STAROŻYTNA GRECJA GRECJA ARCHAICZNA Grecja starożytna

STAROŻYTNA GRECJA
GRECJA ARCHAICZNA
Grecja starożytna obejmowała obszar Półwyspu Bałkańskiego, wyspy na Morzu Egejskim oraz zachodnie wybrzeża
półwyspu Azja Mniejsza. Ponadto w zasięgu Greków znajdowały się skolonizowane przez nich fragmenty
wybrzeża Morza Śródziemnego i Czarnego. Obecnie przyjmuje się, że plemiona te zasiedliły Grecję pod koniec III
lub na początku II tysiąclecia p.n.e. Sporna pozostaje kolejność przybywania poszczególnych fal osadnictwa
greckiego. Za twórców pierwszej cywilizacji w Grecji uważani są Achajowie. W końcu XVI w. p.n.e. na obszarze
Grecji kontynentalnej rozkwitła wysoka kultura zwana mykeńską, której nazwa pochodzi od jej ośrodka - pałacu i
warowni w Mykenach w Argolidzie. Wewnętrzna siła i niezależność kultury mykeńskiej objawia się przede
wszystkim w imponujących budowlach. Mykeńczycy, w przeciwieństwie do mieszkańców Krety - Minojczyków,
fortyfikowali swoje siedziby, otaczając je masywnymi murami. W XV w. p.n.e. Mykeńczycy opanowali Kretę.
Pozostałości po kulturze mykeńskiej odnaleziono także w Attyce, Beocji i Tesalii. Około 1200 r. p.n.e. na tereny
basenu Morza Śródziemnego przywędrował grecki lud Dorów, zajmując Peloponez i Kretę. Kultura minojska i
mykeńska wówczas zniknęły. Rozpoczyna się okres zwany wiekami ciemnymi Grecji. Od VIII w. p.n.e. w Grecji
powstają liczne miasta-państwa, czyli polis. Ubóstwo zamieszkiwanej krainy zmusiło Greków do wędrówki, zwanej
wielką kolonizacją. W schyłkowym okresie tego etapu dziejów Grecji powstały poematy Homera "Iliada" i "Odyseja",
stąd też okres ów jest nazywany "homerowym" lub "heroicznym". Od VIII wieku p.n.e. historię Grecji dzieli się na trzy
okresy: VIII w.-480 r. p.n.e. - okres archaiczny, 480-323 r. p.n.e. - okres klasyczny i 323-II wiek p.n.e. - okres
hellenistyczny.
ATENY
Miastem-państwem o największym znaczeniu w dziejach Grecji były Ateny. Leżały one w Attyce. Ziemia, choć
niezbyt żyzna, bogata była w glinkę ceramiczną, ołów, srebro i marmur. Przed okresem wielkiej kolonizacji ustrój
Aten nie różnił się od innych polis. Jednak ogromna przewaga ekonomiczna i polityczna arystokracji
rodowej (eupatrydów) nad resztą społeczeństwa (demosu, czyli ludu) wywoływała ciągłe niepokoje i
niezadowolenie. Aby temu zapobiec dokonano pierwszej kodyfikacji prawa w 621 r. p.n.e. (prawa Drakona). To
pierwsze ustępstwo eupatrydów nie rozładowało napięć społecznych w Atenach. Reformę ustroju politycznego
przeprowadził Solon, wybrany archontem w 594 r. p.n.e. W 508 r. p.n.e. Kleistenes wprowadził nową organizację
społeczną i administracyjną. Władza należała do ludu, który działał bądź bezpośrednio na zgromadzeniu ludowym,
bądź pośrednio w radzie lub w sądzie. Została powołana Rada Pięciuset - po 50 przedstawicieli z każdego z 10
okręgów. Jej członków wybierano co roku losowo, podobnie jak sędziów. Władza wykonawcza powoli przechodziła
w ręce dziesięciu wodzów - strategów. Kleistenesowi przypisuje się też wprowadzenie ostracyzmu. W Atenach
nawet najbardziej wpływowy polityk był wybierany tylko na rok i za swoją działalność był surowo osądzany przez
cały lud. W ten sposób rozwijał się ustrój noszący nazwę demokracja - czyli rządy ludu. W 443 r. p.n.e. funkcję
stratega w Atenach objął Perykles i pełnił ją nieprzerwanie przez 15 lat (tzw. epoka Peryklesa). Powstały wtedy
wielkie dzieła architektoniczne - Partenon, Propyleje. Po przegranej wojnie z największym wrogiem, jakim była
Sparta (wojna peloponeska 431-404 r. p.n.e.), Ateny straciły na znaczeniu politycznym, pozostały jednak nadal
najważniejszym centrum życia umysłowego Grecji.
SPARTA
Sparta była wyjątkową polis wśród miast greckich. Różniła się ustrojem, kulturą i stylem życia mieszkańców.
Powstała w wyniku najazdu Dorów w XII w. p.n.e. Ciągłe zagrożenie ze strony sąsiadów i podbitej ludności helotów, sprawiły, że Sparta stała się organizacją wojskowo-polityczną. Pełnoprawnymi obywatelami byli
tylko spartiaci, żyjący w obozach wojskowych i nie zajmujący się żadną pracą. Teoretycznie cała ziemia była
własnością państwa - oddaną obywatelom w użytkowanie. Niższą grupą społeczeństwa byli periojkowie
- ludność rolna, zamieszkująca wybrzeża i góry. Byli oni posiadaczami ziemskimi, kupcami, rzemieślnikami i
żeglarzami. Nie brali udziału w życiu politycznym, ale służyli w armii jako lekkozbrojni. Najliczniejszą grupą w
Sparcie byli heloci, chłopi stanowiący własność państwową. Spartiaci, by utrzymać helotów w ciągłym strachu,
urządzali co roku karne ekspedycje, w czasie których karano co śmielszych helotów. Cechą życia w państwie
spartańskim był szczególny rodzaj wychowania znanego jako wychowanie spartańskie . Armia spartańska składała
się z ciężkozbrojnych hoplitów, walczących w zwartym szyku, zwanym falangą, oraz lekkozbrojnych. Przy końcu
okresu archaicznego Sparta była rządzona przez cztery organy: dwóch dziedzicznych królów o mocno ograniczonej
władzy, radę (geruzję), w skład której wchodzili królowie oraz 28 wybranych dożywotnio starszych wiekiem
obywateli, apellę, czyli zgromadzenie ludowe, a także pięciu corocznie wybieranych eforów. Sparta kierowała
Związkiem Peloponeskim, czyli grupą państw uznających jej zwierzchnictwo. Zwycięska wojna Sparty z Atenami
w latach 431-404 p.n.e. była jednym z ważniejszych wydarzeń w dziejach Grecji. Ostatecznie Sparta poniosła klęskę
w bitwie pod Leuktrami w 371 r. p.n.e. w wojnie ze Związkiem Beockim kierowanym przez Teby i straciła pozycję
polityczną w Grecji.
WOJNY GRECKO-PERSKIE
Momentem przełomowym w życiu politycznym Grecji stało się starcie z potęgą perską. Persja w VI w. p.n.e.
podporządkowała sobie państwa greckie Azji Mniejszej. Persowie byli tolerancyjni w sprawach obyczajów i religii,
lecz w kwestiach politycznych wymagali posłuszeństwa. Wiele greckich miast Azji Mniejszej w latach 500-499
p.n.e. próbowało uwolnić się spod zwierzchnictwa perskiego. Mimo próśb powstańców, z Grecji przybyło im na
pomoc tylko 20 statków z Aten. W 494 r. p.n.e. powstanie zostało zdławione. Aby zabezpieczyć swoje panowanie
Persja postanowiła ujarzmić Grecję. Wojska perskie wylądowały na wybrzeżu Attyki pod Maratonem, gdzie
poniosły klęskę. Ateńczycy zawdzięczali zwycięstwo talentowi stratega Miltiadesa. Próba natychmiastowego
wylądowania w Atenach też się Persom nie udała. Z bitwą tą związana jest legenda o gońcu, który biegł spod
Maratonu do Aten z wieścią o zwycięstwie i będąc u celu padł martwy z okrzykiem "zwycięstwo". Następca
Dariusza, Kserkses, podjął kolejną wyprawę na Grecję. W Atenach, na zgromadzeniu ludowym starły się dwie
koncepcje obrony - walki na lądzie przy użyciu ciężkozbrojnej piechoty (hoplici, falanga) oraz działań na morzu
(flota). Ostatecznie przewagę zdobyli zwolennicy działań morskich. Plan wojenny przygotowano wspólnie ze Spartą.
W 480 r. p.n.e. doszło do starcia obu sił na lądzie i morzu. Dostępu do Grecji środkowej miał bronić wąwóz
termopilski obsadzony 7 tysiącami ludzi. Po wskazaniu przez zdrajcę drogi przez góry, dowódca spartański
Leonidas odesłał wojska greckie i postanowił bronić się sam, z trzystoma spartiatami. Poświęcenie żołnierzy
Leonidasa opóźniło pochód Persów. Na morzu Grecy dowodzeni przez Temistoklesa zmusili flotę perską do bitwy w
ciasnej zatoce koło Salaminy i pokonali ją. W 479 roku Persowie ponieśli klęski pod Platejami i u przylądka Mykale.
W 478 r. p.n.e. dowódca spartański Pauzaniasz wyprawił się przeciw Persom. Jego dyktatorska postawa zraziła
resztę wojsk sprzymierzonych. Sparta odwołała go z terenów walk i zrezygnowała z naczelnego dowództwa
nad flotą. Hegemonię zdobyły Ateny. Zawarły one z miastami Jonii przymierze i stworzyły Związek Morski.
Ostatecznie pokój zawarty został w 449 r. p.n.e. Potwierdził on niezależność greckich polis od Persji.
KULTURA GRECKA
W okresie archaicznym ukształtowała się grecka kultura, poezja, sztuka, architektura. W VI w. p.n.e. zaczęła się
rodzić filozofia grecka. Myśliciele zaczęli stawiać sobie różne pytania, np. jak powstał wszechświat? W Grecji
archaicznej rozwinęła się literatura piękna, szczególnie liryka. W tamtych czasach tworzyli Anakreont z Teos,
Alkajos z Mityleny, Safona z Lesbos, Tyrtajos ze Sparty i Solon z Aten. Poezję chóralną reprezentował Pindar
z Teb. Rozwijała się też literatura naukowa, a zwłaszcza początki historiografii. Architektura grecka tego czasu
ukształtowała dwa porządki, czyli określone ściśle zasady budowania i dekorowania budowli publicznych,
a zwłaszcza świątyń. Elementy porządków doryckiego i jońskiego, uważane za doskonale harmonijne, są
wykorzystywane w architekturze europejskiej aż do dziś. Rzeźby okresu archaicznego, tak z kamienia jak i z brązu,
były jeszcze dość sztywne i surowe. Postacie młodzieńców i dziewcząt obdarzone były konwencjonalnym
uśmiechem. Malarstwo greckie znamy głównie z ceramiki. W VII-VI wieku powstawały czerwone wazy zdobione
czarnymi postaciami. W VI wieku rozwinął się styl czerwonofigurowy. Artyści czerpali tematy z mitologii i życia
codziennego. Malarstwo wazowe osiągnęło już w okresie archaicznym absolutne mistrzostwo. W V w. p.n.e.
powstają w Atenach arcydzieła architektury. Jest wśród nich świątynia poświęcona bogini Atenie czyli Partenon. Jej
twórcami byli architekt Iktinos i budowniczy Kallikrates. Budowla ozdobiona została przez najwybitniejszego
rzeźbiarza greckiego, Fidiasza. Spod jego dłuta wyszedł też posąg bogini Ateny wykonany w technice
chryzelefantyny łączącej kość słoniową, złoto i drewno. Sztuki plastyczne w Grecji obfitują w wybitnych twórców.
Wystarczy wymienić rzeźbiarzy: Lizypa, Myrona, Polikleta, Skopasa, czy malarza Apellesa.