od demokracji parlamentarnej do rządów

OD
DEMOKRACJI
PARLAMENTARNEJ DO RZĄDÓW AUTORYTARNYCH – ZMIANY USTROJOWE W
II RP
Ustrój demokracji parlamentarnej i rządów autorytarnych chciałabym porównać na podstawie
odpowiednio konstytucji marcowej z 1921 roku i kwietniowej z 1935 roku.
11 listopada 1918 roku Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu władzę nad
wojskiem, po czym się rozwiązała (14 listopada). Wraz z osiągnięciem przez Piłsudskiego
władzy w Warszawie i innych miastach Polacy przejmowali władzę z rąk Niemców. Rząd
lubelski Ignacego Daszyńskiego podporządkował się Piłsudskiemu, a Piłsudskiemu kolejnych
tygodniach to samo uczyniły inne ośrodki władzy polskiej.
Pierwszym rządem odrodzonego państwa polskiego był gabinet socjalisty, Jędrzeja
Moraczewskiego. Funkcjonował on od listopada 1918 do stycznia 1919 roku, wprowadził
wiele ważnych dekretów organizujących życie polityczne, społeczne i gospodarcze w Polsce.
Lewicowego rządu Moraczewskiego nie uznał już Komitet Narodowy Polski Dmowskiego w
Paryżu. Na ziemiach znajdujących się w ciąż pod kontrolą władz warszawskich dochodziło
wciąż do wielkich demonstracji organizowanych przez środowiska centrum i prawicy. Nasilał
się sabotaż gospodarczy i demonstracje niechęci wobec rządu Moraczewskiego także ze
strony powstałej w grudniu 1918 roku Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (z
połączenia SDKPiL i PPS - Lewicy). Na początku stycznia miała miejsce próba prawicowego
zamachu stanu Eustachego Sapiehy i Mariana Januszajtisa. Józef Piłsudski, Tymczasowy
Naczelnik Państwa, skłonił Moraczewskiego do ustąpienia. Misję utworzenia nowego rządu
otrzymał Ignacy Jan Paderewski (endecja, centrum, socjaliści - PPSD i ludowcy – PSL
„Piast”). Nowy rząd został uznany przez Dmowskiego, Komitet Narodowy Polski miła
reprezentować interesy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu. Sytuacja uległa
uspokojeniu, ustał sabotaż, co było szczególnie ważne wobec przygotowań do
przeprowadzenia wyborów do Sejmu Ustawodawczego.
26 stycznia 1919 roku przeprowadzono na terenie Królestwa Polskiego i Małopolski wybory
do Sejmu Ustawodawczego (po przyłączeniu ziem polskich pozostających jeszcze poza
granicami polskimi miały mieć miejsce wybory uzupełniające). Frekwencja była wysoka – w
królestwie Narodowa Demokracja uzyskała 46 % głosów, PSL „Wyzwolenie” – 22%, PPS –
9%. W Małopolsce zwyciężyło PSL „Piast” – 34%, PSL – Lewica 20% PPSD – 18%, endecja
11% głosów. Sejm Ustawodawczy był zróżnicowany pod względem orientacji politycznych –
endecja – 36% posłów, PSL „Wyzwolenie” – 15%, PSL „Piast” – 12% i socjaliści 9%. Resztę
zdobyli posłowie centrum. Wybory ukazały, że społeczeństwo polskie jest pod względem
sympatii politycznych znacznie zróżnicowane.
10 lutego 1919 roku zebrał się Sejm Ustawodawczy, który 20 lutego przejął z rąk Józefa
Piłsudskiego władzę zwierzchnią w państwie powierzając mu jednocześnie urząd Naczelnika
Państwa do czasu uchwalenia konstytucji. Uchwała regulowała wzajemne relacje między
Sejmem Ustawodawczym (władza suwerenna i ustawodawcza do czasu uchwalenia
konstytucji), a Naczelnikiem Państwa i rządem (podlegli Sejmowi Ustawodawczemu) – tak
zwana „mała konstytucja” (określała podstawy funkcjonowania państwa na czas określony i
przejściowy, do chwili uchwalenia konstytucji). Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski nie
posiadał dużej władzy, jednak jako Wódz Naczelny, o bliżej nie sprecyzowanych
kompetencjach, kompetencjach okresie walk o granice nadal odgrywał decydującą rolę w
państwie.
Jedną z najpilniejszych kwestii była sprawa przeprowadzenia reformy rolnej (zapowiadały ja
rząd lubelski Daszyńskiego i rząd Moraczewskiego). 10 lipca 1919 roku Sejm Ustawodawczy
przyjął uchwałę o reformie rolnej – górna granica majątków nie podlegających parcelacji
miała wynosić w zależności od miejsca od 60 do 180 ha (400 ha na kresach). Wobec
toczących się działań wojennych z bolszewikami nie weszła ona w życie. Takie
postanowienia reformy rolnej nie zadowalały wieli środowisk, co wywołało opozycję wobec
rządu Paderewskiego. Porażki na arenie międzynarodowej przesądziło podaniu się gabinetu
Paderewskiego do dymisji (27 listopada 1919). W grudniu 1919 roku premierem został
Leopold Skulski, a po upadku jego rządu na czele stanął Władysław Grabski (23 czerwca
1920). Rząd ten jeszcze raz podjął kwestię reformy rolnej. Ustawa sejmowa z 15 lipca
przewidywała maksimum posiadanej ziemi od 180 do 400 ha. Wywłaszczenie miało się
odbyć za odszkodowaniem dla dawnych właścicieli. Wobec skomplikowanej sytuacji
międzynarodowej (ofensywa Armii Czerwonej, walki na przedpolach Warszawy) reforma
rolna nie weszła w życie. Rząd ludowo – socjalistyczny Wincentego Witosa i Ignacego
Daszyńskiego – rząd ocalenie narodowego – kierował wysiłkiem polskim w wojnie polsko –
bolszewickiej. Po oddaleniu niebezpieczeństwa radzieckiego rząd Witosa kontynuował prace.
Po odparciu wojsk radzieckich z ziemi polskich Sejm Ustawodawczy wznowił obrady nad
tekstem konstytucji. Między przedstawicielami opcji politycznych istniało wiele punktów
spornych, co było powodem niekończących się dyskusji. Mając przewagę w Komisji
Konstytucyjnej i obawiając się Józefa Piłsudskiego, który z uwagi na wielka popularność w
wyniku wyborów powszechnych mógłby zostać prezydentem, przedstawiciele środowisk
centroprawicowych występowali przeciwko dużym uprawnieniom głowy państwa i wyborom
powszechnym. Punktem spornym była także kwestia jedno- lub dwuizbowego parlamentu.
Opracowanie konstytucji państwa polskiego oraz określenie jego ustroju było rzeczą tak
pilną, że już 14 lutego 1919 roku sejm wyłonił trzydziestoosobową Komisje Konstytucyjną,
której przewodniczącym został przedstawiciel endecji Marian Seyda. Rząd powołał własną
komisję tzw. „Ankietę Konstytucyjną” z wybitnym historykiem Michałem Dobrzyńskim na
czele.
Konstytucję uchwalono w dniu 17 marca 1921 roku. Nawiązywała ona do haseł
tymczasowego Rządu Lubelskiego. Popularnie nazywana konstytucja marcowa była oparta na
modelu ustrojowym III Republiki Francuskiej z 1875 roku. Komisja Konstytucyjna jako
podstawę formy organizacyjnej państwa przyjęła ustrój parlamentarny, uznając go za
najbardziej odpowiedni. Konstytucja uznawała zasadę ciągłości państwa polskiego.
Niepodległa Polska nie była państwem nowym, powstałym dopiero w XX wieku, ale
odrodzonym po ponad stuletniej niewoli. Uznano, że Państwo Polskie jest Rzecząpospolitą –
republikańska forma ustroju politycznego. Nazwa Rzeczpospolita nawiązuje do tradycji
przedrozbiorowej i podkreśla ciągłość państwa polskiego. Uznano zasadę zwierzchności
narodu. Władza zwierzchnia w państwie należała do narodu – ogółu społeczeństwa.
Oznaczało to formalne dopuszczenie do udziały w życiu politycznym wszystkich obywateli.
Konstytucja marcowa uznała zasadę demokracji reprezentacyjnej. Naród jako dzierżyciel
władzy zwierzchniej w państwie nie sprawował jej bezpośrednio, ale przez wybierane organy.
Ograniczono ja jednak tylko do organów ustawodawczych. Przedstawicielem narodu
wybieranym w 5-przymiotnikowych wyborach był sejm i senat. Zasada podziału władzy
zawarta w konstytucji mówiła o trójpodziale władzy. Władzę w zakresie ustawodawczym
miał sejm i senat, w zakresie władzy wykonawczej prezydent łącznie z odpowiedzialnymi
ministrami, a w zakresie wymiaru sprawiedliwości - niezawisłe sądy. Podział władzy miał
umożliwić harmonijną współprace miedzy organami i hamować ciągotki dyktatorskie
organów wykonawczych. Konstytucja marcowa oparła stosunki między organami władzy
ustawodawczej i wykonawczej na założeniach systemu rządów parlamentarnych. Jego istota
polegała na tym, że powoływany przez głowę państwa rząd (gabinet) sprawował władzę
wykonawczą tak długo, jak długo posiadał zaufanie większości parlamentu. Z chwilą jego
utraty rząd musiał podać się do dymisji, a głowa państwa zobowiązana była go odwołać.
Zasada państwa liberalnego wyrażała się w calach i zadaniach państwa i jego stosunku do
obywateli. Państwo według tych koncepcji pojmowane było jako organizacja stworzona dla
ochrony interesów obywateli. Cele jednostkowe uważano za nadrzędne wobec celów
państwa. Uznano, że II rzeczpospolita jest państwem jednolitym, nie mającym różnic
ustrojowych dla poszczególnych dzielnic, czy części kraju. Wyjątek pod tym względem
stanowiła autonomia Śląska.
Sejm miał być wybierany na 5 lat w głosowaniu pięcioprzymiotnikowym (powszechnym,
tajnym, równy, bezpośrednim i proporcjonalnym), a prawo wyborcze przysługiwało
wszystkim obywatelom oby płci (z wyjątkiem wojskowych w służbie czynnej), którzy
ukończyli 21 lat (do senatu do 30 roku życia) i mieszkali przynajmniej rok w danym okręgu
wyborczym. Wybieranym do sejmu mógł być każdy obywatel, który ukończył 25 lat, a do
senatu 40. w sejmie zasiadało 444 posłów, w senacie 111 senatorów. Posłów i senatorów
uważano za przedstawicieli całego narodu, wyborcy nie mogli krępować ich instrukcjami
poselskimi ani odwoływać przed końcem kadencji. Posłowie i senatorowie nie mogli być
pociągani do odpowiedzialności sądowej bez zgody izby, do której należeli. Sejm mógł
rozwiązać przez upływem 5 lat, uchwałą przegłosowaną większością 2/3 głosów (mógł to
również zrobić prezydent za zgodą 3/4 liczny senatorów). Rozwiązaniu ulegał jednocześnie
sejm i senat. Sejm posiadał pełnię władzy ustawodawczej, inicjatywa ustawodawcza należała
do rządu i sejmu. Senat mógł rozpatrywać tylko ustawy przedłożone mu przez sejm. Mógł
opóźnić ich uchwalenie, ale nie miał prawa veta (sejm mógł zawsze bezwzględną większością
przywrócić ustawę w jej pierwotnym brzmieniu). Sejm miał prawo pociągać do
odpowiedzialności prezydenta i członków rządy za naruszenie konstytucji. Zgody sejmu
wymagały: wypowiedzenie wojny, zawarcie pokoju i przymierza, umowy handlowe i celne
oraz decyzje o zmianie granic państwa.
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej wybierany był na 7 lat przez Sejm i Senat połączone
razem w Zgromadzenie Narodowe. Stał on na czele władzy wykonawczej, zwoływał,
odwoływał i zamykał posiedzenia Sejmu i Senatu. Był najwyższym zwierzchnikiem Sił
Zbrojnych. Mianował na wypadek wojny (na wniosek Rady Ministrów) Naczelnego Wodza.
Posiadał prawo łaski. Władzę wykonawczą prezydent wykonywał za pośrednictwem rządu
(czyli Rady Ministrów). Na wniosek Prezesa Rady Ministrów powoływał poszczególnych
ministrów, którzy byli odpowiedzialni przed sejmem. Każdy akt prezydenta wymagał
kontrasygnaty, czyli podpisu premiera i resortowego ministra. Prezydent mógł być
pociągnięty do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu (za zdradę kraju, pogwałcenie
konstytucji i przestępstwa karne), jeśli sejm podjął taką uchwałę większością 3/5 liczby
głosujących.
Władza sądownicza w myśl konstytucji marcowej, należała do sądów. Zasiadali w nich
sędziowie mianowani przez prezydenta. Byli oni niezawiśli i nietykalni, a wyroki wydawali
jedynie na podstawie ustaw. Ani władze ustawodawcze, ale wykonawcze nie mogły zmienić
prawomocnych wyroków sądowych.
Konstytucja marcowa określała również zasady podziału administracji państwa i obowiązki
obywateli. Konstytucja gwarantowała ochronę życia oraz wolność sumienia każdego
obywatela bez różnicy pochodzenia, narodowości, razu czy wyznania. Zapewniała równość
wobec prawa, nietykalność mienia, tajemnice korespondencji, wolność prasy i badań
naukowych oraz swobodę zgromadzeń i stowarzyszeń.
Mniejszościom narodowym konstytucja dawała prawo zachowania swej narodowości, języka,
zakładania i utrzymywania własnym kosztem szkół w języku narodowym oraz praktyk
religijnych.
Konstytucja przyjęła za jedna z najważniejszych zasad ochronę własności prywatnej,
zastrzegając jednak, że ziemia nie może być przedmiotem nieograniczonego obrotu i
wprowadzając możliwość przymusowego jej wykupu.
Od chwili uchwalenia konstytucja marcowa wywoływała głosy krytyki. Potrzebę reformy
dostrzegały również stronnictwa sejmowe, zgłaszając projekty ustaw do zmiany konstytucji
na rzecz wzmocnienia władzy prezydenta i usprawnienia pracy sejmu. Po zamachu stanu
dokonanym przez Józefa Piłsudskiego (12 – 15 maja 1926 roku), sprawa reformy ustroju
państwa stanęła na pierwszym miejscu. Nowy rząd Kazimierza Bartela wystąpił z projektem
zmian i uzupełnień do konstytucji marcowej. 2 sierpnia 1926 roku Sejm uchwalił rządową
propozycje nowelizacji konstytucji. Nowela sierpniowa polegała na wzmocnieniu władzy
prezydenta i Rady Ministrów kosztem uprawnień sejmu i senatu. Stało się tak dzięki
przyznaniu głowie państwa specjalnych kompetencji w zakresie władzy ustawodawczej.
Prezydent mógł samodzielnie na wniosek Rady Ministrów rozwiązać sejm i senat przed
upływem kadencji. Sejm stracił możliwość samodzielnego rozwiązania się. Głowa państwa
zyskała prawo do wydawania rozporządzenia z mocą ustaw między kadencjami i w czasie
kadencji Sejmu i Senatu na podstawie upoważnienia sejmowego do końca 1927 roku. Nowela
sierpniowa przyznała również prezydentowi specjalne uprawnienia budżetowe. W razie nie
zatwierdzenia ani nie odrzucenia budżetu przez Sejm i Senat prezydent zatwierdzał go jako
ustawę. Ograniczeniu uległy kompetencje Sejmu przy uchwalaniu wotum nieufności dla
rządu. Wniosek o wotum nieufności dla rządu nie mógł być głosowany na tym samym
posiedzeniu, na którym został zgłoszony. Nowela ograniczyła również immunitet poselski.
Przewrót majowy można uznać za przełom w polskim życiu politycznym. Zmiany ustrojowe,
wynikające z noweli konstytucyjnej z sierpnia 1926 roku zapoczątkowały proces ograniczenia
funkcji ustawodawczych Sejmu i Senatu. Prace nad zmienieniem konstytucji marcowej
rozpoczęły się na sejmie wybranym w 1928 roku, jednak nie zmieniły wiele. Na sejmie w
1930 roku, gdzie Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR) miał większość
mandatów, zintensyfikowano pracę nad zmianą konstytucji. Punktem wyjścia do uchwalenia
nowej konstytucji stały się tezy konstytucyjne przygotowane w 1933 roku przez posła
Stanisława Cara. Tezy te wywołały ogromny sprzeciw Komisji Konstytucyjnej. 26 stycznia
1934 roku po przedłożeniu na posiedzeniu Sejmu tez i omówieniu postępów nad nową ustawą
zasadniczą, po słowie opozycji demonstracyjnie opuścili salę obrad. Większość rządowa
uchwaliła tezy jako projekt konstytucji po drugim i trzecim czytaniu (złamanie procedur
zawartych w konstytucji marcowej dotyczących zmiany konstytucji). W styczniu 1935 roku
Senat przyjął projekt konstytucji, a następnie Sejm zaaprobował poprawki Senatu. Dokument
z osobistym podpisem ciężko chorego Józefa Piłsudskiego 23 kwietnia 1935 roku podpisał
prezydent Ignacy Mościki – była to konstytucja II Rzeczpospolitej, tzw. konstytucja
kwietniowa. Konstytucja wprowadziła ustrój zwany autorytarnym. Utrzymana została
oficjalna nazwa państwa – rzeczpospolita polska. Państwo miało być wspólnym dobrem
obywateli. Konstytucja gwarantowała pierwszeństwo interesu ogółu a nie jednostki.
Obywatele mieli przede wszystkim obowiązki wobec państwa a nie prawa, udział obywateli
w życiu publicznym zależał od zasług obywateli dla dobra wspólnego. Państwo mogło
ingerować w życie społeczne, ekonomiczne i kulturowe swoich obywateli. Naród, w
przeciwieństwie do zapisów z konstytucji marcowej, został pozbawiony władzy zwierzchniej
w państwie na rzecz prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.
Prezydent posiadał bardzo szerokie prerogatywy, które dawały mu władzę prawie absolutną.
Był władzą nadrzędną nie tylko ponad rządem, ale i ponad parlamentem. Prezydent był
zwierzchnikiem sił zbrojnych, sądów i kontroli państwowej. Nie był wybierany prze
Zgromadzenie Narodowe, lecz przez wąskie grono 80osobowe gremium elektorów
wybieranych prze obie izby. Mógł on między innymi rozwiązać obie izby parlamentu przed
upływem kadencji, wyznaczał premiera i Generalnego inspektora Sił Zbrojnych. Za czynności
urzędowe prezydent nie odpowiadał ani przed parlamentarnie ani cywilnie. Jedynie za zdradę
kraju i pogwałcenie konstytucji mógł być postawiony przed Trybunałem Stanu. Prezydent
miał możliwość wyznaczenia swojego następcy, mianowanie premiera i z jego inicjatywy
ministrów, mianowanie sędziów, prezesa najwyższej Izby Kontroli, podległej prezydentowi.
Posiadał on prawo łaski, określenie zakresu amnestii, reprezentował państwo na zewnątrz.
Mógł ogłosić stan wyjątkowy bez zgody Sejmu, wydawać dekrety, przedłużać kadencje
Sejmu i Senatu. Rząd był odpowiedzialny przed prezydentem, parlamentarnie przed sejmem,
konstytucyjnie przed Trybunałem Stanu. Wotum nieufności nie oznaczało, jak dotychczas,
automatycznego ustąpienia rządu, lecz wymagało zgody prezydenta, który mógł je odrzucić.
Wzmocniona została także, kosztem sejmu, władza senatu. Czynne prawo wyborcze do
Sejmu mieli obywatele po skończeniu 24 lat, bierne – 30 lat. Do Senatu mogli wybierać
obywatele, którzy ukończyli 30 lat, ale musieli posiadać także odznaczenia państwowe
(zasługi wobec państwa), odpowiednie wykształcenie, piastować odpowiednie funkcje i
urzędy w administracji lokalnej lub państwowej. Mogli być wybierani ci, którzy skończyli 40
lat i spełniali dodatkowo wyżej opisane warunki.
Obywatele państwa mieli obowiązek podporządkować się interesom ogółu, czyli interesom
państwa. Najważniejsze miało być dobro powszechne, jako granica praw wolnościowych.
Takie stwierdzenie pozwalało manipulować prawem i ograniczać prawa obywateli. W
różnych częściach konstytucji zagwarantowano podstawowe prawa i obowiązki obywateli,
przejęte z konstytucji marcowej (ich rozproszenie w pewnym sensie osłabiało je – nie
tworzyły zwartej części, jesnej i dla wszystkich zrozumiałej). W nowej konstytucji znalazły
się niektóre prawa obywatelskie (wolność wyznania, prawo do nauki oraz obowiązek
respektowania praw mniejszości narodowych). Zniknęły natomiast artykuły mówiące o
swobodzie wyrażania myśli i przekonań, wolności prasy i równości obywateli wobec prawa.
Opozycja określała nową konstytucję jako „faszystowską”, choć uprawnienia prezydenta RP
były mniejsze niż np. prezydenta USA.
Krokiem wstecz było uchwalenie w lipcu 1935 roku nowej ordynacji wyborczej. Partie
polityczne nie miały prawa wyznaczać swoich kandydatów w wyborach. Uprawnione do tego
były okręgowe komisje wyborcze składające się z administracji, zrzeszeń gospodarczych
związków zawodowych (ograniczenie powszechności i równości prawa wyborczego). Liczbę
posłów zmniejszono z 444 do 208, senatorów z 111 do 96.
Konstytucja z 17 marca 1921 roku, choć przyjęła klasyczną, monteskiuszowską teorię
podziału władzy (na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą), odrzuciła jednak zasadę
harmonijnego współdziałania tych władz. Wprowadzała bowiem przewagę władzy
ustawodawczej nad wykonawczą. Powołany przez prezydenta rząd odpowiadał w całości za
swe czynności przed sejmem, który mógł zawsze odwołać poszczególnych ministrów lub rząd
w całości, odmawiając mu wotum zaufania. Natomiast ani prezydent ani rząd nie posiadali
prawa rozwiązania sejmu i senatu przed upływem 5 letniej kadencji. Konstytucja
sankcjonowała istniejący w państwie stan nierówności ekonomicznej i wynikające z tego
faktu konsekwencje. Brak tej równości ograniczał możliwości korzystania z formalnie
przyznawanych wolności i swobód obywatelskich. Uznając wolność sumienia i wyznania
konstytucja stanowiła, że wyznanie rzymskokatolickie jest nadrzędne nad innymi
wyznaniami. Kościół katolicki uzyskał więc w Polsce szczególne prawa i stanowił swego
rodzaju „państwo w państwie”. Jego stosunek do państwa został określony przez niekorzystny
dla Polski konkordat zawarty w Watykanie w 1925 roju. Generalnie należy przyznać, iż
konstytucja marcowa stanowi zamknięcie pierwszego, najtrudniejszego etapu budowy
niepodległego państwa, należała do najbardziej demokratycznych i postępowych aktów tego
rodzaju nie tylko w Europie. Natomiast ustawa zasadnicza z 23 kwietnia 1935 roku stanowi
zupełne przeciwieństwo konstytucji marcowej. Wprowadza ona rządy autorytarne w Polsce,
prezydent ma szerokie kompetencje, co w rzeczywistości prowadziło do dyktatury.
Ograniczone prawa obywatelskie także nie świadczyły dobrze o elicie rządzącej.
WYMYŚLIĆ JESZCZE ZAKOŃCZENIE!!!
x60