WIEM: Aport - Politechnika Krakowska
advertisement
WYDZIAŁ INŻYNIERII ŚRODOWISKA Politechnika Krakowska Im. Tadeusza Kościuszki Andrzej Potocki LEKSYKON POJĘĆ Z ZARZĄDZANIA1 Kierunek studiów: INŻYNIERIA ŚRODOWISKA Moduł: ZARZĄDZANIE I MARKETING MINI SKRYPT Do kształcenia studentów w systemie modułowo-punktowym KRAKÓW 2002 - Do użytku wewnętrznego 1 Podstawą opracowania haseł była encyklopedia internetowa: http://wiem.onet.pl 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. Aport................................................................................................................................... 1 Banknot .............................................................................................................................. 1 Bilans przedsiębiorstwa...................................................................................................... 1 Decyzji teoria ..................................................................................................................... 2 Dochód ............................................................................................................................... 2 Działalność gospodarcza .................................................................................................... 2 Emisja pieniądza ................................................................................................................ 3 Ewidencja działalności gospodarczej ................................................................................. 3 Firma .................................................................................................................................. 3 Giełda papierów wartościowych ........................................................................................ 3 Gospodarka naturalna ......................................................................................................... 4 Gospodarka......................................................................................................................... 4 Gospodarowanie ................................................................................................................. 5 Greshama-Kopernika prawo .............................................................................................. 5 Inwestowanie ...................................................................................................................... 5 Inwestycji efektywność ...................................................................................................... 5 Inżynieria zarządzania ........................................................................................................ 5 Kodeks cywilny .................................................................................................................. 6 Kodeks handlowy ............................................................................................................... 6 Koncesja ............................................................................................................................. 6 Kontyngent ......................................................................................................................... 6 Kosztów komparatywnych teoria ....................................................................................... 6 Kreacja pieniądza ............................................................................................................... 7 Licencja .............................................................................................................................. 7 Menedżer ............................................................................................................................ 7 Monetaryzm ....................................................................................................................... 8 Nakłady inwestycyjne ........................................................................................................ 8 Narodowe Fundusze Inwestycyjne..................................................................................... 8 Niepewność ........................................................................................................................ 9 Nominalistyczna teoria pieniądza ...................................................................................... 9 Nominalizm pieniężny ....................................................................................................... 9 Obsługi masowej teoria .................................................................................................... 10 Okres zwrotu .................................................................................................................... 10 Osoba prawna ................................................................................................................... 10 Osobowość prawna .......................................................................................................... 10 Państwa dobrobytu teoria ................................................................................................. 10 Parytet walutowy .............................................................................................................. 11 Pieniądz bezgotówkowy................................................................................................... 11 Pieniądz kruszcowy .......................................................................................................... 11 Pieniądz papierowy .......................................................................................................... 12 Pieniądz towarowy ........................................................................................................... 12 Pieniądz ............................................................................................................................ 13 Pieniądza funkcje ............................................................................................................. 13 Pieniądza teoria dochodowa ............................................................................................. 13 Pieniądza teoria ilościowa ................................................................................................ 14 Płatności transferowe ....................................................................................................... 14 Podaż pieniądza ................................................................................................................ 14 Pożyczkowy kapitał.......................................................................................................... 14 Prawo cywilne .................................................................................................................. 15 Proces inwestycyjny ......................................................................................................... 15 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. Przedsiębiorca .................................................................................................................. 16 Przedsiębiorczość ............................................................................................................. 16 Przedsiębiorstwo .............................................................................................................. 16 Rachunek efektywności inwestycji .................................................................................. 16 Rachunek wyników .......................................................................................................... 17 Rachunkowość ................................................................................................................. 17 Rejestr handlowy .............................................................................................................. 18 Rejestr............................................................................................................................... 18 Ryzyko gospodarcze ........................................................................................................ 18 Siła nabywcza pieniądza .................................................................................................. 18 Spółka akcyjna ................................................................................................................. 18 Spółka cywilna ................................................................................................................. 18 Spółka jawna .................................................................................................................... 19 Spółka jednoosobowa....................................................................................................... 19 Spółka kapitałowa ............................................................................................................ 19 Spółka komandytowa ....................................................................................................... 19 Spółka z o.o. ..................................................................................................................... 20 Spółka z udziałem zagranicznym ..................................................................................... 20 Spółka ............................................................................................................................... 20 Stopa zwrotu..................................................................................................................... 21 System bankowy .............................................................................................................. 21 System prawa ................................................................................................................... 21 Tezauryzacja..................................................................................................................... 22 Ucieczka od pieniądza ...................................................................................................... 22 Umowa ............................................................................................................................. 22 Waloryzacja ...................................................................................................................... 22 Wynik finansowy ............................................................................................................. 23 Zarządzanie jakością ........................................................................................................ 23 Zarządzanie procesami ..................................................................................................... 23 Zarządzanie ryzykiem ...................................................................................................... 23 Zarządzanie zasobami ...................................................................................................... 23 Zarządzanie ...................................................................................................................... 23 Zysk .................................................................................................................................. 24 1. Aport Aport (z francuskiego apporte), wkład w utworzenie lub powiększenie majątku spółki, który daje prawo do udziału w zyskach. Osoby fizyczne i prawne mogą wnosić: aport finansowy (inaczej pieniężny), aport rzeczowy w postaci maszyn, hal produkcyjnych, licencji i patentów, oraz aport umiejętności, kompetencji technicznych i zawodowych – nie jest to część kapitału spółki, ale zmaterializowany w formie udziałów założycielskich, daje udział w zyskach. Aporty pieniężne i rzeczowe włączane są do kapitału spółki i mogą być uznane za wkład w tworzeniu lub podwyższaniu jej kapitału. Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999. 2. Banknot Banknot, bilet bankowy, pieniądz papierowy, który na mocy decyzji władzy państwowej ma charakter prawnego środka płatniczego, stanowiąc powszechny ekwiwalent. Banknoty emitowane są zazwyczaj przez bank centralny. Ich nominały dostosowane są do skali cen. Papier i druk banknotów muszą odpowiadać specjalnym warunkom technicznym, zabezpieczającym przed fałszerstwami. Pierwotnie (XVII-XVIII w.), w systemie waluty kruszcowej, banknot był zobowiązaniem bankiera do wypłaty jego okazicielowi określonej sumy w pieniądzu kruszcowym. Był zatem w pełni wymienialny na złoto. Wobec powszechnego w całym świecie odejścia od systemu waluty złotej, banknot jest obecnie niewymienialnym na złoto pieniądzem papierowym. Pierwsze banknoty w Polsce pojawiły się w 1772 r. na terenie zaboru austriackiego- były to bancocetle (Wiener - Stadt - Banco - Zettel) emitowane w Austrii od 1759 r. Pierwsze w pełni polskie banknoty pojawiły się w czasie Powstania Kościuszkowskiego w 1794 jako bilety skarbowe o charakterze kredytowym, a następnie bilety kasowe (papierowe talary), z czasów Księstwa Warszawskiego (1807 - 1814). 3. Bilans przedsiębiorstwa Bilans przedsiębiorstwa, jedno z podstawowych pojęć w rachunkowości i sprawozdawczości finansowej podmiotów gospodarczych charakteryzujące stan i strukturę środków (składników majątkowych) przedsiębiorstwa (aktywa) oraz źródeł finansowania tego majątku (pasywa) na dany dzień w roku (ma więc charakter statyczny). Bilans sporządzany jest na podstawie aktualnych w dniu jego sporządzenia księgowych zapisów operacji gospodarczych występujących w okresie sprawozdawczym, za jaki się go sporządza. Do podstawowych cech bilansu zalicza się: - kompletność i udokumentowanie zawartych w nim informacji, czyli pełne i zweryfikowane (np. w wyniku inwentaryzacji) dane na temat całkowitego majątku przedsiębiorstwa oraz źródeł jego pochodzenia; - podział pozycji bilansu na grupy o zbliżonej treści ekonomicznej oraz z uwzględnieniem charakteru, w jakim występują w przedsiębiorstwie; - moment bilansowy, czyli ściśle oznaczony czas, dla którego ustala się stan wszystkich pozycji bilansowych (z reguły przełom dwóch kolejnych okresów sprawozdawczych); - pieniężną wyceną wszystkich składników bilansu przy zastosowaniu tej samej waluty (z reguły krajowej); - równowagę bilansową, polegającą na tym, że sumy aktywów i pasywów są zawsze sobie równe. 1/24 Przy sporządzaniu bilansów poszczególne podmioty gospodarcze mogą stosować wybrane przez siebie sposoby wyceny składników pozycji bilansowych, różny może być również zakres danych uzupełniających (dodatkowych informacji dołączanych do bilansu, które ułatwiają czytanie i analizowanie danych zawartych w bilansie), jak i układ bilansu (ilość i treść poszczególnych pozycji bilansowych, ich kolejność i ugrupowanie, rozmieszczenie danych uzupełniających). Ze względu na przeznaczenie rozróżnia się bilanse: - sprawozdawcze (sporządzane dla potrzeb sprawozdawczości GUS, kontroli skarbowej i badania działalności gospodarczej danego podmiotu); - uproszczone (sporządzane w celach urzędowych przez podmioty prowadzące działalność gospodarczą o mniejszym zakresie lub dla własnych, określonych potrzeb dowolnych podmiotów gospodarczych); - publikacyjne (syntetyczne, służące prezentacji danych podmiotu gospodarczego dotyczących jego działalności gospodarczej). W zależności od okoliczności sporządzania rozróżnia się m.in.: - bilans jednostkowy wykonywany przez każdy samodzielny podmiot gospodarczy, zawiera aktywa i pasywa tylko tego podmiotu; - bilans zbiorczy (łączny, skumulowany) sporządzany przez podmiot dominujący, nadrzędny, na podstawie bilansów jednostek podległych oraz własnego bilansu jednostkowego; - bilans otwarcia ilustrujący otwarcie nowego okresu sprawozdawczego; - bilans zamknięcia (roczny) ilustrujący zamknięcie minionego okresu rozrachunkowego; - bilans rozpoczęcia sporządzany w momencie rozpoczęcia przez podmiot działalności gospodarczej; - bilans likwidacyjny sporządzany na początek i koniec okresu likwidacyjnego podmiotu gospodarczego; - bilans krótkookresowy (okresowy) sporządzany na koniec okresu krótszego niż rok rozrachunkowy (np. koniec miesiąca, kwartału). 4. Decyzji teoria Decyzji teoria, teoria matematyczna pozwalająca optymalizować podejmowane działania przy niepełnej wiedzy na temat ich skutków. W teorii decyzji rozważanymi obiektami są: zbiór decyzji D, zbiór stanów świata S (opisanych często tylko rozkładami prawdopodobieństwa) i zależna od decyzji i stanu świata funkcja strat L(d,s). Teoria decyzji znajduje praktyczne zastosowanie w ekonomii, psychologii, technice itd. 5. Dochód Dochód, różnica między przychodami osiąganymi w określonym czasie przez podmiot gospodarczy a kosztami ich uzyskania. 6. Działalność gospodarcza Działalność gospodarcza, wykreowana przez system prawny każdego państwa forma organizacyjno-prawna umożliwiająca zespolenie podmiotów uczestniczących w procesie gospodarczym (właścicieli, zarządzających i pracowników) oraz materialnych czynników produkcji (środki i przedmioty pracy). Prowadzona jest najczęściej w postaci przedsiębiorstwa (obok zakładów budżetowych, jednostek gospodarczych, organizacji społecznych itp.), w którym dokonuje się wytworzenie produktów lub świadczenie usług w celach zasadniczo zarobkowych. 2/24 Prawodawca określa warunki umożliwiające owo zespolenie stosownie do potrzeb danej działalności gospodarczej, przy jednoczesnym zabezpieczeniu interesów państwa, otoczenia społeczno-gospodarczego oraz uczestniczących w przedsięwzięciu podmiotów, np. w postaci wymaganej umowy, rejestru, koncesji, licencji, kontyngentu itp. Formy prowadzenia działalności gospodarczej są swego rodzaju wzorcami prawnoorganizacyjnymi, określającymi przede wszystkim wymagania założycielskie, strukturę władzy (zarządzania) w przedsiębiorstwie oraz odpowiedzialność za jego działania. Im większa różnorodność wzorców, ogólność – w sensie możliwości indywidualizacji rozwiązań ekonomicznych i organizacyjnych (dopasowanie do konkretnych potrzeb oraz swoboda w wyborze formy przez podmioty podejmujące działalność gospodarczą) – tym lepsze możliwości dopasowania formy prawno-organizacyjnej do zróżnicowanych warunków jej prowadzenia (np. skali, przedmiotu działania, dążeń założycieli itd.). Do podstawowych form prawno-organizacyjnych działalności gospodarczej należą przedsiębiorstwa: jednoosobowe, spółki, w tym osobowe (cywilna, jawna, komandytowa) i kapitałowe (z ograniczoną odpowiedzialnością, akcyjna), państwowe oraz spółdzielnie. 7. Emisja pieniądza Emisja pieniądza, wprowadzenie do obiegu pieniądza gotówkowego w postaci banknotów i bilonu. W większości krajów emisja dokonywana jest przez bank centralny. Możliwa jest czasem emisja bilonu przez skarb państwa. Wielkość emisji pieniądza, równoznaczna z przyrostem ilości pieniądza w obiegu (baza monetarna), musi być dostosowana do potrzeb gospodarki (pieniądz). Nadmierna emisja pieniądza jest jedną z przyczyn inflacji. 8. Ewidencja działalności gospodarczej Ewidencja działalności gospodarczej, rejestr podmiotów działalności gospodarczej (w odróżnieniu od rejestru handlowego) na danym określonym terenie np. gminy. Wpisowi podlega prowadzenie działalności gospodarczej przez spółki cywilne i podmioty prowadzące indywidualną działalność gospodarczą. Wprowadzona ustawą o działalności gospodarczej z 23 XII 1988. 9. Firma zarejestrowana nazwa, pod jaką osoba prawna lub fizyczna prowadzi działalność gospodarczą. Zasady tworzenia nazw i ich ochrony określa prawo. Według polskiego kodeksu handlowego przepisy o firmie inaczej traktują spółkę jawną, inaczej zaś spółki kapitałowe. Firma spółki jawnej musi zawierać nazwisko i inicjał imienia przynajmniej jednego ze wspólników lub składać się z nazwisk kilku, albo wszystkich wspólników, z dodatkiem wskazującym na spółkę. Firma spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółki akcyjnej może być obrana dowolnie. Spółki kapitałowe również mogą umieścić w swej nazwie (firmie) nazwiska osób. Warunkiem jest ich zgoda lub przyzwolenie spadkobierców. w mniej ścisłym, ale ostatnio rozpowszechnionym rozumieniu synonim przedsiębiorstwa bez względu na jego wielkość czy znaczenie na rynku. 10. Giełda papierów wartościowych Giełda papierów wartościowych (giełda pieniężna), jest instytucjonalną formą rynku kapitałowego. Przedmiotem operacji na tej giełdzie mogą być papiery wartościowe, a także środki płatnicze (waluty, dewizy) oraz kruszce (złoto, srebro, platyna). Uczestnikami sesji giełdowych są przede wszystkim pośrednicy (maklerzy kursowi i wolni), samodzielni uczestnicy giełdy (np. dealerzy, przedstawiciele banków, instytucji lokacyjnych), urzędnicy 3/24 (osoby okresowo dopuszczone do obrotu giełdowego, zawierające transakcje w imieniu i na rachunek przedsiębiorstw, których są pracownikami) oraz “goście” (personel giełdy, pomocniczy personel biur maklerskich, obserwatorzy, dziennikarze). Organizację i zasady działania giełdy określa regulamin. W skład organów giełdowych wchodzą zazwyczaj: zarząd giełdy, komisja do spraw dopuszczeń, izba maklerów, sąd rozjemczy i honorowy oraz biuro rozliczeniowe. Giełda pełni również trzy ważne funkcje gospodarcze: funkcję mobilizującą kapitał, funkcję transformującą kapitał i funkcję oceny kapitału. W Polsce funkcjonowanie giełdy i publicznego obrotu papierami wartościowymi reguluje ustawa z 22 marca 1991 prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych (Dz.U. nr 35 pozycja 155 z późn. zm.). W oparciu o tę ustawę mogą być tworzone giełdy papierów wartościowych w formie spółek akcyjnych. Warunkiem dopuszczenia papierów wartościowych do obrotu giełdowego jest uzyskanie zgody Komisji Papierów Wartościowych oraz złożenie ich w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych. Obecnie funkcjonuje w Polsce Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie. Giełda warszawska normuje szczegółowe zasady wprowadzania papierów wartościowych do obrotu i zasady dotyczące zawierania transakcji w swoim regulaminie. Do najważniejszych giełd papierów wartościowych w świecie należą giełdy w: Nowym Jorku, Tokio, Londynie, Frankfurcie nad Menem, Amsterdamie i Paryżu. 11. Gospodarka naturalna Gospodarka naturalna, typ gospodarki, w której bezpośrednim motywem wytwarzania dóbr i usług jest zaspokojenie własnych potrzeb producentów. Charakteryzuje się ona całkowitym brakiem lub marginesowym znaczeniem wymiany i rynku. Gospodarka naturalna była pierwszym typem gospodarowania, jaki wykształcił się w toku rozwoju cywilizacji. Miała ona dominujące znaczenie we wczesnych systemach społeczno-gospodarczych - przejawiała się wysokim stopniem samowystarczalności pierwotnych wspólnot plemiennych lub rodowych (wspólnota pierwotna), latyfundiów niewolniczych ( niewolnictwo) oraz folwarków pańszczyźnianych (feudalizm). Postęp w zakresie społecznego i technicznego podziału pracy oraz ugruntowanie się prywatnej własności czynników wytwórczych powodowały stopniowe ograniczanie zakresu gospodarki naturalnej na rzecz gospodarki towarowej. Swą dominację gospodarka naturalna utraciła wraz z upadkiem feudalizmu, co w różnych obszarach świata nastąpiło w ciągu XVIII i XIX w. Do dziś, w marginalnym zakresie gospodarka naturalna przetrwała w tych gospodarstwach rolnych, których właściciele przeznaczają część produkcji na zaspokojenie potrzeb swoich i rodziny. 12. Gospodarka Gospodarka, proces gospodarowania, zorganizowana działalność ludzi zmierzająca do zaspokajania potrzeb. Obejmuje cztery fazy: produkcję, podział, wymianę (handel), konsumpcję. Proces gospodarowania charakteryzuje się ciągłością oraz społecznym charakterem - wymaga wzajemnej współpracy ludzi w realizacji każdej z tych faz. Przebieg procesu gospodarowania podlega regulacji przez mechanizm rynkowy, pewien wpływ na niego ma także państwo (w gospodarce planowej jest to wpływ decydujący). W zależności od bezpośredniego celu działalności wytwórczej wyróżnia się gospodarkę naturalną i towarową. Istotą tej pierwszej jest podporządkowanie procesu produkcji i podziału zaspokojeniu własnych potrzeb producentów. Wysoki stopień samowystarczalności producentów ograniczał w niej zakres wymiany. Dominowała we wcześniejszych systemach ekonomiczno-społecznych: wspólnocie 4/24 pierwotnej, niewolnictwie, feudalizmie. W gospodarce towarowej bezpośrednim celem działalności gospodarczej staje się produkcja na sprzedaż, z czym łączy się konieczność rozwoju wymiany, początkowo bezpośredniej (towar za towar), a później za pośrednictwem pieniądza (gospodarka towarowo-pieniężna). Przesłankami istnienia gospodarki towarowej jest społeczny podział pracy oraz prywatna własność czynników wytwórczych. Pojawiła się już w niewolnictwie, ale jej dominacja i rozkwit rozpoczęły się dopiero od XVIII w. wraz z pojawieniem się kapitalizmu. 13. Gospodarowanie Gospodarowanie, sposób podejmowania decyzji ekonomicznych i ich realizacji, zarządzanie, kierowanie gospodarką jako całością i poszczególnymi jej podmiotami. Z punktu widzenia instrumentów regulujących procesy gospodarcze odróżnia się gospodarkę rynkową, działającą wyłącznie w oparciu o mechanizm rynkowy, gospodarkę planową, której funkcjonowanie opiera się na planowaniu makroekonomicznym oraz gospodarki mieszane. 14. Greshama-Kopernika prawo Greshama-Kopernika prawo, głosi, że gdy w obiegu znajdują się dwa rodzaje pieniądza: “gorszy” i “lepszy”, to pieniądz “lepszy” jest wypierany przez “gorszy” (“lepszy” jest gromadzony przez ludzi, “gorszy” pozostaje w obiegu). W warunkach monetaryzmu oznaczało to tezauryzację monet pełnowartościowych, a pozostawanie w obiegu monet starych, zniszczonych, okrojonych lub fałszowanych. W systemie dwukruszcowym (bimetalizm), przy ustalonej urzędowej relacji nominalnych wartości jednostek pieniężnych, z obiegu wypierane były monety wykonane z tego kruszcu, którego cena rynkowa wzrastała. Współcześnie przejawem tej prawidłowości, może być zjawisko gromadzenia oszczędności przez ludność w walutach obcych, gdy własna waluta podlega inflacji. 15. Inwestowanie Inwestowanie, proces gospodarczy polegający na odkładaniu (akumulowaniu) przez podmioty gospodarcze części bieżących dochodów i przekształceniu ich w inwestycje. 16. Inwestycji efektywność Inwestycji efektywność, relacja efektów uzyskanych w wyniku podniesienia określonych nakładów inwestycyjnych do wartości tych nakładów. Opłacalność inwestycji. Ocena efektywności inwestycji składa się zazwyczaj z części rachunkowej (rachunek efektywności inwestycji), uwzględniającej mierzalne efekty nakładów inwestycyjnych, oraz z części opisowej, obejmującej te efekty, które nie poddają się kwantyfikacji. Ocena ta służy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych w dwóch płaszczyznach: odpowiada na pytanie czy inwestować? (ocena bezwzględna), a także jak inwestować? (który z możliwych wariantów jest najlepszy - ocena względna). 17. Inżynieria zarządzania Inżynieria zarządzania (z angielskiego engineering management), synonim takich terminów jak: zarządzanie produkcją, zarządzanie warsztatem wytwórczym czy zakładem produkcyjnym, lecz w warunkach nowoczesnej techniki wytwarzania. Inżynieria zarządzania pojmowana jest na ogół jako: 1) zarządzanie takimi funkcjami technicznymi jak: badania, projektowanie, wytwarzanie (występują w każdym przedsiębiorstwie, w którym stosowana jest współczesna technika). 5/24 2) zarządzanie szerzej pojętymi funkcjami, takimi jak: marketing, produkcja wyrobów i usług, dystrybucja i handel, a także zarządzanie projektami rozwojowymi i firmami produkcyjnymi na szczeblach wyższych przy założeniu, że zarządzanie to realizowane jest w otoczeniu konkurencji rynkowej, tzw. wysokiej technologii i w warunkach szybkich zmian techniki produkcji i eksploatacji. 18. Kodeks cywilny Kodeks cywilny, akt normatywny, stanowiący zbiór przepisów prawnych regulujących prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne, spadkowe. Najbadziej znanymi kodeksami cywilnymi są Corpus Iuris Civilis (kodeks Justyniana), Kodeks Napoleona z 1804 19. Kodeks handlowy Kodeks handlowy, akt prawny wprowadzony w Polsce mocą rozporządzenia prezydenta RP dnia 27 VI 1934, regulujący zasady zakładania i funkcjonowania podmiotów gospodarczych spółek prawa handlowego. Kodeks handlowy ze zmianami wprowadzonymi w okresie powojennym jest aktem prawnym aktualnie obowiązującym w Polsce. 20. Koncesja Koncesja, zezwolenie władz administracyjnych na prowadzenie działalności gospodarczej, która wg obowiązującego w danym kraju ustawodawstwa nie może być prowadzona bez takiego zezwolenia. Celem wprowadzenia przymusu koncesyjnego może być dążenie do niedopuszczenia wykonywania określonej działalności przez osoby nie posiadające odpowiednich kwalifikacji, zastrzeżenie określonej działalności dla osób posiadających zasługi wobec państwa itp. Koncesja, stanowiąc jeden z elementów reglamentowania działalności gospodarczej, wymaga bardzo ograniczonego stosowania, szczególnie w warunkach gospodarki rynkowej. O wprowadzeniu koncesji na dany rodzaj działalności gospodarczej w Polsce decyduje Rada Ministrów. 21. Kontyngent 1) obowiązkowe, określone umową lub nakazem świadczenia w naturze, dokonywane przez ludność na rzecz państwa, gminy itp. 2) określona ilość lub granica, dolna lub górna, jakiejś wielkości. 3) w ekonomii obowiązkowe lub dobrowolne ograniczenie importu, eksportu lub tranzytu w ciągu pewnego okresu, stosowane jako instrument polityki handlu zagranicznego państwa. Może być określony ilościowo lub wartościowo. 22. Kosztów komparatywnych teoria Kosztów komparatywnych teoria, sformułowana przez D. Ricardo, a rozwinięta przez J.S. Milla teoria wymiany międzynarodowej i międzynarodowego podziału pracy. Zgodnie z nią kraj może osiągać korzyści w wymianie handlowej nie tylko wtedy, gdy swoje towary wytwarza taniej niż inne kraje w ujęciu bezwzględnym, ale także wówczas, gdy wytwarza bezwzględnie drożej, ale różnice kosztów wytwarzania różnych towarów w porównaniu z innymi krajami (koszty relatywne, komparatywne) są zróżnicowane. Inne kraje mogą być zainteresowane importem towarów, które jakiś kraj wytwarza niewiele drożej od nich samych, gdyż dzięki temu oszczędzają pracę pozwalającą im wytworzyć i sprzedać za granicę więcej tych towarów, które same produkują taniej. Istotne znaczenie dla ustalenia korzyści z takiej wymiany ma kurs walutowy. 6/24 23. Kreacja pieniądza Kreacja pieniądza, wprowadzanie do obiegu przez banki komercyjne dodatkowych (ponad wartość bazy monetarnej) ilości pieniądza, w wyniku operacji kredytowych, których podstawą są depozyty bankowe. Ten dodatkowy pieniądz ma charakter bezgotówkowy. Dla zapewnienia bezpieczeństwa depozytariuszy i niedopuszczenia do inflacji bank centralny reguluje rozmiary kreacji pieniądza kredytowego poprzez ustalanie stopy rezerw obowiązkowych i stóp oprocentowania kredytów udzielanych bankom komercyjnym. Wielkość kreacji pieniądza uzależniona jest w ten sposób nie tylko od rozmiarów depozytów, ale także od odwrotności stopy rezerw obowiązkowych. Kreacja pieniądza może następować także w wyniku skupu walut obcych i dewiz przez banki komercyjne lub udzielania przez bank centralny pożyczek państwu na sfinansowanie deficytu budżetowego. 24. Licencja 1) urzędowe zezwolenie na wykonywanie czynności, której nie wolno wykonywać bez zezwolenia. 2) jeden z typów umowy wykorzystywany w prawie własności przemysłowej i prawie własności intelektualnej, w szczególności w prawie wynalazczym (licencja patentowa, licencja know-how, licencja wzoru użytkowego), w prawie znaków towarowych (licencja znaku towarowego) oraz w prawie autorskim. Licencją w prawie wynalazczym jest umową nazwaną, tzn. jej istotne postanowienia przedmiotowe są uregulowane przepisami prawa. Zgodnie z ustawą o wynalazczości uprawniony z patentu może w drodze umowy udzielić innej osobie upoważnienia (licencji) do korzystania z jego wynalazku (umowa licencyjna). Licencje można dzielić w zależności od zakresu przyznawanych uprawnień na: licencje pełne i niepełne, licencje wyłączne i niewyłączne. Kryterium podziału na licencje pełne i niepełne jest zakres korzystania z wynalazku. Jeżeli licencjobiorca ma prawo gospodarczego korzystania z rozwiązania w takim samym zakresie jak licencjodawca, wówczas mamy do czynienia z licencją pełną. Jeżeli ten zakres jest węższy, wówczas można mówić o licencji niepełnej. Udzielenie licencji wyłącznej oznacza, że na danym terytorium licencjobiorca ma monopol korzystania z wynalazku. Licencji niewyłącznej można udzielić natomiast kilku licencjobiorcom równocześnie na danym terytorium. 25. Menedżer Menedżer, menadżer (z angielskiego - "manager"), osoba zarządzająca przedsiębiorstwem względnie wydzielonym obszarem jego działalności. Termin menedżer wywodzi się z języka angielskiego od słowa manage - "zarządzać", "kierować" i jest związany z wyłonieniem się tzw. kapitalizmu menedżerskiego, który charakteryzował się powstawaniem spółek anonimowego kapitału (spółka kapitałowa) i oddzieleniem w związku z tym funkcji własności przedsiębiorstwa od funkcji zarządzania jego działalnością. Osoby upełnomocnione przez właścicieli przedsiębiorstwa do kierowania na bieżąco jego działalnością i mające charakter najemnej siły roboczej przyjęto wówczas nazywać menedżerami. Obecnie terminem menedżer określa się zarówno najemnych pracowników na wysokich stanowiskach kierowniczych, jak również właścicieli przedsiębiorstw bezpośrednio zaangażowanych w zarządzanie nimi, co ma często miejsce w przypadku mniejszych podmiotów gospodarczych. 7/24 26. Monetaryzm Monetaryzm, system współczesnych poglądów ekonomicznych, stanowiący kontynuację kierunku subiektywistycznego, związany przede wszystkim z dorobkiem naukowym M. Friedmana, a także K. Brunnera, A. Meltzera, D. Laidlera i in. Stanowi współczesną, zmodyfikowaną wersję ilościowej teorii pieniądza, głoszącej, że wartość pieniądza jest odwrotnie proporcjonalna, a poziom cen wprost proporcjonalny do ilości pieniądza w obiegu. Jej początki sięgają merkantylizmu, kiedy J. Bodin sformułował opisowo zależność między ilością kruszców a poziomem cen, a dowód istnienia tej zależności w powiązaniu z wartością kruszcu przeprowadził B. Davanzatti. Elementy ilościowej teorii pieniądza widoczne są w wielu późniejszych systemach poglądów ekonomicznych, najpełniejszego jej rozwinięcia dokonał I. Fisher, formułując pieniężne równanie wymienne, z którego wynika, że suma cen sprzedawanych towarów równa się iloczynowi ilości pieniądza (gotówkowego i bezgotówkowego) i szybkości jego obiegu. Monetaryzm, zakładając względną stałość szybkości obiegu pieniądza, uznaje jego podaż za podstawowy czynnik określający nominalną wartość produktu społecznego. Dla stabilizacji gospodarki postuluje ścisłe powiązanie tej podaży ze wzrostem realnych rozmiarów produktu społecznego, odrzucając równocześnie inne formy interwencjonizmu państwowego, jako zakłócające naturalną grę sił rynkowych. Spełnienie powyższego postulatu ma przeciwdziałać inflacji, z którą walkę monetaryzm uznaje za priorytetową w stosunku do bezrobocia. 27. Nakłady inwestycyjne Nakłady inwestycyjne, nakłady gospodarcze ponoszone w związku z odtwarzaniem (restytucją) zużytych zasobów środków produkcji lub ich powiększaniem. Te pierwsze umożliwiają utrzymanie produkcji na dotychczasowym poziomie, drugie - umożliwiają jej wzrost. Nakłady inwestycyjne mogą obejmować nakłady na roboty budowlano-montażowe, na zakup maszyn i urządzeń, na powiększanie zapasów oraz pozostałe (przygotowanie dokumentacji projektowo-kosztorysowej, przygotowanie placu budowy, zakup licencji lub patentu, szkolenie załogi itp.). W zależności od podmiotów finansujących można wyróżnić: nakłady publiczne (finansowane ze środków budżetu państwa) oraz prywatne (dokonywane przez przedsiębiorstwa). 28. Narodowe Fundusze Inwestycyjne Narodowe Fundusze Inwestycyjne, NFI, fundusze inwestycyjne utworzone przez skarb państwa w ramach Programu Powszechnej Prywatyzacji (PPP), działające w formie spółek akcyjnych. Majątek NFI stanowią akcje byłych przedsiębiorstw państwowych, przekształconych w spółki, wniesione do funduszy przez skarb państwa. W początkowej fazie PPP narodowe fundusze inwestycyjne są jednoosobowymi spółkami skarbu państwa. Na dalszym etapie, po wprowadzeniu akcji funduszy na giełdę, akcjonariuszami NFI zostaną polscy obywatele, którzy wcześniej nabyli świadectwa udziałowe w PPP, i którzy wymienią te świadectwa na akcje NFI. Zarządzanie majątkiem NFI zostało powierzone polsko-zagranicznym konsorcjom – tzw. firmom zarządzającym, wyspecjalizowanym w działalności doradczo-inwestycyjnej. Każdy z NFI początkowo posiada akcje wszystkich spółek, które biorą udział w PPP, w niektórych udziały wiodące – 33%, w innych mniejszościowe. Rolą NFI jest wypełnienie funkcji aktywnego właściciela, szczególnie wobec spółek, których będą posiadać znaczne pakiety akcji. Celem NFI, zapisanym w ustawie o NFI i prywatyzacji (która m.in. reguluje powstawanie i funkcjonowanie funduszy) jest pomnażanie ich majątku, w szczególności poprzez 8/24 zwiększanie wartości akcji spółek, w których fundusze są akcjonariuszami. Utworzenie NFI ma być sposobem na przeprowadzenie szybkiej i efektywnej restrukturyzacji dużej liczby przedsiębiorstw, połączonej z udostępnieniem części majątku narodowego obywatelom. NFI mają dać szansę przedsiębiorstwom na dostęp do nowych źródeł kapitału, nowych rynków zbytu, nowych technologii oraz nowoczesnych metod organizacji pracy i zarządzania. W 1995 utworzono 15 NFI. 29. Niepewność Niepewność, długookresowy stan towarzyszący funkcjonowaniu podmiotów gospodarczych na rynku, wynikający z ograniczonej przewidywalności i wieloznaczności zachowań podmiotów gospodarczych oraz zawodności procesów realnych i informacyjnych. W krótszych okresach niepewność przyjmuje postać ryzyka, będącego dynamicznym zjawiskiem o charakterze mierzalnym, w daleko wyższym stopniu przewidywalnym i poznawalnym, z czym wiąże się proces zarządzania ryzykiem w przedsiębiorstwie i polityki ryzyka w przedsiębiorstwie. Niepewność i ryzyko są istotnymi elementami towarzyszącymi procesowi inwestowania. 30. Nominalistyczna teoria pieniądza Nominalistyczna teoria pieniądza, rozwinięta w końcu XIX w. (choć mająca prekursorów już wcześniej) teoria, zgodnie z którą pieniądz jest tylko nazwą (z łacińskiego nomen) abstrakcyjnej jednostki obrachunkowej, nadaną aktem prawnym państwa. Nominalistyczna teoria pieniądza przeciwstawiała się kruszcowej teorii pieniądza, wg której tylko kruszec szlachetny (złoto, srebro) może pełnić funkcje pieniądza, nadając mu wartość. Nominalistyczna teoria pieniądza postulowała oderwanie pieniądza od złota, wskazując, że w systemie pieniądza kruszcowego brak mechanizmu regulującego ilość pieniądza w zależności od popytu na niego (J. Law), bowiem produkcja kruszcu uwarunkowana jest wieloma różnymi czynnikami. W zamian proponowała wytwarzanie pieniądza z materiałów nie posiadających wartości, co miało ułatwiać politykę pieniężną, przeciwdziałać tezauryzacji pieniądza i jego wywozowi za granicę. Podstawą systemu pieniężnego wg J. Lawa miała być ziemia, wg M. Mongina - ilość towarów na rynku, w ujęciu zaś głównych twórców tej teorii - G. Knappa i F. Bendixena decyzje państwa (pieczęć tworzy pieniądz). Podstawowym mankamentem nominalistycznej teorii pieniądza jest niedostrzeganie wpływu rynku na wartość (Siłę nabywczą pieniądza) i ograniczonej w związku z tym roli państwa w określaniu jego wartości. 31. Nominalizm pieniężny Nominalizm pieniężny, zasada prawna umożliwiająca dłużnikowi zwolnienie się ze zobowiązania pieniężnego przez zapłatę na rzecz wierzyciela sumy nominalnej, tzn. sumy w znakach pieniężnych danego kraju, przedstawiającej tę samą wartość, co przy zaciąganiu zobowiązania. Zasada ta nie uwzględnia zmiany siły nabywczej pieniądza pomiędzy powstaniem zobowiązania i jego wykonaniem. Przeciwieństwem zasady nominalizmu jest zasada waloryzacji świadczeń pieniężnych, zezwalająca na modyfikację wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia przez dłużnika, w zależności od zmiany siły nabywczej pieniądza. Na gruncie polskiego ustawodawstwa dominująca jest zasada nominalizmu, od której istnieją jednak wyjątki na rzecz zasady waloryzacji świadczeń pieniężnych. 9/24 32. Obsługi masowej teoria Obsługi masowej teoria, teoria kolejek, teoria ogonków, w badaniach operacyjnych jedna z opartych na rachunku prawdopodobieństwa teorii podejmowania optymalnych decyzji. Zajmuje się konstruowaniem i rozwiązywaniem modeli matematyczno-statystycznych, przydatnych w warunkach konieczności obsługi w krótkim okresie czasu dużej ilości klientów. Impulsem jej powstania były badania dotyczące projektowania i eksploatacji central telefonicznych. Przedmiot teorii obsługi masowej oraz stosowane przez nią metody szczegółowe opisał w 1955 radziecki matematyk A.J. Chinczin. 33. Okres zwrotu Okres zwrotu, w rachunku efektywności inwestycji jeden z mierników oceny finansowej opłacalności projektów inwestycyjnych. Będąc relacją nakładów inwestycyjnych do zysku, określa on ilość lat, w ciągu których nakłady poniesione na realizację inwestycji zwrócą się w postaci zysku. Kategoria zysku rozumiana jest w tym przypadku jako suma przewidywanego zysku netto (po opodatkowaniu), kosztów finansowych (odsetek od zaciągniętych kredytów) oraz amortyzacji. Ze względu na swoją prostotę okres zwrotu znajduje zastosowanie jako metoda selekcji projektów inwestycyjnych, zwłaszcza w warunkach zwiększonego ryzyka. 34. Osoba prawna Osoba prawna, podmiot stosunków cywilnoprawnych. Na gruncie polskiego kodeksu cywilnego z 1964 osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną. Osobowość prawną przyznaną szczególnymi przepisami posiadają m.in. przedsiębiorstwa państwowe, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne, spółdzielnie, fundacje. Osobami prawnymi nie są szkoły, jednostki wojskowe, urzędy państwowe czy gminne. Osoba prawna działa przez swoje organy (czyli wewnętrzne władze, np. dyrektora, zarząd) w sposób przewidziany w odpowiedniej ustawie i opartym na niej statucie. 35. Osobowość prawna Osobowość prawna, zdolność jednostki organizacyjnej do bycia podmiotem praw i obowiązków w stosunkach cywilnoprawnych. Osobowość prawną nabywają jednostki organizacyjne w drodze aktu właściwego organu państwowego, koncesji, wpisu do odpowiedniego rejestru. 36. Państwa dobrobytu teoria Państwa dobrobytu teoria, ekonomiczna koncepcja państwa i społeczeństwa, wywodząca się z powstałego w okresie międzywojennym, w wyniku rozpadu anglo-amerykańskiej szkoły neoklasycznej, nurtu poglądów ekonomicznych zwanego ekonomią dobrobytu. Akceptując zasady gospodarki rynkowej i demokracji teoria państwa dobrobytu postuluje szeroki zakres ingerencji państwa w życie gospodarcze w celu zapobiegania negatywnym skutkom działania mechanizmu rynkowego, zwłaszcza bezrobociu, oraz zapewnienia wszystkim obywatelom odpowiednio wysokiego poziomu dobrobytu (dzięki rozwiniętemu systemowi świadczeń i usług socjalnych finansowanych przez budżet państwa, czerpiący środki z wysokiego i silnie progresywnego opodatkowania dochodów podmiotów gospodarczych). Praktyczne próby realizacji zasad państwa dobrobytu mają miejsce w krajach skandynawskich, choć w ostatnich kilku latach napotykają na trudności wobec niedostatku 10/24 środków budżetowych i krytyki zbyt wysokich obciążeń podatkowych. Spowodowało to nasilenie dyskusji wśród ekonomistów i polityków gospodarczych na temat zakresu "opiekuńczości" państwa. 37. Parytet walutowy Parytet walutowy, parytet złota, sposób określania wartości jednostki walutowej danego kraju. W przeszłości, w warunkach pełnej wymienialności waluty na złoto, a później w systemie stałego kursu walutowego (system walutowy), stosowany był do tego celu parytet złota, wyrażający ilość czystego złota (w g) "zawartą" w jednostce monetarnej danego kraju. Obowiązywał on z mocy ustawy ogłaszanej przez władze państwowe, po II wojnie światowej - w uzgodnieniu z Międzynarodowym Funduszem Walutowym (MFW). Obniżenie parytetu złota oznaczało dewaluację, a jego podwyższenie rewaluację waluty. Z czasem kolejne kraje rezygnowały z ustalania wartości swej waluty w oparciu o parytet złota, prawna jego likwidacja nastąpiła w wyniku ratyfikacji w dniu 1 IV 1978 zmienionego statutu MFW. Obecnie poszczególne kraje mają pełną, gwarantowaną prawem międzynarodowym swobodę w ustalaniu zasad kursowych swych walut. Ich wartość mogą ustalać w stosunku do waluty międzynarodowej, koszyka walutowego, europejskiej jednostki walutowej (ECU) lub specjalnych praw ciągnienia (SDR). W niektórych krajach, nie będących członkami MFW, utrzymano parytety złota, jednakże nie mają one związku z wzajemnymi kursami ich walut i walut innych państw. 38. Pieniądz bezgotówkowy Pieniądz bezgotówkowy, pieniądz bankowy, pieniądz żyrowy, forma pieniądza występująca wyłącznie w postaci zapisów na bankowych rachunkach depozytowych, płatnych na żądanie, dokumentujących otrzymywanie należności lub regulowanie zobowiązań przez właścicieli tych rachunków. Uruchomienie pieniądza bezgotówowego następuje za pomocą przelewu bankowego, czeku rozrachunkowego, akredytywy lub karty kredytowej i polega na bezpośrednim przenoszeniu płatności z rachunku jednego klienta na rachunek drugiego w tym samym lub innym banku. Podstawą funkcjonowania pieniądza bezgotówowego może być depozyt pierwotny, pochodzący z własnych środków właściciela rachunku, lub depozyt wtórny, utworzony w wyniku udzielenia przez bank kredytu. Pieniądz bezgotówkowy, kreowany w wyniku akcji kredytowej banków komercyjnych, powiększa ilość pieniądza w obiegu i podlega kontroli ze strony banku centralnego, ze względu na groźbę wywołania lub pogłębienia inflacji. Wraz ze wzrostem poziomu rozwoju gospodarczego i systemu bankowego pieniądz bezgotówkowy wypiera pieniądz gotówkowy, przyczyniając się do obniżki społecznych kosztów wymiany i obiegu pieniądza. 39. Pieniądz kruszcowy Pieniądz kruszcowy, forma pieniądza towarowego, powstała wskutek wyparcia przez kruszce, zwłaszcza szlachetne, innych - pełniących wcześniej funkcje pieniądza - towarów. Szczególna rola kruszców w historii pieniądza wynikała z ich cech, wybitnie predestynujących je do roli materiału pieniężnego: w niewielkiej objętości i wadze reprezentowały dużą wartość, były trwałe, nie ulegały zniszczeniu nawet w długim okresie użytkowania, można je było dzielić na dowolne jednostki, przy czym nie traciły swojej wartości, nie wymagały szczególnych warunków transportu i przechowywania. Początkowo pieniądz kruszcowy funkcjonował w postaci nieregularnych bryłek, co stwarzało konieczność każdorazowego ich ważenia. Później złotnicy zaczęli nadawać im kształt płytek, sztabek, krążków bądź wieloboków, zaświadczając swoją pieczęcią ich wagę i próbę. 11/24 Z czasem prawo do emisji pieniądza kruszcowego zostało przejęte przez panujących, pojawiły się monety zdobione wizerunkami i pieczęciami władców, później godłami państwowymi. Dla zabezpieczenia przed kradzieżą posiadacze dużych ilości pieniądza kruszcowego oddawali go na przechowanie posiadającym skarbce złotnikom (których część przekształciła się później w bankierów) w zamian za banknoty stanowiące poświadczenie złożenia depozytu. Ich rozpowszechnienie się, jako środka wymiany zastępującego pełnowartościowe monety kruszcowe, oraz stopniowa utrata pełnego pokrycia w kruszcu dały początek pieniądzowi papierowemu. 40. Pieniądz papierowy Pieniądz papierowy, niewymienialna na złoto postać pieniądza, którego wartość nominalna nie zależy od wartości materiału (papieru - stąd jego nazwa), z którego został zrobiony. W procesie ewolucji jest kolejną - po pieniądzu towarowym - postacią pieniądza. Wywodzi się od banknotu, będącego w przeszłości zobowiązaniem złotnika (później bankiera) do wypłaty jego oddawcy określonej kwoty w złocie lub srebrze. Banknot był początkowo potwierdzeniem depozytu złotych lub srebrnych monet, złożonego u złotnika (bankiera) w celu zabezpieczenia ich przed rabunkiem, zniszczeniem itp., miał pełne pokrycie w kruszcu. Kiedy powszechnie zaczęto posługiwać się banknotami zamiast monetami, bankierzy zaczęli udzielać kredytów, emitując banknoty nie mające już pokrycia w kruszcu. Nadmierna ich emisja doprowadziła do bankructwa wielu banków, co pociągnęło za sobą działania rządów ograniczające liczbę banków upoważnionych do emisji banknotów, ustalające limity ich emisji, a w końcu zawieszające ich wymienialność na złoto. W ten sposób pieniądz kruszcowy został zastąpiony niepełnowartościowym pieniądzem papierowym, którego wartość oparta jest na umowie społecznej przybierającej postać odpowiedniego aktu prawnego (ustawy). Pieniądz papierowy jest więc pieniądzem symbolicznym. Początkowo wartość pieniądza papierowego była ustalana w oparciu o parytet złota, obecnie w większości krajów nie ma ona już żadnego powiązania z kruszcem. Wymiana banknotów na złoto została całkowicie zlikwidowana w obrotach wewnętrznych wszystkich krajów świata na początku lat 30., a w obrotach międzynarodowych w 1971. 41. Pieniądz towarowy Pieniądz towarowy, pierwotna forma pieniądza, powstała przez wyłonienie się spośród wszystkich bezpośrednio na siebie wymienianych dóbr, takich, które ze względu na swą przydatność w zaspokajaniu potrzeb były częściej niż inne przedmiotem wymiany i chętnie były przez wszystkich przyjmowane. Początkowo takimi dobrami były: zboże, bydło, skóry, bryły soli, proste narzędzia (siekierki, toporki), bursztyn, później pojawiły się także bryłki metali, przede wszystkim szlachetnych. Dobra te miały podwójną użyteczność: mogły zaspokajać określone potrzeby ludzkie i mogły pełnić rolę pieniądza. Pieniądz towarowy był pieniądzem pełnowartościowym - wielkość tej wartości wyznaczona była przez wartość samego dobra, które pełniło funkcję pieniądza. Każde z tych dóbr miało jednak pewne wady, które czyniły je niewygodnym w użyciu: niepodzielność (np. bydło lub skóry), szybka utrata wartości (np. zboże lub bryły soli) nie pozwalająca posługiwać się nimi i przechowywać ich w długich okresach, trudność w transporcie itp. Dlatego z czasem wszystkie towary-pieniądze zostały wyparte przez szczególny towar-pieniądz: pieniądz kruszcowy. 12/24 42. Pieniądz Pieniądz, powszechnie akceptowany z mocy prawa lub zwyczaju środek regulowania zobowiązań, pełniący rolę powszechnego ekwiwalentu. Pieniądz pojawił się jako pośrednik w procesach wymiany wówczas, gdy nabrały one cech masowej powtarzalności, regularności, a więc w okresie przechodzenia od gospodarki naturalnej do towarowej. Uczestnictwo pieniądza w wymianie pozwoliło zastąpić dotychczasową wymianę bezpośrednią towaru na towar dwoma odrębnymi, niezależnymi od siebie aktami: towar pieniądz i pieniądz - towar, co w istotny sposób ułatwiło i wpłynęło na rozwój wymiany towarowej. W swej wielowiekowej historii pieniądz podlegał ewolucji pozwalającej wyodrębnić, w zależności od jego zewnętrznej postaci i zasad funkcjonowania, kolejne etapy: pieniądza towarowego, w końcowej fazie przybierającego postać pieniądza kruszcowego, pieniądza papierowego i pieniądza bezgotówkowego. 43. Pieniądza funkcje Pieniądza funkcje, zadania, jakie spełnia pieniądz w procesie swojego obiegu. Pieniądz jest: 1) miernikiem wartości - za pomocą ceny pozwala różnorodne towary sprowadzić do porównywalności, wyrażając ich wartość w tych samych jednostkach. 2) środkiem cyrkulacji (obiegu) - pośredniczy w transakcjach, w których następuje równoczesne wzajemne przekazanie towaru i pieniądza między ich uczestnikami. 3) środkiem tezauryzacji, czyli gromadzenia skarbu, rezerw. 4) środkiem płatniczym - w sytuacji regulowania zobowiązań typu transferowego (płatności transferowe) lub w transakcjach wymiennych, w których przepływ towaru i pieniądza nie jest jednoczesny (opłaty za energię elektryczną, gaz, telefon, wypłata wynagrodzeń itp.). 5) pieniądz niektórych wysoko rozwiniętych krajów może być również pieniądzem światowym (międzynarodowym), co oznacza wypełnianie przez niego wymienionych wcześniej funkcji w odniesieniu do transakcji i rozliczeń pomiędzy krajami (np. dolar amerykański). 44. Pieniądza teoria dochodowa Pieniądza teoria dochodowa, teoria ekonomiczna, w której przedmiotem badań i analiz są dochody pieniężne, ich źródła, sposoby rozdysponowania i ich skutki dla gospodarki. Zgodnie z teorią dochodową pieniądza oddziaływanie pieniądza na wymianę i rozmiary produkcji, a tym samym dochodu narodowego, wynika z kształtowania się dochodów pieniężnych, od których z kolei zależy popyt i poziom cen. Teoria dochodowa pieniądza powstała w wyniku krytyki ilościowej teorii pieniądza. Nie ma ona w związku z tym charakteru zwartego, jej elementy odnaleźć można w pracach wielu ekonomistów. Wyodrębnia się dwa jej nurty: 1) subiektywny - podkreślający psychologiczne czynniki kształtujące rynkowe zachowania posiadaczy pieniędzy, uzależniający popyt nie tylko od poziomu dochodów, ale i subiektywnych ocen i oczekiwań co do kształtowania się cen w przyszłości (A. Aftalion). 2) obiektywny - wskazujący na inne, obok dochodów pieniężnych, obiektywne, rynkowe czynniki kształtujące popyt i ceny: rozmiary udzielonych kredytów (K.J.G. Wicksell), podział wydatków na konsumpcję i inwestycje, a także stopę procentową (J.M. Keynes). Teoria dochodowa pieniądza powstała na przełomie XIX i XX w., rozpowszechniła się w okresie międzywojennym, zwłaszcza po wielkim kryzysie gospodarczym. 13/24 45. Pieniądza teoria ilościowa Pieniądza teoria ilościowa, teoria ekonomiczna głosząca, że wartość pieniądza jest odwrotnie proporcjonalna, a poziom cen wprost proporcjonalny do ilości pieniądza w obiegu. Dała początek monetaryzmowi. 46. Płatności transferowe Płatności transferowe, przepływy pieniądza pomiędzy podmiotami gospodarczymi, nie związane z obowiązkiem odwrotnego przekazywania dóbr, świadczenia usług, ani z powstawaniem innych bezpośrednich zobowiązań podmiotu otrzymującego wobec podmiotu przekazującego płatności transferowe. Charakter płatności transferowych mają m.in. podatki, cła, wypłaty rent, emerytur, stypendiów, zasiłków, subwencje dla przedsiębiorstw. 47. Podaż pieniądza Podaż pieniądza, całkowita wartość znajdujących się w obiegu zasobów pieniądza, traktowanego jako środek wymiany. Obejmuje ona wartość gotówki (banknotów i bilonu) znajdującej się w obiegu pozabankowym oraz wkładów bankowych płatnych na każde żądanie. Na wielkość podaży pieniądza wpływają dwa główne czynniki: wartość wyemitowanych przez bank centralny znaków pieniężnych (baza monetarna) oraz udzielonych przez banki komercyjne kredytów w formie gotówkowej i bezgotówkowej (kreacja pieniądza). Podaż pieniądza powinna być dostosowana do potrzeb gospodarki - zarówno nadmierna, jak i niedostateczna podaż pieniądza wpływa niekorzystnie na przebieg procesów gospodarczych. Kontrola podaży pieniądza jest zadaniem banku centralnego, realizującego politykę pieniężną państwa. 48. Pożyczkowy kapitał Pożyczkowy kapitał, kapitał, głównie w formie pieniężnej, udostępniany przez właścicieli do czasowej dyspozycji innym użytkownikom w zamian za wynagrodzenie w postaci oprocentowania. Udostępnienie to może nastąpić pośrednio, przy udziale banku (kredyt bankowy), lub bezpośrednio, poprzez zakup obligacji emitowanych przez pożyczkobiorcę lub udzielenie kredytu handlowego (dostawy dóbr lub usług z odroczonym terminem płatności). Popyt na kapitał pożyczkowy uzależniony jest od poziomu stopy procentowej, będącej jego ceną, i stopy zwrotu, określającej dochód z kapitału zaangażowanego w procesach gospodarczych. Korzystanie z kapitału pożyczkowego jest opłacalne, gdy stopa zwrotu jest większa lub co najmniej równa stopie procentowej. Wzrost stopy procentowej lub obniżenie stopy zwrotu powodują zmniejszenie popytu na kapitał pożyczkowy, obniżenie stopy procentowej i wzrost stopy zwrotu powiększają popyt na kapitał pożyczkowy. Podaż kapitału pożyczkowego uzależniona jest natomiast głównie od poziomu dochodów podmiotów gospodarczych i stopy procentowej. Ta ostatnia jest więc czynnikiem równoważącym popyt i podaż kapitału pożyczkowego. Kapitał pożyczkowy umożliwia podmiotom gospodarczym rozszerzenie działalności ponad własne możliwości kapitałowe, sprzyja więc rozwojowi gospodarczemu. Właścicielom kapitału umożliwia osiągnięcie dochodu. Przepływ kapitału pożyczkowego pomiędzy właścicielami i czasowymi użytkownikami odbywa się dzięki istnieniu rozwiniętego rynku kredytowego i rynku kapitałowego. 14/24 49. Prawo cywilne Prawo cywilne, zespół norm prawnych regulujących stosunki majątkowe, a w pewnym stopniu i niemajątkowe, między równorzędnymi podmiotami prawa. W poszczególnych systemach prawa zakres stosunków społecznych uregulowanych przez prawo cywilne był różny i różne są definicje w poszczególnych państwach i okresach historycznych. W starożytnym Rzymie prawo cywilne oznaczało normy prawne obowiązujące obywateli rzymskich (prawo rzymskie), w średniowieczu - prawo świeckie, w odróżnieniu od prawa kanonicznego. Od 2. połowy XVIII w. rozpoczęły się kodyfikacje prawa cywilnego w poszczególnych państwach, dużą rolę odegrał Kodeks Napoleona. Prawo cywilne anglosaskie (common law) rozwija się głównie w postaci prawa zwyczajowego. Konstrukcje współczesnego prawa cywilnego państw europejskich w dużym stopniu nawiązują do instytucji prawnych ukształtowanych w starożytnym Rzymie (Corpus Iuris Civilis). Współcześnie prawo cywilne to część prawa prywatnego regulująca stosunki majątkowe i niemajątkowe osób fizycznych i prawnych. W dawnych państwach bloku komunistycznego wyodrębniono z prawa cywilnego - prawo rodzinne i prawo pracy. W Polsce po uzyskaniu niepodległości (1918) obowiązywały prawa byłych państw zaborczych, unifikację prawa cywilnego rozpoczęto w okresie międzywojennym (kodeks zobowiązań, kodeks handlowy) a ukończono w 1945 i 1946. Od 1947 obowiązywało już jednolite polskie prawo cywilne zawarte w kilkunastu aktach. Następnie podjęto prace nad kodyfikacją prawa cywilnego, zakończone wydaniem 1964 kodeksu cywilnego. Prawo cywilne normuje stosunki prawne o charakterze niemajątkowym, szczególnie zaś chroni dobra osobiste, np.: nazwisko, zdrowie, twórczość naukową, artystyczną i racjonalizatorską, tajemnicę korespondencji, wolności sumienia i wyznania itp. W ramach praw cywilnego wyróżnia się 5 działów: 1) część ogólna – reguluje zagadnienia wspólne dla całego prawa cywilnego; 2) prawo rzeczowe – reguluje prawne formy korzystania z rzeczy (np. użytkowanie, zastaw, hipoteka); 3) prawo o zobowiązaniach – reguluje przede wszystkim zobowiązania wynikające z umów; 4) prawo spadkowe – określa przejście prawa i obowiązków majątkowych zmarłych osób na spadkobierców; 5) prawo autorskie i wynalazcze – reguluje prawa do dóbr niematerialnych. Ma ono na celu ochronę twórczości literackiej, naukowej, artystycznej oraz wynalazków. Przedmiotem prawa autorskiego jest każde dzieło utrwalone w jakiejkolwiek postaci (np. płyty, filmy, książki), ochroną objęte są również opracowania cudzego utworu (np. tłumaczenia). Polska jest sygnatariuszem konwencji berneńskiej z 1886 o ochronie dzieł literackich i artystycznych. Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999. 50. Proces inwestycyjny Proces inwestycyjny, kompleks stale powtarzających się działań ludzkich, zmierzających do zaspokojenia określonych potrzeb przez uzyskanie obiektów majątku trwałego. 15/24 51. Przedsiębiorca Przedsiębiorca, osoba spełniająca funkcję czynnika syntetyzującego różne kategorie czynników wytwórczych w celu stworzenia na ich bazie zorganizowanego podmiotu gospodarczego określanego mianem przedsiębiorstwa. Przedsiębiorca spełnia w stosunku do przedsiębiorstwa funkcje: kreatora i organizatora działalności gospodarczej, kreatora i inspiratora postępu technicznego oraz kreatora nowych produktów i pozyskiwania dla nich rynków zbytu. W początkowym okresie historycznego rozwoju kategorii przedsiębiorstwa przedsiębiorca był utożsamiany z aktywnym właścicielem środków produkcji (właścicielem przedsiębiorstwa). W okresie późniejszym - wraz z rozdzieleniem funkcji własności od funkcji zarządzania zaczęto go identyfikować z najemnym menedżerem, zarządzającym na co dzień przedsiębiorstwem. 52. Przedsiębiorczość Przedsiębiorczość, cecha działania zmierzającego do zapewnienia racjonalnej i efektywnej koordynacji zasobów gospodarczych przedsiębiorstwa oraz umożliwiającego osiąganie racjonalności gospodarowania oraz efektywności ekonomicznej, która wyraża stopień osiąganej racjonalności. Motywem przedsiębiorczości jest dążenie do uzyskania efektywności pozwalającej na bieżące funkcjonowanie przedsiębiorstwa i stwarzającej podstawy jego rozwoju. Przedsiębiorcze działanie jest utożsamiane bezpośrednio z osobą przedsiębiorcy. 53. Przedsiębiorstwo Przedsiębiorstwo, zespół osobowych, rzeczowych oraz finansowych czynników wytwórczych zorganizowanych i skoordynowanych w celu prowadzenia działalności gospodarczej związanej z wytwarzaniem dóbr oraz świadczeniem usług - a zatem podejmowanym przedsięwzięciem gospodarczym - i wytwarzania w ten sposób nowych wartości, tworzących w sumie dochód narodowy. Ten ostatni element odróżnia przedsiębiorstwo od gospodarstwa domowego, będącego drugim podmiotem sfery realnej gospodarki, które jest tylko beneficjentem wytwarzanych przez przedsiębiorstwo dóbr i usług. Cechami charakteryzującymi przedsiębiorstwa są odrębności: ekonomiczna, organizacyjna, prawna oraz techniczno-produkcyjna, jak również racjonalność ekonomiczna oraz przedsiębiorczość. Osoba tworząca przedsiębiorstwo z rozproszonych i często pojedynczo nieproduktywnych składników zasobów gospodarczych jest określana mianem przedsiębiorcy. W polskiej praktyce gospodarczej przedsiębiorstwa funkcjonują w różnych formach organizacyjnoprawnych, którymi są: spółki prawa cywilnego i handlowego, przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie oraz jednoosobowe formy prowadzenia działalności gospodarczej. 54. Rachunek efektywności inwestycji Rachunek efektywności inwestycji, porównywanie efektów uzyskiwanych w wyniku realizacji danej inwestycji z nakładami poniesionymi na jego realizację. Prowadzony jest w jednostkach pieniężnych. Może być rachunkiem bezwzględnym, oceniającym dany pojedynczy projekt przedsięwzięcia gospodarczego, bądź rachunkiem względnym, mającym za zadanie wyłonić spośród wielu możliwych do realizacji wariantów przedsięwzięcia ten, który jest najbardziej efektywny, opłacalny. W rachunku efektywności inwestycji stosuje się dwie grupy metod: statyczne (proste) i dynamiczne (złożone), a różnice między nimi da się w zasadzie sprowadzić do 16/24 nieuwzględniania (w metodach statycznych) bądź uwzględniania (w metodach dynamicznych) wpływu czynnika czasu na wartości pieniężne uwzględniane w rachunku. Spośród metod statycznych najczęściej stosowane są: okres zwrotu i przeciętna stopa zwrotu, natomiast wśród metod dynamicznych: bieżąca wartość kapitałowa netto (z angielskiego NPV - Net Present Value) oraz wewnętrzna stopa zwrotu (z angielskiego IRR - Internal Rate of Return). Metody dynamiczne zwane są również metodami dyskontowymi. 55. Rachunek wyników Rachunek wyników, rachunek zysków i strat, zestawienie kosztów i strat z przychodami i zyskami podmiotu gospodarczego za dany, ściśle określony okres, wyrażone w jednostkach pieniężnych. Jedno z podstawowych sprawozdań finansowych przedsiębiorstw. Wyróżnia się wariant rodzajowy rachunku wyników (w którym koszty zestawia się wg ich rodzaju) i jego wariant kalkulacyjny (w którym koszty zestawia się w odniesieniu do sprzedawanych produktów lub usług). Rachunek wyników określa wynik finansowy osiągnięty w danym okresie przez podmiot gospodarczy. Może być sporządzany w różnych układach, przekrojach i z różną szczegółowością, np. metodą bezpośrednią (za pomocą szczegółowego zestawienia wszystkich przychodów i zysków oraz kosztów i strat) lub pośrednią (przy wykorzystywaniu tylko salda określonych obszarów przychodów i zysków oraz kosztów i strat), może obejmować łączny wynik przedsiębiorstwa lub oddzielne wyniki różnych obszarów jego działalności, może również prezentować wyniki poszczególnych jednostek organizacyjnych podmiotu gospodarczego. 56. Rachunkowość Informacje ogólne Rachunkowość, księgowość, system ewidencjonowania zdarzeń gospodarczych ujmujący działalność określonego podmiotu gospodarczego w miernikach pieniężnych i naturalnych. Ma na celu ochronę interesów podmiotu, informowanie podmiotów zewnętrznych (inwestorów, banków, kooperantów, agend rządowych) oraz dostarczanie informacji przydatnych do zarządzania przedsiębiorstwem. Rachunkowość obejmuje: prowadzenie ksiąg rachunkowych, okresowe ustalanie lub sprawdzanie w drodze inwentaryzacji rzeczywistego stanu aktywów i pasywów,wycenę aktywów i pasywów oraz ustalanie wyniku finansowego (rachunek wyników), kalkulacje, sporządzanie, badanie i ogłaszanie sprawozdań finansowych, gromadzenie i przechowywanie dokumentacji. Rachunkowość dzieli się na finansową i zarządczą. Rachunkowość finansowa Rachunkowość finansowa zajmuje się pomiarem i ewidencją majątku przedsiębiorstwa, operacji gospodarczych oraz przygotowywaniem na tej podstawie raportów finansowych. Sposób prowadzenia rachunkowości finansowej jest ściśle unormowany przez prawo. Rachunkowość zarządcza Rachunkowość zarządcza jest nienormowanym przepisami prawa systemem identyfikowania, pomiaru, interpretacji i prezentacji danych zarówno finansowych jak i operacyjnych, wykorzystywanych przez kierownictwo do planowania, oceny i kontroli. Rachunkowość zarządcza dostarcza m.in. informacji dotyczących opłacalności prowadzonej działalności oraz efektywności inwestycji. Rozwój techniki komputerowej pozwolił na stworzenie i wykorzystywanie w podmiotach gospodarczych informatycznych systemów księgowo-finansowych, które wydatnie usprawniły prowadzenie rachunkowości oraz wykorzystywanie jej do celów informacyjnych i decyzyjnych. 17/24 57. Rejestr handlowy Rejestr handlowy, urzędowy, jawny spis przedsiębiorstw posiadających osobowość prawną. Prowadzony jest przez sąd i zawiera podstawowe dane o przedsiębiorstwie, osobach nim zarządzających oraz o przedmiocie jego działalności gospodarczej. 58. Rejestr Rejestr, spis, wykaz uporządkowany alfabetycznie lub chronologicznie, np.: rejestr przedsiębiorstw państwowych, rejestr statków, rejestr stowarzyszeń, rejestr skazanych. 59. Ryzyko gospodarcze Ryzyko gospodarcze, prawdopodobieństwo nieuzyskania przewidywanych względnie oczekiwanych wyników ekonomiczno-finansowych, związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą lub też podejmowanym przedsięwzięciem (np. ryzyko inwestycyjne). Występowanie ryzyka gospodarczego jest konsekwencją istniejącej w gospodarce rynkowej wolności gospodarczej oraz szerokiego zakresu swobód, jakie ona za sobą pociąga, co sprawia, że ryzyko gospodarcze staje się nieodłącznym elementem towarzyszącym procesowi gospodarowania. 60. Siła nabywcza pieniądza Siła nabywcza pieniądza, realna wartość pieniądza, ilość dóbr i usług, którą można zakupić za określoną jednostkę pieniężną. W ujęciu statycznym (w określonym momencie) jest ona wyznaczona przez ceny towarów, w ujęciu dynamicznym (w czasie) zmiany siły nabywczej pieniądza są odwrotnie proporcjonalne do zmian wskaźnika ogólnego poziomu cen (stopy inflacji): wzrost poziomu cen obniża siłę nabywczą pieniądza, spadek cen zwiększa ją. Dlatego miernikiem siły nabywczej pieniądza jest odwrotność wskaźnika ogólnego poziomu cen. 61. Spółka akcyjna Spółka akcyjna, według prawa polskiego spółka kapitałowa utworzona w rezultacie zgromadzenia przez wspólników kapitału akcyjnego w wysokości co najmniej 100 tys. zł, pokrytego gotówką bądź aportami, dzielącego się na akcje o równej wartości nominalnej. Akcja stanowi podstawę nabycia praw wspólnika (akcjonariusza), może mieć charakter imienny lub na okaziciela, zwykły lub uprzywilejowany co do prawa głosu, dywidendy bądź podziału majątku w razie likwidacji spółki akcyjnej. Utworzenie spółki akcyjnej wymaga ustanowienia jej statutu w formie aktu notarialnego. Spółka nabywa osobowość prawną z chwilą wpisania do rejestru handlowego i jako osoba prawna odpowiada za swoje zobowiązania całym swoim majątkiem. Akcjonariusze osobiście nie odpowiadają za zobowiązania spółki. Władzami spółki akcyjnej są: zgromadzenie wspólników, zarząd oraz rada nadzorcza i komisja rewizyjna. 62. Spółka cywilna Spółka cywilna, spółka działająca na podstawie prawa cywilnego. Wspólnicy (minimum dwóch) spółki cywilnej zobowiązują się do dążenia do określonego, wspólnego celu gospodarczego. Wspólnicy tworzą kapitał spółki cywilnej z wniesionych przez siebie wkładów w postaci gotówki lub aportu, a później również dochodów spółki. W spółce cywilnej nie istnieje możliwość odsprzedaży wkładu udziałowego osobom trzecim, a przyjęcie nowego wspólnika wiąże się ze zmianą w umowie spółki cywilnej. Za 18/24 zobowiązania spółki cywilnej wszyscy wspólnicy odpowiadają zarówno majątkiem spółki, jak i każdy majątkiem osobistym. Spółkę cywilną można założyć na czas nieograniczony lub na czas ograniczony w celu wykonania jakiegoś pojedynczego przedsięwzięcia. Spółka cywilna nie ma osobowości prawnej. Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999. 63. Spółka jawna Spółka jawna, spółka działająca na podstawie prawa handlowego. Nie różni się w zasadzie od spółki cywilnej, konieczne jest natomiast jej zarejestrowanie w rejestrze handlowym oraz ścisłe przestrzeganie reguł oznaczenia firmy, czyli nazwy spółki. Firma spółki jawnej musi zawierać nazwiska wszystkich wspólników albo nazwisko i przynajmniej pierwszą literę imienia jednego lub kilku wspólników z dodatkiem wskazującym na tę spółkę. Spółki jawne najczęściej zakładane są w celu prowadzenia działalności gospodarczej na większą skalę. Ze względu na koszty związane z rejestracją spółki jawnej i jej podobieństwo do spółki cywilnej tego typu forma nie istnieje w zasadzie w życiu gospodarczym. Spółka jawna nie ma osobowości prawnej. Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999. 64. Spółka jednoosobowa Spółka jednoosobowa, forma spółki kapitałowej. Przepisy prawa dopuszczają bowiem utworzenie takiej spółki tylko odnośnie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjnej. Niedozwolone jest ponadto tworzenie spółki jednoosobowej z ograniczoną odpowiedzialnością przez jednoosobową spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. Tworzenie jednoosobowych spółek akcyjnych przewidziane jest dla skarbu państwa oraz związków samorządu terytorialnego i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa tworzonych w procesie prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych i gdy spółka utworzona została z majątku pozostałego po likwidacji przedsiębiorstwa państwowego (ustawa o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych). 65. Spółka kapitałowa Spółka kapitałowa, rodzaj spółki, w której najważniejszym elementem jest majątek spółki (kapitał). Należy do nich spółka akcyjna i spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Od spółek osobowych wyróżnia je: zmienny kapitał i skład osobowy, posiadanie osobowości prawnej, skierowanie odpowiedzialności za zobowiązania spółki na samą spółkę, wyodrębnienie majątku spółki, prowadzenie spraw spółki pośrednio przez wspólników i ukształtowanie praw i obowiązków wspólników wobec spółki w sposób zróżnicowany. 66. Spółka komandytowa Spółka komandytowa, spółka osobowa oparta na prawie handlowym, powstała w wyniku umowy zawartej w formie aktu notarialnego. Spółka komandytowa stanowi w zasadzie formę pośrednią pomiędzy spółkami osobowymi a kapitałowymi. Przynajmniej jeden ze wspólników (komplementariusz) odpowiada wobec wierzycieli całym swoim majątkiem (jak w przypadku spółek osobowych), odpowiedzialność 19/24 zaś przynajmniej jednego (komandytariusza) jest ograniczona do wysokości wniesionego wkładu (jak w przypadku spółek kapitałowych). 67. Spółka z o.o. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (sp. z o.o.), spółka działająca na podstawie prawa handlowego. W sp. z o.o. wspólnicy odpowiadają za zobowiązania przedsiębiorstwa jedynie do wysokości swoich wkładów, tzn. nie odpowiadają majątkiem osobistym, z jednym wyjątkiem – z majątku prywatnego udziałowca sp. z o.o. mogą być egzekwowane kwoty zadłużenia, jakie ma spółka z tytułu nie płaconych podatków. Prawo nie wyznacza ani dolnej, ani górnej granicy liczby wspólników, oznacza to, że udziałowcem może być jedna osoba fizyczna lub osoba prawna. Spółka powstaje z chwilą wpisania do rejestru handlowego, nabywając jednocześnie osobowość prawną. Korzyścią, jaką spodziewa się osiągnąć wspólnik, jest, podobnie jak w spółce akcyjnej, dywidenda. Najważniejszymi organami spółki są zarząd oraz zgromadzenie wspólników. Ponadto umowa spółki może przewidywać powołanie komisji rewizyjnej lub rady nadzorczej (bądź obu jednocześnie), natomiast gdy liczba wspólników przekracza 50, jest obligatoryjny wymóg powołania któregoś z tych organów. Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999. 68. Spółka z udziałem zagranicznym Spółka z udziałem zagranicznym, spółka, w której co najmniej jeden z udziałowców nie jest obywatelem polskim. Obecnie pololskie prawo dopuszcza prowadzenie działalności z udziałem kapitału zagranicznego jedynie w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością oraz w spółkach akcyjnych. Aby założyć spółkę z udziałem zagranicznym nie potrzeba żadnych specjalnych zezwoleń poza pewnymi dziedzinami gospodarki, w których jest wymagane zezwolenie ministra przekształceń własnościowych, np. zarządzanie portami morskimi, lotniczymi, pośrednictwo i obrót nieruchomościami. Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999. 69. Spółka Spółka, określone w umowie zrzeszenie osób bądź kapitału utworzone celem prowadzenia działalności gospodarczej. Spółka stanowi jeden z rodzajów formy organizacyjno-prawnej, pod postacią której funkcjonują przedsiębiorstwa. Z punktu widzenia podstawy ekonomicznej utworzenia spółki, dzieli się je na spółki: osobowe (spółki cywilne, spółki jawne, spółki komandytowe) i kapitałowe (spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne). Z punktu widzenia źródła prawa regulującego powstanie i działalność spółek: na spółki prawa cywilnego (spółki cywilne) oraz spółki prawa handlowego (spółki jawne, komandytowe, z ograniczoną odpowiedzialnością, akcyjne). Spółki prawa cywilnego są uwidaczniane w ewidencji działalności gospodarczej, podstawą ich funkcjonowania jest kodeks cywilny. Spółki prawa handlowego są umieszczane w rejestrze handlowym prowadzonym przez właściwe sądy. Podstawą ich funkcjonowania jest kodeks handlowy. 20/24 70. Stopa zwrotu Stopa zwrotu, w rachunku efektywności inwestycji wyrażona w procentach relacja rocznej nadwyżki netto (po opodatkowaniu), uzyskiwanej z określonego przedsięwzięcia, do wartości poniesionego nominalnego nakładu inwestycyjnego. Stopa zwrotu informuje o tym, jaka część wyłożonego kapitału zwróci się inwestorowi w ciągu roku w postaci dochodu. Jest jedną z najprostszych, statycznych metod porównywania opłacalności różnych przedsięwzięć inwestycyjnych lub różnych wariantów tego samego przedsięwzięcia. 71. System bankowy System bankowy, ogół instytucji bankowych oraz norm prawnych, ustalających organizację, zakres i zasady działania banków. Współczesny system bankowy obejmuje następujące główne rodzaje banków: 1) bank centralny 2) banki handlowe - przyjmują wkłady od przedsiębiorstw i instytucji oraz od ludności, udzielają im kredytów inwestycyjnych, obrotowych i konsumpcyjnych, prowadzą bieżące rozliczenia pieniężne swoich klientów. Mogą ponadto świadczyć inne usługi, takie jak: kupno i sprzedaż na zlecenie klientów papierów wartościowych, kupno i sprzedaż walut obcych, obsługa ratalnej sprzedaży dóbr trwałego użytku, wypożyczanie sejfów do przechowywania kosztowności i papierów wartościowych itp. 3) banki specjalne - specjalizujące się w określonych formach i zakresie działania lub rodzaju klientów. Należą do nich m.in. banki kredytu długoterminowego, gromadzące środki pieniężne poprzez emisję obligacji i listów zastawnych, wkłady długoterminowe i lokaty specjalne i udzielające średnio- i długoterminowych kredytów na finansowanie np. rolnictwa, przemysłu, budownictwa mieszkaniowego itp. Szczególnym rodzajem takich banków są banki hipoteczne, udzielające kredytów pod zastaw nieruchomości kredytobiorcy (hipoteka). Innym rodzajem banków specjalnych są banki komunalne, zakładane przez władze samorządowe (związki miast i gmin). Ich zadaniem jest przyjmowanie oszczędności i udzielanie kredytów na cele gospodarcze przedsiębiorstwom i instytucjom funkcjonującym na obszarze działania banku. 4) kasy oszczędnościowe - instytucje bankowe, zajmujące się gromadzeniem oszczędności od ludności i udzielania kredytów na cele konsumpcyjne. 72. System prawa System prawa, zbiór norm prawnych obowiązujących na danym terytorium i w danym czasie. Między tymi normami zachodzą rozmaite relacje: natury treściowej (treść jednych norm prawnych uzupełnia i rozwija treść innych), formalnej (jedne normy stanowią formalną podstawę do obowiązywania innych), wynikające z hierarchii aktów prawnych (normy wyższego rzędu uzasadniają obowiązywanie norm niższego rzędu i jednocześnie wyznaczają ich treść). Wobec systemu prawa wysuwa się postulaty jego niesprzeczności (osiąganej przez stosowanie reguł derogacyjnych) oraz zupełności (osiąganej przez stosowanie zasady usuwania luk w prawie). 21/24 73. Tezauryzacja Tezauryzacja, gromadzenie i przechowywanie wartości, skarbu, majątku. Środkami tezauryzacji mogą być dobra materialne, zazwyczaj o dużej wartości (nieruchomości, dzieła sztuki, antyki, złoto, biżuteria itp.) lub pieniądz kruszcowy. Pieniądz papierowy nie spełnia warunków dobrego środka tezauryzacji z uwagi na zależność jego wartości nominalnej od decyzji (ustaw) państwa, podatność na inflację i łatwość zniszczenia. 74. Ucieczka od pieniądza Ucieczka od pieniądza, gorący pieniądz, tendencja do szybkiego pozbywania się pieniądza (gotówki) przez podmioty gospodarcze w warunkach wysokiej inflacji. Wobec szybkiego spadku siły nabywczej waluty krajowej starają się one przechowywać swoje aktywa w innych postaciach: dóbr materialnych, złota, walut obcych, nieruchomości, kolekcji dzieł sztuki, antyków i innych. Celem takiego postępowania jest minimalizacja strat wynikających ze spadku wartości pieniądza. 75. Umowa Umowa, zgodne, pisemne lub ustne porozumienie się (tzw. oświadczenie woli) 2 lub więcej stron (np. osób, instytucji, państw) w celu ustalenia wzajemnych praw i obowiązków. Umowę uważa się za zawartą, gdy strony uzgodniły istotne postanowienia dotyczące m.in. takich jej elementów, jak czas trwania oraz sposób postępowania w sytuacji niewywiązania się przez jedną ze stron z przyjętych warunków. Umowy są klasyfikowane wg różnych kryteriów, rozróżniamy np.: 1) umowy jednostronnie zobowiązujące, czyli takie, w których jedna strona ma prawa, druga zaś obowiązki (np. darowizny); 2) umowy dwustronnie zobowiązujące, gdy dla obu stron wynikają prawa i obowiązki (np. pożyczki); 3) umowy o przeniesienie praw (np. sprzedaż ratalna); 4) umowy o korzystanie z cudzego mienia (np. dzierżawa). Często też zawierane są 2 typy innych umów: 1) umowa o dzieło – jedna ze stron (przyjmujący zamówienie) zobowiązuje się do wykonania jakiegoś dzieła (np. usługi wymalowania mieszkania), a druga (zamawiający) do zapłaty wynagrodzenia z chwilą jego wykonania; 2) umowa o pracę – najpowszechniejsza forma nawiązania stosunku pracy (jego podmiotami są pracownik i zakład pracy). Może ona być zawarta: na okres próbny, na czas wykonywania określonej pracy, na czas określony lub nieokreślony. Umowa o pracę zawierana jest na piśmie i określa rodzaj pracy, termin jej rozpoczęcia oraz wynagrodzenie. Umowy o pracę regulują przepisy kodeksu pracy z 1974, znowelizowanego w 1996. Osobnym rodzajem umów jest umowa międzynarodowa. Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999. 76. Waloryzacja Waloryzacja, przywracanie wartości zdeprecjonowanym wierzytelnościom pieniężnym oraz różnorodnym płatnościom w celu ich urealnienia, w związku ze spadkiem siły nabywczej pieniądza, spowodowanym głównie przez inflację. Dotyczy różnego rodzaju składek (np. ubezpieczenia), rent, emerytur, wynagrodzeń itp. 22/24 77. Wynik finansowy Wynik finansowy, nadwyżka księgowa działalności przedsiębiorstwa w określonym okresie. Różnica pomiędzy przychodami ze sprzedaży a kosztami ich uzyskania. Dodatni wynik finansowy określany jest mianem zysku, ujemny - mianem straty. 78. Zarządzanie jakością Zarządzanie jakością, zespół działań, obejmujących wszystkich pracowników przedsiębiorstwa, podejmowanych przez jego kierownictwo w celu stałego podnoszenia jakości usług lub towarów oferowanych klientom, zgodnie z ich rosnącymi wymaganiami. Teorię zarządzania jakością sformułował amerykański inżynier J.M. Juran (ur. 1908), publikując ją w pracy Quality Control Handbook (1951). Największe sukcesy w praktycznym zastosowaniu teoretycznych procedur osiągnięto w Japonii, gdzie stworzono system kół jakości (o charakterze masowym) i odpowiednio umotywowano pracowników do poszukiwania i wdrażania ulepszeń. 79. Zarządzanie procesami Zarządzanie procesami, sterowanie procesami, (angielskie process management, process control), całość zagadnień związanych z wykonywaniem procesów w systemie wieloprogramowym, scentralizowanym lub rozproszonym, obejmuje rozpoczynanie i kończenie procesów, planowanie dostępu do procesora (lub procesorów), synchronizację procesów, postępowanie z blokadami, unikanie głodzenia. Obowiązek zarządzania procesami spoczywa na jądrze systemu operacyjnego, które udostępnia w tym celu wiele wywołań systemowych (fork, execve, exit, abort i in.). Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Informatyka” Wydawnictwa Europa. Autor - Zdzisław Płoski. ISBN 83-87977-16-0. Rok wydania 1999. 80. Zarządzanie ryzykiem Zarządzanie ryzykiem, system metod i działań zmierzających do obniżenia stopnia oddziaływania ryzyka na funkcjonowanie podmiotu gospodarczego i do podejmowania w tym celu optymalnych decyzji. Szczegółowe poznanie charakteru i zakresu potencjalnego ryzyka pozwala na wybór w odpowiednim czasie czynności zapobiegawczych (np. ubezpieczenie od niektórych rodzajów ryzyka) bądź też minimalizujących jego wpływ i skutki. 81. Zarządzanie zasobami Zarządzanie zasobami (z angielskiego resource management), jedno z podstawowych zagadnień zarządzania w systemach komputerowych; zarządzanie zasobami należy do obowiązków systemu operacyjnego, który musi zadbać o możliwie najlepsze w danej sytuacji przydzielanie i zwalnianie dóbr komputerowych wykonywanym procesom (procesor, pamięć operacyjna, pamięć dyskowa, urządzenia zewnętrzne, łącza sieciowe). Zarządzanie zasobami obejmuje też procesy i zadania (pula zadań). Do szeroko rozumianego zarządzania zasobami należy też dbałość o ochronę i bezpieczeństwo zasobów. Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Informatyka” Wydawnictwa Europa. Autor - Zdzisław Płoski. ISBN 83-87977-16-0. Rok wydania 1999. 82. Zarządzanie Zarządzanie, ogół działań zmierzających do efektywnego wykorzystania zespołów ludzkich i środków materialnych, podejmowanych w celu osiągnięcia wcześniej sformułowanych założeń. W procesie zarządzania można wyróżnić pięć podstawowych funkcji: planowanie, 23/24 organizowanie, przekazywanie poleceń, koordynację i kontrolowanie. W ramach każdej z tych funkcji zarządca może wykorzystywać określone zbiory instrumentów, służących do ich realizacji. Także nauka o metodach, zasadach i instrumentach dotyczących realizacji powyższych założeń. W zależności od obszaru rozróżnia się zarządzanie: personelem (zasobami ludzkimi), produkcją, marketingiem (zarządzanie marketingowe). Z punktu widzenia horyzontu czasowego i rangi podejmowanych decyzji wyodrębnia się zarządzanie: operacyjne (bieżące) oraz strategiczne. 83. Zysk Zysk, dodatni wynik finansowy przedsiębiorstwa, oznacza, że ma ono wyższe przychody niż koszty ich uzyskania. Jest jednym z najważniejszych wskaźników pozwalającym określić, czy działalność gospodarcza przedsiębiorstwa jest opłacalna, czy nie. W rachunkowości mówi się o tzw. zysku operacyjnym, który nie uwzględnia dochodów i kosztów związanych z funkcjonowaniem rynku pieniężnego, salda strat i zysków nadzwyczajnych oraz podatku dochodowego. Natomiast czystym zyskiem jest tzw. zysk netto, który obejmuje wszystko to, co nie zostało wliczone lub odjęte od zysku operacyjnego. Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999. 24/24
