RP jako demokratyczne państwo prawne. Konsekwencje zamachu

Rzeczpospolita Polska pod
rządami konstytucji marcowej i
konsekwencje zamachu
majowego
Tomasz Resler
Geneza konstytucji marcowej
• tymczasowość tzw. Małej Konstytucji oraz brak wszechstronnych regulacji
w zakresie społeczno-gospodarczym oraz praw i wolności osobistych
powodowały pilną konieczność uchwalenia nowej konstytucji,
• prace nad jej uchwaleniem rozpoczęły się od początku zwołania Sejmu
Ustawodawczego,
• w okresie prac ustawodawczych w sumie złożono 11 projektów
konstytucyjnych (rząd, stronnictwa polityczne, Komisja Konstytucyjna
powołana przez SU),
• projekty te przewidywały republikańską formę państwa, zawierały
katalogi praw politycznych i osobistych,
• 25 stycznia 1919 roku została powołana przez premiera Komisja, która na
początku nazywała się „Ankieta dla oceny projektów konstytucji”, później
sama „Ankieta” na pierwszym posiedzeniu zmieniła swoją nazwę na
„Ankieta w sprawie projektu konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”, było
to ciało złożone z wybitnych prawników mające za zadanie ocenić
projekty konstytucji,
Geneza konstytucji marcowej
• ostateczne podstawą prac sejmowych stał się projekt Komisji
Konstytucyjnej nad którym pracowano od połowy 1920 r.,
• Komisją Konstytucyjną kierowali: Władysław Seyda, Maciej Rataj, a
następnie Edward Dubanowicz, KK opracowała (na podstawie projektów
zgłoszonych przez kluby sejmowe i rząd) własny projekt,
• debata w sejmie trwała od 8 lipca 1920 r. do 17 marca 1921 roku, kiedy to
nastąpiło uchwalenie Konstytucji,
• główna oś sporu politycznego dotyczyła: pozycji i sposobu obierania
głowy państwa, charakteru parlamentu, pozycji Kościoła katolickiego i
mniejszości narodowych,
• ostatecznie uchwalono po osiągniętym kompromisie ustawę z dnia 17
marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej - Dz.U. 1921 nr 44
poz. 267 – tzw. konstytucję marcową,
Naczelne zasady ustroju
• rozwiązania ustrojowe konstytucji marcowej w znacznej mierze
zaczerpnięto z rozwiązań III republiki francuskiej,
• nawiązywała do konstytucjonalizmu zachodniego w duchu państwa
liberalno-demokratycznego,
• podstawowe zasady ustrojowe państwa:
1. zasada ciągłości państwa polskiego: II RP nie była państwem nowym,
lecz kontynuacją I RP,
2. zasada republikańskiej formy rządów: art. 1 „Państwo polskie jest
Rzeczpospolitą”,
3. zasada zwierzchności narodu: naród jest nosicielem i źródłem władzy,
4. zasada demokracji przedstawicielskiej: naród nie sprawuje władzy
bezpośrednio,
5. zasada podziału władzy: władza ustawodawcza, wykonawcza,
sądownicza miały się wzajemnie równoważyć, ale w konstytucji tej
równowagi zabrakło, ponieważ zdecydowanie dominowała władza
ustawodawcza w postaci dwuizbowego parlamentu,
6. zasada rządów parlamentarno-gabinetowych: nadrzędność władzy
ustawodawczej nad rządem, polityczna odpowiedzialność ministrów
przed sejmem,
Naczelne zasady ustroju
7.
zasada jednolitości państwa: wykluczenie odrębności
terytoriów państwa, z wyjątkiem Śląska,
8. zasada niezawisłości sędziów i sądów: sędziowie podlegali tylko
ustawom, a orzeczenia sądów nie mogły być zmienianie ani
przez władzę ustawodawczą ani sądowniczą,
9. zasada samorządności: budowa administracji oparta na
decentralizacji i udziale obywateli w zarządzaniu państwem,
samorząd miał nie tylko wymiar terytorialny ale także
gospodarczy i zawodowy,
10. zasada szerokiego katalogu praw i wolności obywatelskich: 37
art. konstytucji regulowało prawa i wolności obywatelskie,
miały one charakter praw wolnościowych, politycznych i
społecznych, konstytucja wprowadziła także obowiązki
obywatelskie takie jak: wierność RP, szanowanie i
przestrzeganie konstytucji, służba wojskowa, ponoszenie
ciężarów publicznych.
Władza ustawodawcza:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu składającego się
z Sejmu (444 posłów) i Senatu (111 senatorów),
kadencja 5-letnia, wybory pięcioprzymiotnikowe, czynne praw wyborcze do
Sejmu 21 lat (bierne 25) a do Senatu 30 lat (bierne 40),
członków parlamentu nie wiązały instrukcje wyborców,
parlamentarzyści posiadali immunitet parlamentarny i nietykalność,
na czele obu izb stali marszałkowie,
otwarcie i zamkniecie sesji należało do prezydenta, prezydent mógł rozwiązać
sejm za zgodą 3/5 senatorów, sejm mógł dokonać samorozwiązania
większością 2/3 przy kworum wynoszącym połowę ustawowej liczby posłów,
zasadniczo sejm podejmował decyzje zwykłą większością głosów przy
obecności co najmniej 1/3 ustawowej liczby posłów, konieczność
kwalifikowanych większości określała konstytucja,
posłowie mieli prawo składania interpelacji i powoływania komisji
specjalnych,
uprawnienia elekcyjne parlamentu polegały na wyborze przez Zgromadzanie
Narodowe prezydenta,
inicjatywa ustawodawcza należała tylko do sejmu i rządu, nie posiadał jej
senat i prezydent,
Władza ustawodawcza:
• rola senatu była ograniczona do możliwości wprowadzania poprawek do
aktów uchwalonych przez sejm,
• poprawki senatu mogły być odrzucone przez sejm większością 11/20,
• pociąganie do odpowiedzialności ministrów było wyłączną kompetencją
sejmu,
• w praktyce ustrojowej dominującą rolę uzyskał sejm, którego emanacją
większości politycznej był rząd, stąd dochodziło do częstych zmian
gabinetów czy poszczególnych ministrów.
Władza wykonawcza:
•
•
•
konstytucja wprowadziła zasadę podziału władzy na ustawodawczą,
wykonawczą i sądowniczą,
władzę wykonawczą sprawował prezydent wraz z odpowiedzialnymi
ministrami,
Prezydent:
– głowa państwa stojąca na czele organów wykonawczych,
– wybierany na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe,
– uprawnienia w zakresie władzy ustawodawczej i sądowniczej,
– reprezentował państwo w stosunkach międzynarodowych,
– powoływanie i odwoływanie rządu (uwzględniając większość
parlamentarną),
– obsadzał wyższe urzędy cywilne i wojskowe,
– zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi,
– wypowiadał wojnę i zawierał pokój, podpisywał umowy międzynarodowe
(wszystko za zgodą Sejmu),
– wydawał rozporządzenia wykonawcze i zarządzenia,
– w zakresie władzy ustawodawczej: zwoływał, zamykał i odraczał sesje
zwyczajne sejmu i senatu, rozwiązywał parlament za zgodą 3/5 senatu,
– mianował sędziów i przysługiwało mu prawo łaski,
Władza wykonawcza:
– wszystkie akty prezydenta wymagały kontrasygnaty premiera i
właściwego ministra, którzy ponosili przed sejmem odpowiedzialność
za ich treść,
– brak inicjatywy ustawodawczej,
– odpowiadał konstytucyjnie za: zdradę kraju, pogwałcenie konstytucji
i przestępstwo karne przed Trybunałem Stanu (sejm większością 3/5
głosów stawiał prezydenta przed TS).
• Rada Ministrów:
– tworzyli ją ministrowie pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrów
(pierwszy wśród równych),
– liczbę i kompetencję ministrów określały ustawy,
– ministrowie powoływani przez prezydenta na wniosek premiera,
– decydowanie o ogólnym kierunku polityki zagranicznej i krajowej,
– inicjatywa ustawodawcza,
– przedstawiała
sejmowi
coroczne
zamknięcie
rachunków
państwowych,
– załatwiała sprawy przekazane jej przez ustawy,
Władza wykonawcza:
– w celu realizacji swoich zadań wydawała rozporządzenia wykonawcze,
zarządzenia i podejmowała uchwały,
– solidarna i indywidulana odpowiedzialność ministrów przed sejmem,
– odpowiedzialność polityczna obejmowała kierunek polityki rządu lub
ministra, sejm mógł większością głosów odwołać ministra lub rząd,
odpowiedzialność konstytucyjną ponoszono za zgodność działań z
konstytucją i ustawami a sprawę badał Trybunał Stanu.
Geneza zamachu majowego:
• do roku 1926 utrzymywał się w II RP system rządów parlamentarnych,
• od momentu wejścia w życie konstytucji marcowej postulowano zmiany w
systemie politycznym
państwa idące w kierunku wzmocnienia władzy
wykonawczej,
• rządy parlamentarne były określane przez ich przeciwników jako
sejmokracja,
• polityczne rozbicie sejmu utrudniało zachowanie stabilnej większości i
powodowało częste zmiany rządów w okresie od marca 1921 roku do 14
maja 1926 r. było 11 premierów, najdłużej urzędował Władysław Grabski od
grudnia 1923 do listopada 1925 r.,
• w 1922 r. poważny kryzys polityczny wywołało zabójstwo prezydenta
Gabriela Narutowicza i kryzys gospodarczy w roku następnym uwidoczniły
słabości systemu politycznego,
Geneza zamachu majowego:
• J. Piłsudski i jego zwolennicy zaczęli głosić program sanacji, czyli
uzdrowienia, także moralnego, niewłaściwie działającego systemu władzy,
• bezpośrednią przyczyną interwencji Piłsudskiego były liczne kryzysy
gabinetowe lat 1925-26,
• po nieudanych rozmowach Piłsudskiego z prezydentem Wojciechowskim w
dniach 12-15 maja 1926 r. doszło w Warszawie do tzw. zamachu majowego
(przewrót majowy, pucz majowy):
– 12 maja wojska wierne Piłsudskiemu zajęły warszawskie mosty,
prezydent Wojciechowski wezwał żołnierzy do dochowania przysięgi
wojskowej,
– ok. 17 doszło do spotkania prezydenta i marszałka na moście
Poniatowskiego, piłsudczycy żądali ustąpienia gabinetu Witosa, a
prezydent podporządkowania się oddziałów zamachowców,
Geneza zamachu majowego:
– wieczorem doszło do pierwszych starć między oddziałami rządowymi a
sanacyjnymi,
– 14 maja prezydent Wojciechowski podał się do dymisji, a funkcję głowy
Państwa przejął marszałek sejmu Maciej Rataj, do dymisji podał się także
gabinet W. Witosa,
– po rozmowie z Piłsudskim, marszałek powierzył 15 maja 1926 misję
stworzenia rządu Kazimierzowi Bartlowi,
– w wyniku zamachu majowego śmierć ponosiło według oficjalnych
danych 214 żołnierzy i 164 cywilów,
– 31 maja 1926 r. Zgromadzenie Narodowe wybrało J. Piłsudskiego na
prezydenta,
ten
odmówił
przyjęcia
urzędu,
ale
uznał
to
za
usankcjonowanie następstw przewrotu, ostatecznie prezydentem został
Ignacy Mościcki,
Nowela sierpniowa:
• wydarzenia majowe i objęcie funkcji państwowych przez stronników J.
Piłsudskiego umożliwiło wprowadzenie postulowanych zmian idących w
kierunku wzmocnienia władzy wykonawczej,
• zmiany zostały dokonane z inicjatywy rządu ustawą z 2 sierpnia 1926 r.
zmieniającą i uzupełniającą Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej z 17 marca
1921 roku – tzw. nowela sierpniowa:
– zasadnicza tendencja zmierzała do wzmocnienia władzy wykonawczej
(prezydenta i rządu) kosztem uprawnień władzy ustawodawczej,
– dokonano także „racjonalizacji demokracji parlamentarnej”,
– ocena noweli sierpniowej nie jest jednoznaczna, z jednej strony
wzmocniono władzę wykonawczą – co w konsekwencji prowadziło do
wzrostu tendencji autorytarnych, z drugiej strony ograniczono liczne zmiany
gabinetowe i niepewność polityczną,
– szczególną rolę odgrywał J. Piłsudski, który nie pełniąc żadnych
eksponowanych stanowisk politycznych wywierał duży wpływ na politykę.
Nowela sierpniowa:
Prezydent:
•
otrzymał
prawo
rozwiązania
Sejmu
na
wniosek
Rady
Ministrów
umotywowany odrębnym orędziem, jednakże tylko jeden raz z tego samego
powodu, sejm utracił możliwość samorozwiązania,
•
otrzymał prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, jako aktów
samoistnych, w razie nagłej konieczności państwowej, gdy Sejm i Senat były
rozwiązane, rozporządzenia te nie mogły wprowadzać zmian w Konstytucji,
ordynacjach wyborczych, traktatach międzynarodowych ratyfikowanych przez
Sejm, budżecie, stanie liczebnym wojska oraz ustawach dotyczących
samorządu terytorialnego, gospodarki finansowej państwa, parlamentarnej
kontroli nad długiem państwowym i konstytucyjnej odpowiedzialności
ministrów,
•
prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy na podstawie specjalnej
ustawy, w której określano zakres podlegający regulacji przez prezydenta,
Nowela sierpniowa:
• oba rodzaje rozporządzeń z mocą ustawy musiały być podpisane przez
premiera i wszystkich ministrów oraz złożone w Sejmie w ciągu 14 dni po
najbliższym od momentu publikacji w Dzienniku Ustaw posiedzeniu, sejm
mógł je uchylić mocą własnej uchwały (czyli bez udziału senatu),
Rząd:
• mógł ustalać ścisłe terminy uchwalania ustawy budżetowej, w przypadku
gdyby Sejm przekroczył termin jej rozpatrywania, ustawa przechodziła w
kształcie przedstawionym przez radę ministrów i była ogłaszana przez
prezydenta,
• przy uchwalaniu wotum nieufności dla rządu wniosek o wotum nie mógł
być głosowany na tym posiedzeniu, na którym został zgłoszony,