1. Św. Marek – założyciel Kościoła Koptyjskiego 2. Kościół Koptyjski

1. Św. Marek – założyciel Kościoła Koptyjskiego
Koptowie uważają, że założycielem ich Kościoła był św. Marek ewangelista, autor najstarszej Ewangelii kanonicznej, na której opierali się zarówno św. Mateusz i św. Łukasz, jak
i prawdopodobnie św. Jan. Św. Marek uważany jest zatem przez Kościół koptyjski za pierwszego z nieprzerwanego ciągu stu szesnastu patriarchów aleksandryjskich, którzy nazywają
się papieżami. Jest on także pierwszym z egipskich świętych i sławnych męczenników. Historia patriarchów koptyjskiego Kościoła Aleksandrii ułożona po arabsku na podstawie dawnych
źródeł koptyjskich rozpoczyna się obszerną biografią ewangelisty i pierwszego patriarchy.
Tradycja o działalności misyjnej św. Marka w Egipcie oraz jego o jego śmierci męczeńskiej opiera się zasadniczo na wiadomościach legendarnych. Marek miał ponieść śmierć męczeńską na Wielkanoc 68 r. Wzburzony tłum napadł na chrześcijan, gdy święcili oni Wielkanoc w Baukalis. Św. Marka schwytano, ciągnięto przez ulice na powrozie zawiązanym
wokół szyi, a następnie zamknięto w więzieniu na noc. Następnego dnia rano święty cierpiał tak długo te same męki, aż wyzionął ducha. Zamierzano spalić jego poszarpane
i skrwawione ciało, ale wicher i ulewny deszcz rozproszyły ludzi. Wtedy chrześcijanie po
kryjomu zabrali jego ciało i pochowali je w grobie wykutym w skale pod ołtarzem kościoła.
W następnych wiekach szczątki św. Marka nie pozostały nietknięte. Podczas późniejszych sporów pomiędzy Koptami a melchitami, którzy byli u władzy, kościół, w którym przechowywano ciało św. Marka, dostał się w ręce melchitów. W czasie ataku Arabów na Aleksandrię w 642 r. świątynia ta została splądrowana, skradziono głowę świętego i jego szaty.
Kiedy w mieście nastał spokój, kościół, a z nim razem ciało świętego pozostały w rękach
melchitów. Głowę natomiast w jakiś sposób dostarczono arabskiemu zarządcy, który przekazał ją koptyjskiemu patriarsze, Beniaminowi, jedynemu przywódcy Kościoła pozostałemu
po opuszczeniu miasta przez greków. W r. 828 kupcy weneccy, wykradli szczątki św. Marka
bez jego głowy i przemycili je do Wenecji w kadzi peklowanej wieprzowiny, by uniknąć muzułmańskiej kontroli. W następstwie tego Wenecja od imienia tego patrona otrzymała nazwę
„Republiki Świętego Marka”.
2. Kościół Koptyjski do 451 r.
Około 190 r. swą działalność rozpoczęła Aleksandryjska Szkoła Katechetyczna, najstarsza szkoła katechetyczna na świecie. W tych czasach Egipt był ważnym ośrodkiem chrześcijańskiej ortodoksji. Koptowie aż do VII w. byli najliczniejszą grupą etniczną w Egipcie.
W ostatnich latach III w. wśród Koptów rozwinęła się idea monastycyzmu. Wielu znanych
świętych chrześcijańskich to Koptowie, np.: św. Antoni, pierwszy chrześcijański mnich, św.
Pachomiusz, twórca pierwszej reguły zakonnej czy św. Paweł, pierwszy pustelnik, tzw. Ojcowie Pustyni. Pod koniec czwartego stulecia, na pustyni były setki klasztorów, i tysiące lepianek i jaskiń rozproszonych na egipskich wzgórzach. Święty Atanazy, papież Aleksandrii
był współautorem Nicejskiego Wyznania Wiary.
Największe kłopoty Koptom sprawiało imperium rzymskie. Za czasów panowania imperatora Dioklecjana, ze względu na wiarę, zamordowano wielu Koptów. Kulminacyjnym momentem w historii Kościoła egipskiego był V w. W kwestie wiary zaczął interweniować cesarz bizantyjski Marcjan ingerował w kwestie wiary w Kościele koptyjskim, czemu sprzeciwiał się Dioskur, papież aleksandryjski. Podczas soboru chalcedońskiego w 451 r., któremu
przewodniczył, potępiono Dioklecjana i cały Kościół koptyjski, za rzekome popieranie
Eutychesa i jego teorii o jednej, boskiej naturze Jezusa(monofizytyzm). Wskutek tego Kościół
Koptyjski Po 451 r. Koptyjski Kościół odłączył się od patriarchatu aleksandryjskiego i zerwał
2
jedność doktrynalną z Kościołem rzymskim i bizantyjskim. Współcześnie uważa się, że
głównym powodem schizmy nie były kwestie doktrynalne (monofizytyzm), ale spory polityczne w Egipcie między nacjami grecką i koptyjską oraz brak zrozumienia dla spraw lokalnych ze strony dworu cesarskiego w Konstantynopolu, który nie dostrzegł w porę problemów
Egipcjan.
W Egipcie nastąpił rozłam i powstały dwa Kościoły: posłuszny cesarzowi i soborowi
chalcedońskiemu Kościół melchicki (hebrajskie melech = król), grecki oraz Kościół koptyjski, który wraz z hegemonią grecką odrzucił także uchwały Chalcedonu.
3. Kościół Koptyjski od podboju Egiptu przez Arabów
Następnym ważnym wydarzeniem było opanowanie Egiptu przez Arabów w 641 r. Muzułmanie, powszechnie uznawani za mało tolerancyjnych w kwestiach religijnych, pozwolili
jednak Kościołowi koptyjskiemu na spokojne funkcjonowanie (podobno żona Mahometa była
Egipcjanką). Przez następne cztery wieki Koptowie mogli w spokoju wykonywać praktyki
religijne, pod warunkiem, że płacili specjalny podatek, który ich kwalifikował jako protegowanych.
Z czasem chrześcijanie mieli coraz większe trudności z płaceniem podatku, a władze państwowe zaczęły ograniczać zezwolenia na remonty starych kościołów i zakazywać budowy
nowych. Ponad to zaczęto dyskryminować Koptów ograniczając ich prawa cywilne, zmuszając do noszenia strojów odróżniających ich od muzułmanów, stwarzając przeszkody prawne
w przypadku adopcji, dziedziczenia i publicznego kultu. Te zmiany wpłynęły na strukturę
państwa w Egipcie. Zaczęła dominować ludność muzułmańska, a Koptowie byli w mniejszości.
W XIX w. sytuacja Koptów w Egipcie poprawiła się. Pod panowaniem tolerancyjnej dynastii Muhammada Ali w 1855 r. wspólnota koptyjska przestała być traktowana jako odrębna
grupa, a bycie Koptem nie oznaczało już niższego statusu społecznego. Zniesiono także podatek, a Koptowie zostali zrównani w prawach z resztą ludności do tego stopnia, że zaczęli służyć w armii egipskiej. W 1919 r. na skutek rewolucji egipskiej zostali zrównani wszyscy
obywatele.
Dziś głównym ośrodkiem religijnym wspólnoty jest Kair, gdzie rezyduje zwierzchnik
Kościoła tytułujący się Papieżem Aleksandrii i Patriarchą Stolicy św. Marka. Patriarcha Kościoła koptyjskiego rezyduje w Kairze, spełnia jurysdykcję w stosunku do 11 metropolitów i 2
biskupów. Oprócz Egiptu podlega mu Jerozolima, Jaffa oraz biskupstwo w Chartumie. Podlega mu również jurysdykcyjnie metropolita Abisynii.
4. Dwa Kościoły Koptyjskie
W czasach nowożytnych Kościół Katolicki próbował doprowadzić do pojednania z Koptami. Najwcześniejsze próby datuje się na koniec XVI w. W 1761 r. Klemens XIII utworzył
koptyjski wikariat apostolski. Od tego czasu datuje się linia koptyjskich wikariuszy apostolskich. Obecnie, po różnych reorganizacjach, koptyjski Kościół katolicki liczy ok. 150 tysięcy
wiernych. Niestety, do pełnego pojednania jeszcze nie doszło. W ten sposób istnieją dwa Kościoły Koptyjski: apostolski, starożytny, niesłusznie zwany prawosławnym oraz Koptyjski
Kościół katolicki.
Kościół katolicki obrządku koptyjskiego wyodrębnił się z Koptyjskiego Kościoła Ortodoksyjnego. Po założeniu (jak głosi tradycja – przez świętego Marka Apostoła) Kościoła w
Egipcie, wspólnota chrześcijańska rozwijała się pod rządem patriarchów Aleksandrii, o pozycji formalnie równej patriarchom Rzymu, niekiedy nawet także zwanych papieżami. Wierni
3
Kościoła egipskiego wytworzyli własny obrządek, odmienny zarówno od rzymskiego, jak i
od bizantyjskiego. Kościół egipski wydał wielu wybitnych teologów, zasłużonych zwłaszcza
w walce z herezją nestorianizmu. Do najwybitniejszych z nich należą Klemens Aleksandryjski i Orygenes. W Kościele egipskim narodził się chrześcijański monastycyzm, na początku w
formie pustelnictwa. Z tym wiążą się imiona egipskich świętych Antoniego i Pachomiusza.
Po soborze w Chalcedonie w 451 r. w Kościele egipskim, podobnie jak w pozostałych patriarchatach Wschodu, nastąpił rozłam. Ówczesny patriarcha aleksandryjski Dioskur odrzucił
wyznanie wiary uznające istnienie dwóch natur Jezusa Chrystusa, popadając tym samym w
herezję monofizytyzmu. Swego patriarchę poparła przeważająca większość wiernych Egiptu.
Jego zwolennicy nazwali się "prawowiernymi" (gr. orthodoxos, co akurat w tym przypadku
nie znaczy, jak zazwyczaj, "prawosławni"), natomiast przeciwnicy – melchitami (aram.-gr.
melchitoi "ludzie króla"), a później "katolikami" (gr. katholikos "powszechny"). Początkowo,
mimo rozłamu wśród wiernych i hierarchii, nie pojawiła się druga linia patriarchów aleksandryjskich – patriarchowie pozostali głową zarówno jednego, jak i drugiego odłamu kościoła
egipskiego, usiłując godzić zwaśnione strony. Godność tę sprawowali zarówno Koptowie, jak
i melchici, coraz częściej zdarzało się jednak, że panowało dwóch patriarchów jednocześnie –
koptyjski i melchicki. W następnych wiekach rozdział obu kościołów koptyjskich stał się ściślejszy – obie strony definitywnie uznały się nawzajem za heretyków i wzajemnie się zwalczały, wykorzystując jako instrument tych sporów Arabów, panujących w Egipcie od połowy
VII wieku. Powstały oczywiście dwie linie patriarchów Aleksandrii – monofizycka i melchicka.
Chalcedoński Kościół egipski przez kilka wieków pozostawał jednolity, zachowując
łączność i z Rzymem i z Konstantynopolem, mimo że kulturowo egipscy melchici należeli do
kręgu bizantyjskiego. Jednak po rozłamie wywołanym wielką schizmą wschodnią (1054)
egipscy melchici, pozostający pod wpływem patriarchatu konstantynopolitańskiego, stopniowo porzucili łączność z Kościołem Rzymu, opowiadając się zdecydowanie za prawosławiem i
stając się częścią cerkwi prawosławnej. Tylko garstka wiernych, pozbawiona niemal całkowicie hierarchii duchownej, pozostała w łączności z Rzymem. Do udzielania sakramentów
sprowadzano księży z zewnątrz, głównie z Jerozolimy. Od XVIII wieku stałą opiekę duszpasterską nad egipskimi katolikami sprawowali franciszkanie.
Zarówno Rzym jak i Konstantynopol kilkakrotnie próbowały doprowadzić do unii
wszystkich trzech Kościołów egipskich, oczywiście pod własną obediencją. Ze strony Zachodu pierwszą próbą była unia florencka, zawarta 4 lutego 1443 na Soborze we Florencji, dotyczyła ona jednak tylko zjednoczenia Kościoła łacińskiego z Cerkwią. Mimo przychylnej postawy prawosławnego patriarchy Aleksandrii, wobec ostrego sprzeciwu duchowieństwa
i wiernych jego patriarchatu, unia ta w Egipcie nie weszła w życie (podobnie zresztą, jak na
pozostałych terenach Wschodu). Później, z inicjatywy Rzymu, próby unii katolickokoptyjskiej podjęto na synodzie w Kairze w 1582 i jeszcze raz w 1814. Skończyły się one
niepowodzeniem.
W 1741 papież Benedykt XIV ustanowił wikariat apostolski dla Koptów w Egipcie.
Pierwszym wikariuszem został Atanazy, koptyjski biskup Jerozolimy. Listem apostolskim
Christi Domini z 26 listopada 1895 papież Leon XIII przywrócił katolicki koptyjski patriarchat aleksandryjski, na pierwszego patriarchę naznaczając biskupa Cyryla Macaire. Obszar
patriarchatu został podzielony na 3 diecezje: Teby, Hermopolis Magna i patriarchalną, z siedzibą w Kairze. W latach 1908-1947 patriarchatem zarządzali administratorzy apostolscy –
najpierw Maksymos Sedfaui, potem Marek II Chuzam (Khouzam). Ten ostatni w 1947 został
obrany na patriarchę i w 1948 intronizowany pod imieniem Marka II. Ten sam synod z części
diecezji tebańskiej wydzielił czwartą diecezję – Asjut. Następnym patriarchą (1958-1986) był
4
Stefan I Sidarus (Sidarouss), od 1965 kardynał, po którym nastąpił Stefan II Gattas. Po rezygnacji Gattasa w marcu 2006 patriarchą został Antoni Naguib.
Dzisiejszy Katolicki kościół koptyjski liczy około 210 tysięcy wiernych, wśród których
posługę pełni 175 księży i 40 zakonników (franciszkanów). Patriarchat dzieli się na sześć
diecezji: patriarchalną, Minia, Asjut, Sohag, Luksor, Ismailia.