Terapia SI

MONIKA KASTORY-BRONOWSKA
WYBRANE ZABURZENIA ROZWOJU DZIECI W WIEKU
PRZEDSZKOLNYM A DIAGNOZA I TERAPIA PROCESÓW
INTEGRACJI ZMYSŁOWEJ
Terapia SI
Integracja sensoryczna (SI) to proces, w którym następuje organizacja wrażeń
dostarczanych do organizmu, aby mogły być wykorzystane w celowym działaniu, czyli
w reakcji adaptacyjnej.
Przez zmysł wzroku, słuchu, smaku, węchu, dotyku i zmysł równowagi odbieramy
bodźce z ciała i otoczenia. Informacje te przekazywane są do mózgu, następnie odpowiednio
segregowane, interpretowane abyśmy mogli zareagować w sposób odpowiedni w danej
sytuacji (czyli odpowiedzieć prawidłową reakcją adaptacyjną). Jeśli widzimy coś kulistego
o pomarańczowej barwie, to przez zmysł czucia głębokiego określamy ciężar i kształt. Przez
zmysł dotyku wyczuwamy porowatość powierzchni, zapach i ewentualnie smak, który też jest
ważną informacją w poznawaniu. Każda z tych informacji jako jedyny bodziec jest
niewystarczająca lecz scalone razem, czyli zintegrowane i przeanalizowane, pozwalają nam
rozpoznać pomarańczę i w odpowiedni sposób zachować się aby ją np. obrać (tj. dostosować
siłę nacisku tak aby nie uszkodzić miąższu a przekroić skórkę).
Procesy integracji zmysłowej zachodzą już na niższych piętrach ośrodkowego układu
nerwowego – w pniu mózgu. Percepcja wrażeń ma miejsce w korze mózgowej i zależy od
przebiegu procesu scalania na tych niższych poziomach, gdzie docierają informacje
z narządów zmysłów.
Aby dziecko mogło prawidłowo funkcjonować, wszystkie zmysły muszą prawidłowo
działać i harmonijnie ze sobą współpracować. Mózg musi sobie radzić z napływem bodźców,
w prawidłowy sposób je integrować i przetwarzać, dostarczając człowiekowi dokładnej
informacji o nim samym i o otaczającym świecie.
Z rozwojem integracji zmysłowej wiąże się, więc całokształt funkcjonowania człowieka,
ponieważ to, w jaki sposób odbieramy, interpretujemy oraz integrujemy bodźce wpływa na
jakość i precyzję wykonywanych czynności.
Założenia dotyczące podstaw teoretycznych oraz sposobów diagnozy i terapii zaburzeń
integracji zmysłowej zostały opracowane przez dr Jean Ayres – psychologa i terapeutę
zajęciowego w Instytucie Badań Mózgu Uniwersytetu w Los Angeles (Ayres, 1972, 1974,
1991). Ayres zwróciła uwagę na szczególnie istotny fakt, że u podstaw rozwoju integracji
zmysłowej leżą trzy najwcześniej dojrzewające, podstawowe układy zmysłów: dotykowy,
proprioceptywny i przedsionkowy. To one stanowią bazę, która wraz z rozwojem i integracją
odruchów, nadaje kształt rozwojowi dziecka.
 Układ dotykowy ma receptory umiejscowione w skórze i na jej powierzchni,
odbierające wrażenia lekkiego i głębokiego dotyku, nacisku, ciepła, zimna, bólu.
 Propriocepcja to odbiór wrażeń płynących z mięśni i ścięgien, informujących mózg
o położeniu ciała, jego poszczególnych części oraz o tym, czy i jakie ruchy wykonuje.
 Układ przedsionkowy (inaczej zmysł równowagi) ma receptory w uchu
wewnętrznym, reaguje na siłę grawitacji, ruch linearny i obrotowy oraz
przyspieszenie.
Odbiór wrażeń dotykowych i proprioceptywnych ma podstawowe znaczenie dla
rozwoju percepcji schematu ciała. Wpływa więc na funkcje motoryczne: koordynację ruchów,
sprawność manualną i lateralizację, planowanie sekwencji ruchów, co z kolei znajduje
odzwierciedlanie w rozwoju samoobsługi, przyswajaniu technik rysowania i pisania,
w posługiwaniu się narzędziami.
Układ przedsionkowy pomaga w prawidłowym odbiorze wrażeń przez inne systemy
sensoryczne (wzrokowy, słuchowy, proprioceptywny). Ma wpływ na stabilizację napięcia
mięśniowego, utrzymanie równowagi, koordynację, płynność ruchów ciała i ruchów gałek
ocznych – a zatem na postawę ciała podczas aktywności ruchowej, oraz przy wykonywaniu
zadań przy stole, właściwą sprawność rąk i współpracę między rękami. Znajduje to również
odzwierciedlenie w przyswajaniu technik szkolnych, jak również nabywaniu sprawności
ruchowej i umiejętności w zakresie samoobsługi.
Centralną pozycję w teorii Ayres, zajmuje koncepcja sekwencyjności rozwoju, która
mówi, że każdy etap rozwoju zależy od stopnia dojrzałości poprzedniego etapu. W oparciu
o teorie z zakresu neurofizjologii i psychologii rozwojowej Ayres (1991) opracowała
hipotetyczny model przebiegu integracji zmysłowej i opisała cztery stadia rozwoju tego
procesu.
Pierwsze stadium zaczyna się w życiu płodowym i trwa przez pierwsze miesiące życia
dziecka. Na tym poziomie następuje integracja bodźców błędnikowych i proprioceptywnych,
która umożliwia niemowlęciu koordynację ruchów gałek ocznych, utrzymywanie postawy,
napięcia mięśniowego, równowagi i poczucia pewności w stosunku do sił grawitacji. Poczucie
siły grawitacji odbierane przez system przedsionkowy jest drugim źródłem potrzeby
bezpieczeństwa, płynącej z odbioru dbałości i niezmienności siły grawitacji w stosunku do
naszego ciała.
Napięcie mięśni w poszczególnych częściach ciała jak i wokół stawów (kokontrakcja)
oraz umiejętność precyzyjnych jego zmian jest podstawą dla wykonywania wszystkich
ruchów. Jest to szczególnie ważne w rozwoju precyzyjnych ruchów ręki. Zaburzenia powstałe
na tym poziomie integracji prowadzić mogą w późniejszych latach do trudności w podążaniu
wzrokiem wzdłuż linii druku, co powoduje, że czytanie i pisanie staje się wyczerpującym
zadaniem. Oprócz tego słabiej rozwijają się reakcje posturalne: przewracanie się z brzucha na
plecy, pełzanie, stanie i chodzenie. Upośledzenie reakcji odruchowych postawy prowadzi do
powstania sztywności i braku płynności ruchu – ruchy są niezgrabne i nieregularne. Dziecko
może mieć trudność z utrzymaniem równowagi podczas chodzenia po nierównym podłożu, jak
również podczas siedzenia na krześle w czasie pisania.
Bodźce dotykowe docierające w tym czasie między innymi podczas ssania, jedzenia czy
przyjemnego dotyku budują podstawę rozwoju emocjonalnego jaką jest więź z matką. Z ciała
płyną pierwsze wrażenia czucia siebie, swojej fizycznej cielesności. Skóra jako granica siebie
odbiera doświadczenia czuciowe, które stają się źródłem rozwoju emocjonalnego, poczucia
bezpieczeństwa, a co za tym idzie rozwoju osobowości.
Integracja bodźców dotykowych, proprioceptywnych i przedsionkowych wpływa w tym
momencie na rozwój funkcji ssania, połykania i dalszego kształtowania się dojrzałości
pokarmowej. W konsekwencji zaś przyczynia się do kształtowania sprawności narządów
biorących udział w mówieniu (język, wargi, mięśnie okrężne ust, policzków).
W drugim stadium trwającym do końca pierwszego roku (szczególnie ważny jest drugi
i trzeci kwartał życia) następuje łączenie bodźców pochodzących z układu przedsionkowego,
z receptorów czucia głębokiego oraz układu dotykowego. Dzięki prawidłowej integracji
informacji płynących z wyżej wymienionych układów tworzy się: percepcja własnego ciała,
koordynacja stron ciała, praksja (planowanie motoryczne).
Tworzona w mózgu mapa ciała zawiera informacje o każdej jego części, o relacjach
między nimi oraz o ruchach możliwych przez nie do wykonania. Jeśli mapa ciała jest
nieprecyzyjna, niemożliwe jest planowanie pewnych typów ruchu i uwidaczniają się kłopoty
z wykonywaniem działań wymagających współpracy dwóch rąk. Wręcz niemożliwa staje się
manipulacja zabawkami, wykonywanie takich czynności jak: zapinanie guzików czy wiązanie
sznurowadeł.
Prawidłowy rozwój schematu ciała jest warunkiem właściwego rozwoju wielu czynności
ruchowych, w tym również mowy i sprawności rąk.
Podstawą dla rozwoju schematu ciała jest czucie linii środkowej ciała, czyli głównej osi
ciała. Osiągnięcie tej umiejętności manifestuje się możliwością łączenia rąk w linii środkowej
nad własną klatką piersiową. Umiejętność ta pojawia się ok. 4 miesiąca życia, a zaraz potem
dziecko rozpoczyna próby chwytania przedmiotu.
Rozwój somatognozji wiąże się z rozwojem praksji (planowania motorycznego).
Dysfunkcje w odbiorze i scalaniu wrażeń zmysłowych na tym etapie mogą objawiać się
u dzieci w późniejszym okresie syndromem dyspraksji. Głównymi objawami mogą być
wówczas: niezgrabność ruchowa dziecka, problemy z samoobsługą (opanowaniem ubierania,
rozbierania, zapinania guzików, wiązania sznurowadeł itd.), z wykonywaniem precyzyjnych
czynności manualnych w zabawach klockami, w rysowaniu czy później w nauce pisania.
Dzieci mogą sprawiać wrażenie chaotycznych w działaniu, źle skupiających uwagę. Bardzo
wolno uczą się nowych umiejętności. (…)