1.Definicja. Co to jest integracja sensoryczna. Działania
advertisement
1.Definicja. Co to jest integracja sensoryczna. Działania podstawowych zmysłów człowieka są ściśle ze sobą powiązane. W trakcie rozwoju w obrębie mózgu tworzą się pomiędzy nimi połączenia. To wzajemne na siebie oddziaływanie różnych zmysłów jest złożone i potrzebne, aby prawidłowo interpretować rzeczywistość i odpowiednio na nią reagować. Ten proces celowej organizacji zmysłów nosi nazwę INTEGRACJI SENSORYCZNEJ. Wg Jean Ayres „integracja sensoryczna to możliwość rejestrowania informacji ze świata zewnętrznego przez narządy zmysłów, ich przetwarzanie w ośrodkowym układzie nerwowym i wykorzystanie do celowego działania”. 1 Jest ona zatem funkcją, czynnością ośrodkowego układu nerwowego, procesem neurologicznym, organizującym wrażenia płynące z ciała i środowiska w taki sposób, by mogły być użyte do celowego działania. Kiedy bodźce przepływają w zorganizowany i zintegrowany sposób, mózg może je dobrze wykorzystać do tworzenia wyobrażeń dotyczących nas samych i otaczającego świata, opracowania naszych zachowań, przyswajania wiedzy. 2 2.Założenia teoretyczne. Założenia teoretyczne dotyczące diagnozy i terapii integracji sensorycznej zostały opisane przez dr Jean Ayres – psychologa i terapeutę zajęciowego w Instytucie Badań Mózgu w Los Angeles 1.Mózg funkcjonuje jako całość, a każda jego część ma do wykonania określone zadania i jest zależna od innych.3 2.Praca wyższych struktur korowych zależy od integracji dokonującej się na niższych poziomach mózgu, zwłaszcza w pniu mózgu. Niezakłócony rozwój procesów integracji sensorycznej jest podstawą prawidłowego uczenia się i zachowania. 3.Neurony mózgu dziecka i układy zmysłów powinny być stymulowane i używane, aby móc się rozwijać. Jeśli mózg nie otrzymuje prawidłowej ilości bodźców z narządów zmysłów, jego komórki obumierają.4 4.Centralny układ nerwowy jest plastyczny. Mózg dostosowuje się do wpływających bodźców sensorycznych, a niektóre jego partie w miarę potrzeby mogą przejmować funkcje innych struktur. Teoria i praktyka integracji sensorycznej wykorzystuje to zjawisko. Podczas wykonywania ćwiczeń terapeuta pomaga dziecku uzyskać najbardziej prawidłową odpowiedź 1 Mass V, Integracja sensoryczna a neuronauka – od narodzin do starości, Warszawa 2007, s.32 Emmons P, Anderson L, Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej, Warszawa 2007, s.16 3 Mass V, Uczenie się przez zmysły, Warszawa 1998, s.30 4 Mass V, Uczenie się przez zmysły, Warszawa 1998, s.22 2 adaptacyjną, pobudzając odpowiednio różne układy zmysłów. 5 Reakcja adaptacyjna to celowe działanie lub reakcja na bodziec zmysłowy. Przykładem może tu być wkładanie piersi do ust, wyciągnięcie rąk przed siebie w trakcie upadku, uspokojenie się dziecka wskutek huśtania. Jednak zanim dziecko zaczyna przejawiać reakcje adaptacyjne, jego układ nerwowy musi zrozumieć i zorganizować wrażenia zarówno na poziomie odruchów jak i korowym. Zdolność do reakcji adaptacyjnych i zdolność do integracji wrażeń są od siebie zależne. Kiedy funkcje integracji sensorycznej są efektywne to reakcje adaptacyjne są odpowiednie. 4.Istnieją trzy układy sensoryczne leżące u podstaw całego rozwoju dziecka: układ dotykowy, układ przedsionkowy oraz układ proprioceptywny. Pomimo, ze nie są one tak dostrzegane jak zmysł wzroku, słuchu, węchu, smaku, to mają one duże znaczenie w naszym codziennym funkcjonowaniu. Zmysł dotyku, zmysł przedsionkowy oraz proprioceptywny zaczynają funkcjonować w bardzo wczesnym etapie życia nawet podczas życia płodowego. To one dostarczają bodźców do stymulacji zmysłów „wyższego rzędu” 6 . Ze względu na istotną rolę funkcjonowanie tych trzech układów zostanie opisane w osobnym rozdziale. 3.Znaczenie zmysłów dotyku, propriocepcji i równowagi Dotyk stanowi nasz pierwszy kontakt ze światem. Pojawia się on jeszcze przed pojawieniem się zmysłu wzroku. Przychodzącemu na świat dziecku umożliwia on poczucie bezpieczeństwa, dzięki niemu tworzą się pierwsze więzi, co z kolei warunkuje rozwój społeczno – emocjonalny. Dzięki dotykowi rejestrujemy zimno, ciśnienie, ból, położenie ciała. W tym układzie rozróżnia się dwa rodzaje receptorów: ochronne i rozróżniające. Ochronne mieszczą się w mieszkach włosowych. Reagują one na delikatną stymulację, jak dźwięk czy fale powietrza. Rozróżniające mieszczą się w skórze właściwej i reagują gdy wchodzimy z czymś w kontakt. Rozróżnianie za pomocą dotyku dostarcza informacji o świecie jak i o swoim ciele. Ma wpływ na planowanie ruchu.7 Układ przedsionkowy umożliwia radzenie sobie z grawitacją. Jego podstawowa rola polega na kształtowaniu naszych relacji z siłą przyciągania ziemskiego. 8 Ściśle współdziała on z odruchami, aby umożliwić ciału utrzymanie równowagi, zoptymalizować ilość informacji do osiągnięcia właściwego napięcia mięśniowego. Układ przedsionkowy i odruchy są od siebie 5 Mass V, Integracja sensoryczna…, s40 Mass V, Uczenie się przez zmysły, Warszawa 1998, s.21 7 Goddard S, Odruchy, uczenie i zachowanie,2004, s.87 8 Mass V, Uczenie się przez zmysły, Warszawa 1998, s.49 6 zależne jeśli chodzi o kontrolę postawy i ruchu. Niewłaściwe sygnały przedsionkowe mogą wywołać odruchy pierwotne, a zaburzone reakcje odruchów zaburzą funkcjonowanie układu przedsionkowego.9 Układ przedsionkowy znajduje się w uchu wewnętrznym i połączony jest nerwem przedsionkowym z móżdżkiem, który to monitoruje nasze położenie w przestrzeni i pozycję w jakiej się znajdujemy. Ucho składa się z dwóch elementów: aparatu przedsionkowego (mechanizmu równowagi) i ślimaka. Łączy je cecha wspólna: endolimfa i przekaz informacji poprzez ten sam nerw ósmy nerw czaszkowy lub nerw przedsionkowo – słuchowy. Informacja przesyłana przez układ przedsionkowy wpływa na słuch, a dźwięk wpływa na układ przedsionkowy. Oczywiste jest zatem, ze właściwe funkcjonowanie układu przedsionkowego wpływa na takie umiejętności jak różnicowanie słuchowe, różnicowanie dźwięków znaczących od nieznaczących. Ze względu na bliskość anatomiczną odpowiada też za kontrolę i planowanie ruchu mięśni produkujących mowę.10 Układ przedsionkowy jest powiązany również z narządem wzroku. Impulsy przekazywane z układu przedsionkowego do pnia mózgu wpływają na reakcje równowagi dzięki nerwom ruchowym kontrolującym ruchy oczu. 11 Układ przedsionkowy wpływa na: skupienie wzroku, przenoszenie go z przedmiotu na przedmiot, śledzenie poruszającego się przedmiotu, szybkie i płynne przenoszenie wzroku z przedmiotów znajdujących się blisko na przedmioty znajdujące się daleko (przepisywanie z tablicy), widzenie obuoczne. Układ przedsionkowy ma duży wpływ na funkcje przestrzenne: wyróżnienie figury z tła, stałość formy, spostrzeganie pozycji w przestrzeni (prawidłowa orientacja liter i przedmiotów), orientacja przestrzenna (ocena odległości), kierunkowość. Ma wpływ na obustronną koordynację ciała, umiejętność przekraczania jego środka. Może być traktowany jak podstawa dla orientacji ciała w stosunku do otoczenia. Układ proprioceptywny informuje nas o tym, gdzie znajdują się w danym momencie części ciała. Daje wewnętrzne poczucie siebie, pozwalające nam działać bez świadomego myślenia i bez informacji pochodzących z innych zmysłów.12 Dzieci, które nie otrzymując dostatecznej ilości informacji od układu propriocepcji gdy siedzą nieruchomo, stale potrzebują się ruszać, by dostarczyć sobie tychże informacji przekazanych przez ruch mięśni o swoim położeniu w przestrzeni. 9 Goddard S, Odruchy…, s.83 Tamże, s.84 11 Tamże, s.85 12 Tamże, s106 10 Propriocepcja jest ściśle związana z układem przedsionkowym. Ich połączona praca wpływa m.in. na napięcie mięśniowe.13 Dzięki niej możemy wykonywać precyzyjne, skoordynowane ruchy rąk lub nóg bez konieczności ciągłego ich obserwowania, automatycznie dostosowywać pozycję naszego ciała, aby zapewnić stabilizację. Czucie proprioceptywne umożliwia również precyzyjną manipulację drobnymi przedmiotami, dostosowanie siły, z jaką należy wykonać ruch 4.Zasady i etapy rozwoju integracji sensorycznej Większość aktywności w pierwszych latach życia jest częścią jednego procesu: procesu organizacji wrażeń w systemie nerwowym. Niemowlę widzi, słyszy i czuje swoje ciało, ale nie potrafi jeszcze dobrze tych wrażeń zorganizować. Kiedy ich doświadcza, to stopniowo się tego uczy i odkrywa co one znaczą. Nabywa zdolności ogniskowania uwagi na wybranych poszczególnych wrażeniach i ignorowania innych. Jego ruchy stają się delikatniejsze, ukierunkowane, uczy się mówić, kontrolować emocje. 14 Największa sensomotoryczna organizacja następuje podczas reakcji adaptacyjnych na bodźce. Są to twórcze i użyteczne odpowiedzi ciała na bodźce ze środowiska. Np.: słyszymy dźwięk i odwracamy głowę, by zobaczyć co się stało, ktoś na nas wpada, a my balansujemy ciałem, by nie upaść. Zanim ciało może wykonać taką reakcję adaptacyjną musi zintegrować wrażenia ze zmysłów. Każda odpowiedź adaptacyjna prowadzi do dalszej integracji wrażeń, a dobrze zintegrowane reakcje adaptacyjne prowadzą mózg do stanu bardziej zorganizowanego. Dzieci poszukują aktywności, które pozwolą im doświadczyć wrażeń potrzebnych do rozwoju nowych funkcji motorycznych i mają wielki, wewnętrzny napęd do rozwoju.15 Jean Ayres opisała poszczególne etapy rozwoju procesu integracji sensorycznej. I miesiąc Nowo narodzone dziecko rodzi się z kształtowanym już od kilku miesięcy układem dotykowym, przedsionkowym, proprioceptywnym. Potrafi już interpretować niektóre wrażenia ze swojego ciała i odpowiadać na nie odruchami. Kiedy delikatnie dotkniemy policzka dziecko zwróci się w stronę ręki. Natura wyposażyła nas w ten odruch by pomóc w poszukiwaniu pożywienia. Wrażenie mokrej pieluchy jest odbierane jako niekomfortowe, a dotyk skóry matki jako przyjemny. Dziecko jednak jeszcze nie różnicuje w które miejsce jest dotykane. 13 Mass V, Uczenie…, s.73 Ayres J, Sensory Integration and the Child, Los Angeles 2005, s.14 15 Ayres J, tamże 14 Bodźce dotykowe w okresie noworodkowym są bardziej istotne jako źródło emocjonalnej satysfakcji, przyczyniają się do nawiązania relacji z matką, a tym samym do rozwoju emocjonalnego. Noworodek reaguje także na informacje z ucha wewnętrznego. Dziecko rodzi się z dobrze ukształtowanym już układem przedsionkowym, który odpowiada za odczuwanie ruchów naszego ciała i równowagę. Wrażenie delikatnych ruchów, jak np kołysania nie tylko uspokaja ale integruje mózg. Bodźce przedsionkowe są odpowiedzialne za rozwój reakcji podnoszenia głowy podczas leżenia na brzuchu.16 Dziecko w tym okresie czuje już swoje mięśnie i stawy. Dowodem na to jest fakt, ze dopasowuje się do ramion i ciała osoby trzymającej go. Mięśnie i stawy przekazują do mózgu informację o zwróceniu się głowy w jedną stronę. To aktywuje asymetryczny toniczny odruch szyjny. W ciągu kilku tygodni życia ten odruch odgrywa główną rolę w determinowaniu ruchów ramion. Jeśli w przyszłości źle się zintegruje dziecko będzie miało problemy z integracją sensoryczną. Wzrok noworodka nie jest jeszcze dobrze ukształtowany, choć rozpoznaje on twarz matki i inne znaczące obiekty. Pierwszym krokiem w rozwoju wzroku jest wodzenie wzrokiem za poruszającym się przedmiotem lub osobą. To wymaga wrażeń z mięśni karku i nerwów wzrokowych w powiązaniu z informacjami z ucha wewnętrznego. Innym zmysłem prawdopodobnie dobrze ukształtowanym jest smak i powonienie. Odgrywają one ważną rolę w trakcie pierwszego miesiąca. Zatem jednomiesięczne dziecko rozwija już sporą ilość reakcji adaptacyjnych. Bez integracji, która następuje w tych podstawowych, prostych aktywnościach sensomotorycznych nie byłby możliwy dalszy prawidłowy rozwój. II – III miesiąc Oczy i szyja są pierwszymi częściami ciała, które dziecko uczy się kontrolować. Utrzymanie głowy i wzroku stabilnych jest fundamentalnym życiowym osiągnięciem. W tym celu mózg musi zintegrować trzy typy wrażeń: poczucie siły grawitacji i ruchu z ucha wewnętrznego, wrażenia z mięśni wokół oczu i wrażenia z mięśni karku. Dziecko uczy cię uzyskiwać stabilny czysty obraz pomimo poruszeń swojego ciała. Ten rozwój będzie kontynuowany jeszcze przez kilka lat i jest bardzo istotny dla późniejszej nauki czytania. Integracja bodźców poprioceptywnych i przedsionkowych umożliwia niemowlęciu także utrzymanie napięcia mięśniowego i poczucia pewności w odniesieniu do stałej siły grawitacji. Dziecko trzymiesięczne coraz pewniej radzi sobie z grawitacją. Dźwiga już nie tylko głowę, ale również klatkę piersiową. Napięcie mięśniowe i umiejętność jego zmian jest podstawą do wykonywania wszystkich ruchów, co jest szczególnie ważne w rozwoju precyzyjnych ruchów ręki.17 16 Tamże, s.17 Dłonie dziecka 3-miesięcznego są przez większość czasu otwarte. Brakuje jeszcze umiejętności sięgania po przedmiot. Dziecko nie używa też jeszcze kciuka i palca wskazującego, tylko pozostałych trzech palców. Chwytanie jest wciąż reakcją automatyczną w odpowiedzi na dotyk wnętrza dłoni. W ciągu kilku miesięcy zintegrowane wrażenia dotykowe oraz z mięsni i stawów dłoni stopniowo doprowadzą do rozwoju efektywniejszej formy chwytu.18 IV – VI miesiąc Na tym etapie niemowlę zaczyna dotykać i oglądać swoje ręce. To pozwala mu osiągnąć świadomość gdzie one znajdują się w przestrzeni. Potrzebuje teraz dotyku oraz wrażeń z mięśni i stawów, aby skoordynować partie swojego mózgu, którymi „widzi” z tymi, którymi „czuje” ręce i ramiona. Bardzo ważnym momentem jest połączenie rąk przed sobą. Jest to początek koordynacji obu stron ciała. Większość ruchów do tej pory było automatycznych, ale teraz dzieko zaczyna nabywać umiejętności planowania ruchu. Każda nowa aktywność zawiera teraz więcej planu i więcej integracji sensorycznej. W okolicach 6 miesiąca dziecko podnosi głowę, ramiona, łopatki i nogi, wszystko w tym samym czasie, balansuje na brzuchu. Ta pozycja jest krokiem milowym dla rozwoju mięśni używanych we wstawaniu i chodzeniu. Starsze dzieci, które nie osiągnęły tej pozycji mają problemy z grawitacją i odczuwaniem ruchu.19 VI-VIII miesiąc Ważnym aspektem tego okresu jest przemieszczanie się w wiele miejsc, które można eksplorować. Pełzanie i raczkowanie dostarcza wielu wrażeń do zintegrowania i daje dziecku poczucie siebie jako niezależnej istoty. Pozwala doświadczyć przestrzeni i dystansu między sobą a przedmiotami w środowisku. Dobra ocena odległości pozwala dziecku poznać jaką wielkość mają przedmioty. Jeśli w tym czasie dziecko ma trudność z integrowaniem wrażeń pełzania i raczkowania, może mieć później problem z oceną odległości i wielkości. Innym osiągnięciem tego okresu jest umiejętność efektywnego używania kciuka i palca wskazującego do podnoszenia nawet małych przedmiotów, coraz dojrzalsze planowanie ruchu, wiedza, ze przedmioty istnieją, choć ich nie widać.20 IX – XII miesiąc Dziecko raczkuje coraz dłuższe dystanse i odkrywa coraz więcej. To stymuluje jego układ nerwowy, rozwija koordynację obu stron ciała, uczy planowania motorycznego, rozwija percepcję wzrokową. 17 Kastory – Bronowska M, ,,Wybrane zaburzenia rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym a diagnoza i terapia procesów integracji zmysłowej’’, w: Zeszyt Terapeuty, Nr1/2008, s.51 18 Ayres J, s.19 19 Tamże 20 Tamże, s.21 W zabawie często przekracza środkową linię ciała. Czucie tejże linii, czyli głównej osi ciała ma zasadnicze znaczenie dla somatognozji. Jego początki to łączenie rąk w 4 miesiącu życia. Jednym z najważniejszych momentów jest tu samodzielne stanięcie na nogi. Jest to końcowy efekt integracji wrażeń grawitacji, ruchu, wrażeń z mięśni i stawów z wcześniejszych miesięcy.21 II rok W tym okresie dziecko uczy cię chodzić, mówić, planować kompleksowe działania. Umiejętność planowania ruchu zależy od działania systemu dotykowego. W odróżnieniu do okresu noworodkowego dziecko potrafi już zlokalizować gdzie jest dotykane. Wrażenia z jego skóry mówią gdzie ciało się kończy a gdzie zaczyna. Taka sensoryczna świadomość ciała jest ważniejsza niż wiedza wizualna. Dzieci, które nie integrują tych wrażeń nie są w stanie poczuć jak zbudowane jest ich ciało, do czego służą jego części. Będą miały kłopoty z uczeniem się różnych czynności takich jak zapinanie guzików, zamków, używanie sztućców itp. Dzieci w tym wieku bardzo lubią zabawy dostarczające im wrażeń z ciała i receptorów grawitacji w uszach wewnętrznych. Te wrażenia formują ich wewnętrzny obraz ciała w mózgu. Mają też wewnętrzny napęd do odkrywania przestrzeni nie tylko horyzontalnej ale i wertykalnej. Wspinają się nawet zanim zaczną chodzić. Aby się wspinać dziecko nie musi mieć dobrze zorganizowanego wrażenia grawitacji i ruchu Wspinanie dalej integruje je z wrażeniami z ciała i informacjami wzrokowymi. Wspinanie jest ważnym krokiem w kierunku rozwoju wizualnej percepcji przestrzeni.22 Rozwijają się umiejętności manipulacyjne. Integracja bodźców wzrokowych z przedsionkowymi, proprioceptywnymi, dotykowymi umożliwia dziecku wykonywanie takich czynnością jak malowanie, budowanie z klocków, ubieranie kurtki itp23 III-VII rok Jest to okres krytyczny dla integracji sensorycznej. Mózg jest najbardziej wrażliwy na bodźce i najbardziej zdolny do organizowania ich. Dziecięcy napęd wewnętrzny czyni go bardzo aktywnym. Jego reakcje adaptacyjne są coraz bardziej kompleksowe, a każda reakcja rozszerza dziecięcą zdolność do integracji sensorycznej. Dziecko biega, skacze, huśta się, turla, wspina, a to rozwija jego równowagę, koordynację wzrokowo – ruchową, planowanie motoryczne. 21 Tamże, s.22 Tamże, s.23 23 Kastory-Bronowska M, Wybrane zaburzenia w rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym a diagnoza i terapia procesów integracji sensorycznej, w: Zeszyt terapeuty, nr1/2008, s 52 22 Próbowanie działań niebezpiecznych to sprawdzanie swoich granic sensomotorycznych zdolności. Place zabaw są w tym okresie tak popularne, bo wypełniają one potrzeby rozwijania systemu nerwowego. Do czasu, gdy dziecko osiągnie 8 rok życia jego system dotykowy, poczucie ruchu i grawitacji są już prawie tak dojrzałe. jak będą już zawsze.24 Około 6 r. ż. powinien zakończyć się też proces lateralizacji. Zaburzenia lateralizacji przejawiają się deficytami w sferze koordynacji ruchowej, przekraczania linii środka ciała. Problemy z przekraczaniem linii środka ciała mogą dotyczyć również ruchów gałek ocznych, a to przekłada się na trudności w rysowaniu, pisaniu, układaniu z części, liczeniu.25 5.Zaburzenia integracji sensorycznej Zaburzenia integracji sensorycznej wynikają z zaburzeń przetwarzania sensorycznego. Pojawiają się gdy układ nerwowy niewłaściwie odbiera i organizuje bodźce sensoryczne w obrębie ośrodkowego układu nerwowego oraz nieprawidłowo na nie reaguje. Można je podzielić na: 1.Nadmierna reaktywność na bodźce sensoryczne 2.Niedostateczna reaktywność na bodźce sensoryczne 3.Obniżone umiejętności ruchowe26 Nadmierna wrażliwość objawia się nadmierną, nieadekwatną reakcją na bodziec. Dziecko staje się pobudzone, rozdrażnione, zdekoncentrowane, co wpływa zarówno na przyswajanie wiedzy jak i na kontakty społeczne. Nadwrażliwość może dotyczyć wszystkich zmysłów. Jeśli dotyczy układu dotykowego to mamy do czynienia z obronnością dotykową. Jest to nadmierna reakcja na neutralny bodziec dotykowy. Często współwystępuje z ADHD. Dziecko dotknięte takim zaburzeniem źle reaguje na zwykły dotyk, przez to może unikać kontaktów z rówieśnikami, gier zespołowych, nie lubi określonych faktur, pokarmów, szczególnie źle znosi dotyk w okolicy głowy, twarzy. Jeżeli zaś nadwrażliwość dotyczy układu przedsionkowego, to mówimy o niepewności grawitacyjnej i nietolerancji ruchu. Objawy tych zaburzeń w szkole najszybciej prawdopodobnie zauważy nauczyciel w-f-u. Nie mają one zwykle bezpośredniego wpływu na sam proces nauki, ale mają duży wpływ na funkcjonowanie w grupie, samoocenę. Niepewność grawitacyjna charakteryzuje się silnym lękiem przed utratą kontaktu z podłożem, przed upadkiem, wysokością. Lęk i napięcie blokują ruchową aktywność dziecka, ale także powodują konsekwencje psychologiczne: 24 Ayres J, s.25 Kastory - Bronowska M, Wybrane zaburzenia…, s.53 26 Karga M, Podstawowe zasady obserwacji i terapii zaburzeń integracji sensorycznej u małego dziecka. W: B. Cytowska, B. Wilczura (red.) Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka, Kraków, 2006 25 niechęć do zmian, tendencję do manipulowania otoczeniem, nadmiernych reakcji otoczeniem. 27 Nietolerancja ruchu objawia się dużym dyskomfortem odczuwanym przez dziecko podczas ruchu obrotowego. Kiedy nadwrażliwość dotyczy pozostałych zmysłów, to dziecko będzie nadmiernie reagować np. na głośne dźwięki, mocne zapachy, jasne światło itp.28 Niedostateczna reaktywność na bodźce inaczej zwana podwrażliwością sensoryczną przejawia się w trudnościach z rejestracją lub rozpoznawaniem docierających informacji 29 . Nie mając zatem dostatecznej ilości bodźców dziecko będzie ich aktywnie poszukiwać, co może wiązać się z autostymulacją, nadruchliwością, stereotypowymi zachowaniami, a także trudnościami w nauce pisania i czytania30. Ze strony układu dotykowego mamy wtedy do czynienia z niezdolnością do precyzyjnego rozróżniania lokalizacji i rozległości bodźca dotykowego oraz identyfikacji go w czasie. Konsekwencją może być słaba świadomość swojego ciała, a co za tym idzie trudności w zakresie motoryki, orientacji w przestrzeni. Może mieć istotne znaczenie w procesie uczenia się 31. Zaburzenia różnicowania bodźca sensorycznego w zakresie układu przedsionkowo – proprioceptywnego przejawiają się nieprawidłowo zintegrowanymi odruchami tonicznymi, zaburzeniami regulacji napięcia mięśniowego, odruchów równowagi, obronnych, ruchów gałek ocznych. Wyróżniamy tu zaburzenia posturalno – oczne, zaburzenia obustronnej integracji i sekwencyjności, zaburzenia przedsionkowo – językowe. Zaburzenia posturalno – oczne bardzo często współwystępują z trudnościami w uczeniu się. Dziecko dotknięte tym zaburzeniem ma niezgrabne ruchy, , często się potyka, przewraca, ma niskie napięcie mięśniowe, nie potrafi łapać piłki, ma trudności w grach zespołowych, z chodzeniem po drabinkach i równoważniach. Ma także niewykształconą lateralizację, myli strony prawa - lewa, odwraca litery, ma problemy z przepisywaniem z tablicy, ma trudności w nauce pisania i czytania. Podczas pracy przy ławce często podpiera głowę32. Zaburzenia obustronnej integracji i sekwencyjności również wpływają na problemy z rozróżnianiem stron prawa – lewa, powodują, ze dziecko unika przekraczanie linii środka ciała, ma kłopoty z obustronną koordynacją i wykonywaniem ruchów sekwencyjnych. Zaburzenia przedsionkowo – językowe opóźniają rozwój mowy33. 27 Borowiecka R, Trudności w uczeniu się a zaburzenia integracji sensorycznej, w: Zeszyt terapeuty, Nr1/2008, s.98 28 Karga M, Podstawowe zasady obserwacji… 29 Tamże 30 Borowiecka R, Trudności w uczeniu się…, s.98 31 Tamże, s.99 32 Tamże, s.99 33 Tamże, s99 U niektórych dzieci w konsekwencji zaburzeń przetwarzania bodźców sensorycznych pojawiają się obniżone umiejętności ruchowe, wynikające z zaburzenia planowania ruchu i wykonywania nowych ruchów, zwane dyspraksją. Ayres twierdzi, ze dzieci z dyspraksją mają trudności w uczeniu się. Dotyczy to przede wszystkim pisania i rysowania, ale także zajęć ruchowych. Wiele z nich ma trudności z przełożeniem poleceń słownych na odpowiedzi ruchowe. Zwykle też cierpi samoocena dziecka34. 6.Terapia Podstawowym założeniem Jean Ayres dotyczącym terapii było to, że każde dziecko rodzi się z wewnętrznym napędem do poszukiwania bodźców sprzyjających rozwojowi układu nerwowego. Terapia polega na zaktywizowaniu tego popędu, czemu służy odpowiednia organizacja otoczenia i wspomaganie terapeuty. Wymaga to wiedzy, doświadczenia i umiejętności. Głównym zadaniem jest tu dostarczenie kontrolowanej ilości bodźców przedsionkowych, dotykowych i proprioceptywnych, ale również wzrokowych, słuchowych i węchowych tak, by dziecko odpowiedziało reakcją poprawiającą integrację tych bodźców. Wskutek tego poprawia się percepcja, napięcie mięśniowe, mechanizmy posturalne, współpraca między zmysłami, dalej koordynacja wzrokowo – ruchowa, sprawność manualna, orientacja w schemacie ciała, percepcja wzrokowo – przestrzenna, zdolność do koncentrowania uwagi, pamięć, praksja, a w konsekwencji pewność siebie, samodzielność i poczucie własnej wartości.35 Terapia zawsze powinna być poprzedzona dokładną, szczegółową diagnozą. Bardzo ważne jest stosowanie przeciwwskazań, stałe obserwowanie dziecka i wycofanie się z działań źle tolerowanych. Stosuje się łączenie stymulacji różnych układów jak również łączenie stymulacji z szerszą sytuacją np. zabawową lub zadaniową. Bardzo ważne jest pozyskanie motywacji dziecka jak również współpraca z rodziną, nauczycielami36 Ćwiczenia muszą być dostosowane do wieku dziecka, nie mogą być ani za łatwe ani za trudne (balansowanie na granicy możliwości dziecka). Ważne jest, by dziecko chętnie uczestniczyło i miało poczucie, ze współtworzy zajęcia z terapeutą. Podczas zajęć nie uczymy nowych umiejętności, ale wzmacniamy procesy nerwowe leżące u ich podstaw, a one w sposób naturalny się pojawiają. Terapia poszczególnych zmysłów. Nadwrażliwość przedsionkowa 34 Tamże, s.100 Kastory – Bronowska M, Wybrane zaburzenia…, s.54 36 Kałużna A, Zasady diagnostyki i terapii zaburzeń rozwoju integracji sensorycznej u dzieci 35 Terapia polega na świadomym posługiwaniu się stymulacją układu przedsionkowego. Należy jednak wiedzieć, ze różne rodzaje stymulacji w zależności od siły, prędkości ruchu, przyśpieszenia, kierunku ustawienia głowy mogą mieć różne, często przeciwstawne działanie. Skutki uboczne terapii mogą być tu groźne. Niedostateczna wrażliwość przedsionkowa Terapia polega na dostarczeniu dziecku różnorodnych bodźców początkowo uporządkowanych, połączonych z jednoczesną stymulacją innego rodzaju, ruchem czynnym i sytuacją zadaniową. Z czasem wprowadza się bodźce bardziej zróżnicowane i nieregularne. Nadwrażliwość dotykowa Terapia polega na działaniach wzmacniających, hamujących funkcję układu nerwowego. Stosuje się tu odpowiednio dobrane bodźce proprioceptywne i przedsionkowe oraz bodźce skórne. Nie wolno aplikować bodźców źle tolerowanych. Zaczyna się od miejsc i sposobów najlepiej znoszonych przez dziecko. Niedowrażliwość dotykowa. Rzadko występuje samodzielnie. Może współwystępować z nadwrażliwością dotykową. Terapia polega na bodźcowaniu skóry, czyli dostarczeniu brakujących informacji. Należy jednak pamiętać, ze łatwo jest o przedawkowanie bodźców.37 Dyspraksja. Celem terapii jest tu odblokowanie zdolności tworzenia się właściwych modeli działania. Stymuluje się wszystkie układy sensoryczne biorące udział w kształtowaniu się percepcji ciała. 37 Kałużna A, Zasady diagnostyki i terapii zaburzeń rozwoju integracji sensorycznej u dzieci
