Wybrane zaburzenia rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym a
advertisement
Monika Kastory - Bronowska Streszczenie ,, Wybrane zaburzenia rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym a diagnoza i terapia procesów integracji zmysłowej’’ Terapia SI Założenia dotyczące podstaw teoretycznych oraz sposobów terapii zaburzeń integracji zmysłowej zostały opracowane przez Ayres – psychologa i terapeutę zajęciowego Instytutu Badań Mózgu Uniwersytetu w Los Angeles. Integracja sensoryczna (SI) to proces, w którym następuje organizacja dostarczanych do naszego organizmu wrażeń tak, aby mogły być wykorzystane w celowym działaniu, czyli w reakcji adaptacyjnej. Przez zmysł wzroku, słuchu, smaku, węchu, dotyku i zmysł równowagi odbieramy bodźce z ciała i otoczenia. Informacje te przekazywane są do mózgu, następnie odpowiednio segregowane, interpretowane tak abyśmy mogli zareagować w sposób odpowiedni w danej sytuacji (czyli odpowiedzieć prawidłową reakcją adaptacyjną). Jeśli widzimy coś kulistego o pomarańczowej barwie to przez zmysł czucia głębokiego określamy ciężar i kształt, przez zmysł dotyku wyczuwamy porowatość powierzchni, zapach i ewentualnie smak tez są ważną informacją w poznawaniu. Każda z tych nich jest niewystarczająca lecz razem scalone i przeanalizowane pozwalają nam rozpoznać pomarańczę i w odpowiedni sposób zachować się aby ją np. obrać (np. dostosować siłę nacisku tak aby nie uszkodzić miąższu a przekroić skórkę). Procesy integracji zmysłowej zachodzą już na niższych piętrach ośrodkowego układu nerwowego – w pniu mózgu. Percepcja wrażeń ma miejsce w korze mózgowej i zależy od przebiegu procesu scalania na tych niższych poziomach, gdzie docierają informacje z narządów zmysłów. Aby dziecko mogło prawidłowo funkcjonować, wszystkie zmysły muszą prawidłowo działać i z harmonijnie ze sobą współpracować. Mózg musi sobie radzić z napływem bodźców i prawidłowo je integrować i przetwarzać, dostarczając człowiekowi dokładnej informacji o nim samym i o otaczającym świecie. Z rozwojem integracji zmysłowej wiąże się, więc całokształt funkcjonowania człowieka, ponieważ to, w jaki sposób odbieramy, interpretujemy oraz integrujemy bodźce wpływa na jakość i precyzję wykonywanych czynności. Ayres zwróciła uwagę na szczególnie istotny fakt, że u podstaw rozwoju integracji zmysłowej leżą trzy najwcześniej dojrzewające, podstawowe układy zmysłów: dotykowy, proprioceptywny i przedsionkowy. To one stanowią bazę, która wraz z rozwojem i integracją odruchów, nadaje kształt rozwojowi dziecka. Układ dotykowy ma receptory umiejscowione w skórze i na jej powierzchni, odbierające wrażenia lekkiego i głębokiego dotyku, nacisku, ciepła, zimna, bólu. Propriocepcja to odbiór wrażeń płynących z mięśni i ścięgien, informujących mózg o położeniu ciała, jego poszczególnych części oraz o tym, czy i jakie ruchy wykonuje. Układ przedsionkowy (inaczej zmysł równowagi) ma receptory w uchu wewnętrznym, reaguje na siłę grawitacji, ruch linearny i obrotowy oraz przyspieszenie. Odbiór wrażeń dotykowych i proprioceptywnych ma podstawowe znaczenie dla rozwoju percepcji schematu ciała,. Wpływa więc na funkcje motoryczne: koordynację ruchów, planowanie sekwencji ruchów, sprawność manualną co z kolei znajduje odzwierciedlanie w rozwoju samoobsługi, przyswajaniu technik rysowania i pisania, w posługiwaniu się narzędziami. Układ przedsionkowy pomaga w prawidłowym odbiorze wrażeń przez inne systemy sensoryczne ( wzrokowy, słuchowy, proprioceptywny). Ma wpływ na stabilizację napięcia mięśniowego, utrzymanie równowagi, koordynację, płynność ruchów ciała i ruchów gałek ocznych – a zatem na postawę ciała podczas aktywności ruchowych oraz zadań przy stole, własciwa sprawność rąk i współpracę między rękami. Znajduje to również swoje odzwierciedlenie w przyswajaniu technik szkolnych jak również nabywaniu sprawności ruchowej i umiejętności w zakresie samoobsługi. Centralną pozycję w teorii Ayres, zajmuje koncepcja sekwencji rozwoju, która mówi, że każdy etap rozwoju zależy od stopnia dojrzałości poprzedniego etapu. Wyższe struktury mózgu są zależne od niższych. Mimo iż kora mózgowa może funkcjonować prawidłowo, to dysfunkcje niższych partii nie pozwalają na optymalną pracę kory. W związku z tym prawidłowy odbiór i przetwarznie bodźców dotykowych przedsionkowych i proprioceptywnych oraz ich integracja stanowią bazę, na której może rozwinąć się orientacja w schemacie ciała, koordynacja ruchowa oraz percepcja wzrokowa, wzrokowo-przestrzenna, i słuchowa. Aby dziecko zbudowało na polecenie domek z klocków musi posiadać umysłową reprezentację obiektu, musi być w stanie zaplanować ruch, tak, aby chwytać, przenosić i układać elementy w odpowiedniej konfiguracji. Musi umieć tak zorganizować swoje zachowanie, aby współpracować w sytuacji zadaniowej, czy adekwatnie brać udział w zajęciach grupowych. Ta przykładowa umiejętność częściowo zależy od wydolności układów zmysłowych. Jesli integracja wrażeń zmysłowych w obrębie układu nerwowego jest zakłócona to dziecko ma wówczas ograniczoną zdolność sprawnego działania. Dysfunkcje w tym zakresie mogą być spowodowane uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego, ale u większości dzieci takie uszkodzenie nie występuje. Przyczyny mogą być różne i nie są do końca poznane (por. Maas 1998, Ayres 1980). Dane z literatury (Maas, 1998) wskazują, że zaburzenia sensorycznej integracji mogą występować u 15-45% populacji. Mogą się objawiać m.in. niezgrabnością ruchową, trudnościami w samoobsłudze, trudnościami w uczeniu się ( problemami z nauką rysowania, pisania, czytania),zaburzeniami mowy oraz słabą koncentracją uwagi. Najczęściej zaburzenia układów zmysłowych wiążą się ze złą modulacją wrażeń, zwłaszcza dotykowych, proprioceptywnych i przedsionkowych. Dzieci mogą reagować na bodźce w sposób nadwrażliwy lub niedowrażliwy. Skutkiem takich problemów (dysfunkcji) może być m. in. unikanie pewnych sytuacji i brak doświadczeń niezbędnych w procesie uczenia. Przykładowo: dzieci z nadwrażliwością na dotyk nie lubią być przytulane, mogą unikać bliskiego kontaktu z innymi osobami, nawet rodzicami, co jest czynnikiem ryzyka wystapienia problemów emocjonalnych (zakłóceń w relacji mama – dziecko czy szerzej, w zakresie funkcjonowania społecznego). Dzieci z takim rodzajem nadwrażliwości mogą również chronić się przed dotykaniem przedmiotów z wyraźna fakturą np. chropowatych, puszystych lub śliskich w typowych dziecięcych zabawach rozwijających sprawność manualną, koordynację wzrokowo – ruchową, percepcję wzrokowo – przestrzenną. Natomiast dysfunkcje zmysłu przedsionkowego (zwanego dawniej zmysłem równowagi i ułożenia ciała w przestrzeni) mogą nasilać u dzieci m.in. trudności z utrzymaniem właściwej postawy ciała, orientacji w przestrzeni, utrzymywaniem równowagi, koordynacji ruchowej i wzrokowo – ruchowej. W skrajnych przypadkach dotyczących uogólnionych zaburzeń percepcji zmysłowej, mogą być przyczyną zablokowania rozwoju poznawczego dziecka. Początkowo teoria ta była skierowana do dzieci o prawidłowym rozwoju intelektualnym a przejawiającymi zaburzenia w zachowaniu i trudności w nauce szkolnej. Jednak okazało się, że ma ona również szerokie zastosowanie w diagnozie i terapii małych dzieci z „grupy ryzyka” okołoporodowego, dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym, dzieci autystycznych i niedowidzących. W populacji dzieci z upośledzeniem umysłowym dysfunkcje te również mogą występować również niezależnie od poziomu funkcjonowania intelektualnego. Podstawowym założeniem Ayres dotyczącym terapii był fakt, że każde dziecko rodzi się z wewnętrznym napędem, który sprawia, że poszukuje doznań dobrze służących rozwojowi układu nerwowego. U dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej popęd ten trzeba zaktywizować, czemu służy odpowiednia organizacja otoczenia (sprzęt w sali terapeutycznej) i wspomaganie ze strony terapeuty. Terapia wymaga specjalistycznej wiedzy i umiejętności. Ćwiczenia sprawiają, że rozwija się ciało i umysł. Ciało – ponieważ poprawia się percepcja i współpraca między zmysłami a zatem poprawia się ich koordynacja ruchowa, sprawność manualna, orientacja w schemacie ciała i percepcja wzrokowo – przestrzenna. Umysł – ponieważ dzieci zaczynają lepiej skupiać uwagę, zapamiętują, uczą robić to czego dotychczas nie potrafiły. Rozwija się ich samodzielność, poczucie pewności siebie i własnej wartości. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że terapia SI nie zastąpi edukacji. Może pomóc w tym, ze dziecko będzie lepiej przygotowane do uczenia się i adaptacji w grupie.
