Po arabsku Egipt nazywany jest - Al
advertisement
Sytuacja Kościoła koptyjskiego w Egipcie. Zarys historyczny i chwila obecna Marta Woźniak Po arabsku Egipt nazywany jest „Misr”, to znaczy „stolica” lub „granice”1. Tymczasem we wszystkich innych językach jego nazwa wskazuje wyraźnie na etymologiczne powiązanie ze słowem „Kopt” (arabskie „qoubti”) pojawiające się w greckim „ai-goupti-os” (Egipcjanin), pochodzącym z kolei od “Het-Ka-Ptah”, czyli “Domu-Ka (duszy) Ptaha”: jednej z nazw Memfis, pierwszej stolicy starożytnego Egiptu. Pomijając nazwę, Egipt zawdzięcza bardzo wiele swoim pierwszym mieszkańcom Koptom, dumnie wywodzącym rodowód od starożytnych faraonów2. Do niedawna Koptowie, którzy stanowią obecnie 6-procentową mniejszość chrześcijańską w obrębie muzułmańskiego społeczeństwa Egiptu cieszyli się względnym spokojem. Sytuacja uległa zmianie w drugiej połowie XX w. i obecnie można mówić o prześladowaniu Kościoła koptyjskiego. Celem tej pracy jest ukazanie dynamiki złożonych relacji pomiędzy Koptami a ich muzułmańskimi sąsiadami. Już na wstępie nadmienić pragnę, iż owych relacji nie sposób oceniać jednoznacznie – konflikty przeplatają się bowiem z pokojową egzystencją i współpracą, co pozwala żywić co do przyszłości tak obawy, jak i nadzieje. Jeśli termin „Kopt” od IV w. do połowy VII w. oznaczał tak chrześcijanina jak i poganina zamieszkującego Egipt, to dziś pozostaje synonimem egipskiego chrześcijanina. Mówiąc o Koptach nie możemy mówić o rządach czy państwie, gdyż nigdy nie było państwa koptyjskiego. Na pierwszy rzut oka nie różnią się Koptowie niczym od pozostałej ludności. Patrząc jednak uważnie można dostrzec elementy wyróżniające: mały krzyżyk wytatuowany na nadgarstku lub przegubie dłoni, odsłonięte włosy u kobiet, czasem biżuterię ze specyficznymi symbolami religijnymi. Charakterystyczne jest również imię, odwołujące 1 2 Y. Courbage, P. Fargues, Christians and Jews under Islam, Londyn&New York 1998, s. 180. M. Malewska-Malek, Koptowie, (źródło URL http://www.bolanda.org/main/41.asp) 1 się wprost do świętego patrona - neutralne, staroegipskie czy cudzoziemskie, nigdy o wyraźnych muzułmańskich konotacjach3. Język koptyjski wielu lingwistów uważa za ostatnią wersję starożytnego języka egipskiego, składającego się z dwóch głównych dialektów: bohairico, używanego w Dolnym Egipcie (w Delcie) i sahidico, używanego w Górnym Egipcie. Innymi dialektami są: akhminique i ayyuminique. Jednakże pochodzenie i tworzenie się języka koptyjskiego do dzisiaj jeszcze pozostaje dla koptologów zagadką4. Stał się on językiem ludności Egiptu najprawdopodobniej w I w. n. e., gdy część owej ludności przyjęła chrześcijaństwo. Początków tzw. „ery koptyjskiej” większość historyków upatruje w 284 r. n. e., kiedy doszło do masowych prześladowań chrześcijan. Sami Koptowie nazywają go „Rokiem Męczenników” i traktują jako rok pierwszy w swoim kalendarzu5. W 1990 roku Kościół katolicki ogłosił dokument, w którym stwierdził, że Kościół koptyjski odłączył się wyłącznie na zasadzie nieporozumienia politycznego, natomiast nie jest to kwestia dogmatyczna. Jedyną trudnością pozostaje kwestia zwierzchności6. Ortodoksyjni Koptowie podlegają bowiem niezależnemu od Rzymu patriarsze aleksandryjskiemu i całej Afryki lub patriarsze etiopskiemu. Aktualnie istnieje również mała wspólnota koptyjska katolicka, która podlega katolickiemu patriarsze koptyjskiemu. Ryt aleksandryjski jest rytem wywodzącym się ze stolicy Egiptu i zastępuje wszystkie inne stare ryty egipskie. Liturgię aleksandryjską, nazywaną liturgią św. Marka (który według tradycji osobiście nauczał w Egipcie), przypisuje się św. Cyrylowi z Aleksandrii7. Aleksandryjska szkoła teologii chrześcijańskiej odegrała ogromną rolę w kształtowaniu się oblicza chrześcijaństwa wschodniego, a biskup Aleksandrii, będący równocześnie głową Kościoła koptyjskiego, przez wiek IV i V uznawany był za przywódcę całego chrześcijańskiego Wschodu. Tak wysoką pozycję zawdzięczała szkoła aleksandryjska zachowaniu czystości wiary i odporności na kolejne schizmy. Na soborze nicejskim w 325 r. towarzyszący patriarsze aleksandryjskiemu diakon Anastazy wystąpił z głośną krytyką nauki Ariusza – na podstawie jego mowy Ariusz został potępiony a Kościół ogłosił nowe, obowiązujące do dziś, wyznanie wiary8. 3 M. Romaniuk, Koptowie – w poszukiwaniu wciąż żywej historii, „Geozeta” nr 11, (źródło URL http://www.geozeta.pl/artykuly,Afryka,39) 4 M. Kropidłowski, Kościoły Koptyjskie w Egipcie, „Magazyn Teologiczny Semper Reformanda”, 31.03.2003 (źródło URL http://www.magazyn.ekumenizm.pl/content/article/20030331232334745.htm) 5 M. Hanna, O dialogu cywilizacji, czyli potrzebie akceptowania innych, Warszawa 2004, s. 121. 6 A. Lebet, Koptowie – tam czas się zatrzymał?, „Jezus żyje!” nr 13, (źródło URL http://www.kuria.gliwice.pl/czytelnia/jezuszyje/index.php?numer=13&art=21) 7 M. Kropidłowski, op. cit. 8 M. Hanna, op. cit., s. 122. 2 Podobnie na soborze w Efezie w 431 r. patriarcha aleksandryjski Kyrolos przeprowadził atak na poglądy Nestoriusza, patriarchę Konstantynopola – Nestoriusz został wyklęty, a jego nauka – o dwóch osobach w Chrystusie – odrzucona. Natomiast dogmat szkoły aleksandryjskiej – o istnieniu dwóch natur w Chrystusie, boskiej i ludzkiej, ale w jednej osobie – został przyjęty przez cały Kościół9. Stosunki chrześcijan egipskich z Konstantynopolem skomplikowały się na skutek intryg, w rezultacie których patriarcha koptyjski Diosgoros nie dotarł na sobór w Chalcedonie w 451 r. i nie zdołał potępić doktryny monofizytów, uznających w Chrystusie tylko jedną, boską naturę. Został sam posądzony o monofizytyzm i potępiony jako heretyk. Oburzeni Koptowie odrzucili wszystkie postanowienia tego soboru i nastąpiła między nimi a innymi Kościołami schizma, której nie udało się przezwyciężyć do tej pory10. Arabowie przybyli do Egiptu w 641 r., jednak język arabski stał się językiem urzędowym dopiero w 706 r. Modlitwy koptyjskie zostały przetłumaczone na arabski już w czasie podboju w VII w. – chodziło o zapewnienie nowych władz, iż nie zawierają one żadnych wywrotowych treści. Także Pismo Święte zaczęto komentować po arabsku i tak język koptyjski pozostał językiem liturgii, pielęgnowanym jedynie w zakonach, a zapomnianym przez szersze rzesze chrześcijan11. W momencie przybycia armii arabskich do Egiptu stosunki pomiędzy ludnością koptyjską a namiestnikiem w Konstantynopolu były bardzo napięte, patriarcha koptyjski musiał się nawet ukrywać. Nic dziwnego, że w liście do współwyznawców zachęcał on do powitania muzułmanów jako wyzwolicieli spod jarzma Bizancjum. W zamian za udzielone wsparcie dowódca armii muzułmańskiej – Amr Ibn al-As zapewnił mu bezpieczeństwo i umożliwił powrót do Aleksandrii po 13 latach ukrywania się. Zachowane zostały wszystkie obiekty kultu i żaden z Koptów nie stracił swojego majątku. Najeźdźcy zachowali się w sposób wyjątkowo przyjazny wobec chrześcijańskiej ludności. Być może miało na to wpływ wydarzenie z początków islamu, gdy w 627 r. n. e. patriarcha Kościoła koptyjskiego wysłał Mahometowi podarunki – w tym dwie niewolnice, z których jedna, Miriam Koptyjska, urodziła mu syna, Ibrahima (chłopiec zmarł w 16 miesiącu życia). Siostra Miriam została żoną Gahusa Ibn al-Abdariego i urodziła przyszłego namiestnika Egiptu – Zakarijję12. 9 Ibidem. M. Kropidłowski, op. cit. 11 M. Hanna, op. cit., s. 123. 12 G. Nehls, Christians Ask Muslims, Nairobi: Life Challenge Africa, 1992, (źródło URL http://answeringislam.org.uk/Nehls/Ask/sources.html) 10 3 Jak widać z powyższego wywodu stosunki Egiptu i jego chrześcijańskiej ludności z islamem i władzami miały wyjątkowy charakter. Wielu chrześcijan z własnej woli przeszło na islam, przyciągnięta jego prostotą. Chrześcijaństwem wstrząsały wtedy spory o naturę Chrystusa, islam natomiast głosił wiarę w jedynego Boga, do którego można się zwracać z pominięciem kapłanów. Poza tym chrześcijanie, jako „ludzie księgi”, byli co prawda chronieni przed uciskiem fizycznym, ale musieli płacić specjalny podatek – dżizję (nawet do połowy wartości ich dochodu13). Jako obywatele drugiej kategorii nie mogli zajmować wyższych urzędów oraz musieli nosić wyróżniające ubrania. Wszystko to doprowadziło po kilku stuleciach do sytuacji, iż większość mieszkańców Dolnego i Górnego Egiptu była muzułmanami14. Z zasady Koptowie nie angażowali się w muzułmańskie spory i konflikty. Wyjątkiem było udzielone przez nich poparcie dla Fatymidów, którzy najechali Egipt w 973 r. Fatymidzi byli szyitami i utworzyli oddzielny kalifat, którego stolicą został Kair. Ich panowanie to okres świetności wspólnoty koptyjskiej, zajmowania przez jej członków wielu eksponowanych stanowisk. Ten stan prosperity pod fatymidzkim panowaniem tłumaczy postawę Koptów podczas wojen krzyżowych – nie wsparli oni swoich współwyznawców, ale muzułmańskich pobratymców. Kalifat jednak upadł, na czym skorzystał Saladyn, który założył swoje państwo i zapoczątkował dynastię Ajjubidów15. Następnie w Egipcie rządzili kolejno: Mamelucy (wojskowa oligarchia złożona z niewolników), Turcy, Czerkiesi, Gruzini, Brytyjczycy. W 1919 r. egipski ruch patriotyczny rozpoczął negocjacje z władzami brytyjskimi i 28 lutego 1922 r. została ogłoszona niepodległość. Był to długo wyczekiwany moment i nikt nie spodziewał się wielkiej debaty, jaka rozpętała się w związku z załącznikiem do Deklaracji Niepodległości, który mówił o mniejszościach religijno-etnicznych i zaliczał do nich Koptów. Koptowie nie chcieli żeby traktować ich na równi z cudzoziemcami w kraju, który był ich na długo przed przybyciem muzułmanów. Muzułmanie natomiast nie życzyli sobie, by imperium brytyjskie mieszało się w sprawy wewnętrzne Egiptu pod pretekstem ochrony mniejszości. Rządząca w Egipcie Partia Wafd kładła szczególny nacisk na stosowanie zasady, że wszyscy są najpierw obywatelami, a dopiero później muzułmanami lub chrześcijanami – w ten sposób kraj uniknął losu podzielonego religijnie Libanu. Nierzadko chrześcijanin wygrywał w okręgu, w którym przeważającą większość mieli muzułmanie. Przykładem może być tu Wis Wasi, Kopt 13 The Muslims In the West, May 2001 (źródło URL http//www.faithfreedom.org/Articles/sina/muslisms_west.htm) 14 M. Hanna, op. cit., s. 126. 15 M. Kropidłowski, op. cit. 4 z Górnego Egiptu, wybrany deputowanym w okręgu z dolnego Egiptu, który został nawet przewodniczącym Izby Deputowanych w 1928 r.16. Za rządów Nasera (po 1952 r.) panowała tendencja do budowy państwa świeckiego – obywatelskiego. Ideologia nawiązywała do jedności narodu arabskiego. Koptowie nie byli włączeni do aparatu sprawowania władzy, ale też nikt ich nie prześladował. Z drugiej strony walka z analfabetyzmem oznaczała przymusową naukę Koranu na pamięć w szkołach publicznych. Przeprowadzona reforma rolna uderzyła w klasę posiadaczy ziemskich i przedsiębiorców, na którą głównie składali się chrześcijanie17. Koptowie wycofali się z terenów gdzie byli relatywnie najsłabsi, by w Kairze i miastach Górnego Egiptu – Minji, Asjucie, Beni-Suefie stworzyć duże skupiska, w których czuli się bezpiecznie. Jednak już jedno pokolenie później te same miasta stały się centrami islamskiej aktywności i działań skierowanych przeciwko religijnym mniejszościom. Koptowie zostali zepchnięci do pojedynczych dzielnic lub wyemigrowali18. Za czasów Sadata sytuacja Koptów uległa dalszemu pogorszeniu; władze podsycały wzajemną niechęć grup religijnych, starały się obarczyć Koptów winą za niepowodzenia w polityce wewnętrznej. W roku 1972 chrześcijańskie wspólnoty w Egipcie zwróciły się z memorandum do szefa rządu opisującym dyskryminację, której podlegali we własnej ojczyźnie. Nastąpiła reakcja ze strony środków masowego przekazu i rządu. Sadat kazał uwięzić wszystkich domagających się swych praw Koptów i zagroził ciężkimi karami wszystkim tym, którzy działają przeciw jedności kraju. 29 września liczne kościoły koptyjskie zostały spalone a dziesiątki chrześcijańskich Koptów ukamienowanych19. Wystąpienia skierowane przeciw Koptom trwały aż do śmierci Sadata w 1981 r. W 1994 r. powróciło pytanie, czy Koptowie są mniejszością w związku z Arabską Konferencją na temat mniejszości. Znany publicysta Muhammad Hajkal zamieścił wtedy na łamach „Al-Ahram” artykuł, w którym twierdził, iż Koptowie nie są mniejszością – są obywatelami Egiptu. W rezultacie dyskusji, jaką wywołał ów artykuł, punkt o Koptach został wycofany z porządku obrad; uznano, że ich sytuacji nie można przyrównywać do sytuacji Berberów czy Kurdów20. Trudno określić liczebność populacji koptyjskiej w Egipcie. Statystyki rządowe podają, iż jest ich około 3 mln. Natomiast według registrów kościelnych ochrzczonych jest 11 mln. Najprawdopodobniej ich liczba oscyluje wokół 7-8 mln i ma tendencje spadkowe. 16 M. Hanna, op. cit., s. 127. A. Pacini., Comunita cristiane nell’islam arabo. La sfida del futuro, Torino 1996, s. 210-211. 18 Y. Courbage, P. Fargues, op. cit., s. 178-179. 19 M. Kropidłowski, op. cit. 20 M. Hanna, op. cit., s. 127. 17 5 W ciągu jednego tylko wieku stosunek Koptów do reszty ludności Egiptu zmniejszył się z 8% do 6%21. Najprawdopodobniej w czasach imperium osmańskiego wskaźnik urodzeń w Egipcie był wyższy pośród chrześcijan niż muzułmanów. Jednakże sytuacja uległa odwróceniu w dwudziestym wieku na skutek konsolidacji rodzin muzułmańskich (ograniczenie rozwodów), przy jednoczesnej kontroli urodzin wśród chrześcijan zaniepokojonych sytuacją polityczną – szczególnie za Nasera. Co warte odnotowania liczba urodzeń Koptów zaczęła spadać jeszcze przed wynalezieniem współczesnych środków antykoncepcyjnych, które nigdy nie przyjęły się powszechnie pośród chrześcijan na Bliskim Wschodzie. Tradycyjnie hierarchia Kościoła koptyjskiego zachęcała rodziny do posiadania licznego potomstwa widząc w kontroli urodzeń najszybszą drogę do rasowego samobójstwa22. Według danych z 1992 r. w Kairze jest ponad 120 koptyjskich kościołów prawosławnych i ponad 150 instytucji koptyjskich, takich jak: szkoły, sierocińce, domy starców, szpitale i ośrodki pomocy socjalnej. W powolnym tempie, ale wciąż rośnie liczba tych instytucji i kościołów poza Kairem. Nowa katedra św. Marka w Abbasseji mieści około 5 tysięcy wiernych, w pobliżu niej znajdują się biblioteka patriarchalna i rezydencja patriarchy, którym od października 1971 roku jest Szenuda III, uważany przez Koptów za 117 następcę świętego Marka23. Koptowie, tak jak i inni chrześcijanie, uznają siedem sakramentów świętych. Chrzest wygląda inaczej niż rzymsko-katolicki; osoba chrzczona, niezależnie od wieku, jest trzykrotnie zanurzana całkowicie w wodzie, wymagane jest przy tym, by woda była wcześniej poświęcona. W czasie mszy świętej w większości kościołów koptyjskich (choć już nie wszędzie) mężczyźni zajmują lewą część kościoła, kobiety prawą. Eucharystia przyjmowana jest pod postacią chleba umoczonego w winie. Jest to specjalnie w tym celu pieczony w kościele świeży chleb z czystej mąki pszennej (orban). Chleb ten nie może być krojony nożem, tylko musi być dzielony ręką w specjalny sposób. Kawałki moczone są w niefermentowanym winie z suchych winogron moczonych uprzednio w wodzie. Obecnie, tak jak i w dawnych czasach, największym świętem i najbardziej uroczyście obchodzonym jest cały Wielki Tydzień począwszy od Niedzieli Palmowej aż po Niedzielę Wielkanocną. Do świąt wielkanocnych Koptowie przygotowują się przez pięćdziesięciopięciodniowy post ścisły, w czasie którego nie mogą spożywać żadnych produktów pochodzących od zwierząt – mięsa, jaj, mleka, ryb. Zresztą posty koptyjskie 21 Y. Courbage, P. Fargues, op. cit., s. 181. Ibidem, s. 180. 23 M. Kropidłowski, op. cit. 22 6 nie mają sobie równych w żadnym innym rycie chrześcijańskim, trwają 185 dni w ciągu roku dla Koptów prawosławnych i 141 dni dla Koptów katolickich24. Pomimo wzmożonych wysiłków organizacji chroniących prawa człowieka trwa dyskryminacja Koptów. Chrześcijanie mogą bez przeszkód przechodzić na islam, jednak muzułmanom zabrania się konwersji na chrześcijaństwo. Rodziny koptyjskie, których członkowie przeszli na islam doświadczają szczególnie dotkliwych represji – są więzieni po to, by podpisać oświadczenie, iż nie będą wywierali presji na rzekomego (gdyż czasem przejście na islam jest wymuszone) konwertytę. Tymczasem pozbawia się ich kontaktu czy chociażby informacji na temat członka rodziny, najczęściej młodej dziewczyny porwanej przez muzułmańskiego sąsiada25. Policja prześladuje Koptów także pod zarzutem prozelityzmu. Drukarze pracujący w księgarniach sprzedających chrześcijańskie książki bywają zatrzymywani i więzieni, a nawet torturowani (wstrząsy elektryczne, bicie). Zdarzają się także przypadki zabójstw, szczególnie często księży, przy czym policja nie interweniuje w obronie Koptów zaatakowanych przez islamskie bojówki. Zabójcy Koptów nigdy nie są karani z taką samą surowością jak zabójcy muzułmanów, nawet terrorysta Haridi, który w 1992 r. zamordował w Sanabu trzynaścioro chrześcijan, w tym małe dzieci, dostał wyrok niższy od przewidywanego26. Rząd obwarowuje trudnymi warunkami wznoszenie i odbudowe kościołów, wykorzystując w tym celu archaiczne prawo z czasów imperium osmańskiego, które zezwala na powyższe czynności tylko za wyraźną zgodą prezydenta. Koptyjski kler narzeka, iż w praktyce pomalowanie ścian kościoła czy zbudowanie łazienki zajmuje dekady, gdy na postawienie nowego meczetu potrzeba tylko zaświadczenia z lokalnego urzędu inżynieryjnego27. Koptowie nie są dostatecznie reprezentowani w rządzie w stosunku do swojej liczebności (na 454 deputowanych tylko pięciu jest Koptami); nie wspominając o dyskryminacji, jaka ma miejsce na uniwersytetach, w wojsku czy urzędach publicznych. Koptowie nie mogą zakładać swoich własnych uczelni, tworzyć partii politycznych czy posiadać stacji radiowych i telewizyjnych28. Istnieje 5-procentowy cenzus w wojsku 24 M. Malewska-Malek, op. cit. Copts Demand Equality…, (źródło URL http://www.copts.net/demands.asp) 26 Ibidem. 27 Tolerancja religijna w krajach muzułmańskich, (źródło URL http://www.board.freeweb.pl/posts.php?board_id=3094&topic_id=84780&division=3958) 28 B. T. Bistawros, The Coptic Christians of Egypt Today: under Threat of Annihilation, Thesis, Evangelical Theological Seminary, 1974, Regent University, Virginia 1996, (źródło URL http://www.amcoptic.com/thesis.pdf) 25 7 i akademiach wojskowych, którego Koptowie nie mogą przekroczyć. W rzeczywistości nawet tego progu nie osiągają. Trzeba przy tym pamiętać, że Koptowie to elita. Spośród nich rekrutują się nauczyciele, lekarze, prawnicy, filozofowie. Niemal trzy czwarte egipskiej inteligencji stanowią Koptowie i to mimo faktu, iż są szykanowani i utrudnia się im awans zawodowy czy społeczny z powodu ich pochodzenia. Znanymi Koptami są choćby Butros Gali, były przewodniczący ONZ czy prof. Azis al-Atija, redaktor ośmiotomowej Wielkiej Encyklopedii Koptyjskiej. Wśród Koptów nie ma właściwie analfabetów. Już starożytne źródła podają, że wszyscy potrafili czytać, co było wyjątkowe. Znajomość pisma wynikła z powszechnej wśród nich praktyki studiowania Biblii, którą to zresztą nieraz musieli ukrywać by ochronić ją przed spaleniem29. Podsumowując Koptowie są traktowani w Egipcie jak obywatele drugiej kategorii30 i nie mogą liczyć na ochronę ze strony rządu, który piętnując Koptów jako „niewiernych” zachęca islamskie bojówki do używania przemocy wobec chrześcijan, żyjących w coraz większym strachu31. Stoi to w jawnej sprzeczności z koraniczną zasadą głoszącą, iż: „nie ma przymusu w religii” [Koran II, 256]. W praktyce jednak możliwości egzystencji mniejszości wyznaniowych w państwach islamskich były i są bardzo zróżnicowane32. Według raportu opracowanego przez amerykańską organizację Open Doors International Egipt należy do pierwszej dziesiątki państw, w których łamane są prawa mniejszości chrześcijańskiej (listę otwiera Arabia Saudyjska)33. Dlatego niesłychanie ważne są głosy zwolenników dialogu po obu stronach. Do wybitnych postaci po stronie muzułmanów egipskich należy szejk i imam Al-Azharu, Muhammad Sajjid at-Tantawi, który podkreśla fakt, że Koptowie mają takie same prawa i obowiązki jak muzułmanie. Natomiast po stronie Koptów podobną rolę odgrywa patriarcha Szenuda III, który twierdzi, że „Egipt nie jest ojczyzną, w której mieszkamy, lecz ojczyzną, która mieszka w nas”. Popiera on też arabskie dążenie do odzyskania Jerozolimy, co zyskuje mu wielką sympatię pośród muzułmanów34. W grudniu 2002 roku prezydent Mubarak zaskoczył Egipt i cały świat, kiedy ogłosił, że odtąd dzień 7 stycznia (Boże Narodzenie według kalendarza juliańskiego) będzie świętem 29 A. Lebet, op. cit. B. T. Bistawros, op. cit. 31 S. Gauch, Egypt's Coptic Christians endure harassment by Muslims, “Christian Science Monitor”, 2/24/95, Vol. 87 Issue 62. 32 B. Lewis, History of the Middle East, New York 2003, s. 218-219. 33 J. Majewski, Kościół prześladowany, “Więź” nr 9/1999 (źródło URL http://free.ngo.pl/wiez/9_99kron.htm) 34 M. Hanna, op. cit., s. 129. 30 8 narodowym. W wigilię Bożego Narodzenia, 6 stycznia, syn Prezydenta przybył na mszę św. w celu złożenia życzeń patriarsze Szenudzie III i Koptom. Te pozytywne kroki są ważnym sygnałem z Egiptu, którego nie wolno pominąć35. Obserwując społeczność koptyjską i ślady jej przeszłości nie sposób nie zastanawiać się nad przyszłością. Nienajlepsza sytuacja gospodarcza i wrogość ze strony ekstremistów islamskich sprawiły, że wiele osób nie widząc szansy na poprawę swego losu wyemigrowało. Duże skupiska Koptów, które powstały w USA, Kanadzie, Australii i Europie Zachodniej tworzą silną grupę potrafiącą wywierać nacisk na przywódców politycznych. Coraz lepszy transport i komunikacja powodują otwieranie się tej licznej, choć zamkniętej społeczności na świat. Przyszłość zawiera się w nadziei, że pewnego dnia różnice religijne przestaną być powodem wrogości36. Bibliografia: 1. Courbage Y., Fargues P., Christians and Jews under Islam, Londyn&New York 1998. 2. Gauch S., Egypt's Coptic Christians endure harassment by Muslims, “Christian Science Monitor”, 2/24/95, Vol. 87 Issue 62. 35 36 M. Meunier, op. cit. M. Romaniuk, op. cit. 9 3. Hanna M., O dialogu cywilizacji, czyli potrzebie akceptowania innych, Warszawa 2004. 4. Lewis B., History of the Middle East, New York 2003. 5. Pacini A., Comunita cristiane nell’islam arabo. La sfida del futuro, Torino 1996. Źródła internetowe: 1. Bistawros B. T., The Coptic Christians of Egypt Today: under Threat of Annihilation, Thesis, Evangelical Theological Seminary, 1974, Regent University, Virginia 1996, (źródło URL http://www.amcoptic.com/thesis.pdf) 2. Copts Demand Equality…, (źródło URL http://www.copts.net/demands.asp) 3. Kropidłowski M., Kościoły Koptyjskie w Egipcie, „Magazyn Teologiczny Semper Reformanda”, 31.03.2003 (źródło URL http://www.magazyn.ekumenizm.pl/content/article/20030331232334745.htm) 4. Lebet A., Koptowie – tam czas się zatrzymał?, „Jezus żyje!” nr 13, (źródło URL http://www.kuria.gliwice.pl/czytelnia/jezuszyje/index.php?numer=13&art=21) 5. Majewski J., Kościół prześladowany, “Więź” nr 9/1999 (źródło URL http://free.ngo.pl/wiez/9_99kron.htm) 6. Malewska-Malek M., Koptowie, (źródło URL http://www.bolanda.org/main/41.asp) 7. Meunier M., Koptyjskie wiadomości, (źródło URL http://www.arabia.alleluja.pl/tekst.php?numer=13058) 8. Nehls G., Christians Ask Muslims, Nairobi: LCA, 1992, (źródło URL http://answering-islam.org.uk/Nehls/Ask/sources.html 9. Romaniuk M., Koptowie – w poszukiwaniu wciąż żywej historii, „Geozeta” nr 11, (źródło URL http://www.geozeta.pl/artykuly,Afryka,39) 10. The Muslims In the West, May 2001 (źródło URL http//www.faithfreedom.org/Articles/sina/muslisms_west.htm) 11. Tolerancja religijna w krajach muzułmańskich, (źródło URL http://www.board.freeweb.pl/posts.php?board_id=3094&topic_id=84780&division=3 958) 10
