Systemy Zarządzania Środowiskowego

Systemy Zarządzania
Środowiskowego
dr hab. inż. Janusz Mikuła
Filozofia zarządzania środowiskowego została
sformułowana w połowie lat 80-tych w
„Kodeksie postępowania w zakresie
zarządzania środowiskowego” Niemieckiego
Stowarzyszenia na rzecz Zarządzania
Środowiskiem oraz rozwinięta na początku
lat 90-tych w „Karcie biznesu na rzecz
zrównoważonego rozwoju” opracowanej
przez Radę Biznesu na rzecz
Zrównoważonego Rozwoju Międzynarodowej
Izby Handlowej
Zarządzanie środowiskowe to te aspekty ogólnej
funkcji zarządzania, które dotyczą opracowania,
wdrożenia
i
realizacji
polityki
i
celów
środowiskowych
jakiejkolwiek
jednostki
organizacyjnej.
Cechą charakterystyczną zarządzania środowiskowego
jest jego zintegrowanie z ogólnym systemem
zarządzania przedsiębiorstwem.
System zarządzani środowiskowego to struktura
organizacyjna,
odpowiedzialność,
praktyka
postępowania, procedury, procesy i zasoby dla
wdrożenia i realizacji zarządzania środowiskowego.
System zarządzania środowiskowego obejmuje
strukturę organizacyjną, zasady odpowiedzialności,
praktykę postępowania, procedury i zasady
konieczne do określenia i wdrożenia określonej
polityki ekologicznej przedsiębiorstwa.
Celem systemu zarządzania środowiskowego jest
spełnienie wymagań lub oczekiwań strony trzeciej,
które nie wynikają z faktu zawieranych
kontraktów, lecz z obowiązujących przepisów
państwowych i lokalnych, oczekiwań wspólnot
regionalnych czy opinii publicznej, a nawet
sąsiadujących krajów.
Wdrożenie zarządzania środowiskowego na ogół
następuje przy wykorzystaniu następujących zasad:
 - traktowanie zarządzania środowiskowego jako
jednego z priorytetów działalności firmy,
 - nawiązywanie i utrzymywanie stałego kontaktu
z przedstawicielami stron zainteresowanych
ochroną i polepszeniem stanu środowiska,
 - ustalenie wymogów i regulacji prawnych w
zakresie środowiskowych aspektów
działalności przedsiębiorstwa,





wzbudzenie i rozwinięcie zainteresowania
pracowników problemami ochrony środowiska
poprzez wyraźny podział obowiązków i zakresu
odpowiedzialności, szkolenia, samokształcenia itp.,
planowanie środowiskowe obejmujące cały cykl
życia produktu,
opracowanie procedury dążenia do wyznaczonych
poziomów działania,
zapewnienie koniecznych środków na cele
organizacyjne, szkoleniowe, a także inwestycyjne,
przeprowadzenie oceny działań w zakresie ochrony
środowiska.
 Procedury zarządzania środowiskowego jako
pierwszy opracował Brytyjski Instytut
Standaryzacji - norma BS 7750 Zarządzanie
środowiskowe, opublikowana 1992 roku.
Rozwiązania zastosowane w tej normie w
znacznym
stopniu
zostały
powielone
Schemacie
Audytu
i
Zarządzania
Środowiskowego Unii Europejskiej - EMAS.
Na tej podstawie tworzono również system
norm
międzynarodowych
ISO
14000
Zarządzanie Środowiskowe
29 czerwca 1993 roku Komisja Europejska wydała
rozporządzenie Nr 1836/93 dotyczące
dobrowolnego układu przedsiębiorstw
przemysłowych we Wspólnym Schemacie
Przeglądu Zarządzania Środowiskiem (Ecomenagement and Audit Scheme - EMAS).
10 lipca 1993 roku opublikowano ją jako
zarządzenie w Official Journal of European
Communities pod nazwą „Zarządzenie Komisji
Wspólnot Europejskich w sprawie dopuszczenia do
dobrowolnego udziału przedsiębiorstw sektora
przemysłowego Wspólnoty w systemie ekozarządzania i eko-auditu’.
EMAS wszedł w życie w kwietniu 1995 roku
i jako zarządzenie został automatycznie
wprowadzony we wszystkich krajach
członkowskich Unii Europejskiej. Kraje
członkowskie Unii Europejskiej miały
obowiązek
przygotowania
systemu
akredytacji
weryfikatorów
systemu
zarządzania środowiskowego zgodnie z
EMAS
oraz
systemu
rejestracji
przedsiębiorstw w rejestrze EMAS.
Podstawowym celem EMAS jest stworzenie
systemu zarządzania ekologicznego w
przedsiębiorstwie opartego na procesie
ciągłych usprawnień zarówno w odniesieniu
do procesów produkcyjnych jak i technik
zarządzania. Cel ten można osiągnąć
poprzez opracowanie i wdrożenie w
przedsiębiorstwie polityk, programów
środowiskowych, systematyczną,
obiektywną i okresową ocenę
funkcjonowania przedsiębiorstwa.
Proces wdrażania EMAS składa się z 7 etapów:
1. Opracowanie polityki ekologicznej.
2. Przeprowadzenie wstępnego przeglądu
przedsiębiorstwa.
3. Opracowanie programu środowiskowego.
4. Wdrożenie systemu ekologicznego zarządzania.
5. Przeprowadzenie przeglądu ekologicznego.
6. Opracowanie deklaracji środowiskowej.
7. Zatwierdzenia i uprawomocnienia.
Polityka ekologiczna przedsiębiorstwa jest
głównym instrumentem ukazującym priorytetowe
działania środowiskowe
Polityka ekologiczna powinna:
• stanowić podstawę do określenia celów
środowiskowych, zadań, programu i
systemu zarządzania,
• nawiązywać do wszystkich zagadnień
środowiskowych
• angażować przedsiębiorstwo w praktykę
dobrego zarządzania,
•
•
•
•
•
•
deklarować konieczność spełnienia
wszystkich wymagań prawnych z zakresu
ochrony środowiska,
deklarować wdrożenie ciągłych
usprawnień w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa
w odniesieniu do wymagań środowiskowych
być zatwierdzona na najwyższym szczeblu
systemu zarządzania,
mieć formę pisemną,
być dostępna dla całej załogi i lokalnego
społeczeństwa,
być okresowo weryfikowana.
Celem wstępnego przeglądu przedsiębiorstwa jest:
•





określenie miejsca występowania negatywnych
oddziaływań na środowisko,
określenie które z tych oddziaływań powinny być
zlikwidowane,
określenie zakresu niezbędnych usprawnień,
określenie w jakim zakresie zakład dostosowuje
się do obowiązujących regulacji prawnych,
określenie zakresu efektywnego i rzeczywistego
zużycia surowców i materiałów oraz wielkości
wydalanych zanieczyszczeń stałych, ciekłych i
gazowych itp.,
określenie zmian w polityce środowiskowej
przedsiębiorstwa.
Wyniki wstępnego przeglądu przedsiębiorstwa
powinny być dokumentowane w formie raportów
dotyczących systemu zarządzania, inwentaryzacji
surowców, inwentaryzacji odpadów, oceny zużycia
energii lub w formie rejestrów wszystkich regulacji
prawnych z zakresu ochrony środowiska
obowiązujących zakład itp.
Na podstawie zgromadzonych dokumentów,
przyjęta polityka środowiskowa przedsiębiorstwa
powinna zostać zmieniona lub uzupełniona.
Program środowiskowy zapewnia realizację
celów i zadań związanych z polityką i
zdefiniowanych podczas wstępnego
przeglądu przedsiębiorstwa. Celem
programu jest zagwarantowanie, że
wszystkie cele i zadania założone w polityce
przedsiębiorstwa zostaną osiągnięte.
Założone cele muszą zostać ujęte w
harmonogramie.
Program środowiskowy powinien:

wyznaczać odpowiedzialność za określone cele w
każdej jednostce funkcjonalnej i na każdym szczeblu
zarządzania przedsiębiorstwem,

określać środki za pomocą których cele mają być
osiągnięte.
W odniesieniu do działań związanych z rozwojem
przedsiębiorstwa, rozwojem nowych lub modyfikowaniem
istniejących produktów, usług i procesów, powinny zostać
opracowane oddzielne programy określające:

cele ekologiczne jakie mają być osiągnięte,
 mechanizmy ich osiągnięcia,

procedury postępowania ze zmianami,

mechanizmy naprawcze.
Zgodnie z wymaganiami EMAS system zarządzania w
przedsiębiorstwie powinien:








określać zakres odpowiedzialności za środowisko wśród
wszystkich pracowników na wszystkich poziomach,
oceniać oddziaływanie na środowisko wszystkich działań,
procesów i produktów,
oceniać i monitorować wszystkie obecnie podejmowane
działania,
zapobiegać, eliminować i redukować emisję zanieczyszczeń do
środowiska,
podejmować działania w celu ochrony przed wypadkami,
przeciekami, emisjami itp.,
wdrażać i aktualizować obowiązujące procedury (we współpracy
z samorządami lokalnymi),
kontrolować spełnienie wymogów środowiskowych,
dostarczać kompletnej informacji do publicznej wiadomości na
temat działań środowiskowych przedsiębiorstwa.
System zarządzania przedsiębiorstwem musi być
dostatecznie silny by podążać za polityką środowiskową,
założonymi celami i programem. Wdrażając system
ekologicznego
zarządzania,
należy
przeanalizować
istniejący system zarządzania przedsiębiorstwem, w
szczególności strukturę organizacyjną i odpowiedzialność
na różnych poziomach zarządzania i pracy.
Wszelkie podejmowane działania w ramach systemu
powinny być udokumentowane w formie pisemnej:
procedury kontrolne, indywidualna odpowiedzialność
pracowników, instrukcje pracy, zatwierdzenia zmian
dotyczących procesu produkcyjnego, regulacje prawne.
Dokumentacja musi zawierać diagram struktury
organizacyjnej ukazujący kto jest odpowiedzialny i za jakie
części programu.
System zarządzania ekologicznego musi zawierać
zakres działań o charakterze szkoleniowym.
Szkolenia mają na celu uświadomienie
pracowników przedsiębiorstwa, przedstawienie ich
obowiązków w zakresie ochrony środowiska i
skutków ich nie wypełniania. W trakcie szkoleń
pracownicy powinni zostać zapoznani z podjętymi
działaniami, które zapewniają realizację polityki
środowiskowej przedsiębiorstwa. Podstawowym
efektem szkolenia powinno być lepsze
zintegrowanie zarządzania ekologicznego z
praktyką pracy przedsiębiorstwa
3.5. Przegląd ekologiczny przedsiębiorstwa
Przegląd ekologiczny przedsiębiorstwa to:
systematyczna, udokumentowana, okresowa i celowa ocena osiągnięć
organizacji, systemu zarządzania i procesów stworzonych w celu
ochrony środowiska.
Celem przeglądu jest: pomoc w zarządzaniu w celu kontroli
wszystkich działań praktycznych, które mogą powodować skutki
środowiskowe i pomoc w ich ocenie, czyli w określeniu w jakim
zakresie przedsiębiorstwo dostosowało się do swojej własnej
polityki środowiskowej. Celem audytu jest również ocena systemu
zarządzania i określenie zgodności z polityką środowiskową i
programem środowiskowym przedsiębiorstwa, który musi być
zgodny z istniejącymi wymaganiami środowiskowymi.
Kierownictwo przedsiębiorstwa określa częstość
przeprowadzania przeglądów. Przeglądy muszą być
przeprowadzane w odstępach czasu nie dłuższych niż
trzy lata. Kierownictwo przedsiębiorstwa powinno
także określić procedury audytu.
Procedura przeprowadzenia przeglądu ekologicznego
składa się z trzech etapów:
1. Przygotowanie.
2. Przeprowadzenie przeglądu.
3. Działania po przeprowadzeniu przeglądu.
Etap przygotowania obejmuje zapoznanie się z rodzajem
prowadzonej działalności w przedsiębiorstwie, z
istniejącym systemem zarządzania ochroną środowiska
oraz z wynikami poprzednich przeglądów ekologicznych.
Na etapie przeprowadzania przeglądu należy zgromadzić
wszystkie dodatkowe dokumenty dotyczące procedur
kontrolnych z zakresu ochrony środowiska i przejrzeć je
pod
kątem
efektywności.
Po
przeanalizowaniu
dokumentacji należy zweryfikować uzyskane dane z
istniejącą rzeczywistością w przedsiębiorstwie. Podstawą
tego typu działań są wywiady z pracownikami
przedsiębiorstwa, mające na celu zapoznanie się ze
wszystkimi procesami produkcyjnymi, systemami i
narzędziami, które były zastosowane w celu poprawy
warunków środowiskowych.
Po przeprowadzeniu przeglądu przygotowywany jest
pisemny raport dla przedsiębiorstwa.
Podstawowymi celami raportu z przeglądu są:
 udokumentowanie efektów przeglądu,
 dostarczenie informacji o stanie realizacji polityki
ekologicznej przedsiębiorstwa,
 dostarczenie informacji dotyczącej efektywności i
wiarygodności urządzeń do monitorowania
oddziaływań zakładu na środowisko,
 wykazanie potrzeb działań naprawczych.
Proces
przeglądu
ekologicznego
kończy
się
przygotowaniem i wdrożeniem odpowiednich działań
naprawczych.
Przegląd ekologiczny przedsiębiorstwa może być
przeprowadzany przez osoby zatrudnione w
przedsiębiorstwie lub osoby z zewnątrz, podstawowym
jednak wymaganiem jest to, że muszą to być osoby
kompetentne, bezstronne i wystarczająco niezależne.
Zespół przeprowadzający audyt powinien się składać z
kilku osób, których specjalności odpowiadają
wszystkim obszarom merytorycznym przeglądu.
3.6. Deklaracja środowiskowa
Jedną z najważniejszych cech systemu EMAS jest
wymóg publikowania deklaracji środowiskowej, która
powinna być zatwierdzona przez akredytowanych i
niezależnych weryfikatorów. Oświadczenie musi zostać
opublikowane przed pierwszą rejestracją EMAS i
potem na koniec każdego pełnego przeglądu. W
niektórych przypadkach, w zależności od charakteru
przedsiębiorstwa i odpowiedzialności środowiskowej,
weryfikatorzy mogą nakazać wykonanie pełnego
oświadczenia co roku.
Oświadczenie środowiskowe powinno zawierać:







charakterystykę działań, które są podejmowane w
przedsiębiorstwie,
dane o emisji zanieczyszczeń, ilości gromadzonych
odpadów,
dane o zużyciu surowców, energii i wody,
informacje o wszystkich innych znaczących oddziaływaniach na
środowisko,
znaczące zmiany w polityce, programie czy samym
przedsiębiorstwie od czasu opracowania ostatniego oświadczenia,
przewidywany termin opracowania następnego oświadczenia,
dane akredytowanych weryfikatorów, którzy zatwierdzili
oświadczenie.
3.7. Weryfikacji i ocena systemu EMAS






Ostatnim krokiem procesu wdrażania EMAS jest ocena oświadczenia
środowiskowego przez zewnętrznych akredytowanych weryfikatorów.
Weryfikatorzy muszą być osobami akredytowanymi przez EMAS i
kompetentnymi do oceny osiągnięć danego przedsiębiorstwa.
Ocenę systemu EMAS przeprowadza się zgodnie z następującymi
wymaganiami:
oceny może dokonywać akredytowany weryfikator,
polityka przedsiębiorstwa musi odpowiadać wymaganiom
EMAS,
program i system zarządzania musi odpowiadać wymaganiom
EMAS,
procedury przeglądu muszą być ocenione z punktu technicznego,
techniczne wady muszą zostać zlikwidowane,
zmiany i uzupełnienia w oświadczeniu muszą zostać zatwierdzone
przez weryfikatorów.
W procesie zatwierdzania systemu EMAS weryfikatorzy
będą sprawdzać i oceniać:

czy polityka zakładu, organizacja systemu,
program środowiskowy, stosowane procedury i
system audytingu działają efektywnie,

czy wszystkie wykorzystane procedury oraz
metody przeglądu ekologicznego są poprawne z
technicznego punktu widzenia,

czy wszystkie informacje, które zostały
dostarczone są kompletne, czy zostały
zidentyfikowane wszystkie obszary o znaczącym
oddziaływaniu przedsiębiorstwa na środowisko.
Przygotowując raport końcowy weryfikatorzy
zwracają uwagę na wszystkie wypadki
niezgodności
i
techniczne
defekty
w
procedurach przedsiębiorstwa, oraz określają
niezbędne uzupełnienia w oświadczeniu.
Jeżeli weryfikatorzy podpisali się pod
oświadczeniem
środowiskowym,
to
przedsiębiorstwo jest gotowe do zgłoszenia
swojej rejestracji w EMAS.
Seria norm ISO 14000







W 1991 roku powstała w Międzynarodowej
Organizacji ds. Standaryzacji (ISO) Strategiczna
Grupa ds. Środowiska (SAGE). W 1992 roku powołano
Komitet Techniczny 207 (TC 207) odpowiedzialny za
opracowanie norm w następujących dziedzinach:
systemy zarządzania środowiskowego,
audity środowiskowe
ocena wyników działań na rzecz środowiska,
znakowanie (eko-etykietowanie) wyrobów,
analiza cyklu życia,
aspekty ekologiczne w normalizacji produktów,
słownictwo i definicje.






Komitet składa się z sześciu podkomitetów oraz grupy roboczej. Każdy z
podkomitetów pracuje nad zagadnieniami dotyczącymi wymienionych
powyżej dziedzin. I tak:
Podkomitet 1 - opracował normy ISO 14001 i ISO 14004 dotyczące
systemu zarządzania środowiskowego,
Podkomitet 2 - opracował normy ISO 14010 i ISO 14011 dotyczące
auditów
środowiskowych
i
auditów
sytemu
zarządzania
środowiskowego,
Podkomitet 3 - pracuje nad normami ISO 14024, ISO 14021-23, ISO
14020 dotyczącymi eko-etykiet i kryteriów ich przyznawania,
Podkomitet 4 - pracuje nad normami ISO 14031 dotyczącymi oceny
efektywności działań na środowisko,
Podkomitet 5 - pracuje nad normami ISO 14040, ISO 14041, ISO 14042,
ISO 14043 dotyczącymi analizy cyklu życia produktu,
Podkomitet 6 - ma za zadanie ujednolicenie słownictwa i terminologii we
wszystkich planowanych normach - ISO 14050.
Grupa Robocza opracowała ISO Guid 64 - dokument zawierający
wskazówki dla osób opracowujących normy techniczne.
Wszystkie opracowane i planowane normy, za
wyjątkiem ISO 14001, mają charakter
poradników i mają ułatwić przedsiębiorstwom
optymalizację działań na rzecz ochrony
środowiska.
Tylko norma ISO 14001 stanowi podstawę do
wydania certyfikatu zgodności.
Pozostałe normy stanowią zestaw wskazówek,
wytycznych i narzędzi dla przedsiębiorstw do
ich wewnętrznego użytku
Ideą wiodącą normy ISO 14001 jest ciągłe doskonalenie. Jest to
proces ciągłego poprawiania SZŚ, którego celem jest doskonalenie
ogólnej działalności środowiskowej, niekoniecznie we wszystkich
obszarach działania jednocześnie, wynikający z ciągłych wysiłków
zmierzających do poprawy w zgodzie z polityką środowiskową
organizacji. Dla realizacji tej idei norma przewiduje model „spirali
ciągłego doskonalenia”.





Norma ISO 14001 jest normą [5]:
ogólnego znaczenia - może być stosowana przez każdą organizację,
pro-aktywna - zmierza do zapobiegania szkodliwym oddziaływaniom
na środowisko poprzez przewidywanie ryzyka szkodliwości
środowiskowej,
rozwojowa - jej celem jest ciągłe doskonalenie efektów działalności
prośrodowiskowej,
dobrowolna - lecz jej przepisy stają się obowiązujące, gdy norma
zostanie przyjęta,
oparta na systemach wspieranych przez udokumentowane procedury.