinition of the Concept and the Model for its Implementation, “Journal of Cleaner Production” 2007 No. 15, p. 525–537. Grajmy w zielone, dostęp: www.2012.org.pl. Gruszecki K., Ustawa o ochronie przyrody. Komentarz, Wyd. Zakamycze, Kraków 2005. Grzelakowski A. S., Polityka transportowa UE na II dekadę XXI w. wobec nowych wyzwań rozwoju transportu, „Logistyka” 2010 nr 1. Guidelines for Member States to set up Action Plans on Green Public Procurement, European Commission. Gwiazdowski R., Tu wcale nie chodzi o klimat, „Gość Niedzielny” 2011 nr 4. Haliżak E., Strategia lizbońska – globalna strategia poprawy konkurencyjności gospodarczej Unii Europejskiej, w: Globalizacja a stosunki międzynarodowe, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, J. Symonides. Oficyna Wyd. Branta, Bydgoszcz-Warszawa 2004. Heffner K., Klemens B., Funkcjonowanie inicjatyw klastrowych jako czynnik rozwoju przedsiębiorczości w regionie, w: Współczesne problemy polityki ekonomicznej, red. S. Korenik, Z. Przybyła, Wyd. AE, Jelenia Góra 2008. Hübner D., Praca na rzecz regionów. Polityka regionalna UE na lata 2007–2013, Dyrekcja Generalna do spraw Polityki Regionalnej, Bruksela 2008. Indycators of Sustainable Development: Methodology Sheets, Departament for Policy Coordination and Sustainable Development, Background Paper No. 15, United Nations, New York 1996. Innowacyjna Polska w Europie 2020. Szanse i zagrożenia trwałego rozwoju, red. U. Płowiec, PWE, Warszawa 2010. International Energy Agency, World energy outlook 2010, Paris 2010. Jackson J.O., Unending Nightmare, „Time”1996, 6 May. Janikowski R., Tereny poprzemysłowe a trwały i zrównoważony rozwój, dostęp: www.ietu. katowice.pl. Jankowski B., Klimat nam zaszkodzi, „Gość Niedzielny” 2011 nr 18. – 420 – Jankowski B., Wkrótce prąd w Polsce będzie należał do najdroższych w Europie, „Gazeta Prawna” 2009, 22 stycznia. Jaśkowski J., Luki i niedomówienia, „Nowy Medyk” 1988, 16 grudnia. Jonas H., Technika, etyka, a sztuka biogenetyczna. Refleksja nad nowa rolą twórczą człowieka, „Communio” 1994 nr 6. Jonas H., The Imperative of Responsibility. In Search of an Ethics for the Technological Age, The University of Chicago Press, Chicago-London 1984. Jóźwiak Z., Potencjalne możliwości odbioru zanieczyszczeń ze statków w portach polskich; dostęp: www.portalmorski.pl. Jóźwiak Z., Rola autostrad morskich w ochronie środowiska, w: Program UE – „Autostrady morskie” szansą dla rozwoju potoków ładunkowych pomiędzy morzem bałtyckim a północnym, red. K. Chwiesiuk, KREOS, Szczecin 2006. Jóźwiak Z., Rola portu szczecińskiego w ochronie środowiska, zasoby internetowe: dostęp: www.portalmorski.pl. Kachel-Jakubowska M., Szpryngiel M., Analiza perspektyw wytwarzania biopaliw płynnych w Polsce, „Inżynieria Rolnicza” 2009 nr 8(117). Kamela-Sowińska A., Rachunkowość na zakręcie, „Rachunkowość” 2007 nr 5. Kaplan R. S., Horton D.P., Strategiczna karta wyników. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002. Kasprowicz S., Cechy rolnictwa zrównoważonego, w: Koncepcja badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym, red. J. Zegar, Program Wieloletni, Raport nr 11, Warszawa 2005. Katalog zielonych zasad, dostęp: www.prezydencjaue.gov.pl. Kenig-Witkowska M., Koncepcja „sustainable development” w prawie międzynarodowym, „Państwo i Prawo” 1998 nr 8. Kędzior Z., Badania rynku, metody zastosowania, PWE, Warszawa 2005. King A., Dalekie horyzonty ekologii. Wykład wygłoszony na inauguracji Katedry Filozofii Ekologicznej w dniu 13 marca 1992 r., Wyd. Politechniki Łódzkiej, Łódź 1992. Kistowski M., Koncepcja ekorozwoju profesora Stefana Kozłowskiego, w: Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok 2009. Klimek H., Strategia rozwoju polskich portów morskich, w: Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość, Wyd. GWSH, Gdańsk 2008. Klugmann-Radziemska E., Odnawialne źródła energii. Przykłady obliczeniowe, Wyd. Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2006. Klusek T., Wyłączanie gruntów z produkcji rolnej i leśnej – skala, kierunki i dylematy, w: Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2007. Komisja Wspólnot Europejskich, Analiza możliwości zwiększenia celu 20%-owej redukcji emisji gazów cieplarnianych oraz ocena ryzyka ucieczki emisji, KOM(2010) 265 wersja ostateczna. Komisja Wspólnot Europejskich, Efektywność energetyczna: realizacja celu 20 procent, KOM(2008) 772 wersja ostateczna. Komisja Wspólnot Europejskich, Plan działania na rzecz racjonalizacji zużycia energii: sposoby wykorzystania potencjału, KOM(2006) 545 wersja ostateczna. Komisja Wspólnot Europejskich, Ekologiczny transport, KOM(2008) 433. – 421 – Komisja Wspólnot Europejskich, Energia 2020. Strategia na rzecz konkurencyjnego, zrównoważonego i bezpiecznego sektora energetycznego, KOM(2010) 639 wersja ostateczna. Komisja Wspólnot Europejskich, EUROPA 2020, Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, KOM(2010) 2020. Komisja Wspólnot Europejskich, Europa efektywnie korzystająca z zasobów – inicjatywa przewodnia strategii „Europa 2020”, KOM(2011) 21. Komisja Wspólnot Europejskich, Europejska Polityka Energetyczna, KOM (2007) 1 wersja ostateczna. Komisja Wspólnot Europejskich, Europejska polityka transportowa na 2010: czas na decyzję, KOM(2001) 370. Komisja Wspólnot Europejskich, Odnowiona agenda społeczna: możliwości, dostęp i solidarność w Europie XXI wieku, KOM(2008) 412. Komisja Wspólnot Europejskich, Ograniczenie globalnego ocieplenia do 2°C w perspektywie roku 2020 i dalszej, KOM (2007) 2 wersja ostateczna. Komisja Wspólnot Europejskich, Plan działania prowadzący do przejścia na konkurencyjną gospodarkę niskoemisyjną do 2050 roku, KOM(2011) 112. Komisja Wspólnot Europejskich, Plan na rzecz efektywności energetycznej z 2011 roku, KOM(2011) 109 wersja ostateczna. Komisja Wspólnot Europejskich, Przyszły rozwój wspólnej polityki transportowej, KOM(92) 494. Komisja Wspólnot Europejskich, Realizacja potrzeb społecznych w starzejącym się społeczeństwie, Komisja Europejska, raport demograficzny 2008, SEC(2008) 2911. Komisja Wspólnot Europejskich, Sieci transeuropejskie: W kierunku podejścia zintegrowanego, KOM(2007) 135. Komisja Wspólnot Europejskich, Utrzymać Europę w ruchu – zrównoważona mobilność dla naszego kontynentu. Przegląd średniookresowy Białej Księgi Komisji Europejskiej dotyczącej transportu z 2001 roku, KOM(2006) 314. Komisja Wspólnot Europejskich, Wyjść poza PKB. Pomiar postępu w zmieniającym się świecie, KOM(2009) 433. Komisja Wspólnot Europejskich, Zielona księga. Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii, KOM(2006) 105 wersja ostateczna. Komisja Wspólnot Europejskich, Zielona Księga. W kierunku kultury mobilności w mieście, KOM(2007) 551. Komisja Wspólnot Europejskich, Zrównoważona przyszłość transportu: w kierunku zintegrowanego, zaawansowanego technologicznie i przyjaznego użytkownikowi systemu, KOM(2009) 279. Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego, Utrzymać Europę w ruchu – zrównoważona mobilność dla kontynentu. Przegląd średniookresowy Białej Księgi Komisji Europejskiej dotyczącej transportu z 2001 roku, KOM(2006) 314, wersja ostateczna. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: Plan działania prowadzący do przejścia na konkurencyjną gospodarkę niskoemisyjną do 2050 r., KOM(2011) 112 wersja ostateczna. – 422 – Komunikat Komisji Europejskiej, Zintegrowana polityka przemysłowa w erze globalizacji – Konkurencyjność i zrównoważony rozwój na pierwszym planie, KOM(2010) 614. Komunikat Komisji Zrównoważona przyszłość transportu: w kierunku zintegrowanego, zaawansowanego technologicznie i przyjaznego użytkownikowi systemu, KOM(2009) 279 wersja ostateczna. Koncepcja zrównoważonego rozwoju w prawie wspólnotowym i w polskiej rzeczywistości, „Przegląd Prawa Europejskiego” 2000 nr 2. Konkluzje Rady Europejskiej z dnia 4 lutego 2011 r., EUCO 2/1/2011 REV 1. Konwencja Helsińska z 9 kwietnia 1992 r. o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego. Korcelli P., i in., Ekspercki projekt Koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju do roku 2033. Studia t. 128, PAN, KPZK, Warszawa 2010. Kornik S., Region ekonomiczny w nowych realiach społeczno gospodarczych, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2011. Kostur A., Koncepcja i analiza modeli sprawozdawczych rachunkowości, Wyd. AE, Katowice 2001. Kośmicki E., Zrównoważony rozwój w warunkach globalizacji gospodarki, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok – Poznań 2010. Kozłowski S., Ekorozwój, Wyzwanie XXI wieku, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002. Kozmana M., Nasze drogie środowisko, „Rzeczpospolita” 2008, 26 kwietnia, dostęp www.rp.pl. Krajowa strategia rozwoju regionalnego 2010–2020: regiony, miasta, obszary wiejskie, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 13 lipca 2010. Krajowy plan działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych na lata 2010– –2012, Urząd Zamówień Publicznych, Warszawa 2010. Krasowicz S., Cechy rolnictwa zrównoważonego w: Koncepcja badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym, Wyd. IERiGZ, Warszawa 2005. Kubiak K., Wpływ elektrowni wodnych na Gwdzie na reżim hydrologiczny rzeki, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Geografia 39, z. 103, Toruń 1999. Kucowski J., Laudyn D., Przekwas M., Energetyka a ochrona środowiska, Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa 1993. Kupczyk A., Wójcik A., Majkowska M., Wybrane problemy rozwoju sektora biogazu rolniczego w Polsce, w: Odnawialne źródła energii w świetle globalnego kryzysu energetycznego. Wybrane problemy, red. F. Kraniec, Wyd. Difin, Warszawa 2010. Kutkowska B., i in., Diagnoza stanu i kierunki rozwoju rolnictwa na Dolnym Śląsku, Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych, Wrocław 2007. Kutkowska B., Regionalne wykorzystanie instrumentów wsparcia rolnictwa i obszarów miejskich z uwzględnieniem ich zrównoważonego rozwoju, Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie, Polityki Europejskie, „Finanse i Marketing” 2009 nr 1/50. Kutkowska B., Wykorzystanie instrumentów Wspólnej polityki rolnej przez rolników gospodarujących na terenach o wysokich walorach przyrodniczych, Rozwój zrównoważony rolnictwa i obszarów wiejskich na Dolnym Śląsku, Wyd. IRWiR PAN, Warszawa 2010. Kutkowska B., Znaczenie agroturystyki w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich, Rozwój zrównoważony rolnictwa i obszarów wiejskich na Dolnym Śląsku, Wyd. IRWiR PAN, Warszawa 2010. Kwestie społeczne w zakupach – Przewodnik dotyczący uwzględniania kwestii społecznych w zamówieniach publicznych, Komisja Europejska, Luksemburg 2011. – 423 – London 2012. Sustainability guidelines – corporate and public events. Event, accessed: www.london2012.com. London 2012. Sustainability Plan: Towards a One Planet, accessed: www.london2012.com. London Organising Committee of the Olympic Games and Paralympic Games. Source, accessed: www.london2012.com. Lorek E., Rozwój zrównoważonej energetyki w wymiarze międzynarodowym, europejskim i krajowym, w: Teoria i praktyka zrównoważonego rozwoju, red. A. Graczyk, Wyd. AE, Wrocław 2007. Lucas R. E., Why doesn’t capital flow from rich to poor countries?, „The American Economic Review” 1990, Vol. 80 No. 2. Lucas R. Jr., On the Mechanics of Economic Development, “Journal of Monetary Economics” 1988 No. 22(1). Ludność i warunki życia, Eurostat, „Statystyki w Skrócie” 2008 nr 72. Ładysz J., Polityka strukturalna Polski i Unii Europejskiej, PWE, Warszawa 2008. Łaźniewska E., Górecki T., Procesy konwergencji i dywergencji. Wykorzystanie wybranych modeli w analizach regionalnych, w: Spójność społeczna, gospodarcza i terytorialna w polityce Unii Europejskiej, Wyd. AE, Wrocław 2006. Łuczka-Bakuła W., W kierunku rolnictwa zrównoważonego – od programów rolnośrodowiskowych do cross-compliance, Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej nr 540, Wyd. AR, Wrocław 2006. M. Bujnowski, Reforma polityki spójności UE zaproponowana w trzecim raporcie kohezyjnym, „Wspólnoty Europejskie” 2004 nr 3(149). Marczak H., Aspekty energetycznego wykorzystania biogazu z odpadów na przykładzie województwa lubuskiego, „Inżynieria Ekologiczna” 2009 nr 21. Mechanizmy wspierania rozwoju energetyki ze źródeł odnawialnych, dostęp: www.euractiv.pl. Meinhold B., World’s Largest Solar Project Planned for Saharan Desert, accessed: www. inhabitat.com. Metody oceny rozwoju regionalnego, red. D. Strahl, Wyd. AE, Wrocław 2006. Miechniej M., Europa w spójnym systemie transportowym, dostęp: www.kza.krakow.pl. Międzynarodowe i porównawczo-prawne problemy „zrównoważonego rozwoju” – w związku z najnowszym ustawodawstwem ochrony środowiska i jego wdrażaniem w Polsce, w: Zasada zrównoważonego rozwoju w prawie i praktyce ochrony środowiska, red. K. Równy, J. Jabłoński, Wyd. PWSBiA, Warszawa 2002. Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej 2004, International Accounting Standards Committe, Londyn 2004. Mikulski Z., Gospodarka wodna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998. Mobility 2030: meeting the challenges to sustainability. The Sustainability Mobility Project, WBCSD, Final report 2004. Możliwości wykorzystania energii odnawialnej w Polsce do roku 2020”, IEO, Warszawa 2007. Muras M., Polityka UE i Polski w sprawie promocji odnawialnych źródeł energii – różne rozwiązania, wspólny cel, w: Polska polityka energetyczna – wczoraj, dziś, jutro, Wyd. URE, Warszawa 2010. Najar S., Problemy związane z finansowaniem transportu w Polsce, Ministerstwo Infrastruktury, dostęp: www.ippp.pl. Narodowy Plan Rozwoju 2007–2013, dostęp: www.npr.gov.pl. – 424 – New Details on Japan Nuclear Accident, „Science Daily” 1999, 6 December, accessed: www. sciencedaily.com. Nowe partnerstwo dla spójności; konwergencja, konkurencyjność, współpraca. Trzeci raport na temat spójności gospodarczej i społecznej, Komisja Europejska, Luksemburg 2004. O’Riordan T., Cameron J., Interpreting the Precautionary Principle, Earthscan Publ. Ltd., London 1994. Обуховский, К. Галактика потребностей. Психология влечения человека / пер. с польск. С.Э. Карпенка. – СПб.: Речь. – 2003. Obszary badań nad trwałym i zrównoważonym rozwojem, red. B. Poskrobko, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2007. Obwieszczenie Ministra Gospodarki z 21 grudnia 2009 r. w sprawie polityki energetycznej państwa do 2030 (M.P. 2010 nr 2 poz. 11). Odpowiedzialność społeczna, dostęp: www.2012.org.pl. Olejniczak K., Apetyt na grona? Koncepcja gron oraz koncepcje bliskoznaczne w teorii i praktyce rozwoju regionalnego, „Studia Regionalne i Lokalne” 2003 nr 2(12). Olympic Delivery Authority. Procurement Policy, accessed: www.london2012.com. Olympic Delivery Authority. Sustainable Development Strategy, accessed: www.london2012. com. OPTRES, Assessment and optimization of renewable energy support schemes in the European electricity market – Final Report, 2007. Portal Projekt Społeczny 2012 – Nie wszystko złoto co się świeci: o tym jak projekt igrzysk olimpijskich 2012 roku prowadzi do wyprzedaży wschodniego Londynu oraz dziesięciopunktowy plan stworzenia bardziej pozytywnego lokalnego dziedzictwa, Raport New Economic Foundation (NEF) i Community Links, przetłumaczony w ramach Projektu Społecznego 2012, accessed: www.ps2012.pl. Parteka T., Profesor Jerzy Kołodziejski jako prekursor wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju w: Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok 2009. Pawłowska B., Modern Environmental Management in Transport, in: Innovative Perspective of Transport and Logistics, ed. J. Burnewicz, UG Publ., Gdańsk 2009. Pawłowski A., How Many Dimensions Does Sustainable Development Have?, „Sustainable Development” 2008 Vol. 16 No. 2. Pawłowski A., Rozwój zrównoważony, idea, filozofia, praktyka, Monografie Komitetu Inżynierii Środowiska PAN, t. 51, Komitet Inżynierii Środowiska, Lublin 2008. Pawłowski A., Sustainable Development as a Civilizational Revolution. Multidisciplinary Approach to the Challenges of the 21st Century, CRC Press, Oxon 2011. Pearce D., Barbier E., Markandya A., Sustainable Development: Economics and Environment in The Third World, Edward Elgar Publ., Aldershot 1990 Perspektywy demograficzne na świecie. Przegląd z 2008 roku, Wydział do spraw Ludności ONZ 2009. Perspektywy urbanizacji na świecie. Przegląd z 2007 roku, Wydział do spraw Ludności ONZ 2008. Piocha S., Gospodarka morska. Ekonomiczne prawidłowości funkcjonowania i rozwoju, Wyd. WSI, Koszalin 1996. Piontek B., Koncepcja rozwoju zrównoważonego i trwałego Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002. – 425 – Piontek B., Współczesne uwarunkowania rozwoju społeczno-gospodarczego, Wyd. Hyla, Bytom 2006. Piontek F., Podstawy teorii rozwoju, w: Rozwój. Godność człowieka – gospodarowanie – poszanowanie przyrody, red. B. Piontek, PWE, Warszawa 2007. Piotrowska K., Projekty i prace badawczo – rozwojowe a sprawozdanie finansowe, praca doktorska, Wrocław 2005. Pocztowski A., Międzynarodowe zarządzanie zasobami ludzkimi, Wyd. Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004. Podstawy ekonomii, red. R. Milewski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998. Polityka ekologiczna państwa w latach 2009–2012 z perspektywą do roku 2016, dostęp: www.mos.gov.pl. Polityka regionalna w UE: bilans w połowie drogi, dostęp: www.euractiv.pl. Polityka transportowa Polski na lata 2006–2025, Ministerstwo Infrastruktury, Warszawa 27 czerwca 2005. Polska infrastruktura transportowa w budowie-stan na 16.12.2010, Ministerstwo Infrastruktury, dostęp: www.dobralogistyka.pl. Polska może mieć złoża gazu nawet na 200 lat, „Newsweek”, dostęp: www.newsweek.pl. Polska. Dokument dotyczący polityki transportowej. W kierunku zrównoważonego rozwoju transportu lądowego, Europa i Azja Centralna, The World Bank, Report nr 59715_PL, luty 2011. Poroku Council conclusions on Energy 2020: A Strategy for competitive, sustainable and secure energy, 3072nd Transport, Telecommunications and Energy (Energy) Council meeting – Brussels, 28 February 2011, Press: 35 PR CO 10 No. 6950/11. Portal Globe Europe, access:www.globe-europe.org. Portal Vortex Hydroenergy, dostęp www.vortexhydroenergy.com. Porter M. E., The Competitive Advantage of Nations, Free Press, New York 1990 Prawo międzynarodowe i rozwój zrównoważony, „Prawo i Środowisko” 2000 nr 3. Problem państwowego sterowania wdrażaniem zasady „zrównoważonego rozwoju” w Polsce, w: Zasada zrównoważonego rozwoju w prawie i praktyce ochrony środowiska, red. K. Równy, J. Jabłoński, Wyd. PWSBiA, Warszawa 2002. Procurement Policy, Olympic Delivery Authority, London 2007. Prognoza oddziaływania na środowisko Regionalnego Programu Operacyjnego województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2007–2013, Biuro Ekspertyz Ekologicznych EKOOPINIA, Urząd Marszałkowski, Toruń 2006. Prognoza zapotrzebowania na paliwa i energię do 2030 roku, załącznik 2 do Polityki energetycznej Polski do 2030 r., Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009. Program rozwoju turystyki dla województwa dolnośląskiego, Wyd. UM, Wrocław 2005. Projekty UE Podsumowanie 2010, dostęp: www.funduszestrukturalne.gov.pl. Protokół z Kioto do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (Dz. U. 05.203.1684). Przegląd strategii UE dotyczącej trwałego rozwoju (EU SDS) − Odnowiona strategia, Rada Unii Europejskiej, 10917/06/ENV 387. Przybyłowski A., Uwarunkowania rozwoju sieci infrastruktury transportu w Polsce, w: red. J. Januszewski, Prace Naukowe Wydziału Nawigacyjnegom, z. 25, Wyd. AM, Gdynia 2010. – 426 – Przybyłowski A., Współczesny europejski rynek transportowy, w: Współczesne przedsiębiorstwo portowe i żeglugowe, red. H. Salomonowicz, KREOS, Szczecin 2007. Przybyłowski A., Zintegrowane podejście do polityki rozwoju Unii Europejskiej – polityka spójności a polityka transportowa, w: Zintegrowane podejście do rozwoju. Rola polityki spójności, red. T. Grosse, A. Galek, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008. Puga D., European Regional Policies in the light of recent location theories, „Journal of Economic Geography” 2001 Vol. 18 No. 1 Pyć D., Prawo zrównoważonego rozwoju, Wyd. UG, Gdańsk 2006. Radecki W., Ustawa o lasach. Komentarz, Wyd. Difin, Warszawa 2006. Radzymińska T., Lizbona do poprawki, „Nowe Życie Gospodarcze” 2005 nr 4. Rakoczy B., Ograniczenie praw i wolności jednostki ze względu na ochronę środowiska w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Wyd. TNOiK, Toruń 2006. Rakoczy B., Zasada zrównoważonego rozwoju w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w: Wpływ idei zrównoważonego rozwoju na politykę państwa i regionów, t. 1. Problemy ogólnopaństwowe i sektorowe, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2009. Regionalny Program Operacyjny województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2007–2013, Urząd Marszałkowski, Toruń 2007. Регионы Республики Беларусь 2010: стат. сб./ Нац. стат. комитет РБ; ред. кол. В.И. Зиновский [и др.]. – Минск, 2009. Renewable Energy: Power for Sustainable Future, ed. G. Boyle, The Open University and Oxford University Press, Oxford 1996. Rocznik statystyczny gospodarki morskiej 2008, GUS, Warszawa 2010. Rocznik statystyczny leśnictwa 2009, GUS, Warszawa 2010. Rocznik statystyczny. Województwo dolnośląskie 2009, US, Wrocław 2010. Rogall H., Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2010. Roosevelt F. D., State of the Union Message to Congress, January 11, 1944. Dokument z FDR Presidential Library. Roszkowska-Mądra B., Wdrażanie zrównoważonego rozwoju na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), w: Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju, Wyd. WSE, Białystok 2007. Roszkowski A., Bioenergia – pola i lasy zastąpią węgiel, ropę i gaz?, „Inżynieria Rolnicza” 2009 nr 1(110). Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 14 sierpnia 2008 r. w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej (Dz. U. nr 156, poz. 969). Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 14 sierpnia 2008 r. w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia o umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źródle (Dz. U. nr 156, poz. 969). Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 23 lutego 2010 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku po- – 427 – twierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źródle energii (Dz. U. nr 34, poz. 182). Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 26 września 2007 r. w sprawie sposobu obliczania danych podanych we wniosku o wydanie świadectwa pochodzenia z kogeneracji oraz szczegółowego zakresu obowiązku uzyskania i przedstawienia do umorzenia tych świadectw, uiszczania opłaty zastępczej i obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w wysokosprawnej kogeneracji (Dz. U. nr 185, poz. 1314). Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 21 grudnia 2002 r. w sprawie portowych planów gospodarowania odpadami oraz pozostałościami ładunkowymi ze statków (Dz. U. nr 236, poz. 1989) Rozporządzenie ministra infrastruktury z dnia 12 marca 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. nr 56, poz. 461). Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 listopada 2008 r. w sprawie metodologii obliczania charakterystyki energetycznej budynku i lokalu mieszkalnego lub części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową oraz sposobu sporządzania i wzorów świadectw ich charakterystyki energetycznej (Dz. U. nr 201 poz. 1240). Rozporządzenie Rady (WE) 1698/2005 z 20 września 2005 r. (Dz. U. UE. L277/1 z 21.10.2005). Równy K., Koncepcja zrównoważonego rozwoju w prawie wspólnotowym i polskiej rzeczywistości, „Przegląd Prawa Europejskiego” 2000 nr 2. Równy K., Ku międzynarodowemu i porównawczemu prawu zrównoważonego rozwoju w ochronie środowiska, Wyd. WSZiP, Warszawa 2010. Ryden L., Migula P., Andersson M., Environmental Science, Uppsala Pub. House, Uppsala 2003. Саати, Т. Принятие решений. Метод анализа иерархий, перевод с англ. Р.Г. Вачнадзе / Т. Саати. – М.: Радио и связь, 1993. Sachs J., Poland’s Jump to the Market Economy, MIT, Cambridge 1994. Sadowski Z., Przedmowa do wydania drugiego, w: A. Smith Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007. Sasinowski H., Zrównoważony rozwój w polityce państwa, w: Ekologiczne problemy zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, B. Dobrzańska, Wyd. WSE, Białystok 2009. Schumpeter J. A., The Theory of Economic Development, Transaction Publishers, New Brunswick, New Jersey 2004. Sense and Sustainability. Smart thinking to restart European transport policy, T&E, Stichting Natuur en Milieu, Brussels 2004. Siejka K., Tańczuk M., Trinczek K., Koncepcja szacowania potencjału energetycznego biomasy na przykładzie wybranej gminy województwa opolskiego, „Inżynieria Rolnicza” 2008 nr 6(104). Siekierski J., Zrównoważony rozwój rolnictwa i wsi w świetle Narodowego Planu Rozwoju i Traktatu Akcesyjnego do Unii Europejskiej, w: Acta Agraria et Silvestria, Series Agraria, Sekcja Ekonomiczna, Vol. 60, Wyd. PAN, Kraków 2003. Smagacz J., Rola zmianowania w rolnictwie zrównoważonym, „Pamiętnik Puławski” 2000 t. 2, nr 120. Sobolewski M., Rozwój odnawialnych źródeł energii, INFOS, Biuro Analiz Sejmowych nr 2/72, Warszawa 2010. – 428 – Социальное положение и уровень жизни населения Республики Беларусь 2010: Стат. сб./ Нац. стат. ком. РБ; пред. ред. кол. Е.И. Кухаревич. – Минск, 2010. Soliński B., Rynkowe systemy wsparcia odnawialnych źródeł energii – porównanie systemu taryf gwarantowanych z systemem zielonych certyfikatów, „Polityka Energetyczna” 2008 t. 11, z. 2. Soliński B., System wsparcia odnawialnych źródeł energii w Polsce na tle systemów stosowanych w krajach Unii Europejskiej, w: Innowacyjno-efektywnościowe problemy teorii i praktyki zarządzania, red. P. Łebkowski, Wyd. AGH, Kraków 2008. Sommer J., Prawo a koncepcja zrównoważonego rozwoju, w: Zrównoważony rozwój. Od utopii do praw człowieka, red. A. Papuziński, Wyd. Branta, Bydgoszcz 2005. Sommer J., Unijne i krajowe uwarunkowania prawne kształtowania zrównoważonego rozwoju, w: Zrównoważony rozwój. Wybrane problemy teoretyczne i implementacja w świetle dokumentów Unii Europejskiej, red. B. Poskrobko, S. Kozłowski, Wyd. KCiS, Warszawa 2007. Stern N., Stern Review: The Economics of Climate Change, Cabinet Office – HM Treasury, London 2007. Stoczkiewicz M., Instrumenty prawne ochrony środowiska w prawie energetycznym, „Ochrona Środowiska. Przegląd” 2003 nr 1. Strategia rozwoju kraju 2007–2015 – dokument przyjęty przez Radę Ministrów 29 listopada 2006 roku, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa listopad 2006. Studia nad rozwojem Dolnego Śląska nr 5, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław 2001. Sulejewicz A., Analiza Społecznych Kosztów Korzyści: między ekonomia dobrobytu a planowaniem rozwoju, PWN, Warszawa 1991. Sustainable Development in National and International Law, eds. H. Ch. Bugge, Ch. Voigt, Europa Law Publ., Groningen 2008. Sustainable development in the European Union, 2009 monitoring report of the EU sustainable development strategy, Eurostat, European Commission, Luxembourg 2009. Śleszyński J., Wskaźniki trwałego rozwoju Unii Europejskiej, w: Zrównoważony rozwój i ochrona środowiska w gospodarce, red. D. Kiełczewski i B. Dobrzańska, Wyd. WSE, Białystok 2007. Środowisko Europy 2010. Stan i prognozy. Synteza, Europejska Agencja Środowiska, Kopenhaga 2010. Teoretyczne podstawy prawa ochrony przyrody, red. W. Radecki, Biuro Doradztwa Ekologicznego, Wrocław 2006. The Emerging Principle of „Sustainable Development” in International Law, in: World Jurist Conference: Status of Foreigners and Global Problems of Immigration. Legal Problems of Environmental Protection, ed. T. Koźluk, Warsow 2001. The National Sustainable Public Procurement Programme, accessed: www.sd.defra.gov.uk. The Need For Change, the Legacy of TMI: Report of the President’s Commission on the Accident at Three Miles Island, The Commission on the Accident, Waszyngton 1979. Transport at a crossroads, EEA Report no 3/2009, TERM 2008: Indicators tracking transport and environment in the European Union. Transport na rozdrożu, European Environment Agency, Kopenhaga 2009. Tymiński J., Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii w Polsce do 2030 r., aspekt energetyczny i ekologiczny, Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa, Warszawa 1997. – 429 – Uchwała Rady Ministrów nr 202/2009 w sprawie Polityki energetycznej Polski do 2030 roku, (RM 111–198–09). UK Carbon Capture and Storage, accessed: www.co2storage.org.uk. Указ Президента Республики Беларусь № 671 от 31.12. 2009 г. Unia Europejska. Integracja. Konkurencyjność. Rozwój, red. K. A. Kłosiński, KUL, Lublin 2007. Urban S., Rola ziemi w rolnictwie zrównoważonym, a aktualne jej zasoby w Polsce, w: Acta Agraria et Silvestria, Series Agraria, Sekcja Ekonomiczna, Vol. 60, Wyd. PAN, Kraków 2003. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz, red. Z. Niewiadomski, Wyd. C. H. Beck, Warszawa 2005. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (Dz. U. z 2006 r. nr 89, poz. 625 z późn. zm.). Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o portowych urządzeniach do odbioru odpadów oraz pozostałości ładunkowych ze statków (Dz. U. nr 166 poz. 1361). Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej (Dz.U. nr 94, poz. 551). Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. nr 173 poz. 1807). Ustawa z dnia 20 grudnia 1996 r. o portach i przystaniach morskich (Dz. U. z 2002 r. nr 110, poz. 967). Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (Dz. U. z 2010 r. nr 113 poz. 759). Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz. U. nr 121 poz. 591). Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska (Dz. U. nr 3 poz. 6). Ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. o podatku akcyzowym (Dz. U. z 2009 nr 3, poz. 11, z późn. zm.). Ustawa z dnia 8 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy – Prawo energetyczne oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. nr 21, poz. 104). VanOverbeke D., Water Privatization Conflicts, accessed: www.academic.evergreen.edu. Von Weizsäcker E. U., Lovins A. B., Lovins L. H., Mnożnik cztery, podwojony dobrobyt – dwukrotnie mniejsze zużycie zasobów naturalnych, Raport dla Klubu Rzymskiego, Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, Toruń 1999. W sprawie „dobrej [i skutecznej] administracji” dla zrównoważonego rozwoju (sustainable development), „Biuletyn Biura Informacji Rady Europy” 2003 nr 4. WCED, Our Common Future, The Report of the World Commission on Environment and Development, Oxford University Press, New York 1987. What is GPP, accessed: www.ec.europa.eu. White Paper: Roadmap to a Single European Transport Area – Towards a competitive and resource efficient transport system, KOM(2011) 144 final. Wielgosiński G., Czy biomasa jest paliwem ekologicznym?, w: Polska inżynieria środowiska pięć lat po wstąpieniu do Unii Europejskiej, t. 1, red. J. Ozonek, M. Pawłowska, Monografie Komitetu Inżynierii Środowiska, t. 58, Komitet Inżynierii Środowiska, Lublin 2009. Winiarski B., Czynniki konkurencyjności regionów, w: Konkurencyjność regionów, red. M. Klamut, Wyd. AE, Wrocław 1999. Wkład polityki regionalnej w zrównoważony wzrost e ramach strategii „Europa 2020”, dostęp: www.ec.europa.eu. World Crude Oil and Natural Gas Reserves, accessed: www.eia.doe.gov. World Energy Outlook 2010, International Energy Agency, Paris 2010. – 430 – Woś A., Zegar S., Rolnictwo społecznie zrównoważone, Wyd. IRWiR, Warszawa 2002. Woźniak L., Agroturystyka, a zrównoważony rozwój obszarów wiejskich, Roczniki Naukowe SERiA, t. 2, z. 2, Warszawa-Poznań-Kraków 2000. Wskaźniki ekorozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999. Wykorzystanie środków UE w ramach strategii wykorzystania Funduszu Spójności na lata 2004–2006 oraz Narodowych strategicznych ram odniesienia 2007–2013, Informacje miesięczna za luty 2011 roku, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2011,dostęp: www.funduszestrukturalne.gov.pl. Wysocka E., Podnoszenie efektywności funkcjonowania struktur terytorialnych, w: Polityka regionalna i jej rola w podnoszeniu konkurencyjności regionów, red. M. Klamut, L. Cybulski, Wyd. AE, Wrocław 2000. Wytyczne do raportowania kwestii zrównoważonego rozwoju, dostęp: www.globalreporting.org. Z energią dla środowiska, dostęp: www.ec.europa.eu. Zasady polityki przemysłowej, dostęp: www.newtrader.pl. Zawadzka A., Imbierowicz M., Rośliny energetyczne oraz technologie i urządzenia dla przetwórni biomasy, w: Inwestowanie w energetykę odnawialną. Aspekty ekologiczne, technologie, finansowanie i benchmarking, red. E. Kochańska, Stowarzyszenie Doradców Gospodarczych Pro-Akademia, Łódź 2010. Зенькова, А.В. Методический инструментарий оценки качества жизни населения / А.В. Зенькова // Труды МИУ №1 (9), 2009. Зенькова, А.В. Многофакторная модель оценки качества жизни населения в регионах Беларуси / А.В. Зенькова // Вестник Коми Республиканской академии государственной службы и управления. Теория и практика управления. – Сыктывкар: КРАГСиУ, 2010. – №8 (13). Зенькова, А.В. Основные факторы, влияющие на качество жизни населения Беларуси / А.В. Зенькова, В.И. Ляликова // Экономика и управление.– 2009. – №1 (17). Зенькова, А.В. Оценка и сравнение качества жизни населения в регионах Гродненской области / А.В. Зенькова // Экономика и управление №3(23), 2010. Zielaskiewicz H., Nowak I., Kształtowanie sieci transportowej z uwzględnieniem zasad internalizacji, „Logistyka” 2010 nr 1. Zielone zamówienia publiczne, Urząd Zamówień Publicznych, Warszawa 2009. Zintegrowany system gospodarki odpadami dla aglomeracji białostockiej, dostęp: www.stesilesia.org. Ziółkowski M., Zarządzanie strategiczne w polskim samorządzie terytorialnym, w: Nowe zarządzanie publiczne w polskim samorządzie terytorialnym, red. A. Zalewski, SGH, Warszawa 2005. Zrównoważona przyszłość transportu, Dyrekcja Generalna do spraw Energii i Transportu, KE, Luksemburg 2009. Zrównoważony rozwój a stosunek polityki do prawa w świetle polskiej praktyki legislacyjnej, w: Zasada zrównoważonego rozwoju w prawie i praktyce ochrony środowiska, red. K. Równy, J. Jabłoński, Wyd. PWSBiA, Warszawa 2002. Zrównoważony rozwój w prawie i polityce ochrony środowiska UE oraz jako zadanie państwa polskiego w świetle obowiązującego ustawodawstwa, Zeszyty Naukowe, t. 6, Ochrona środowiska, Wyd. WSHE, Włocławek 2000. Żylicz T., Elementy teorii zrównoważonego rozwoju, w: Wyzwania zrównoważonego rozwoju w Polsce, red. J. Kronenberg, T. Berger, Fundacja Sendzimira, Kraków 2010. – 431 – S p i s ta b e l / L i s t o f ta b l e s 3.1. Ocena realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju w polityce przemysłowej Assessment of the realization of the concept of sustainable development in industrial policy........................................................................................................................... 56 6.1. Ustawy zawierające pojęcie zrównoważonego rozwoju lub zbliżone w układzie rocznikowym. Acts including the concept of sustainable development or similar one in year’s configuration ................................................................................................................... 99 7.1. Zasady zrównoważonego rozwoju w powiązaniu z ładami Principles of sustainable development in relation to orders.........................................123 7.2. Zasady polityki regionalnej zapisane w KSRR 2010–2020: zgodność z koncepcją sustainable development i zakres wykorzystania przedsiębiorczości i konkurencyjności regionu jako determinant rozwoju trwałego Principles of regional policy included in KSRR 2010–2020: compliance with the concept of sustainable development and the range of using enterprise and competitiveness of the region as the determinant of stable development.......126 8.1. Misje (cele nadrzędne) województw Missions (superior aims) of regions........................................................................................140 9.1. Wskaźnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej Dolnego Śląska Indicator of agricultural production sphere of Lower Silesia........................................156 9.2. Powierzchnia użytków rolnych w regionach funkcjonalnych w latach 1999 i 2007 Area of farmlands in functional areas in the years 1999 and 2007.............................157 – 432 – 9.3. Tereny o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronione na Dolnym Śląsku (2008 rok) Areas with particular natural amenities and protected by law in Lower Silesia (2008)................................................................................................................159 9.4. Najważniejsze obszary chronione o znaczeniu turystycznym na Dolnym Śląsku The most important protected areas having tourist significance in Lower Silesia...............................................................................................................................160 9.5. Płatności z tytułu wybranych działań PROW 2004–2006 w województwie dolnośląskim Payments on the grounds of actions of PROW 2004–2006 in the Lower Silesia region.........................................................................................................162 9.6. Płatności z tytułu gospodarowania na obszarach ONW w województwie dolnośląskim w ramach PROW 2004–2006 Payments on the grounds of management in ONW areas in the Lower Silesia region within PROW 2004–2006.....................................................163 9.7. Wykorzystanie środków finansowych PROW 2007–2013 wdrażanych przez ARiMR OT we Wrocławiu Usage of financial means of PROW 2007–2013 put into practice by ARiMR OT in Wrocław ...........................................................................................................166 9.8. Wykorzystanie działań PROW 2007–2013 wdrażanych przez ARiMR OT we Wrocławiu Usage of actions of PROW 2007–2013 put into practice by ARiMR OT in Wrocław ...........................................................................................................167 9.9. Wykorzystanie działań PROW 2007–2013 przez OT we Wrocławiu ARiMR Usage of actions of PROW 2007–2013 put into practice by OT ARiMR in Wrocław.......................................................................................................................................170 9.10. Wykorzystanie środków w ramach działań PROW 2007–2013 wdrażanych przez Urząd Marszałkowski we Wrocławiu (stan maj 2010) Usage of financial means of PROW 2007-2013 put into Marshal's Office in Wrocław (status May 2010).................................................................173 10.1. Środki funduszy unijnych przydzielone w ramach polityki spójności 2007–2013 na projekty przyczyniające się do zrównoważonego rozwoju Means of EU funds allocated within the frameworks of the cohesion policy in the years 2007–2013 for projects contributing to sustainable development....................................................................................................................................184 – 433 – 10.2. Udział poszczególnych programów operacyjnych w całości alokacji środków polityki spójności dla Polski w latach 2007–2013 wraz ze źródłem ich finansowania Participation of particular operational programs in the entirety of allocations of cohesion policy means for Poland in the years 2007–2013 along with the source of financing them ...........................................................................................185 10.3. Wysokość i podział środków UE (EFRR) w Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007–2013 w rozbiciu na cele szczegółowe i priorytety Amount and distribution of EU funds (EFRR) in the Regional Operational Program of the Kujawsko-Pomorskie region for the years 2007–2013 with division into detailed aims and priorities...................................................................189 11.1. Główne wskaźniki dobrobytu ludności w obwodzie grodzieńskim Main indicators of prosperity of people in Hrodna district............................................198 12.1. Popyt na energię finalną w scenariuszu New Policies Scenario (Mtoe) Demand for final energy in the New Policies Scenario (Mtoe)......................................220 12.2. Emisja gazów cieplarnianych w poszczególnych sektorach w 2008 roku Emission of greenhouse gases in particular sectors in 2008.........................................223 12.3. Prawnie wiążące cele pakietu klimatyczno-energetycznego dla państw członkowskich w 2020 roku Legally binding aims of climate and energy package for member states in 2020 .........................................................................................................227 13.1. Hierarchia płaszczyzn zrównoważonego rozwoju Hierarchy of sustainable development levels......................................................................241 13.2. Produkcja energii elektrycznej w Europie i w Polsce w oparciu o typ elektrowni [GWh] Production of electrical energy in Europe and Poland on the basis of the types of power station [GWh].......................................................................................244 13.3. Kraje europejskie o największej produkcji energii elektrycznej [GWh] European countries with the highest production of electrical energy [GWh].........245 13.4. Charakterystyka zużycia energii oraz zależności od importu dla poszczególnych krajów Unii Europejskiej, dane na koniec 2008 roku Characteristic of using energy and dependencies on import to particular countries of the European Union, data for the end of 2008 .................248 13.5. Zasoby ważniejszych kopalin Polsce w 2009 roku Resources of the most important fossil fuels in Poland in 2009...................................248 13.6. Produkcja energii ze źródeł odnawialnych w Polsce w 2009 roku Production of energy from renewable resources in Poland in 2009 ..........................252 – 434 – 14.1. Struktura produkcji energii elektrycznej w Polsce w latach 2000–2009 Structure of production of electrical energy in Poland in the years 2000–2009 ...261 14.2. Moc zainstalowana odnawialnych źródeł energii (według stanu koncesji na 31 grudnia 2008) Installed power of renewable sources of energy (in accordance with the state of concession for 31 December 2008) .......................................................262 14.3. Wybrane parametry elektrowni wodnych na Gwdzie Selected parameters of water power stations on Gwda river .......................................266 14.4. Produkcja energii elektrycznej w elektrowniach wodnych na Gwdzie w latach 2000–2008 [GWh] Production of electrical energy in water power stations on Gwda river in the years 2000–2008 [GWh].................................................................................................267 15.1. Wielkości charakterystyczne analizowanych gmin Characteristic values of analyzed municipalities ...............................................................274 15.2. Struktura wiekowa budynków mieszkalnych w gminach Prusie, Jeleniewo i Łaszczów Age structure of residential buildings in the municipalities: Prusie, Jeleniewo and Łaszczów .............................................................................................................276 15.3. Oszacowanie potencjału oszczędności energii uzyskiwanego w gminie Prusie dzięki wymianie wyeksploatowanych urządzeń grzewczych Estimation of potential of savings on the energy obtained in Prusie municipality thanks to exchange of exploited heating devices ..................277 15.4. Oszacowanie potencjału oszczędności energii uzyskiwanego w gminie Łaszczów dzięki wymianie wyeksploatowanych urządzeń grzewczych Estimation of the potential of savings on energy obtained in Łaszczów municipality thanks to exchange of exploited heating devices.....................................277 15.5. Oszacowanie potencjału oszczędności energii uzyskiwanego w gminie Jeleniewo dzięki wymianie wyeksploatowanych urządzeń grzewczych Estimation of the potential of savings on energy obtained in Jeleniewo municipality thanks to exchange of exploited heating devices.....................................278 15.6. Oszacowanie zasobów drewna w gminie Jeleniewo Estimation of wood resources in Jeleniewo municipality...............................................281 16.1. Rodzaje systemów wsparcia sektora energetyki odnawialnej w krajach Unii Europejskiej Types of supportive systems of renewable energy system in European Union member states..........................................................................................293 – 435 – 16.2. Zastosowane systemy wsparcia odnawialnych źródeł energii w podziale na kraje Unii Europejskiej Used supportive systems of renewable sources of energy with division into European Union states........................................................................................................294 17.1. Wzrost zainteresowania kolektorami słonecznymi w Polsce Increasing interest in solar collectors in Poland ................................................................311 18.1. Zużycie nośników energii w 2009 roku Usage of energy carriers in 2009 .............................................................................................323 18.2. Zużycie krajowe odnawialnych nośników energii [TJ] Domestic usage of renewable energy carriers [TJ]............................................................324 18.3. Wskaźniki pozyskania słomy w zależności od areału upraw z uwzględnieniem zbóż ozimych i jarych Indicators of obtaining straw depending on the area of crops taking into consideration winter and spring grains .......................................................................327 18.4. Potencjał teoretyczny słomy ogółem w Polsce w 2009 roku Theoretical potential of straw altogether in Poland in 2009.........................................328 18.5. Potencjał teoretyczny słomy dla zbóż ozimych ogółem w Polsce w 2009 roku Theoretical potential of straw for winter grains altogether in Poland in 2009 ......329 18.6. Potencjał teoretyczny słomy dla zbóż jarych ogółem oraz rzepaku w Polsce w 2009 roku Theoretical potential of straw for spring grains altogether and canola in Poland in 2009...........................................................................................................................330 18.7. Potencjał energetyczny upraw wierzby energetycznej w Polsce w 2010 roku Energy potential of cultivation of energy willow in Poland in 2010...........................332 18.8. Hodowla zwierząt w Polsce w 2009 roku [tys. sztuk] Animal breeding in Poland in 2009 [thousands of items]...............................................333 18.9. Dane dotyczące obliczenia potencjału teoretycznego biogazu z odpadów zwierzęcych Data concerning the calculation of theoretical potential of biogas from animal wastes.......................................................................................................................334 18.10. Potencjał teoretyczny biogazu rolniczego i energii chemicznej z odpadów (gnojowica) w Polsce w 2009 roku Theoretical potential of forming biogas and chemical energy from wastes (manure) in Poland in 2009.......................................................................................................335 19.1. Wielkość przewozów towarowych w latach 2001–2008 w UE-27 Amount of cargo transportation in the years 2001–2008 in UE-27............................347 – 436 – 20.1. Podstawowe wskaźniki charakteryzujące znaczenie sektora transportu Basic indicators characterizing the importance of transport sector...........................360 20.2. Cele nowej polityki transportowej Aims of a new transport policy.................................................................................................368 20.3. Emisje zanieczyszczeń ze środków transportu drogowego w Polsce w latach 2000–2007 Emissions of pollutions from road transport means in Poland in the years 2000–2007 ..............................................................................................................372 20.4. Całkowite koszty zewnętrzne transportu w Polsce oszacowane dla 2004 roku Total external costs of transport in Poland estimated for 2004...................................375 20.5. Podstawowe wskaźniki wzrostu popytu na transport w Polsce do 2030 roku Basic indicators of increase in the demand for transport in Poland till 2030 ........377 20.6. W kierunku zrównoważonego transportu – przegląd obszarów działań Towards sustainable transport – review of action areas ................................................380 21.1. Główne cele do osiągnięcia w horyzoncie do 2050 roku według założeń Białej Księgi UE Main aims to be achieved in the perspective until 2050 in accordance with the assumptions of EU White Paper..............................................................................386 22.1. Wykaz dokumentów i aktów prawnych dotyczących odbioru zanieczyszczeń ze statków Index of documents and legal acts concerning receipt of wastes from ships ..........406 22.2. Zakres działania Urzędu Morskiego w Słupsku Range of operation of Maritime Office at Słupsk................................................................410 22.3. Portowe urządzenia do odbioru nieczystości statkowych w obrębie portów i przystani Urzędu Morskiego w Słupsku Port devices serving receipt of ship wastes near ports and harbors of Maritime Office at Słupsk.......................................................................................................410 22.4. Statki wchodzące do portu Ustka w latach 2006–2009 Ships entering the Ustka port in the years 2006–2009 ...................................................411 22.5. Obroty ładunkowe w porcie Ustka według kategorii ładunkowych oraz miejsca załadunku w latach 2006–2009 Cargo sales in Ustka port in accordance with cargo categories and place of shipment in the years 2006–2009......................................................................................412 – 437 – Spis rysunków / List of figures 2.1. Redukcja emisji gazów cieplarnianych do roku 2050 Reduction in the emission of greenhouse gases till 2050 ................................................. 43 2.2. Emisja gazów cieplarnianych w przeliczeniu na ekwiwalent CO2 w latach 1990–2008/wybrane kraje Emission of greenhouse gases per equivalent of CO2 in the years 1990–2008 /selected countries......................................................................... 52 2.3. Emisja CO2 per capita w 2007 roku (wybrane kraje) Emission of CO2 per capita in 2007 (selected countries) .................................................. 53 7.1. Główne teorie wyjaśniające wzrost i rozwój regionalny Main theories explaining regional growth and development........................................115 7.2. Zasady paradygmatu sustainable development według trzech komplementarnych koncepcji: rozwoju sustensywnego (samopodtrzymywalnego), rozwoju trwałego i rozwoju zrównoważonego Principles of sustainable development paradigm in accordance with three complementary concepts: of sustaining development (capable of sustaining), stable development and sustainable development ...........................................................122 Model trójwymiarowego równoważenia Model of three-dimensional sustaining .................................................................................134 Dolny Śląsk z podziałem na regiony funkcjonalne obszarów wiejskich Lower Silesia with division into functional regions of rural areas ..............................153 Rozdysponowanie użytków rolnych w subregionach 8.1. 9.1. 9.2. 9.3. Distribution of farmlands in subregions ..............................................................................158 Wykorzystanie środków finansowych PROW 2007–2013 wdrażanych przez ARiMR OT we Wrocławiu w subregionach funkcjonalnych obszarów wiejskich Dolnego Śląska Usage of financial means of PROW 2007–2013 put into practice by ARiMR OT in Wrocław in the subregions of functional rural areas of Lower Silesia .................172 – 438 – 9.4. 9.5. 11.1. 12.1. 12.2. 12.3. 12.4. 14.1. 14.2. 14.3. 14.4. 14.5. 14.6. 14.7. Gospodarstwa ekologiczne na Dolnym Śląsku na początku 2010 roku [liczba] Ecological farms in Lower Silesia at the beginning of 2010 [number].......................176 Argumentacja decyzji o podjęcie ekologicznej produkcji rolniczej Argumentation of decision concerning undertaking ecological agricultural production ...............................................................................................................177 Zintegrowane wskaźniki jakości życia mieszkańców w regionach Białorusi Integrated indicators of life quality of inhabitants in the regions of Belarus ..........205 Globalny popyt na energię pierwotną (Mtoe) Global demand for primary energy (Mtoe) ..........................................................................219 Popyt na energię pierwotną w krajach UE (Mtoe) Demand for primary energy in UE states (Mtoe) ...............................................................220 Popyt na energię pierwotną w Polsce (Mtoe) Demand for primary energy in Poland (Mtoe)....................................................................221 Udział poszczególnych rodzajów paliw w produkcji energii w 2007 roku Distribution of particular types of fuels in the production of energy in 2007 ........222 Produkcja energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych Production of electrical energy from renewable sources ..............................................262 Struktura produkcji energii elektrycznej w roku 2009 Struktura produkcji energii elektrycznej w roku 2009 ..................................................263 Struktura produkcji energii elektrycznej w elektrowniach wodnych w 2009 roku Structure of production of electrical energy in water power stations in 2009 .............................................................................................................................264 Produkcja energii elektrycznej w województwie wielkopolskim w latach 2000–2009 [GWh] Production of electrical energy in in the Wielkopolska region in the years 2000–2009 [GWh].................................................................................................265 Produkcja energii elektrycznej w elektrowniach wodnych w województwie wielkopolskim w latach 2000–2008 Production of electrical energy in water power stations in the Wielkopolska region in the years 2000–2008 ........................................................267 Produkcja energii elektrycznej w elektrowniach wodnych na Gwdzie w roku wilgotnym (2002 rok) Production of electrical energy in water power stations on Gwda river in a wet year (2002)......................................................................................................................268 Produkcja energii elektrycznej w elektrowniach wodnych na Gwdzie w roku suchym (2006 rok) Production of electrical energy in water power stations on Gwda river in a dry year (2006) ......................................................................................................................269 15.1. 15.2. Struktura wiekowa źródeł ciepła u indywidualnych wytwórców w gminach Age structure of heat sources of individual producers in municipalities .................275 Struktura wykorzystywanych paliw w gospodarstwach domowych w gminach Structure of used fuels in households in municipalities .................................................280 – 439 – 15.3. 15.4. 16.1. 17.1. 17.2. 17.3. 17.4. 17.5. 17.6. 17.7. 17.8. 17.9. 17.10. 17.11. 17.12. 17.13. 17.14. Struktura zużycia energii pierwotnej w Polsce w 2009 roku Structure of using primary energy in Poland in 2009 .....................................................282 Zużycie energii paliw w budynkach mieszkalnych według wieku budynków Usage of fuel energy in residential buildings in accordance with the age of buildings.......................................................................................................................................283 Obieg świadectw pochodzenia energii Circulation of certificates of energy source..........................................................................300 Stopień realizacji próby badawczej w układzie województw The degree of implementation of the research sample in the system of provinces .........................................................................................................307 Stopień realizacji próby badawczej w układzie branżowym The degree of implementation of the research sample in the system of branches ......................................................................................................................................307 Podział uzyskanej próby według wielkości przedsiębiorstw zajmujących się wykorzystaniem kolektorów słonecznych The division of the received sample in accordance with the size of companies using solar collectors .......................................................................................308 Rok założenia badanych przedsiębiorstw The year of establishment of the analyzed enterprises ...................................................309 Rok rozpoczęcia działalności badanych przedsiębiorstw w branży kolektorów słonecznych The year of beginnings of activity of the analyzed enterprises in the branch of solar collectors ...............................................................................................309 Wzrost produkcji/montażu/sprzedaży kolektorów słonecznych Increase in production/assembly/sale of solar collectors ............................................310 Wzrost zainteresowania kolektorami słonecznym w Polsce [liczba] Increase in the interest in solar collectors in Poland [number]....................................311 Zainteresowanie zakupem kolektorów słonecznych według ich typu Interest in the purchase of solar collectors depending on their type ........................312 Struktura zakupu kolektorów słonecznych według ich pochodzenia Structure of purchase of solar collectors in accordance with their origin ...............313 Przyczyny instalacji kolektorów słonecznych Reasons of installing solar collectors .....................................................................................314 Poziom wiedzy klientów na temat kolektorów słonecznych Level of knowledge of consumers as regards solar collectors .....................................315 Integracja kolektorów słonecznych z innymi instalacji Integration of solar collectors with other installations ...................................................315 Integracje kolektorów słonecznych z innymi instalacjami Integrations of solar collectors with other installations .................................................316 Przykłady zastosowania kolektorów słonecznych Examples of usage of solar collectors ....................................................................................317 – 440 – 17.15. 17.16. 18.1. 19.1. 19.2. 19.3. 19.4. 19.5. 20.1. 20.2. 20.3. 20.4. 20.5. 20.6. 21.1. 21.2. Struktura klientów badanych przedsiębiorców Structure of consumers of analyzed entrepreneurs .........................................................318 Środki wykorzystywane na zakup kolektorów słonecznych Means used for purchase of solar collectors .......................................................................318 Finalne zużycie energii w Polsce w Mtoe w latach 2000–2009 Final usage of energy in Poland in Mtoe in the years 2000–2009 ...............................323 Transeuropejska sieć transportowa (TEN-T) – osie i projekty priorytetowe Trans European transport network (TEN-T) – axes and priority projects...............345 Rozwój transportu towarowego, pasażerskiego oraz PKB w UE-27 w latach 1995–2008 (1995 = 100, PKB według cen z 2000 roku) Development of transport of goods, passengers and GDP in UE-27 in the years 1995–2008 (1995 = 100, PKB in accordance with prices from 2000)................................................................................................................346 Struktura przewozów towarowych w latach 2001–2008 w UE-27 Structure of transport of goods in the years 2001–2008 in UE-27 .............................348 Struktura przewozów pasażerów według rodzajów transportu Structure of transport of passengers in accordance with types of transport ..........349 Liczba ofiar śmiertelnych w wypadkach drogowych w UE-27 Number of mortal victims in road accidents in UE-27 ................................................... 353 Wzajemne relacje transport i środowisko naturalne .......................................................362 Mutual relations between transport and natural environment....................................362 Chronologiczne przedstawienie dokumentów programowych UE dotyczących polityki transportowej Chronological presentation of EU program documents concerning transport policy..............................................................................................................................365 Pomiary hałasu drogowego wyrażonego wskaźnikiem LAeq D w latach 2007–2008 Measurements of road noise expressed LAeq D indicator in the years 2007–2008...............................................................................................................373 Struktura kosztów zewnętrznych transportu za 2004 rok [%] Structure of external costs of transport for 2004 [%]......................................................376 Struktura kosztów zewnętrznych w transporcie w Polsce w 2004 roku Structure of external costs in transport in Poland in 2004 ............................................376 Kierunki oddziaływania nowych koncepcji rozwoju transportu Directions of influence of new concepts of development of transport.......................379 Mapa osi transkontynentalnych zdefiniowanych przez HLG-2 Map of cross-continental axes defined by HLG-2...............................................................388 Strategia przebudowy głównych dróg krajowych w Polsce w latach 2003–2013 Strategy of reconstruction of main domestic roads in Poland in the years 2003–2013...............................................................................................................390 21.3. Sieć najważniejszych linii kolejowych, wariant pożądany w 2015 roku Network of most important railways, desired variant in 2015.....................................390 – 441 – 21.4. 21.5. 21.6. 21.7. 21.8. 21.9. 21.10. 22.1. Lotniska ponadregionalne, wariant pożądany w 2015 roku Supra-regional airports, the desired variant in 2015.......................................................391 Szlaki śródlądowe ponadregionalne, wariant pożądany w 2015 roku Inland supra regional trails, desired variant in 2015.......................................................391 Porty i terminale promowe, wariant pożądany w 2015 roku Ports and ferry terminals, desired variant in 2015...........................................................392 Wykorzystanie środków UE przez GDDKiA w ramach POiŚ [mld PLN] Usage of UE means by GDDKiA within the frameworks of POiŚ [bln PLN]...............395 Wykorzystanie środków przez GDDKiA w ramach TEN-T Usage of means by GDDKiA within TEN-T............................................................................396 Wkład unijny w ramach POIŚ (mln PLN) The EU contribution within POiŚ (mln PLN) .......................................................................397 Środki (EFRR) przeznaczone na realizację 16 RPO wg kategorii interwencji w obszarze transportu Means (EFRR) earmarked for the realization of 16 RPO in accordance with intervention category in the sphere of transport ....................................................398 Infrastruktura zagospodarowania odpadów w porcie Ustka Infrastructure of waste management in Ustka port..........................................................414 – 442 – A u to r z y / A u t ho r s Jan Adamiak Dr Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu Tomasz Berbeka Dr Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Zbigniew Bukowski Dr Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Lucyna Cichy Dr Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania im. gen. J. Ziętka w Katowicach Jadwiga Gierczycka Dr Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania im. gen. J. Ziętka w Katowicach Maria Golinowska Prof. dr hab. Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Krystian Heffner Prof. dr hab. Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Bożena Kołosowska Prof. dr hab. Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu Hanna Kruk Dr Akademia Morska w Gdyni Katarzyna Kubiak-Wójcicka Dr Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Barbara Kutkowska Prof. dr hab. Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Valentina Lialikova Dr Гродненский государственный университет им. Янки Купалы Krzysztof Malik Prof. dr hab. Politechnika Opolska Urszula Motowidlak Dr Uniwersytet Łódzki Joanna Muszyńska Dr Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu – 443 – Wanda Nagórny Dr Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania im. Gen. Jerzego Ziętka Barbara Pawłowska Dr Uniwersytet Gdański Artur Pawłowski Prof. dr hab. Politechnika Lubelska Wojciech Piontek Dr Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach Katarzyna Piotrowska Dr Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Konrad Prandecki Dr Akademia Finansów w Warszawie Adam Przybyłowski Dr Akademia Morska w Gdyni Helena Rusak Dr Politechnika Białostocka Agnieszka Sałek-Imińska Dr Wyższa Hanzeatycka Szkoła Zarządzania w Słupsku Sylwia Słupik Dr Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Agnieszka Sobol Dr Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Natalia Szubska Mgr Uniwersytet Łódzki Grażyna Voss Dr Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu Anna Zenkova Dr Гродненский государственный университет им. Янки Купалы
