Polityka monetarna (pieniężna) polega na regulowaniu stopy
advertisement
Cywilizacja liczy jakieś trzy tysiące lat. Ale papierowy pieniądz o wartości sztucznie określanej przez urzędników z banków centralnych to wynalazek dopiero XX wieku. Historia pieniądza Pieniądz wyłonił się spośród wielu towarów jako towar szczególny, ułatwiający wymianę. Najczęściej były to skóry, futra, kawałki tkanin lub metalu (również współcześnie w warunkach dużej destabilizacji stosunków pieniężnych, np. podczas hiperinflacji, pewne towary, najczęściej tytoń, spirytus lub złoto, pełnią funkcję pieniądza) W połowie III tysiąclecia p.n.e. w starożytnym Egipcie zaczęto używać pieniądza w formie metalowych sztab, w razie potrzeby ciętych na mniejsze części; wkrótce pieniądz w podobnej postaci pojawił się w Chinach. Najstarsze okrągłe metalowe monety są znane z Sardes w Lidii (Azja Mniejsza) z ok. 650 p.n.e. Starożytne systemy monetarne były oparte na złocie, srebrze i miedzi, a wartość monet była równa wartości zawartego w nich metalu. Zmiany wzajemnych relacji cen tych metali oraz „psucie monety” przez władców powodowały stopniową deprecjację pieniądza. Po upadku Rzymu nastąpił w Europie okres chaosu pieniężnego, któremu kres położyła reforma Karola Wielkiego (ok. 800), wprowadzająca system waluty srebrnej, tzw. system denarowy (1 funt = 20 solidów = 240 denarów). Stopniowe psucie monet przez władców doprowadziło do powstawania tzw. brakteatów, czyli monet tak cienkich, że wybicie wzoru było możliwe tylko na jednej stronie. Na przełomie XII i XIII w. doszło do reformy groszowej, która polegała na wprowadzeniu „grubej”, solidnej monety srebrnej (w Polsce grosze czeskie lub praskie ok. 1300). W 2 poł. XIII w. pojawiły się monety złote (1252 — floren we Florencji, 1284 — dukat w Wenecji), co doprowadziło do powstania systemu bimetalicznego, opartego równocześnie na złocie i srebrze (w Polsce wprowadzony dopiero 1528). W XVI w. napływ srebra do Europy z Ameryki spowodował deprecjację srebra w stosunku do złota. Złoty polski pojawił się jako jednostka rozrachunkowa (równowartość 30 gr) w połowie XV w., a jako realna moneta — 1564. Powstanie banków publicznych u progu czasów nowożytnych przyniosło rozwój pieniądza rozrachunkowego. W XVII w. powstały pierwsze banki emisyjne (Sveriges Riksbank 1668, Bank of England 1694) i pojawiły się w Europie pieniądze papierowe; (wcześniej, już w IX w., pieniądz papierowy był znany w Chinach). Banki emisyjne pełniące funkcje banków centralnych innych krajów powstały nieco później: 1800r. Bank Francji 1875r. Niemiecki Bank Rzeszy 1882r. Bank Japonii 1913r. System Rezerwy Federalnej (FED) w Stanach Zjednoczonych W 2 połowie XVIII w. oraz w okresie wojen napoleońskich dość powszechnie finansowano wojny niewymienialnym na kruszec pieniądzem papierowym. W XIX w. niektóre państwa (np. W. Brytania) zdecydowały się na system waluty złotej (Gold Standard), inne (USA oraz państwa zrzeszone w Łacińskiej Unii Monetarnej) — na bimetalizm; niedogodności bimetalizmu powodowały stopniowe rozszerzenie systemu Gold Standard. System waluty kruszcowej w XIX w. oznaczał, że w obiegu były banknoty, wymienialne na życzenie przez bank centralny na kruszec. I wojna światowa przyniosła powszechne odejście od tej wymienialności. Po zakończeniu wojny w większości krajów w niej uczestniczących doszło do inflacji niekiedy przeradzającej się w hiperinflację (np. w Niemczech). Stabilizacje walutowe w latach 20. polegały na powrocie do wymienialności banknotów na kruszec, ale w ograniczony sposób: w systemie Gold Bullion Standard, oznaczającym wymienialność nie na monety, ale na sztaby, bądź w systemie Gold Exchange Standard, oznaczającym wymienialność na złoto lub inne waluty wymienialne na złoto. W Polsce 11 stycznia 1924 roku sejm uchwalił ustawę „O naprawie banku centralnego i emisyjnego”, której jednym z postanowień było utworzenie Banku Polskiego. Wielki kryzys gospodarczy 1929–33 przyniósł odejście od systemu waluty kruszcowej. W 1944 podczas konferencji w Bretton Woods (USA) postanowiono powołać do życia Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), który stawiał sobie za cel stabilizację międzynarodowych stosunków walutowych. System z Bretton Woods (zw. też Dollar Standard) polegał na dążeniu do wzajemnej wymienialności walut wg sztywnych kursów (tolerancja 1%), Przedstawiciele 44 krajów, których przedstawiciele spotkali się w Bretton Woods, miały odtąd stałe kursy w stosunku do dolara, zaś dolar stały parytet w stosunku do złota – 35 dolarów za uncję. Na początku lat 70. system z Bretton Woods uległ destabilizacji, co spowodowało przejście IMF na system płynnych kursów. W sierpniu 1971 roku prezydent Richard Nixon ogłosił jednostronne zawieszenie wymienialności dolara na złoto w transakcjach międzynarodowych. Od tej pory zapanował pieniądz papierowy, o którego ilości w gospodarce decydują banki centralne. Od lat 80 XX w. coraz większą rolę ogrywa pieniądz elektroniczny, który w XXI wieku prawdopodobnie zastąpi inne formy pieniądza. Etapy rozwoju i historia Europejskiej Unii Monetarnej W czerwcu 1989 roku Unia Europejska zatwierdziła trójstopniowy plan powołania Europejskiej Unii Monetarnej, co zostało następnie potwierdzone w Traktacie Unii Europejskiej przyjętym w Maastricht w lutym 1992. Zobowiązywało to rządy państw członkowskich do uczestnictwa w programie unii walutowej jako części tworzenia "jednego rynku". Traktat z Maastricht określił kryteria konwergencji (zbieżności), które muszą spełnić państwa pragnące przystąpić do Unii Gospodarczej i Walutowej: Deficyt budżetowy: nie przekracza 3 proc. PKB, chyba, że przekroczenie jest niewielkie i przejściowe; Dług Publiczny: Nie przekracza 60 proc. PKB; Inflacja: Nie przekracza o więcej niż 1,5 punktu procentowego poziomu trzech krajów o najniższej inflacji; Dochód z obligacji: Stopa od długoterminowych obligacji rządowych nie przekracza o więcej niż 2 punkty procentowe poziomu z trzech krajów o najniższej inflacji Kurs walutowy: musi, bez dużych napięć, mieścić się w zakresie normalnych wahań ERM (wahań kursu złotego wobec euro) przez dwa ostatnie lata. Etap Pierwszy planu EUM koncentrował się głównie na wdrożeniu jednej strefy finansowej, co miało spowodować zlikwidowanie barier kapitałowych i handlowych oraz ugruntowanie Europejskiego Mechanizmu Wymiany Walut. Etap Drugi dotyczył wyboru państw, które mogłyby zastosować jedną walutę, zarządzania przejściem do stałych bezpośrednich kursów wymiany oraz powołania szeregu instytucji, w tym nowego Europejskiego Banku Centralnego (ECB), w przygotowaniu do wprowadzenia nowej waluty. W dniach 1-3 maja 1998 roku ogłoszono listę państw uczestniczących i ustalono dwustronne kursy dla jedenastu walut EUM. ECB rozpoczął działałność1 lipca 1998. Trzeci etap EUM rozpoczął się wraz z wprowadzeniem nowej waluty euro. Lista krajów UE, które wprowadziły wspólną walutę EURO: 1. Austria 2. Belgia 3. Finlandia 4. Francja 5. Grecja 6. Hiszpania 7. Holandia 8. Irlandia 9. Luksemburg 10. Niemcy 11. Portugalia 12. Włochy 13. Słowenia (od 1 stycznia 2007r) 14. Cypr (od 1 stycznia 2008r.) 15. Malta (od 1 stycznia 2008r.) 16. Słowacja (od 1 stycznia 2009r.) 17. Estonia (od 1 stycznia 2011r.) 18. Łotwa (od 1 stycznia 2014r.) 19. Litwa (od 1 stycznia 2015r.) Poza strefą euro znalazły się: Wielka Brytania, Szwecja, Dania. Harmonogram Data Wydarzenie 31.12.1998 Ustalenie nieodwołalnych kursów bezpośrednich między walutami narodowymi i euro 1.01.1999 Początek EUM. Euro staje się walutą w pełnym tego słowa znaczeniu, zastępując ECU w stosunku 1:1. Waluty narodowe utrzymują się jako pod-nominały euro. 1-3.01.1999 Big Bang Weekend - zmiana danych 4.01.1999 Pierwszy dzień działalności: Pieniądz ECB i operacje walutowe notowane w euro. ECB rozpoczyna jednolitą politykę walutową. Nowy dług publiczny wystawiony w euro. Denominacja większości długu publicznego i papierów wartościowych. styczeń 2002 Ostateczny termin wprowadzenia banknotów i monet euro. czerwiec 2002 Ostateczny termin zlikwidowania walut krajowych. 1 stycznia Słowenia pierwszym „nowym” członkiem UE, z 2007r walutą EURO 1 stycznia Kolejni „nowi” członkowie tj. Cypr i Malta 2008r przyjmują Euro 1 stycznia nasz sąsiad z południa Słowacja przyjmuje Euro 2009r. 1 stycznia Estonia przyjmuje Euro 2011r. 1 stycznia Łotwa przyjmuje Euro 2014r 1 stycznia Litwa przyjmuje Euro 2015r Funkcje pieniądza: - środek wymiany (w gospodarce naturalnej konieczna jest podwójna zbieżność oferty i zapotrzebowania) - miernik wartości (jednostka rozliczeniowa) - środek gromadzenia oszczędności Cechy pieniądza: - trwałość - rzadkość - dobra podzielność - jednorodność Korzyści z istnienia pieniądza: - zmniejszenie kosztów transakcyjnych - opłacalna staje się specjalizacja - rachunek ekonomiczny Banki - komercyjne – przedsiębiorstwa, które przechowują cudze pieniądze, płacąc właścicielom odsetki. Zgromadzone wkłady wypożyczają, za wyższe wynagrodzenie: przedsiębiorstwom, konsumentom i państwu - centralne Stopa rezerw to relacja zasobu gotówki banku komercyjnego R do ulokowanych w nim wkładów płatnych na każde żądanie D. r R D r – stopa rezerw R – zasób gotówki banku D – wkłady płatne na każde żądanie M0 to baza monetarna - zasoby pieniądza wielkiej mocy R (gotówkowe rezerwy banków komercyjnych) + C (monety i banknoty posiadane przez sektor pozabankowy) M1 to C + D wkłady w bankach i podobnych instytucjach (np. kasy budowlane), których właściciele mogą posługiwać się czekami M2 to M1 + wysoce płynne aktywa finansowe, wkłady oszczędnościowe i niewielkie wkłady terminowe M3 to M2 + duże wkłady terminowe denominowane w walucie krajowej Skłonność sektora pozabankowego do trzymania gotówki to stosunek ilości gotówki utrzymywana przez sektor pozabankowy do wielkości wkładów bankowych płatnych na każde żądanie g C D g - skłonność sektora pozabankowego do trzymania gotówki; C – ilość gotówki utrzymywana przez sektor pozabankowy; D - wielkość wkładów bankowych płatnych na każde żądanie. Skłonność sektora pozabankowego do trzymania gotówki zależy od: realnego oprocentowania depozytów bezpieczeństwa pieniądza w sektorze bankowych bezpieczeństwa pieniądza w sektorze pozabankowych dostępności pieniądza w sektorze bankowym o liczby bankomatów i wpłatomatów o dostępności płatności elektronicznych o bezpieczeństwa płatności elektronicznych o umiejętności obsługi płatności elektronicznych o liczby terminali POS o liczby kart płatniczych kwestii kulturowych przyzwyczajeń wysokości dochodów społeczeństwa uregulowań prawnych (prezentacja z płyty NBPortal.pl część 1) Kreacja pieniądza przez banki komercyjne R= r D C=g D r – stopa rezerw R – zasób gotówki banku D – wkłady płatne na każde żądanie g - skłonność sektora pozabankowego do trzymania gotówki; C – ilość gotówki utrzymywana przez sektor pozabankowy; M1=C+D M0=R+C M1=g D + D M0=r D + g D Mnożnik kreacji pieniądza kp film – Pieniądz jako dług M1 C D g 1 M0 RC r g Podstawą zdrowego rozwoju gospodarczego oraz siły finansowej Państwa jest zdrowa i silna waluta Władysław Grabski (1874-1938) Polityka monetarna (pieniężna) polega na regulowaniu stopy wzrostu podaży pieniądza w celu stabilizacji poziomu produkcji (cen). Niektórzy ekonomiści uważają (błędnie), że polityka monetarna ma służyć realizacji celu wspierania rozwoju gospodarczego oraz zmniejszania bezrobocia. Funkcje banku centralnego: instytucja emitująca pieniądz gotówkowy; bank banków - zapewnia sprawne funkcjonowanie systemu bankowego oraz jest kredytodawcą ostatniej instancji; bank państwa (finansowanie deficytu budżetowego, rozliczenia budżetu, kontrola podaży pieniądza). zapewnienie stabilnej wartości waluty, przez interwencje dewizowe - stosowane są w celu ochrony kursu waluty krajowej wobec walut zagranicznych. Aby wahania kursu nie wykraczały poza określony poziom, bank centralny może interweniować na rynku walutowym, skupując lub sprzedając obce waluty. o o Jeżeli bank sprzedaje dewizy, zwiększa ich podaż na rynku, a równocześnie zmniejsza ilość pieniądza krajowego. Jeżeli bank skupuje dewizy, zmniejsza ich podaż, ale równocześnie zwiększa ilość krajowego pieniądza na rynku. Obszary polityki monetarnej: a) regulowanie podaży pieniądza - dostosowywanie jej do poziomu przewidywanej aktywności gospodarczej oraz nieuniknionego wzrostu cen za pomocą: b) operowanie zmianami stopy procentowej - określanie "ceny" kapitału; stopa procentowa pełni funkcję wskaźnikainformatora o polityce pieniężnej państwa oraz funkcję bodźca (wpływa na zachowania przedsiębiorstw i gospodarstw domowych); c) oddziaływanie na kurs walutowy (stabilizacja). 15 Zgodnie z art. 227 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz art. 6 Ustawy o Narodowym Banku Polskim, Rada Polityki Pieniężnej jest organem NBP. Rada Polityki Pieniężnej ukształtowała się w dniu 17 lutego 1998 r. W skład Rady wchodzą: Przewodniczący Rady, którym jest Prezes NBP, obecnie Adam Glapiński (poprzednio Marek Belka, Sławomir Skrzypek, Leszek Balcerowicz, Hanna Gronkiewicz-Waltz) oraz 9 członków, powołanych w równej liczbie przez Prezydenta RP, Sejm i Senat. Członkowie Rady Polityki Pieniężnej powoływani są na 6 lat. Zadania Rady Polityki Pieniężnej: ustala corocznie założenia polityki pieniężnej i przedkłada je do wiadomości Sejmowi równocześnie z przedłożeniem przez Radę Ministrów projektu ustawy budżetowej, składa Sejmowi sprawozdanie z wykonania założeń polityki pieniężnej, ustala wysokość stóp procentowych NBP, ustala zasady i stopy rezerwy obowiązkowej banków, określa górne granice zobowiązań wynikających z zaciągania przez NBP pożyczek i kredytów w zagranicznych instytucjach bankowych i finansowych, zatwierdza plan finansowy NBP oraz sprawozdanie z działalności NBP, przyjmuje roczne sprawozdanie finansowe NBP, ustala zasady operacji otwartego rynku. 16 Instrumenty polityki pieniężnej: a) oddziaływanie na płynność bankową: stopy procentowe - określanie stopy procentowej stosowanej przez bank centralny przy udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym; operacje otwartego rynku - działania polegające na kupowaniu i sprzedawaniu przez bank centralny papierów wartościowych i wywieraniu w ten sposób wpływu na rezerwy gotówkowe banków komercyjnych; rezerwy obowiązkowe - część rezerw, która nie może być wykorzystywana przez banki komercyjne do udzielania pożyczek (wyraża się ją w procentach wartości depozytów złożonych w danym banku); b) bezpośrednia kontrola kredytów bankowych (działalność zwykle szkodliwa dla gospodarki) ograniczanie drogą administracyjną wzrostu kredytów bankowych (racjonowanie kredytów); kontrola stopy procentowej stosowanej przez banki (np. wprowadzenia maksymalnej ceny kredytu) 17 Rodzaje polityki Banku Centralnego: Ekspansywna (miękka) polityka pieniężna - zwiększanie podaży pieniądza (obniżanie stóp procentowych, zakupy na otwartym rynku, obniżanie poziomu rezerw obowiązkowych). Restrykcyjna (twarda) polityka pieniężna - zmniejszanie podaży pieniądza (podwyższanie stóp procentowych, sprzedaż na otwartym rynku, podwyższanie poziomu rezerw obowiązkowych). Neutralna – świadczy o właściwej ilości pieniądza w gospodarce i polega na nie podejmowaniu działań w celu zmiany jego ilości. Ograniczenia skuteczności polityki pieniężnej: a. konflikty celów: np. inflacja, bezrobocie; b. niedostateczna elastyczność struktur ekonomicznych i społecznych; c. ograniczenia swobody kształtowania polityki pieniężnej przez organizacje międzynarodowe. 18 Stopa procentowa określa cenę za wypożyczenie kapitału. Najważniejsze stopy procentowe są określane przez bank centralny w Polsce są to1: 1 Stopa lombardowa – podstawowa stopa procentowa banku centralnego, stopa maksymalna. Według stopy lombardowej bank centralny udziela krótkookresowego kredytu bankom komercyjnym pod zastaw papierów wartościowych. Stopa lombardowa określa krańcowy koszt pozyskania pieniądza na rynku przez banki komercyjne. Stopa interwencyjna (referencyjna, zwana również stopą repo) – według niej przeprowadzane są operacje otwartego rynku, przy czym stopa ta określa minimalne oprocentowanie tych operacji. Stopa interwencyjna wpływa na oprocentowanie pożyczek międzybankowych, depozytów i kredytów dla klientów, jak również na rentowność skarbowych papierów wartościowych; pokazuje, ile banki zarabiają na środkach, ulokowanych w banku centralnym. Stopa redyskontowa – według tej stopy bank centralny skupuje weksle od banków komercyjnych. Inaczej rzecz ujmując, jest to stopa procentowa, która jest stosowana w przypadku redyskonta przez bank centralny papierów wartościowych (w tym weksli), zdyskontowanych wcześniej przez banki komercyjne. Banki komercyjne sprzedają wówczas bankowi centralnemu krótkookresowe papiery wartościowe, odkupione wcześniej od swoich klientów, cenę tej opracowano na podstawie www.tf.pl oraz www.nbp.pl 19 operacji określa właśnie stopa redyskontowa. Jest to jeden ze sposobów pozyskiwania środków, z tym, że bank centralny nie wszystkie weksle przyjmuje. Stopa depozytowa – określająca oprocentowanie jednodniowych depozytów, składanych przez banki komercyjne w banku centralnym. Lokaty takie mają na celu zagospodarowywanie nadwyżek, jakimi dysponują od czasu do czasu banki komercyjne. Podstawowe stopy procentowe NBP www.nbp.pl Stopy procentowe ustalane przez bank centralny wyznaczają korytarz wahań dla stóp procentowych na rynku międzybankowym. Tym samym na przykład bank, który nie uzyskał pożyczki na rynku międzybankowym może tego dokonać w banku centralnym. Oczywiście pożyczka taka kosztuje, a jej cena wyznaczona jest w tym przypadku przez poziom stopy lombardowej. Tym samym stopa lombardowa jest jednocześnie najwyższą ceną pozyskania środków na rynku międzybankowym. Odwrotnie przedstawia się sytuacja, jeśli bank nie ma gdzie ulokować nadwyżki posiadanych akurat środków; może wtedy złożyć depozyt na oprocentowanym rachunku w banku centralnym. W ten sposób stopa depozytowa jest najmniejszą stopą procentową na rynku międzybankowym. 20 Operacje otwartego rynku2 Operacje otwartego rynku są interwencjami banku centralnego, który kupuje lub sprzedaje papiery wartościowe, regulując tym samym ilość pieniądza w obiegu. Bank centralny jest inicjatorem operacji otwartego rynku. Operacje otwartego rynku są to transakcje, przeprowadzane z bankami komercyjnymi. Minimalną rentowność operacji otwartego rynku określa tak zwana stopa referencyjna. Celem operacji otwartego rynku jest regulacja krótkoterminowych stóp procentowych – dzięki tym operacjom bank centralny wpływa na ilość pieniądza, znajdującego się w obiegu. Operacje otwartego rynku dzielimy na warunkowe i bezwarunkowe. Operacje bezwarunkowe to kupno lub sprzedaż przez bank centralny papierów wartościowych. Jeśli bank centralny skupuje papiery wartościowe, dostarcza jednocześnie na rynek gotówkę. Jeśli natomiast bank centralny ocenia, że na rynku jest zbyt dużo gotówki, może sprzedawać papiery wartościowe, absorbując (pochłaniając) w ten sposób nadmiar pieniędzy z rynku. Częściej stosowane są operacje warunkowe. Jeśli w ramach operacji warunkowej bank centralny kupuje papiery wartościowe (tzw. repo), (zasila system bankowy w środki) zobowiązuje jednocześnie sprzedawcę – bank komercyjny – do odkupienia tych samych papierów wartościowych, w określonym terminie i po określonej cenie. Cena, po jakiej bank centralny pożycza środki pieniężne bankom komercyjnym, wyznacza tzw. stopa repo. Podobnie wygląda transakcja warunkowej sprzedaży papierów wartościowych przez bank centralny (tzw. reverse repo) – bank centralny zobowiązuje tu kupującego (bank komercyjny) do odsprzedaży tych samych walorów w określonym terminie i po określonej cenie. 2 opracowano na podstawie www.tf.pl oraz www.nbp.pl 21 Można zauważyć, że warunkowy zakup papierów wartościowych przez bank centralny jest po prostu kredytem, udzielonym bankowi komercyjnemu. I odwrotnie: warunkowa sprzedaż jest de facto lokatą, złożoną przez bank komercyjny w banku centralnym. 22 Tematy dodatkowe Rynek międzybankowy3 Przesyłanie pieniędzy klientów pomiędzy bankami musi prowadzić do tego, że niektóre z nich mają niedobór środków pieniężnych, inne ich nadwyżkę. W celu wyrównania przepływów pieniężnych banki wzajemnie pożyczają sobie gotówkę na tak zwanym rynku międzybankowym. Banki posiadające nadwyżki pieniądza zgłaszają ofertę kredytu, podając stawkę oprocentowania WIBOR. Stopa procentowa WIBOR określana jest przez banki w odniesieniu do poszczególnych okresów, na jakie wypożyczane są pieniądze. Są to okresy: jednodniowe, tygodniowe, miesięczne, trzymiesięczne i roczne. Specyficznym okresem jest overnight (przez noc), który rozpoczyna się od popołudnia danego dnia i trwa do rana dnia następnego. Banki potrzebujące pieniędzy zgłaszają oferty ich wypożyczenia, proponując stawki WIBID, również na podane okresy. Oczywiście stawki WIBOR są wyższe niż WIBID. Banki komunikują się pomiędzy sobą za pośrednictwem systemu Reutersa i ustalają ostateczne warunki zawarcia transakcji. Średnie stawki WIBOR i WIBID są publikowane. W wielu bankach służą one do ustalenia stopy procentowej dla różnych rodzajów kredytów oraz stóp procentowych dla lokat terminowych oferowanych dużym klientom banków. Aby zrozumieć istotę funkcjonowania rynku międzybankowego rozważmy następujący przykład: Pan Wicki, posiadający rachunek w Banku A, przesyła sto złotych panu Kachowskiemu na rachunek w Banku B, pan Kachowski przesyła następnie tą kwotę panu Machowskiemu na rachunek w Banku C, pan Machowski z kolei przesyła sto złotych panu Wickiemu w Banku A. 3 opracowano na podstawie www.nbportal.pl 23 Przyjmijmy, że każda z tych transakcji wymaga jednego dnia i żaden z banków nie ma stu złotych, by dokonać przekazu pieniędzy. Wystarczy jednak założyć, że banki kolejno będą sobie udzielać kredytu, wtedy transakcja za każdym razem okaże się możliwa do przeprowadzenia, w rezultacie pieniądze zostaną przesłane do adresatów, a zadłużenie banków ulegnie likwidacji. W ten sposób działa pieniężny rynek międzybankowy, banki, mające w danej chwili nadwyżki pieniądza, lokują je w bankach, które mają ich chwilowy niedobór. Powstaje jednak pytanie, co się dzieje, gdy tak się zdarzy, że wszystkie banki mają niedobór pieniędzy w danym dniu? W takim przypadku wkracza NBP i dokonuje natychmiastowego zakupu od banków bonów pieniężnych. Banki otrzymują więc potrzebne do utrzymania płynności pieniądze. Ponieważ wiadomo, że jest to chwilowy brak pieniędzy w bankach, transakcja sprzedaży ma charakter warunkowy, tzn. banki zobowiązują się do odkupu od NBP sprzedanych bonów na przykład po upływie tygodnia. Tego rodzaju transakcję nazywa się operacją repo. Jak natomiast ma poradzić sobie bank, któremu inne banki odmówiły złożenia depozytu, czy bank ten musi zawiesić działalność? Taki czarny scenariusz nie zostanie zrealizowany, o ile bank posiada bony skarbowe. Może wtedy pod ich zastaw uzyskać kredyt w NBP zwany kredytem lombardowym. Stopa procentowa kredytu lombardowego jest znacznie wyższa od oprocentowania lokat międzybankowych. Kredyt lombardowy jest wiec przysłowiową, ostatnią deską ratunku. 24 Banki mogą poprawić swoją płynność, sprzedając NBP weksle przed ich terminem płatności. W tym przypadku NBP pobiera opłatę w postaci stopy redyskonta weksli. Te operacje są jednak dość rzadkie, ponieważ tylko niewielka liczba weksli jest akceptowana przez NBP i może zostać przedstawiona do redyskonta. Handel pieniądzem, albo ściślej mówiąc depozytami pieniężnymi między bankami, nie jest oczywiście stosowany tylko w Polsce, ale powszechnie, w Londynie np. stawka oprocentowania nosi nazwę LIBOR, a we Frankfurcie - FIBOR. Podsumowując: Pieniądz ma swoją cenę - jest nią stopa procentowa, którą należy zapłacić za jego krótkoterminowe wypożyczenie na międzybankowym rynku pieniężnym. Można powiedzieć, że stopa procentowa rynku międzybankowego wyznacza maksymalną cenę, po jakiej banki są w stanie pozyskiwać depozyty. Z tego względu często stanowi ona punkt odniesienia dla wielu transakcji bankowych. Na przykład oprocentowanie kredytów ustalane jest jako średnia stawka WIBOR plus określona w procentach marża, jeszcze częściej taką formułę oprocentowania stosuje się w przypadku kredytów dewizowych. 25 WIBID, WIBOR z dnia 2009.12.18 godz. 11:00 Termin WIBID Zmiana [%]* WIBOR Zmiana [%]* ON 2.01 +1.01 2.31 +0.87 TN 2.03 +1.50 2.33 +1.30 1W 2.90 0.00 3.10 0.00 2W 3.31 +1.85 3.51 +2.03 1M 3.54 0.00 3.74 0.00 3M 4.04 -0.25 4.24 -0.24 6M 4.14 0.00 4.34 0.00 9M 4.24 0.00 4.44 0.00 1Y 4.31 0.00 4.51 0.00 źródło: REUTERS * zmiana w stosunku do poprzedniej wartości źródło: REUTERS - WIBID (warsaw interbank bid rate) - roczna stopa procentowa jaką banki zapłacą za środki przyjęte w depozyt od innych banków, ustalane o godz 11:00, - WIBOR (warsaw interbank offered rate) - oprocentowanie po jakim banki udzielą pożyczek innym bankom, ustalane o godz 11:00, - O/N (over night) - środki pożyczane na jeden dzień, na dziś, - T/N (tomorrow next) - środki pożyczane na jeden dzień, od jutra, - SW (spot week) - środki pożyczone na jeden tydzień od momentu dostawy, która następuje po dwóch dniach roboczych 26 Europejski Bank Centralny4 Polityką pieniężną krajów strefy euro kieruje Europejski System Banków Centralnych (ESBC), składający się z Europejskiego Banku Centralnego (EBC) i banków centralnych krajów członkowskich. Jego podstawowym zadaniem jest utrzymanie stabilności cen w 13 krajach, które przyjęły wspólną walutę. Projekt wspólnej waluty dla Europy powstał już w latach pięćdziesiątych, jednak z powodu wielu różnych przeszkód, budowa unii walutowej rozpoczęła się dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych. Dopiero 1. czerwca 1998 roku powstał Europejski Bank Centralny, nie oznaczało to jednak likwidacji banków centralnych krajów wchodzących w skład strefy euro. Razem z EBC utworzyły one Europejski System Banków Centralnych - ESBC. Europejski Bank Centralny przejął od narodowych banków centralnych prawo do emisji pieniądza. Obecnie rolą banków centralnych krajów członkowskich jest wykonywanie zadań określonych przez EBC, głównie o charakterze techniczno - organizacyjnym. Uwaga: Operacje otwartego rynku EBC odbywają się wyłącznie za pośrednictwem banków narodowych, choć to EBC ustala wysokość stóp procentowych. 4 opracowano na podstawie www.nbportal.pl 27 Kto kieruje polityką monetarną krajów euro? Narodowe banki centralne nie utraciły wpływu na politykę monetarną krajów strefy. ESBC został zaprojektowany tak, aby uwzględnić wielonarodowy charakter Unii GospodarczoWalutowej (UGW - 13 krajów, które przyjęły euro jako wspólną walutę). Prezesi wszystkich banków centralnych krajów wchodzących w skład UGW zasiadają w Radzie Prezesów (ang. Governing Council), organu decydującego o polityce pieniężnej Unii. Traktat z Maastricht, w którym zawarte są przepisy o EBC, podkreśla jednak, że nie są oni delegatami ani reprezentantami swoich krajów czy banków, ich zadaniem jest kierowanie się interesem całego obszaru euro. Rada Prezesów odpowiada za kształt polityki pieniężnej w UGW. Przede wszystkim, ustala ona wysokość stóp procentowych EBC. Organem wykonawczym EBC i ESBC jest Zarząd, złożony z przewodniczącego, wiceprzewodniczącego i 4 do 6 członków, mianowanych przez rządy krajów członkowskich. Kadencja członka Zarządu trwa osiem lat, nie może być powtarzana. 28 Jakie są cele EBC? Podstawowym celem EBC, zapisanym w traktacie z Maastricht, jest utrzymanie stabilności cen oraz wspieranie polityki ogólnogospodarczej krajów UGW, ale (uwaga!) - o ile nie jest to sprzeczne z pierwszym zadaniem. Traktat nie określa wprawdzie, co to jest stabilność cen, jednak zdaniem Rady Prezesów mamy z nią do czynienia, gdy roczna inflacja w strefie euro nie przekracza 2 procent. Czyli celem EBC jest niedopuszczenie do wyższej niż dwuprocentowa inflacja. Aby osiągnąć cele, Rada Prezesów dysponuje następującymi instrumentami: stopa rezerwy obowiązkowej operacje otwartego rynku kredyt i depozyt na koniec dnia W przypadku EBC stopa rezerwy wynosi 2% lub 0% sum zdeponowanych przez klientów banków komercyjnych. Rezerwy są oprocentowane. 29 Banki komercyjne w strefie euro mogą w ESBC na jeden dzień zaciągać kredyty lub składać depozyty. Inaczej niż w przypadku operacji otwartego rynku, inicjatywa należy tu do banków komercyjnych, ale oprocentowanie tych kredytów i depozytów ustala Rada Prezesów. Stopa oprocentowania kredytów nazywa się marginal lending facility i obecnie wynosi 4,5%, stopa depozytów - deposit facility - obecnie jest równa 2,5%. Te dwie stopy wyznaczają granice wahań dla jednodniowych stóp międzybankowych. Przy pomocy stopy rezerwy obowiązkowej, operacji otwartego rynku i stóp procentowych dla kredytów i depozytów jednodniowych, EBC reguluje ilość pieniądza, jaka znajduje się na rynku. Europejski Bank Centralny prowadzi też politykę kursową w ramach tzw. ERM2 (ang. exchange rate mechanism), czyli mechanizm kursów walutowych II i jest to rodzaj "poczekalni" przed przyjęciem euro. Obecnie w mechanizmie biorą udział Dania, Litwa, Łotwa, których banki centralne, wraz z EBC odpowiadają za to, by kurs walut narodowych nie odchylał się od euro więcej niż 15 proc. w obie strony. Do 1 stycznia 2007r. w ERM2 uczestniczyła także Słowenia, która przyjęła EURO. Inaczej niż wiele banków centralnych, EBC nie zajmuje się nadzorem nad bankami komercyjnymi. Kompetencje w tym zakresie celowo pozostawiono w gestii władz krajowych po to, by oddzielić nadzór od zarządzania polityką pieniężną. EBC może jedynie brać udział w tworzeniu nowych praw w dziedzinie nadzoru bankowego. Nie może natomiast działać jako "pożyczkodawca ostatniej szansy", czyli udzielać pomocy tym bankom komercyjnym, które popadły w kłopoty. Źródła: Leokadia Oręziak, Euro - nowy pieniądz, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2000 praca zbiorowa, Euro od A do Z, NBP, Warszawa 2003 30 Więcej informacji na temat polityki pieniężnej Unii Europejskiej można znaleźć na stronie: http://www.ecb.int/ecb/legal/pdf/l_18520020715pl00010078.pdf 31 Banki komercyjne Banki komercyjne to przedsiębiorstwa, których celem jest zysk. Funkcją banków komercyjnych jest zamiana oszczędności na inwestycje. Na czym banki komercyjne zarabiają: - udzielanie kredytów - obsługa rachunków - operacjach inwestycyjnych i na rynku kapitałowym (banki inwestycyjne) Uogólniając - banki zarabiają na operowaniu pieniądzem - pożyczają, lokują, inwestują i zapewniają przepływ pieniędzy (płatności). Za swoje usługi pobierają prowizje i opłaty. Historia banków komercyjnych Bank centralny pełni naczelną rolę w systemie bankowym. Trzonem tego systemu są jednak banki komercyjne, inaczej zwane handlowymi. W czasach, kiedy ludzie używali sztabek złota jako pieniądza, problemem było przenoszenie i przechowywanie środka płatniczego o tak wielkiej wartości. Już w XII wieku właściciele złota oddawali je do przechowania złotnikom posiadającym skarbce. Sumę oddaną do przechowania nazywano depozytem (wkładem), który można było podjąć w dowolnym momencie. Z czasem złotnicy stawali się bankierami. Odkryli, że zamiast wydawać złoto właścicielowi, aby mógł np. zapłacić kupcowi za towar, lepiej będzie wydać mu pokwitowanie. Na pokwitowaniu posiadacz depozytu mógł wpisać nazwisko osoby i wysokość należnej sumy. Było to wygodne dla wszystkich - dla właściciela, który nie musiał nosić złota do sprzedawcy towarów, i dla kupca, który mógł podjąć należność od złotnika w dowolnej chwili. Ten sposób jako forma zapłaty zyskał powszechną akceptację. 32 Jednocześnie bankierzy zauważyli, że klienci częściej zmieniają tytuły własności złota (złoto zmienia właściciela), niż wycofują wkłady. W skarbcach gromadziło się dużo pieniędzy. Pierwsi bankierzy zaczęli więc pożyczać pieniądze innym klientom. Taka pożyczka - kredyt -musiała być po pewnym czasie spłacona wraz z odsetkami. W ten sposób zaczęły funkcjonować pierwsze banki (z włoskiego banco - ława, stół, na którym wymieniano pieniądze). Współczesne banki handlowe są na ogół własnością prywatną (n.p. BIG Bank Gdański SA, którego jednym z właścicieli jest Banco Commercial Portugues, największy bank prywatny w Portugalii), choć istnieją też banki spółdzielcze (Bank Spółdzielczy w Wyszkowie) czy nawet komercyjne banki państwowe (Bank Gospodarstwa Krajowego). Bank komercyjny może założyć każdy, kto posiada odpowiednie środki. Kapitał założycielski, którym należy dysponować, to 5 min złotych. Żeby otworzyć bank, trzeba również uzyskać odpowiednią licencję od Narodowego Banku Polskiego. Funkcje współczesnych banków dzielimy na: o pasywne o aktywne. Funkcje pasywne polegają na gromadzeniu wkładów na żądanie (tzw. rachunki a vista) oraz terminowych wkładów oszczędnościowych. Oprocentowanie pierwszych jest najczęściej bardzo niskie, drugie, dzięki wypłacanym przez bank odsetkom, przynoszą ich właścicielom dochody. Aktywne funkcje banków polegają na prowadzeniu rozliczeń swoich klientów (właścicieli wkładów) oraz na udzielaniu kredytów. Działalność kredytowa powinna być dla banków głównym źródłem zysków. Podstawowym elementem zysku bankowego jest właśnie różnica między odsetkami uzyskanymi przez bank od kredytobiorców a płaconymi właścicielom wkładów terminowych. 33 Czy bank może nie oddać pieniędzy? Banki, pomimo że w większości są instytucjami bezpiecznymi i stabilnymi, niekiedy miewają problemy z utrzymaniem płynności, czyli z wypłacalnością. Co się wtedy dzieje z depozytami? W 1995 roku został utworzony Bankowy Fundusz Gwarancyjny (BFG). W razie upadłości banku to Fundusz wypłaca jego klientom pieniądze. Obowiązują jednak pewne limity. o Jeżeli suma pieniędzy ulokowanych przez klienta w upadającym banku nie przekracza 1000 euro, gwarancje obejmują cały depozyt. o Kwota od 1000 euro do 22 500 euro gwarantowana jest w 90%. o Kwota przekraczająca 22 500 euro nie jest objęta gwarancjami. 34 Prawo bankowe to ogół norm prawnych regulujących strukturę systemu bankowego, ustrój prawny banków oraz sposób ich działalności. Zasady dotyczące funkcjonowania banków w Polsce to: - obowiązek posiadania zezwolenia na wykonywanie czynności bankowych, - obowiązek zapewnienia ochrony środków zdeponowanych w banku, - obowiązek zapewnienia płynności finansowej, - obowiązek zachowania tajemnicy dotyczącej posiadanego rachunku, obrotów na rachunkach, wynajmowania skrytek, sejfów itd. (wyjątkiem jest współpraca z innymi bankami, nadzorem bankowym, postępowanie sądowe lub skarbowe, kontrola prowadzona przez Najwyższą Izbę Kontroli), - obowiązek minimalizacji ryzyka wiążącego się z kredytowaniem, stratami w obrocie papierami wartościowymi, zmianami stóp procentowych i kursów walut itp. (stąd np. różne formy zabezpieczeń kredytów udzielanych przez banki). (na podstawie www.nbpportal.pl) 35 Od czego zależy oprocentowanie kredytu: - od wysokości stóp procentowych - od wysokości minimalnej stopy rezerw - od ryzyka związanego z udzieleniem kredytu, na które składają się między innymi: o rodzaj kredytu o możliwości zabezpieczenia kredytu o stabilności gospodarki o współczynniki spłacalności kredytów - od alternatywnych źródeł dochodu jakimi są dla banków papiery wartościowe emitowane przez państwo chcące pokryć dziurę budżetową lub środki uzyskiwane z bieżącej obsługi rachunków przez banki. 36
