Powiat Brzozowski

Powiat Brzozowski
Socrates Comenius
Lokalizacja
Powiat brzozowski położony jest na Pogórzu Dynowskim (teren między
Wisłokiem, a Sanem na południe od Rzeszowa) . Od strony południowej
Pogórze to łączy się z zapadliskiem kotlin podkarpackich zwanych Dołami
Jasielsko - Sanockimi. Ciągnące się pasma wzgórz poprzedzielane są rzekami i
potokami.
Środowisko
przyrodnicze
Ukształtowanie powierzchni
Im bardziej na południe, wzniesienia stają się coraz bardziej ostre i strome, sięgające
niejednokrotnie 500 i więcej metrów n.p.m. Do najwyższych wzniesień zaliczyć można
Grabówkę (524m n.p.m.), Wroczeń (501m n.p.m.), Kopacz (536m n.p.m.). Region
brzozowski wykazuje skomplikowaną budowę geologiczną, powstałą wskutek dość silnych
ruchów tektonicznych, które miały miejsce w starszym trzeciorzędzie podczas fałdowań
alpejskich. Obszar ten zbudowany jest ze skał, należących do zespołu naprzemianległych
warstw łupków ilastych i marglistych, mułowców, piaskowców oraz zlepieńców. W związku
z budową geologiczną podkreślić należy, że występują tutaj złoża ropy naftowej i gazu
ziemnego oraz nieliczne źródła mineralne o różnych właściwościach leczniczych. Region
brzozowski należy do zlewiska rzeki San (444 km), zamykającej od wschodu jego granice.
Rzeka ta płynie w poprzek wszystkich występujących tam pasm, tworząc kilka przełomów.
Rzeki
Centralnie położone w regionie Brzozowskim pasma wzgórz
oddzielone są płaską doliną Stobnicy ciągnącą się od Lalina przez Grabownicę Starzeńską, Humniska, Brzozów, Starą Wieś,
Blizne, Domaradz, Lutczę - po Strzyżów, gdzie wpada do
Wisłoka. W latach 1959-61 Stobnica została uregulowana,
koryto poszerzone, większość zaś doliny rzecznej
zmeliorowana. Długość rzeki wynosi 41 km. Powierzchnia
dorzecza Stobnicy wynosi 331 km2. Inne ważniejsze rzeki to:
Rosielna - 11 km i Morwawa - 15 km. Od strony zachodniej
granicę omawianego obszaru zamyka rzeka Wisłok, płynąca
przez Haczów w kierunku północno-zachodnim. Stosunkowo
mała odporność podłoża była powodem, iż wymienione rzeki
wyżłobiły doliny, a następnie wypełniły je ilasto-piaszczystymi
osadami. Obniżenia te posiadają naturalne warunki do budowy
szlaków komunikacyjnych. Wzdłuż Stobnicy przez Brzozów
przebiega szosa, łącząca Rzeszów z Sanokiem i Bieszczadami.
Doliną rzeki San biegnie szosa, łącząca Przemyśl - przez Dynów
- z Brzozowem i Sanokiem. Nieopodal Wisłoka ciągnie się
droga z Brzozowa i Haczowa do Krosna.
rzeka San
Flora
W lasach powiatu brzozowskiego w bardzo
dużych ilościach występują : jodła , sosna i
świerk. Innymi występującymi tutaj gatunkami
drzew są: buk, brzoza, grab, dąb, jawor,
modrzew, topola, olcha. Brzegi rzek w
znacznej mierze są porośnięte wierzbami.
Poszycie leśne stanowią: maliny, borówki,
czernice, poziomki. Na terenie całego
podgórzańskiego kompleksu leśnego, w
okresie letnim, w małych ilościach występują
grzyby.
Fauna
W lasach żyją dość liczne gatunki ptaków: gile,
sowy, sójki, drozdy, zięby, jastrzębie, wrony,
dzięcioły, przepiórki, bażanty. Natomiast na
terenach zamieszkałych możemy spotkać: słowiki,
jaskółki, wróble, szpaki, szczygły, sikorki, sroki,
gawrony oraz kawki. Świat zwierzęcy ssaków
zamieszkujących lasy, pola Brzozowa i okolic
reprezentują: sarny ,jelenie, dziki, lisy, zające,
borsuki, kuny, gronostaje, wiewiórki, łaski, myszy
polne, popielice. Na terenach podmokłych w
dolinach rzek żyją żaby, a na skalistych zboczach
występują zaskrońce i stosunkowo rzadko
spotykane żmije. W rzekach spotkać można: jelce,
leszcze, okonie, płotki, szczupaki, ukleje,
wierzbówki, węgorze i raki. Osobliwością regionu
brzozowskiego są dwa rezerwaty cisów,
występujące w okolicach Malinówki i Jabłonicy
Polskiej.
Ochrona przyrody
Czarnorzecko- Strzyżowski Park Krajobrazowy
utworzono w celu zachowania odmiennych walorów krajobrazowych, jakie stanowią
najpiękniejsze fragmenty Pogórza Strzyżowskiego i Pogórza Dynowskiego. Zajmuje
tereny przygraniczne województwa podkarpackiego. Południowy zasięg części
województwa ogranicza pętla Domaradz- Wola Komborska- Odrzykoń- Bratkówka Wojaszówka. Obejmuje ona cenne ekosysytemy i malowniczy ciąg wychodni skalnych (z
rezerwatem "Prządki") . Stopień zagrożenia środowiska przyrodniczego jest tu
stosunkowo niski. Do cennych zabytków kultury materialnej należą: cmentarzysko
kulturowe , grodzisko, ruiny zamku , zespoły podworskie i obiekty sakralne. Otulinę parku
na terenie województwa stanowi:
Czarnorzecki Obszar Chronionego Krajobrazu.
Jego zasięg wyznacza granica - linia między Przybyłówką a Domaradzem, zaś z
pozostałych stron- elipsa łącząca miejscowości (głównie drogami): PrzybyłówkaTuraszówka- Odrzykoń- Korczyna- Kombornia- Haczów- Jasionów- Wola OrzechowskaJasienica- Domaradz. W tym obrębie chronione są fragmenty roślinności Pogórza
Dynowskiego i południowego skraju Pogórza Strzyżowskiego. Dobrze zachowane lasy
zajmują wyższe partie terenu. Ochronie rezerwatowej podlega dwa stanowiska cisa
pospolitego ("Kretówki" i "Cisy w Malinówce"). Wartości krajobrazowe i przyrodnicze
Obszaru Czarnorzeckiego uzupełniają liczne zabytki kultury materialnej, a zwłaszcza:
osady kultury łużyckiej z początków epoki żelaza na stoku "Prządek", resztki
średniowiecznego zamku "Kamieniec", obiekty skalne (Haczów, Łączki Jagiellońskie) i
podworskie (Bratkówka, Haczów, Zmiennica, Łęki Strzyżowskie).
„Cisy w Malinówce” - to rezerwat przyrody ustanowiony w 1958 roku w
paśmie górskim, oddzielającym dolinę rzeki Wisłok od doliny Stobnicy.
Na powierzchni ok. 4 hektarów we wsi Malinówka rośnie 1 065 cisów.
Cisy z Malinówki obficie kwitną i owocują. Na obszarze jest kilka
okazałych dębów. Jest to jedno z największych skupisk cisa w Polsce.
Drugi rezerwat to "Kretówki" , położony wśród lasów na północ od
miejscowości Jabłonica Polska. Został utworzony w 1959 roku. Na
obszarze lasu mieszanego o powierzchni 96 hektarów występuje ok.
400 sztuk cisów. Niektóre z nich liczą do 16 metrów wysokości i do
250 lat. W formach pojedynczych występują pomniki przyrody np.
pojedyncze drzewa. Do nich należy zaliczyć dęby jesiony, lipy. Z
chronioych roślin można spotkać tu wawrzynka wilcze łyko, bluszcz
pospolity, widłaka jabłocowatego. Osobliwością jest występowanie
sałatnicy leśnej, gatunku chronionego dla flory wschodniokarpackiej.
Historia
Brzozów swymi korzeniami sięga XIV wieku. 2 grudnia 1359 roku król Kazimierz Wielki
nadał dokument lokacyjny wsi na terenie lasu Brzozowe nad Stobnicą, Stefanowi - synowi
Wojosta z Sobniowa. W 1384 roku Brzozów wraz pobliskim Domaradzem oddany został we
władanie biskupów przemyskich. Wtedy to nastąpił rozkwit gospodarczy i kulturalny grodu znad
Stobnicy. Już po tym wydarzeniu, biskupstwo wybudowało nieopodal miasto o tej samej nazwie.
Z biegiem czasu nazwę "pierwszego Brzozowa" zmieniono na Starą Wieś.
Budowa nowego miasta była spowodowana corocznymi wylewami rzeki oraz potrzebą
obronnego położenia na wzgórzu. Kiedy biskupi przejęli miasto, Brzozów otrzymał swój własny
herb, na którym widniała głowa Jana Chrzciciela na misie, która spoczywała na koronie brzozy.
Na pieczęci widniały również napisy: miłość, cierpliwość, ludzkość. Jedne z pierwszych zapisków
o Brzozowie wspominają o Suburbium Brzozowa. Jednym z jego przedmieści była Porkówka
(obecnie Borkówka).
Wysokość podatków płaconych przez mieszkańców znajdowała się na trzecim miejscu na
ziemi sanockiej. W tych czasach w grodzie żyło 46 rzemieślników. W latach 1514 - 1528 powstał
szpital ufundowany przez radnych brzozowskich. Obok szpitala istniał kościółek szpitalny pod
wezwaniem św. Zofii. W 1594 roku pożar strawił świątynię, lecz już w 1597 roku na miejscu
zgliszczy odbudowano kościółek. Jednakże los nie był przychylny dla budynku. W roku 1657
najazd księcia siedmiogrodzkiego - Jana II Rakoczego zrównał z ziemią tę budowlę.
Odbudowany kościół był od tej pory pod wezwaniem św. Zofii i św. Barbary. Nie ma żadnych
wzmianek o losach szkoły brzozowskiej jednak miejscowa ludność znana była z dość wysokiego
poziomu oświaty. Prawdopodobnie szkoła istniała przy miejscowej parafii. O jej zasługach może
świadczyć 26 studentów z Brzozowa, zapisanych na Uniwersytecie Jagiellońskim. Znany był
Walenty z Brzozowa, który pisał poezję i komponował muzykę w XVI wieku.
W pierwszej połowie XVI wieku za sprawą biskupa Jana Karnkowskiego powstała w
Brzozowie pierwsza organizacja rzemieślnicza.
Na przełomie XVI i XVII w. miasto doznało szeregu katastrof i niepowodzeń (zarazy, pożary,
wojny i najazdy Tatarów).Z najazdami Tatarów związane jest wiele legend np. legenda o
Czerwonej Górze czy legenda o cudownym ocaleniu obrazu Matki Boskiej Ognistej. Brzozów po
tych klęskach odrodził się na nowo ze względu na liczne kontakty handlowe z innymi miastami
takimi jak Sanok, Krosno, Lwów a nawet Kraków i Gdańsk. Około 1770 roku na łąkach pomiędzy
Starą Wsią, a Brzozowem stoczono bitwę Konfederatów Barskich i oddziałów rosyjskich. Wraz z
pierwszym rozbiorem Polski w roku 1772 Brzozów znalazł się pod panowaniem Austro - Węgier,
na terenie Galicji, a jego znaczenie stopniowo się zmniejszało.
Po I Wojnie Światowej w lesie brzozowskim odkryto źródła wody jodobromowej. To
odkrycie stało się zalążkiem Brzozowa Zdroju, który przeistoczył się w regionalny ośrodek
leczniczy i wypoczynkowy. W okresie międzywojennym Brzozów rozbudowywał się tylko
nieznacznie. Ponadto miasto nie posiadało połączenia kolejowego z innymi miastami.
W 1939 roku nastąpił atak wojsk niemieckich, co doprowadziło do okupacji Brzozowa przez
nazistów. W mieście utworzono posterunek niemieckiej żandarmerii i więzienie które
początkowo mieściło się w budynku byłego starostwa, a następnie w zabudowaniach
plebańskich. Jednym z bardziej znanych wydarzeń wojennych było utworzenie getta, w którym
mieszkali Żydzi z Brzozowa i okolic. 10 sierpnia 1942 roku oddział niemiecki przeprowadził
selekcję mieszkańców getta. Efektem tego było wywiezienie mężczyzn do obozu pracy w
Krakowie i obozu zagłady w Bełżcu oraz rozstrzelanie kobiet i dzieci w pobliskim lesie. Dzisiaj na
tym miejscu stoi pomnik poświęcony eksterminacji Żydów w Brzozowie.
Po wojnie mieszkańcy Brzozowa zasłużyli się uczciwą pracą, która przyniosła znaczne efekty
gospodarcze i kulturalne.
Herb
Brzozowa
Zabytki Brzozowa
Najcenniejszym zabytkiem
Brzozowa jest kościół
parafialny pw.
Przemienienia Pańskiego.
Zbudowany został w latach
1676-86. Konsekrowany w
1688 r. Wieże wzniesiono
w 1718-24. Świątynia jest
barokowa, murowana z
cegły i kamienia,
potynkowana.
Trójnawowa, z
dwuwieżową fasadą oraz
parą późnobarokowych
kaplic po obu stronach.
Zabytki Powiatu Brzozowskiego
Kościół grabownicki jest okazałą
budowlą murowaną, wykonaną w
stylu neogotyckim. Zbudowany
został w latach 1913-1926.
Wiemy, że w drugiej
połowie XVII wieku w
Starej Wsi znajdował się
drewniany kościół
posiadający trzy ołtarze.
Zapewne zostały one
przeniesione do
wzniesionego w jego
miejsce w 1698 r. nowego
pw. NMP.
Najcenniejszym zabytkiem w
Humniskach jest XV-wieczny
drewniany na podmurowaniu
kamiennym gotycki kościół pw.
św. Stanisława Biskupa, który
otaczają wspaniałe drzewa.
Świątynia została rozbudowana
w latach 1887 - 1889
We wsi znajdował się dwór, będący
własnością Zarembów i Czerwińskich.
Do naszych czasów zachowały się
resztki dworskiego parku z I połowy
XIX wieku, o charakterze
krajobrazowym ze stawem i alejami.
Z zabytków godny uwagi
jest położony widokowo
nad Sanem zespół
pałacowy w stylu
późnoklasycystycznym,
obejmujący oficynę,
kaplicę oraz pałac z 1843
r., wzniesiony z inicjatywy
Ludwika Skrzyńskiego,
najprawdopodobniej według
projektu Aleksandra
Fredry.
Najcenniejszym zabytkiem Bliznego
jest drewniany kościół pw. Wszystkich
Świętych, wzniesiony w połowie XV
wieku. Zbudowany w stylu
późnogotyckim, w wieku XVII był
okolony ziemnymi wałami obronnymi.
Na górującym nad wsią
wzgórzu Dębnik, otoczona
starodrzewem, stoi drewniana
cerkiew greckokatolicka pw.
Wniebowstąpienia Pańskiego,
najstarsza w Polsce. Według
tradycji wzniesiona w latach
1510 -17, przekształcona w
drugiej połowie XVII i w XIX
wieku.
Około połowy XIX wieku
wzniesiony został
klasycystyczny dwór, murowany
z cegły, wzniesiony na rzucie
prostokąta. W dawnej sieni
zachowana jest półkolista wnęka
ścienna, najprawdopodobniej
mieszcząca niegdyś kominek.
Haczów. Wieś ta słynie z uwagi
na cenne zabytki historyczne.
Stary modrzewiowy gotycki
kościół w Haczowie jest
najstarszym tego rodzaju
zabytkiem w Polsce. Jest on
również na liście UNESCO.
Bardzo interesującym zabytkiem
we Wzdowie jest wzniesiony ok.
1794 r. pałac. W latach
osiemdziesiątych ubiegłego
stulecia gruntownie rozbudowany i
przekształcony według projektu
ówczesnego właściciela Adama
Ostaszewskiego.
Wśród parku krajobrazowego,
obfitującego we wspaniałe
okazy drzew ( m.in. stare
dęby), opadającego tarasami
ku północy, jest zabytkowy
dwór. W XIX wieku był on
własnością Słoneckich,
Jaruntowskich i Kraińskich.
Wzniesiony pod koniec XVIII
stulecia, został przebudowany
po 1914 r.
Bibliografia
www.powiat-brzozow.com/news.php
pl.wikipedia.org/wiki/Powiat_brzozowski
www.epodkarpacie.com/index.php?page=guide&main_guide_id=60&usection_id=328
powiat.zarski.sisco.info/?podzial=1&w=podkarpackie&p=brzozowski&r=P