Rak sutka
advertisement
Rak sutka Co to jest rak sutka? Chcielibyśmy to wyjaśnić. www.anticancerfund.org www.esmo.org Seria poradników dla pacjentów ESMO/ACF opartych na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej RAKSUTKA:PORADNIKDLAPACJENTEK INFORMACJEDLAPACJENTEKOPARTENAWYTYCZNYCHESMODOTYCZĄCYCH POSTĘPOWANIADIAGNOSTYCZNO-TERAPEUTYCZNEGO PoradniktenzostałopracowanyprzezAnticancerFund,abyułatwićpacjentkomiichrodzinomlepsze zrozumienienaturyrakasutkaipoznanieoptymalnychmetodleczeniawzależnościodjegopodtypu. Zalecamy,abypacjentkidowiedziałysięodswoichlekarzy,jakiebadaniairodzajeleczeniakonieczne sąprzydanymtypieistadiumzaawansowaniachoroby.Informacjemedycznezawartewniniejszym dokumenciesąopartenawytycznychdotyczącychpostępowaniadiagnostyczno-terapeutycznegow pierwotnymrakusutkaorazwmiejscowonawrotowymlubprzerzutowymrakusutkaopracowanych przez European Society for Medical Oncology (ESMO). Niniejszy poradnik dla pacjentek został wydany we współpracy z ESMO i jest rozprowadzany za jego zgodą. Został on opracowany przez lekarza i zweryfikowany przez dwóch onkologów z ESMO, w tym głównego autora wytycznych dla profesjonalistów. Tekst ten został także skonsultowany z przedstawicielami pacjentów z Grupy RoboczejPacjentówOnkologicznychESMO. DodatkoweinformacjenatematAnticancerFund:www.anticancerfund.org DodatkoweinformacjenatematESMO:www.esmo.org Dla słów oznaczonych gwiazdką (*) podane są definicje, znajdujące się w słowniczku na końcu dokumentu. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona1 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Spistreści Definicjarakasutka................................................................................................................................3 Czyraksutkawystępujeczęsto?.............................................................................................................4 Jakiesąprzyczynyrakasutka?................................................................................................................5 Wjakisposóbustalanejestrozpoznanierakasutka?............................................................................7 Częstemylneprzekonanianatematleczeniarakasutka.......................................................................8 Jakieinformacjesąniezbędneprzedrozpoczęciemleczenia?...............................................................9 Jakiesąmożliwościleczenia?...............................................................................................................13 Jakiesąpotencjalnedziałanianiepożądane(skutkiuboczne)leczenia?..............................................24 Cosięstaniepozakończeniuleczeniaadjuwantowego?.....................................................................30 Słowniczek............................................................................................................................................33 Pierwszawersjategoporadnikazostałaopublikowanaw2011r.;jejautorembyłdrGauthierBouche(AnticancerFund),a recenzentami:prof.MartinePiccart(ESMO),prof.BernhardPestalozzi(ESMO)orazprof.RaphaelCatane(GrupaRobocza PacjentówOnkologicznychESMO). Jest to trzecia aktualizacja niniejszego poradnika. Aktualizacja ta odzwierciedla zmiany wprowadzone w nowej wersji wytycznychESMOdotyczącychpostępowaniadiagnostyczno-terapeutycznego. Autor drugiej aktualizacji: dr Gauthier Bouche (Anticancer Fund); recenzenci: dr Svetlana Jezdic (ESMO), prof. Bernhard Pestalozzi (ESMO), Stella Kyriakides (Europa Donna) i dr Gabriella Kornek (Grupa Robocza Pacjentów Onkologicznych ESMO). AutoremtrzeciejaktualizacjijestdrGauthierBouche(AnticancerFund),arecenzentem-drSvetlanaJezdic(ESMO).Zmiany wprowadzonewniniejszejaktualizacjizatwierdzili:drGabriellaKornek(GrupaRoboczaPacjentówOnkologicznychESMO)i prof.RaphaelCatane(GrupaRoboczaPacjentówOnkologicznychESMO) Niniejszy poradnik został przetłumaczony na język polski przez profesjonalnego tłumacza i zweryfikowany przez drMagdalenęSzymanik. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona2 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. DEFINICJARAKASUTKA DefinicjatazostałaopracowanaprzezNarodowyInstytutRaka(NationalCancerInstitute,NCI)USAijestużytazajegozgodą. Jest to nowotwór, który powstaje w tkankach sutka (potocznie nazywanego piersią), zwykle w przewodach(przenoszącychmlekodobrodawkisutkowej)lubzrazikach(gruczołachwytwarzających mleko).Występujezarównoukobiet,jakimężczyzn,chociażumężczyznzdarzasięrzadko. Budowa sutka przedstawiająca węzły chłonne i przewody chłonne Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona3 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. CZYRAKSUTKAWYSTĘPUJECZĘSTO? Rak sutka jest najczęstszym typem raka u kobiet i główną przyczyną zgonów z powodu raka wśród kobiet w Europie. Szacuje się, że w Europie w przybliżeniu jedna na 9kobiet zachoruje w ciągu swojegożycianarakasutka,leczwartośćtajestróżnawzależnościodkraju.WUniiEuropejskiejw 2008rokurakasutkarozpoznanouokoło332000kobiet. Raksutkawystępujeczęściejukobietwpodeszłymwieku,alejedennaczteryprzypadkirozpoznaje sięukobietwwiekuponiżej50lat.Mniejniż5%przypadkówrakasutkarozpoznajesięukobietw wiekuponiżej35lat. Wwiększościkrajówzachodnichwostatnichlatachcorazmniejkobietumierazpowodurakasutka (zwłaszcza w młodszych grupach wiekowych) z uwagi na wcześniejsze wykrywanie i lepsze metody leczenia. Rak sutka występuje także u mężczyzn, ale rzadko, stanowiąc mniej niż 1% wszystkich przypadków rakasutka.Każdegorokuraksutkarozpoznawanyjestujednegona100000mężczyzn.1 Znanychjestkilkaróżnychtypówrakasutka,któreomówionesąwniniejszymporadniku. 1 Leczenie raka sutka u mężczyzn jest w pewnym zakresie podobne do leczenia raka sutka u kobiet, jednakże wyjaśnienia podane w niniejszym poradniku nie odnoszą się w całości do mężczyzn. Częstość występowania i czynniki ryzyka, jak równieżpewnemetodyleczeniasąróżneumężczyznikobiet.Informacjenatematleczeniarakasutkaumężczyznpodane sątutaj. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona4 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. JAKIESĄPRZYCZYNYRAKASUTKA? Aktualnieprzyczynyrakasutkasąnieznane.Zidentyfikowanojednakpewneczynnikiryzyka*.Czynnik ryzyka* zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia danego nowotworu, ale nie jest konieczny, ani wystarczającydospowodowaniago. U części kobiet, u których występują wymienione poniżej czynniki ryzyka*, nigdy nie wystąpi rak sutka,natomiastuinnych,uktórychniewystępujeżadenznich,raktenmożesięrozwinąć. Wwiększościprzypadkówraksutkawymagadowzrostuestrogenów*.Wraziebrakutychhormonów guz przestaje rosnąć lub rośnie znacznie wolniej. Z tego powodu czynniki ryzyka* raka sutka są, z kilkomawyjątkami,związanezestrogenami. Główneczynnikiryzyka*rakasutkasąnastępujące: • Starzeniesię:ryzykorakasutkawzrastazwiekiemkobiety. • Geny: mutacje pewnych genów odziedziczonych od matki lub ojca zwiększają ryzyko raka sutka. Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy te nieprawidłowe geny są odpowiedzialne za mniejniż10%przypadkówrakasutka. • Występowanie raka sutka w rodzinie: występowanie raka sutka u krewnej/krewnego pierwszegostopnia(matka,siostra,córka,ojcieclubbrat)zwiększaryzykowystąpieniaraka sutka, zwłaszcza jeżeli taka osoba miała w momencie rozpoznania mniej niż 45lat. W razie występowaniarakasutkai/lubjajnikauwięcejniżjednegoczłonkarodzinywmłodymwieku należy podejrzewać predyspozycje genetyczne. Dwa główne geny odpowiedzialne za rodzinny typ raka sutka to BRCA1 i BRCA2. Ryzyko wystąpienia raka sutka w ciągu życia u kobiety z mutacją genu BRCA1 wynosi 80–85%, z 60% ryzykiem, że rak wystąpi w obu sutkach. Profilaktyczny zabieg chirurgiczny* zmniejsza zarówno ryzyko wystąpienia raka sutka,jakizgonu.Przedprzeprowadzeniemtakiejoperacjiobowiązkowajestdokładnaocena genetycznaiporadapsychologiczna. • Wystąpienierakasutkawwywiadzie:wystąpienierakasutkawprzeszłościudanejkobiety zwiększaryzykoponownegorakawinnejczęścisutkalubwdrugimsutku. • Narażenienaestrogenyiprogesteronwciągużycia: o Kobiety, u których krwawienia miesiączkowe zaczęły się przed 12.rokiem życia i zakończyłypo55.rokużycia,majązwiększoneryzykowystąpieniarakasutka. o Kobiety, które nie mają dzieci lub urodziły pierwsze dziecko po 30.roku życia mają zwiększoneryzykowystąpieniarakasutka. • Obecnośćwwywiadziepewnychłagodnychchoróbsutka:ryzykorakasutkajestszczególnie duże u kobiet z dwoma stanami patologicznymi, atypową hiperplazją zrazikową* i atypową hiperplazjąprzewodową*. • Czynnikigeograficzneispołeczne:kobietymieszkającewkrajachzachodnichimającewysoki poziomwykształceniamajązwiększoneryzykowystąpieniarakasutka. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona5 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Stosowanielekówzawierającychestrogenyiprogesteron: o Stosowaniedoustnychśrodkówantykoncepcyjnych,zwłaszczaprzedpierwsząciążą, zwiększa ryzyko raka sutka. Jeżeli kobieta nie stosuje doustnych środków antykoncepcyjnych przez 10lat, zwiększone ryzyko raka sutka spowodowane ich stosowaniemwracadonormalnegopoziomu. o Stosowanie hormonalnej terapii zastępczej po menopauzie* zwiększa ryzyko wystąpienia raka sutka. Potwierdzono zwiększone ryzyko raka sutka w przypadku hormonalnej terapii zastępczej obejmującej skojarzenie estrogenu i progesteronu oraz,wmniejszymstopniu,obejmującejsamestrogen.Zwiększoneryzykorakasutka dotyczy kobiet stosujących taką terapię zarówno aktualnie, jak i w przeszłości. U kobiet, które zakończyły hormonalną terapię zastępczą co najmniej pięć lat temu, ryzykojesttakiesame,jakukobiet,którenigdyjejniestosowały. • Radioterapia sutka w okresie dzieciństwa i dojrzewania: stosowanie radioterapii w wieku dziecięcymlubdojrzewania(zwyklewceluleczeniachłoniaka*)zwiększaryzykowystąpienia rakasutka. • Nadwaga i otyłość: nadwaga lub otyłość zwiększa ryzyko raka sutka, zwłaszcza po menopauzie*.Wynikatoprzypuszczalniezwytwarzaniaestrogenówprzeztkankętłuszczową -główneźródłoestrogenówpomenopauzie*. • Spożywanie alkoholu i palenie tytoniu: ryzyko raka sutka jest zwiększone w przypadku spożywaniaalkoholuipaleniatytoniu,jednakżemechanizmtakiegozwiązkujestnieznany. Podejrzewasię,żepewneinneczynnikiwiążąsięzezwiększonymryzykiemwystąpieniarakasutka, jednak dowody na to nie są jednoznaczne. Niestety nie można zmienić czynników mających największywpływnaryzykowystąpieniarakasutka,takichjakwiek,geny,występowanierakasutka wrodzinielubwwywiadzieorazwystępowanieatypowejhiperplazji*wwywiadzie. • Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona6 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. WJAKISPOSÓBUSTALANEJESTROZPOZNANIERAKASUTKA? Raka sutka można podejrzewać w różnych sytuacjach. Największe podejrzenie budzą: dodatni wynik przesiewowej mammografii*, wykrycie guzka w sutku badaniem palpacyjnym*, zmiana wyglądu skóry zauważona przez pacjentkę lub jej lekarza, lub jakikolwiek wyciek płynu z brodawki sutkowej pojedynczego sutka. Rozpoznanierakasutkaopierasięnawynikachtrzechnastępującychbadań: 1. Badanie przedmiotowe*. Badanie przedmiotowe sutków i okolicznych węzłówchłonnych*obejmujeobserwacjęibadaniepalpacyjne*. 2. Badania obrazowe*. Obejmują one obrazowanie RTG* (mammografię*) i badanie ultrasonograficzne (USG)* sutków i okolicznych węzłów chłonnych*. U niektórych pacjentek konieczne może być obrazowanie rezonansu magnetycznego* (MRI) sutków, zwłaszcza u młodych kobiet z gęstą tkanką sutka, kobiet z mutacją genu BRCA i kobiet z implantami silikonowymi. MRI można także rozważyć w razie wykrycia komórek nowotworowych w podejrzanym węźle chłonnym pod pachą przy jednoczesnej niemożności wykrycia guza w mammografii lub w razie podejrzenia obecności kilku guzów. Można też wykonać dodatkowe badania, takie jak RTG klatki piersiowej, USG* jamy brzusznej i scyntygrafiakości*,wceluwykluczeniaodległegorozsiewuchoroby,czyli przerzutów*. 3. Badanie histopatologiczne*. Jest to laboratoryjne badanie komórek sutka i nowotworu uzyskanych przez pobranie próbki guza (bioptatu). Zabieg taki nazywa się biopsją*. Takie badanie laboratoryjne potwierdza rozpoznanie raka sutka i dostarcza dodatkowych informacjinatematcharakterystykidanegonowotworu.Bioptatpobieraręcznielekarzprzy użyciu igły, często kierując ją pod kontrolą obrazowania ultrasonograficznego. Po wkłuciu igły do guza pobierana jest próbka jego tkanki. W zależności od średnicy użytej igły zabieg taki nazywa się biopsją* aspiracyjną cienkoigłową lub biopsją gruboigłową.Drugiebadaniehistopatologiczneprzeprowadzasię później, analizując guz i węzły chłonne* usunięte podczas zabieguchirurgicznego. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona7 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. CZĘSTEMYLNEPRZEKONANIANATEMATLECZENIARAKASUTKA Jakpodajeprof.MartinePiccart,ekspertwdziedzinieleczeniarakasutka: • • • • • Raksutkanierozwijasięwciągudnianitygodni!Zawszejestczasnauzyskaniedrugiejopinii natematdostępnychmożliwościleczenia. Przeprowadzenie konsylium przed rozpoczęciem leczenia jest bardzo ważne i nie powinno być pomijane. Lekarz prowadzący, jak również lekarz pierwszego kontaktu pacjentki powinienotrzymaćpisemnesprawozdanieztakiegokonsylium. Często nie docenia się znaczenia badania histopatologicznego guza. Cała strategia leczenia zależy od starannie przeprowadzonego i wystandaryzowanego badania histopatologicznego w doświadczonym laboratorium. Jeśli badanie zostało przeprowadzone w laboratorium z niewielkimdoświadczeniemwrozpoznawaniurakasutka,dobrympomysłemjestzwrócenie sięodrugie,niezależnebadaniehistopatologicznewinnymlaboratorium. Dostęp do nowych leków lub metod leczenia w dobrze zaplanowanych i starannie prowadzonych badaniach klinicznych daje więcej korzyści niż zagrożeń niezależnie od stadiumchoroby.Pacjentkipowinnyzapytaćswoichlekarzyobadaniakliniczne,jakiebyłyby dlanichwłaściwe. Możliwe jest zajście w ciążę po przebytym raku sutka, zwłaszcza jeśli nie doszło do uszkodzenia jajników przez pewne leki chemioterapeutyczne, które są dla nich toksyczne. Kwestię tę należy omówić przed rozpoczęciem leczenia w przypadku młodych kobiet, które chcą zachować płodność. W przypadku kobiet, które zajdą w ciąże po zakończeniu leczenia przeciwko rakowi sutka, ani ciąża ani późniejsze karmienie piersią nie zwiększa ryzyka wznowy*. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona8 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. JAKIEINFORMACJESĄNIEZBĘDNEPRZEDROZPOCZĘCIEMLECZENIA? Aby wybrać najlepsze leczenie, lekarze będą musieli wziąć pod uwagę wiele aspektówdotyczącychzarównopacjentki,jakinowotworu. Ważneinformacjenatematpacjentki • • • • • • Dotychczasowywywiadmedyczny. Informacjedotyczącewystępowanianowotworówukrewnychpacjentki, zwłaszczarakasutkairakajajnika. Status menopauzy*, którego określenie może niekiedy wymagać pobraniapróbkikrwiwceluoznaczeniazawartościwekrwipewnychhormonów(estradiolu* iFSH*). Wynikbadaniaprzedmiotowego*przeprowadzonegoprzezlekarza. Ogólnesamopoczucie. Wynikitestówkrwiprzeprowadzonychwceluocenybiałychkrwinek*,czerwonychkrwinek* i płytek krwi*, oraz testów przeprowadzonych w celu wykluczenia ewentualnych zaburzeń czynnościwątroby,nerekikości. Ważneinformacjenatematnowotworu • Określeniestadiumzaawansowania(ang.staging)* Lekarzeposługująsięstadiamiwceluocenyryzykairokowania*związanychzcharakterystykądanej pacjentkiiraka.PowszechniestosujesięsystemklasyfikacjiTNM.Kombinacjaocenywielkościguzai zajęcia okolicznych tkanek (cecha T), zajęcia węzłów chłonnych*(cecha N) oraz obecności przerzutów*, czyli rozsiewu raka do innych narządów ciała (cecha M), umożliwia zakwalifikowanie nowotworudojednegozestadiówwymienionychponiżej. Określone stadium zaawansowania nowotworu ma zasadnicze znaczenie dla podjęcia decyzji co do leczenia.Immniejzaawansowanestadium,tymlepszerokowanie.Stadium*zwykleokreślasiędwa razy: po badaniu przedmiotowym i obrazowym, jak również po operacji. W razie przeprowadzenia operacji przy określaniu stadium zaawansowania uwzględnia się też wynik badania laboratoryjnego usuniętegoguzaiwęzłówchłonnych*. Możnaprzeprowadzićdodatkowebadaniaobrazowe*,takiejakRTG*klatkipiersiowej,USG*lubTK jamybrzusznejorazscyntygrafiakości*,abyupewnićsię,żeniemaprzerzutówwpłucach,wątrobie aniwkościach.ObrazowanieTKi/lubMRImózgunależywykonaćtylkowrazieswoistychobjawów wskazujących na zajęcie mózgu. Wszystkie te badania są zwykle zalecane w przypadku raka w stadiumIIlubwyższym(patrzniżej).Powinnybyćtakżerozważoneupacjentek,uktórychplanowane jestleczenieprzedoperacyjne.Zdrugiejstronyniemapowodówdoprzeprowadzaniawszystkichtych badańupacjentekzmałymiguzamiibezpodejrzanychwęzłówchłonnych*(stadiumI). Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona9 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Wponiższejtabeliprzedstawionoposzczególnestadiazaawansowaniarakasutka.Podanedefinicjemogą brzmiećnaukowo,wzwiązkuzczymzalecamyzwróceniesiędolekarzaodokładniejszeobjaśnienia. Stadium Definicja Stadium0 Patologicznekomórkiwciążograniczonesądoprzewodu,wktórymsię pierwotniepojawiły. StadiumI Średnicaguzajestmniejszaniż2cm,awwęzłachchłonnych*możnaznaleźćmałe skupiskakomóreknowotworowych. StadiumIrakasutkadzielisięnastadiaIAiIB. StadiumII Guzmaśrednicęmniejsząniż2cmirozszerzyłsięnapachowewęzłychłonne*lub maśrednicęod2mdo5cm,aleniedoszłodorozprzestrzenianiasięnowotworu dopachowychwęzłówchłonnych. StadiumIIrakasutkadzielisięnastadiaIIAiIIB. StadiumIII Guzmożebyćdowolnejwielkości,ale: - rozszerzyłsiędościanyklatkipiersioweji/lubskórysutka, - rozszerzyłsiędoconajmniej10pachowychwęzłówchłonnych*lub pachowewęzłychłonnesązrośniętezesobąlubinnymistrukturami. - rozszerzyłsiędowęzłówchłonnychwpobliżumostka, - rozszerzyłsiędowęzłówchłonnychponiżejlubpowyżejobojczyka. StadiumIIIrakasutkadzielisięnastadiaIIIA,IIIBiIIIC. StadiumIV Doszłodorozszerzeniasięrakadoinnychnarządówciała,najczęściejdokości, płuc,wątrobylubmózgu.Takieodległelokalizacjeguzanazywasięprzerzutami*. • Wynikibiopsji* Próbka guza pobrana podczas biopsji* (bioptat) zostanie zbadana w laboratorium. Badanie takie nazywa się badaniem histopatologicznym*. Drugie badanie histopatologiczne przeprowadza się na tkankach uzyskanych podczas chirurgicznego usunięcia guza i węzłów chłonnych*. Badanie to jest bardzo ważne, bowiem umożliwia potwierdzenie wyników biopsji* i dostarcza dodatkowych informacjinatematnowotworu.Wynikibadaniapróbkibiopsyjnej*powinnyobejmować: o Typhistologiczny* Ocena typu histologicznego zależy od typu komórek, z jakich zbudowany jest guz. Rak sutkapowstajewtkankachsutka,zwyklewprzewodachlubzrazikach.Najczęstszetypy histologiczne raka sutka to rak przewodowy* i rak zrazikowy*. W badaniu histopatologicznym klasyfikuje się raka jako inwazyjny* lub nieinwazyjny*. Rak nieinwazyjny*określasięteżjakorakinsitu. o Stopieńzróżnicowania*(ang.grade) Ocenastopniazróżnicowania*opartajestnazróżnicowaniukomóreknowotworowych, strukturzeiarchitekturzetkanki,jakątworząorazczęstościmitoz*(podziałówkomórek) komórek guza. Dobrze zróżnicowany nowotwór (stopień1) charakteryzuje się małą różnorodnością komórek, zachowaną strukturą i architekturą tkanki oraz małą liczbą mitoz. Niezróżnicowany nowotwór (stopień3) charakteryzuje się dużą różnorodnością komórek, utratą struktury i architektury tkanki oraz dużą liczbą mitoz. Umiarkowanie zróżnicowany nowotwór (stopień2) mieści się pomiędzy stopniem1 a stopniem3. Im niższystopień(lepszezróżnicowanie),tymlepszerokowanie*. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona10 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Jeżeli przed operacją planowane jest leczenie ogólnoustrojowe, analiza próbki biopsyjnej powinna obejmować status receptorów hormonalnych* i status HER2*. Jeśli nie planuje się leczenia ogólnoustrojowegoprzedoperacją,statustenmożnaokreślićnapodstawietkankiguza(i/lubwęzłów chłonnych*)pojegousunięciupodczasoperacji. o Statusreceptorówhormonalnych*dlaestrogenówiprogesteronu Komórkinowotworowemogązawieraćnaswojejpowierzchnilubwewnętrzureceptory estrogenówireceptoryprogesteronu.Komórkiniektórychguzówzawierająszczególnie dużoreceptorów.Oznaczato,żeichwzrostipodziałysąstymulowaneprzezhormony. Guzzdużąilościąreceptorówestrogenów(ER+)*i/lubreceptorówprogesteronu*(PR+) wiążą się z lepszym rokowaniem*, niż guzy bez receptorów estrogenów (ER-) i/lub bez receptorówprogesteronu*(PR-). o StatusHER2* HER2* jest powierzchniowym białkiem* komórkowym, występującym w około 20% przypadków raka sutka. HER2 bierze udział w procesach wzrostu i migracji komórek nowotworowych. Status HER2* tkanki guza można ocenić przy zastosowaniu różnych testów laboratoryjnych: testu immunohistochemicznego (IHC), fluorescencyjnej hybrydyzacji in situ* (FISH) lub chromogenicznej hybrydyzacji in situ* (CISH). Rak jest HER2*-dodatni, jeżeli wynik testu IHC wynosi 3+ lub wynik testu FISH lub CISH jest dodatni. W przeciwnym razie status HER2* jest ujemny. Zanim pojawiły się metody leczenia skierowane przeciwko HER2, raki HER2*-dodatnie były bardziej agresywne od innych. o Profileekspresjigenów* Korzystajączpróbkibiopsyjnej*możnatakżedokonaćilościowegooznaczeniaekspresji określonychzestawówgenówwkomórkachguza.Takaanalizasygnaturywielogenowej nie jest wykonywana rutynowo, ale może ułatwić określenie ryzyka wznowy guza i prawdopodobieństwoskutecznościchemioterapii*. o WskaźnikKi-67 Ki-67 jest to białko* pojawiające się w jądrze komórki tylko w momencie jej podziału. Wskaźnik Ki-67 określa odsetek komórek, w których można znaleźć Ki-67. Analiza odsetka dzielącychsiękomórekstanowimetodęokreślaniapoziomuproliferacji*nowotworu.Silnie proliferujące guzy rosną szybciej i mają gorsze rokowanie niż wolno proliferujące, ale jednocześnieguzysilnieproliferującesąbardziejwrażliwenachemioterapię*. Należy pamiętać, że testy stosowane w celu określenia statusu receptorów hormonalnych* i HER2 mogądawaćbłędnewyniki.ŻadenteststosowanyaktualniedoocenystatusuHER2niejestw100% wiarygodny. Ponadto możliwe jest, że na podstawie badania fragmentu tkanki guz zostanie sklasyfikowany jako HER2-ujemny, podczas gdy badanie innego fragmentu tego samego guza da wynik HER2-dodatni. Z tego powodu analizy powinny być przeprowadzane, w miarę możliwości, zarównonapróbcebiopsyjnej*,jakitkanceguzausuniętegopodczasoperacji. Innym bardzo ważnym elementem badania histopatologicznego guza usuniętego podczas operacji jest upewnienie się, czy guz został usunięty w całości. Ocenia się to przez sprawdzenie pod mikroskopem,czykrawędzieguzasącałkowicieotoczoneprzezzdrowątkankę.Jeślitak,określasię to jako ujemny margines* chirurgiczny (co oznacza, że najprawdopodobniej usunięty został cały nowotwór).Wprzeciwnymwypadkumówimyododatnimmarginesie*chirurgicznym(cooznacza,że najprawdopodobniejnieusuniętocałegoguza). Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona11 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. • Podatnośćnaleczeniehormonalne • Podtypyrakasutka W zależności od wyniku analizy próbki biopsyjnej i/lub guza usuniętego podczas obserwacji guzy klasyfikowanesądojednejztrzechgrupwzależnościodstatusureceptorówhormonalnych: o Reagujące na hormony*, czyli hormonozależne (ER+ i/lub PR+), jeśli na komórkach nowotworowychwykrytoreceptoryestrogenówlubprogesteronu*. o Niereagującenahormony*(ER-iPR-),jeślinakomórkachnowotworowychniewykryto receptorówestrogenówaniprogesteronu. o Trzeciagrupapośredniaoniepewnejreakcjinaleczeniehormonalne. W oparciu o tę analizę podejmuje się decyzję o ewentualnym włączeniu leczenia hormonalnego. Leczenie hormonalne zwykle zatrzymuje lub spowalnia wzrost guzów reagujących na hormony*, ponieważ wymagają one hormonów do wzrostu, natomiast nie ma żadnego wpływu na guzy niereagującenahormony. Rak sutka klasyfikuje się do jednego z 5podtypów w zależności od łącznej o oceny statusu receptorówhormonalnych,statusuHER2orazwskaźnikaKi-67.Klasyfikacjatamateżznaczeniedla wyboru leczenia, które z największym prawdopodobieństwem okaże się skuteczne. Poszczególne 5 podtypówprzedstawionowtabeliponiżej.Klasyfikacjatamaraczejcharakternaukowy,wzwiązkuz czymzalecamyzwróceniesiędolekarzaodokładniejszeobjaśnienia. Statusreceptorów Podtyprakasutka StatusHER2 StatusKi-67 hormonalnych LuminalA ER+i/lubPR+ HER2-ujemny Niski (<14%) LuminalBHER2-ujemny ER+i/lubPR+ HER2-ujemny Wysoki LuminalBHER2-dodatni ER+i/lubPR+ HER2-dodatni Dowolny HER2-dodatni,nieluminal ER-iPR- HER2-dodatni Dowolny Potrójnieujemny ER-iPR- HER2-ujemny Dowolny Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona12 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. JAKIESĄMOŻLIWOŚCILECZENIA? Planowanieleczeniaangażujezespółspecjalistówmedycznychzróżnychdziedzin. Spotykają się oni w celu omówienia przypadku na konsylium*, nieformalnie zwanym „kominkiem”. Podczas takiego zebrania omawiane jest planowanie leczeniazuwzględnieniemwymienionychpowyżejistotnychinformacji. Leczeniezwykleobejmujepołączeniemetodinterwencyjnych,które: • działająnaguzmiejscowo,takichjakzabiegchirurgicznylubradioterapia*, • działają na komórki nowotworowe w całym ciele, czyli stanowią leczenie ogólnoustrojowe*, takich jak chemioterapia*, terapia hormonalna* i/lub leczenie skierowaneprzeciwkoHER2. Zakres leczenia zależy od charakterystyki komórek nowotworowych oraz stadium zaawansowania nowotworu,jakrównieżwieku,statusumenopauzyichoróbwspółistniejącychpacjentki. Wymienioneponiżejmetodyleczeniamająswojezalety,działanianiepożądaneiprzeciwwskazania. Zachęcamydorozmowyzonkologiemooczekiwanychkorzyściachizagrożeniach,związanychzkażdą z metod leczenia, aby mieć świadomość możliwych konsekwencji. W niektórych przypadkach możliwejestzastosowaniekilkumetodleczenia.Ostatecznywybórmetodypowinienbyćomówiony zuwzględnieniembilansuoczekiwanychkorzyściizagrożeń. Planleczeniarakanieinwazyjnego*(stadium0) Rak nieinwazyjny*, to rak, który nie rozprzestrzenił się poza przewód (rak przewodowy in situ). Dostępnemożliwościleczeniaobejmujądwiemetodyleczeniamiejscowego. • Usuwany jest guz lub część sutka, ale nie cały sutek. Określa się to jako operację oszczędzającą(sutek).Potakiejoperacjizwyklestosowanejestnapromienianiecałegosutka zwyjątkiempacjentekobardzomałymryzykuwznowy,uktórychmożnajepominąć.Można rozważyć dodatkowe napromieniowanie (określane jako boost) obszaru usuniętego guza u pacjentekzdużymryzykiemmiejscowejwznowy,naprzykładubardzomłodychpacjentek. • Inna możliwość to usunięcie całego sutka, czyli mastektomia, z pozostawieniem mięśni i skóryotaczającychgruczołsutkowy.Wprzypadkurakanieinwazyjnegoniemakonieczności dodatkowejradioterapiipoprzeprowadzeniumastektomii. Możnaponadtorozważyćleczenietamoksyfenem*,lekiem,któryprzeciwdziaładziałaniuestrogenów na sutek, jeżeli guz zawiera receptory estrogenowe, bowiem zmniejsza to ryzyko wznowy, czyli ponownego pojawienia się raka w sutku. Tamoksyfen zmniejsza też ryzyko wystąpienia raka w drugimsutku. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona13 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Neoplazja zrazikowa*, poprzednio określana jako rak zrazikowy in situ, jest aktualnie uważana za czynnik ryzyka wystąpienia w przyszłości raka w obu sutkach. Należy więc omówić z lekarzem kwestię, czy zdecydować się na strategię nadzoru przez ścisłą obserwację czy (i jaką) zastosować strategięleczenia. Planleczeniarakainwazyjnego*(stadiumIdostadiumIII) Rakinwazyjny*totaki,któryrozszerzyłsiępozaprzewód(inwazyjnyrakprzewodowy)lubpozazrazik (inwazyjnyrakzrazikowy).Zastosowanezostanieleczeniedziałającenarakalokalnie,jakrównieżna komórkinowotworowe,któremogłyjużrozprzestrzenićsięwciele. W większości przypadków leczenie obejmuje zabieg chirurgiczny, radioterapię* i leczenie ogólnoustrojowe*. Leczenie komórek nowotworowych, które rozprzestrzeniły się do innych obszarów ciała może polegać na zastosowaniu terapii hormonalnej, chemioterapii* lub leczenia skierowanegoprzeciwkoHER2. W przypadku guzów o średnicy przekraczającej 2cm niekiedy preferuje się zastosowanie terapii ogólnoustrojowej*jakopierwszegoleczenia,bowiemzmniejszenierozmiarówguzaprzyużyciuleków możeułatwićleczeniemiejscoweiumożliwićoszczędzeniesutka.Wwiększościprzypadkówrakaw stadium IIIA i IIIB chemioterapię* stosuje się przed leczeniem chirurgicznym. Nazywa się to terapią neoadjuwantową*. Jest ona także wskazana w celu zmniejszenia rozmiarów guza i umożliwienia operacjioszczędzającej.WprzypadkuguzówHER2*-dodatnichdoleczeniawłączasiętrastuzumab*. Leczeniechirurgiczne Operacjajestprzeprowadzanawznieczuleniuogólnym*.Chirurgusunieguzi niektórewęzłychłonne*podczastejsamejoperacji,przeprowadzonejjednąz dwóchmetod. • Usunięcieguzalubczęścisutkazawierającejguza,aleniecałegosutka. Określasiętojakooperacjęoszczędzającą(sutek). • Usunięciecałegosutka,zpozostawieniemmięśniiskóryotaczających gruczołsutkowy.Nazywasiętomastektomiącałkowitą. Wybór pomiędzy operacją oszczędzającą a mastektomią całkowitą zależy od charakterystyki guza, wielkości sutka oraz preferencji pacjentki. U niektórych pacjentek mastektomia jest konieczna z uwagi na wielkość guza, wiele lokalizacji guza/guzów w sutku lub z innych powodów. Kwestie te należy omówić z lekarzami. Aktualnie w Europie Zachodniej operację oszczędzającą sutek można przeprowadziću2na3kobietyzrakiemsutka. U niektórych pacjentek stosuje się leczenie przed operacją (terapię neoadjuwantową) w celu zmniejszenia rozmiarów guza i umożliwienia przeprowadzenia operacji oszczędzającej. Gdy terapia neoadjuwantowawywrzeswojedziałanie,lekarzzlecibadanieMRI,abyupewnićsię,żemożliwajest operacja oszczędzająca sutek bez zmniejszenia szansy wyleczenia. Jednakże w niektórych przypadkachwciążkoniecznebędziecałkowiteusunięciesutka. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona14 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. W przypadku kobiet wymagających mastektomii można zalecić rekonstrukcję sutka. Rekonstrukcja może być natychmiastowa lub późna (ze względów medycznych lub z uwagi na preferencje pacjentki). Nie ma konieczności, aby pacjentka czekała 2lata po mastektomii na propozycję rekonstrukcji sutka. Nie jest także prawdziwe przekonanie, ze rekonstrukcja miejsc po usuniętym guzieutrudniawykrycieewentualnejwznowy.* Usuniętyzostanietakżejedenlubwięcejpachowychwęzłówchłonnych*. Ich usunięcie jest bardzo ważne, bowiem umożliwia określenie, czy rak rozszerzył się do węzłów chłonnych,alemaniewielkiwpływnaskutecznośćleczeniaraka.Możliwesądwiemetodyoperacji węzłówchłonnych; • Chirurg przeprowadza biopsję węzła chłonnego* wartowniczego. Po wstrzyknięciu markera (znacznika) w pobliże guza, w naturalny sposób trafia on do naczyń limfatycznych, a następniedowęzłówchłonnych.Chirurgzapomocąsondylokalizujewęzeł(węzły),wktórym znajduje się marker. Następnie usuwa węzeł lub węzły chłonne, aby sprawdzić, czy nie znajdują się w nich komórki nowotworowe. Szybkie badanie odbywa się w czasie gdy pacjentka znajduje się jeszcze na stole operacyjnym (nazywa się to badaniem śródoperacyjnym). W razie znalezienia komórek nowotworowych w pobranych węzłach chłonnych, chirurg zwykle przeprowadza limfadenektomię pachową* (patrz niżej). W przypadku pacjentek z guzem o średnicy poniżej 5cm limfadenektomia pachowa może nie być konieczna, jeśli badanie wykaże obecność komórek nowotworowych tylko w 1 lub 2węzłachwartowniczych. • Chirurg przeprowadza limfadenektomię pachową*. Chirurg wykonuje nacięcie w spodniej części ramienia i usuwa z dołu pachowego tkankę miękką, w której znajdują się węzły chłonne.Usuniętewęzłychłonnebadasiępodkątemzawartościkomóreknowotworowych. Biopsja* węzłów wartowniczych powoduje mniejszy obrzęk ramienia (obrzęk chłonny) i sztywność barku niż limfadenektomia pachowa*. Biopsja* węzłów wartowniczych zalecana jest w przypadku raka sutka w stadium Ilub II, chyba że można wykryć zajęcie węzłów chłonnych przez nowotwór przedoperacjąpodczasbadaniaprzedmiotowegolubobrazowaniaUSG*.Przywyższymstadiumraka przeprowadzasięlimfadenektomiępachową*. Badanielaboratoryjneguzaiwęzłówchłonnych*usuniętychpodczaszabieguchirurgicznego. Pousunięciuguzaiwęzłówchłonnychzostanąonezbadanewlaboratoriumwcelu: • potwierdzenia wyników biopsji* w odniesieniu do typu histologicznego*, stopnia zróżnicowania*, statusu receptorów hormonalnych*, statusu HER2* i ewentualnie profilowaniaekspresjigenów*. • zmierzenia wielkości guza i sprawdzenie, czy doszło do jego rozprzestrzenienia się na okolicznetkanki. • sprawdzenia, czy komórki nowotworowe nie dostały się do naczyń chłonnych lub krwionośnych,cowskazywałobynawiększeprawdopodobieństwoichrozprzestrzenieniasię pozasutek. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona15 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. • • sprawdzenia,czyusuniętyzostałcałyguziczymarginesniezawieratkanki*guza. sprawdzenia, czy komórki nowotworowe nie dostały się do węzłów chłonnych* i policzenia zajętychwęzłów. Drugaoperacja Niektórepacjentkimogąwymagaćponownejoperacji.Dwanajważniejszepowody,to: • Dodatni margines* resekcji guza, co oznacza, że guz nie jest otoczony w całości wyłącznie zdrowątkanką.Podczasponownejoperacjipowinnazostaćusuniętaresztaguza. • Dokładniejsze badania próbek pobranych podczas biopsji węzłów wartowniczych wykazało, żewęzłytezawierająkomórkinowotworowe.Wtakimprzypadkuzwykleprzeprowadzasię limfadenektomię pachową*. W przypadku pacjentek z guzem o średnicy poniżej 5cm limfadenektomiapachowamożeniebyćkonieczna,jeślibadaniewykażeobecnośćkomórek nowotworowychtylkow1lub2węzłachwartowniczych. Leczenieadjuwantowe Terapia adjuwantowa* (leczenie adjuwantowe) to leczenie stosowane dodatkowo oprócz zabiegu chirurgicznego. W przypadku pacjentek z rakiem sutka w stadium odI doIII, dostępne metody leczenia adjuwantowego obejmują radioterapię*, chemioterapię*, terapię hormonalną i leczenie celowane*. W takich okolicznościach radioterapia jest miejscową metodą leczenia, natomiast chemioterapia,terapiahormonalnaileczeniecelowanemogądotrzećdokomóreknowotworowych, które rozprzestrzeniły się do innych obszarów ciała. Te ostatnie metody leczenia określa się jako leczenieogólnoustrojowe(systemowe). Radioterapia* Radioterapia polega na stosowaniu promieniowania w celu zniszczenia komórek nowotworowych. Generalnie komórki nowotworowe mają mniejszy potencjał regeneracji po napromienianiu niż prawidłowekomórki. Radioterapia zalecana jest w niemal wszystkich przypadkach inwazyjnego* raka sutka. Niewielki odsetekpacjentekmożenieodnieśćżadnychkorzyścizradioterapii,którąnależywtakimprzypadku pominąć. Dotyczy to pacjentek w wieku ponad 70lat, z reagującym na hormony guzem o średnicy poniżej2cm.Ponadtonależymiećpewność,zepodczasoperacjiusuniętocałyguz,nacowskazuje ujemnymargines. Radioterapia*stosowanawrakusutkamanaceluzniszczeniekomóreknowotworowychmiejscowo, zapomocąpromieniowaniaowysokiejenergii*wytwarzanegoprzezaparatdoradioterapii. • Radioterapia zalecana jest dla wszystkich pacjentek po zabiegu chirurgicznym oszczędzającymsutek:radioterapiacałegosutka,anastępniedodatkowenapromieniowanie (tzw.boost)obszaru,zktóregousuniętoguz. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona16 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. • Radioterapia po mastektomii jest zalecana lub powinna być rozważona w przypadku pacjentek z dużym guzem i/lub stwierdzoną obecnością komórek nowotworowych w pachowych węzłach chłonnych. Radioterapia kierowana jest na ściany klatki piersiowej, a niekiedy także na obszar regionalnych węzłów chłonnych. W przypadku wyraźnego, rozległego rozprzestrzeniania się komórek nowotworowych do węzłów chłonnych powyżej obojczyka lub za mostek, można rozszerzyć pole napromieniowania, aby objęło także te obszary. Stosowanadawkapromieniowaniawahasięod45do50grejów(Gy).Grejjest jednostką określającą ilość energii promieniowania podanej w radioterapii. Taka dawka całkowita dzielona jest na frakcje (części). Podczas jednej sesji radioterapii podawana jest jedna frakcja. Zwykle w przypadku raka sutka planujesięcyklradioterapiipodzielonyna25do28frakcji,jednakżewykazano, żekrótszycyklleczeniapodzielonyna16frakcjimatakąsamąskutecznośćbez zwiększeniaczęstościaninasileniadziałańniepożądanych.Wrazieplanowania dodatkowej radioterapii (boost) podaje się dodatkowo 10 do 16Gy we frakcjach po 2 Gy. Celem podawania leczenia we frakcjach jest zmniejszenie ryzyka poważnego uszkodzenia zdrowych tkanek oraz zwiększenie prawdopodobieństwadługookresowegoopanowaniaguza. Podejmujesiępróbypodawaniaradioterapiipodczasoperacji,abyskrócićłącznyokresleczeniainie zmuszać pacjentek do przychodzenia 16 do 35razy do zakładu radioterapii. Określa się to jako przyspieszone częściowe napromienianie sutka. Badania wciąż są prowadzone, jednakże wstępne wynikisugerują,żeopcjętakąmożnarozważyćupacjentekwwiekuconajmniej50latzpojedynczym guzemośrednicyponiżej3cm,marginesemresekcjioszerokościponad2mmibezzajęciawęzłów chłonnych*. Ponadto guz musi mieć określoną charakterystykę histologiczną (typ niezrazikowy, bez elementów wewnątrzprzewodowych i bez zajęcia przestrzeni limfatyczno-naczyniowej). Ten typ radioterapii wymaga stosowania specjalnego sprzętu, który nie jest dostępny w wielu ośrodkach z uwaginaniezakończonewciążbadania. Leczenieogólnoustrojowe*(systemowe) Celemleczeniaogólnoustrojowego*jestdziałanienakomórkinowotworowe,któremogłydotrzećdo innychczęściciała. Zasadnicze znaczenie dla wyboru optymalnej metody lub kombinacji metod leczenia ma charakterystyka guza określona w badaniu laboratoryjnym próbki biopsyjnej* i usuniętego chirurgicznie guza. Charakterystyka taka obejmuje wielkość guza, jego typ histologiczny*, stopień zróżnicowania*, margines* resekcji, liczbę zajętych węzłów chłonnych*, status receptorów hormonalnych*, status HER2* oraz, w miarę dostępności, profil ekspresji genów*. Wiek, status menopauzy oraz stan ogólny pacjentki to czynniki mające duże znaczenie dla podjęcia świadomej decyzjicodoadjuwantowegoleczeniaogólnoustrojowego. Wkażdymindywidualnymprzypadkudecyzjamusiuwzględniaćmożliwekorzyści,możliwedziałania niepożądaneorazpreferencjepacjentki. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona17 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. W leczeniu ogólnoustrojowym* można zastosować trzy metody leczenia: terapię hormonalną, chemioterapię*orazleczenieskierowaneprzeciwkoHER2. Guzyklasyfikowanesądotrzechgrupwzależnościodstatusureceptorówhormonalnych:reagujące na hormony*, czyli hormonozależne (ER+ i/lub PR+), niereagujące na hormony*, czyli hormononiezależne (ER- i PR-), oraz trzecia grupa pośrednia o niepewnej reakcji na leczenie hormonalne. Leczenie hormonalne zwykle zatrzymuje lub spowalnia wzrost guzów reagujących na hormony*, ponieważ wymagają one hormonów do wzrostu, natomiast nie ma żadnego wpływu na guzyniereagującenahormony. • Pacjentki z guzami hormonozależnymi mogą otrzymywać samą terapię hormonalną lub skojarzenieterapiihormonalnejichemioterapii*. • Pacjentki z guzami o niepewnej reakcji na leczenie hormonalne mogą otrzymywać skojarzenieterapiihormonalnejichemioterapii*. • Pacjentkizguzaminiereagującyminahormonypowinnyotrzymywaćchemioterapię,alenie terapięhormonalną. Terapiahormonalna Leczenietakieobejmujezastosowaniejednejlubskojarzeniadwóchznastępującychmetodleczenia: • Lek o nazwie tamoksyfen*, który blokuje działanie estrogenów na sutek i wykazuje aktywnośćukobietzarównoprzed,jakipomenopauzie. • Lek z klasy inhibitorów aromatazy*, taki jak anastrozol, eksemestan lub letrozol, który hamujeprodukcjęestrogenówukobietpomenopauzie. • Lekzklasyanalogówgonadoliberyny*,któryzmniejszastężenieestrogenówukobietprzed menopauzą. • Owariektomia-usunięciejajnikówukobietyprzedmenopauzą. Wybórterapiihormonalnejzależyodstatusumenopauzydanejpacjentki. W przypadku pacjentek, u których nie zaczęła się jeszcze menopauza (przedmenopauzalnych), standardowe leczenie obejmuje podawanie samego tamoksyfenu przez 5lat lub w skojarzeniu z usunięciem obu jajników lub z lekiem z klasy analogów gonadoliberyny* w skojarzeniu z tamoksyfenemprzez5lat.Tamoksyfenniepowinienbyćstosowanyjednocześniezchemioterapią. W przypadku pacjentek po menopauzie, u kobiet z dużym ryzykiem preferowane jest podawanie inhibitoraaromatazy*przez5lat,jednakżeukobietleczonychuprzedniotamoksyfenemmożnapo23latach rozważyć zmianę leczenia na inhibitor aromatazy* na kolejne 2-3lata. Pacjentki leczone inhibitorami aromatazy mają zwiększone ryzyko wystąpienia osteoporozy*. Należy jej zapobiegać zapewniając odpowiednią podaż wapnia i witaminy D*. W zapobieganiu i leczeniu osteoporozy możnastosowaćtakietesty,jakpomiargęstościmineralnejkościileki,takiejakbisfosfoniany*. Tamoksyfen nieznacznie zwiększa ryzyko powstawania zakrzepów krwi i należy przerwać jego stosowanie w razie planowanego zabiegu chirurgicznego. Ponadto zwiększa dwukrotnie ryzyko wystąpieniarakaendometrium(rakatrzonumacicy). Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona18 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Chemioterapia* Chemioterapiarakasutkawewczesnymstadiumobejmujestosowaniepołączeniadwóchalbotrzech leków przeciwnowotworowych, podawanych zgodnie z dokładnym protokołem. W przypadku raka sutka leczenie jest zwykle podawane w 4 do 8cyklach, przy cyklu trwającym od 2 do 4tygodni, z dokładnie określonym dawkowaniem, czasem i kolejnością podawania leków, włącznie z okresem odpoczynku(bezpodawanialeków)przedrozpoczęciemnowegocyklu. Nie jest jasne, jaka kombinacja leków jest najlepsza, jednakże zaleca się, by zawierała ona doksorubicynę*lubepirubicynę*,lekiprzeciwnowotworowezklasyantracyklin*.Ważnajestocena czynności serca przed rozpoczęciem leczenia antracyklinami. Jednakże wykazano także skuteczność schematów leczenia niezawierających antracyklin, na przykład skojarzenia docetakselu* i cyklofosfamidu*. Schematy leczenia często określane są skrótami utworzonymi z pierwszych liter anglojęzycznychnazwposzczególnychleków,np.FECoznaczaskojarzeniefluorouracylu,epirubicynyi cyklofosfamidu.Wprzypadkupacjentekwgorszymstanielubwpodeszłymwiekuodpowiednimoże byćschematCMF(cyklofosfamid,metotreksatifluorouracyl). Innamożliwośćleczenia,zalecanaszczególniedlapacjentek,uktórychdoszłodorozsiewukomórek nowotworowych do węzłów chłonnych, to skojarzenie antracykliny* (doksorubicyny* lub epirubicyny*) z lekiem z klasy taksanów (paklitakselem*), podawane w schemacie sekwencyjnym (jedenpodrugim),aniejednocześnie. LeczenieskierowaneprzeciwkoHER2* Leczenie ogólnoustrojowe skierowane przeciwko HER2 stosowane jest w przypadku raków HER2*dodatnich,tzn.gdybadanielaboratoryjnedawynik„3+”wteścieIHC*„lubdodatni”wteścieFISH* lubCISH*.Trastuzumab*jestlekiemskutecznymwprzypadkuguzówHER2*-dodatnich,niezależnie od wielkości guza i statusu jego receptorów hormonalnych. W badaniach oceniających skuteczność trastuzumabujakoleczeniaadjuwantowego,byłonzawszestosowanywpołączeniuzchemioterapią. Nie wiadomo, czy trastuzumab stosowany jako lek adjuwantowy bez chemioterapii może mieć korzystnedziałanie.* Standardowy czas trwania leczenia adjuwantowego trastuzumabem wynosi 1rok. Badania porównującetenstandardowyokreszdłuższymilubkrótszymiokresamiwciążtrwająiichwynikisą narazienieznane. Trastuzumab może być podawany razem z paklitakselem* lub karboplatyną*, ale nie powinien być stosowany razem z doksorubicyną* ani epirubicyną*. Zarówno trastuzumab, jak i te dwa ostatnie leki, mają toksyczne działanie na serce. Trastuzumabu nie wolno podawać pacjentkom z nieprawidłową czynnością serca. W razie jakichkolwiek wątpliwości co do czynności serca należy ją sprawdzićprzedrozpoczęciemleczeniatrastuzumabem. Planleczeniarakaprzerzutowego*(stadiumIV) Przerzutowy* rak sutka to rak, który rozprzestrzenił się do innych obszarów ciała. Najczęstsze lokalizacje przerzutów raka sutka to kości, wątroba, płuca i mózg. Ponieważ doszło do rozprzestrzenienia się komórek nowotworu do różnych części ciała, podstawą postępowania jest leczenie ogólnoustrojowe*. Około 5% pacjentek z rakiem sutka ma już przerzuty w momencie rozpoznania. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona19 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Wleczeniupacjentekzprzerzutowymrakiemsutka: • głównym celem leczenia jest utrzymanie lub poprawa jakości życia pacjentki. Pacjentki powinnyotrzymywaćodpowiedniąopiekępsychologiczną,społecznąipodtrzymującą. • Należy omówić z pacjentką i jej rodziną realistyczne cele leczenia; należy też zachęcać pacjentkędoczynnegoudziałuwpodejmowaniuwszelkichdecyzji.Należywziąćpoduwagę preferencje pacjentki, w tym preferencje dotyczące praktycznych aspektów leczenia (np. postacidoustnejlubdożylnej*). W wielu szpitalach zatrudnione są wyspecjalizowane pielęgniarki zapewniające niezbędne wsparcie pacjentkomzrakiemsutka;wsparcietakiepowinnobyćdostępnedlawszystkichpacjentek. Leczeniechirurgiczneiradioterapia* Niektóre pacjentki z przerzutami* mogą odnieść korzyść z chirurgicznego usunięcia lub radioterapii pierwotnego guza. W rzadkich przypadkach można zastosować leczenie chirurgiczne w leczeniu pacjentek z jednym lub małą liczbą przerzutów, np. w wątrobie, płucu lub mózgu. Radioterapia stosowanajesttakżewleczeniuprzerzutówdokościimózgu. Leczenieogólnoustrojowe*(systemowe) Celemleczeniaogólnoustrojowego*jestjednoczesnedziałanienakomórkinowotworowewróżnych narządach,wktórychznajdująsięprzerzuty.Dostępnemetodyleczeniaogólnoustrojowego*sątakie same, jak przy leczeniu raka inwazyjnego* bez przerzutów (terapia hormonalna, chemioterapia* i terapiaprzeciwkoHER2);dodatkowoobejmująonekilkacelowanychlekówbiologicznych,takichjak bewacizumab* lub ewerolimus*. W razie stosowania chemioterapii, jej skład oraz czas stosowania należydostosowaćdoindywidualnegoprzypadku. Wybór leczenia ogólnoustrojowego* zależy od statusu receptorów hormonalnych*, statusu HER2*, pilnościprzypadkuorazuprzedniostosowanychmetodleczeniaiichskuteczności. Terapiahormonalna Wprzypadkupacjentekzhormonozależnym*(ER+i/lubPR+)przerzutowym rakiemsutka,leczeniemzwyborujestterapiahormonalna.Wybórmetody terapii hormonalnej zależy od statusu menopauzy pacjentki oraz od uprzedniostosowanejterapiihormonalnej. • Wprzypadkupacjentekprzedmenopauzą o Jeżeli uprzednio nie stosowano tamoksyfenu* lub jeśli zaprzestano jego stosowania ponad 12miesięcy wcześniej, preferowanym leczeniem jest podawanie tamoksyfenu*wpołączeniuzanalogiemgonadoliberyny*lubowariektomią. o W przeciwnym razie stosuje się inhibitory aromatazy*, takie jak anastrozol, eksemestan lub letrozol, w połączeniu z analogiem gonadoliberyny* lub owariektomią. Jako uzupełnienie takiego leczenia zaleca się suplementację wapniemiwitaminąD. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona20 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Wprzypadkupacjentekpomenopauzie o Jeżeli uprzednio nie stosowano inhibitorów aromatazy*, takich jak anastrozol, eksemestan lub letrozol, lub jeśli zaprzestano ich stosowania ponad 12miesięcy wcześniej, stanowią one preferowaną metodę leczenia. Jako uzupełnienie takiego leczenia zaleca się suplementację wapniem i witaminąD*. o Wprzeciwnymraziemożnastosowaćtamoksyfen,fulwestrant*,megestrol* lubandrogeny*. o W razie wystąpienia objawów progresji lub nawrotu raka pomimo leczenia anastrozolem lub letrozolem można zastosować skojarzenie eksemestanu i ewerolimusu*. Inna możliwość, której na razie nie można proponować w Europie,toskojarzenietamoksyfenu*iewerolimusu*. Nowotwór zmienia się z czasem i możliwe jest, że rak ER-dodatni stanie się ER-ujemny lub w inny sposóbstaniesięopornynaterapięhormonalną. Pacjentkom z wyraźnymi dowodami oporności na terapię hormonalną należy zaproponować chemioterapięlubudziałwbadaniuklinicznym. LeczenieprzeciwkoHER2 Leki skierowane przeciwko HER2, takie jak trastuzumab* lub lapatynib*, należy zaproponować wcześnie wszystkim pacjentkom z HER2-dodatnim, przerzutowym rakiem sutka, jako uzupełnienie chemioterapii* lub terapii hormonalnej, bądź jako samodzielne leczenie. Postępowanie takie powinnomiećmiejscewprzypadkupacjentek,którenieotrzymywaływcześniejtakiegoleczeniainie mają przeciwwskazań do jego stosowania (np. niewydolności serca). W razie dalszego rozrostu i progresjirakapodczasleczeniatrastuzumabem,możnakontynuowaćjegopodawaniewpołączeniuz innymschematemchemioterapii.Lapatynib*,doustnylek,którytakżedziałanareceptorHER2,może być podawany w skojarzeniu z lekiem chemioterapeutycznym kapecytabiną*. Wybór leczenia powinien być omówiony z onkologiem. Wkrótce w Europie mogą pojawić się dwa nowe leki przewidziane dla pacjentek z rakiem HER2*-dodatnim, mianowicie pertuzumab* i trastuzumab emtanzyny*. Chemioterapia* Chemioterapięnależyproponować: • Pacjentkomzszybkorosnącymiguzamiwważnychnarządach(np.wrazierozległego zajęcia wątroby), gdy konieczne jest uzyskanie natychmiastowej odpowiedzi na leczenieogólnoustrojowe. • Pacjentkom,którychguzjestzarównoniereagującynahormony,jakiHER2*-ujemny. Rakitakieokreślanesąjako„potrójnieujemne”(ER-,PR-iHER2*-)igłównąmetodą ichleczeniajestchemioterapia. • Pacjentkomzrakamihormonozależnymi,któreniereagująlubprzestałyreagowaćna terapięhormonalną. • Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona21 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Wprzypadkupacjentekleczonychuprzedniochemioterapiąobejmującąantracykliny*(epirubicynę* lub doksorubicynę*) należy zaproponować chemioterapię zawierającą taksan* (paklitaksel* lub docetaksel*). Chemioterapia jednym lekiem jest opcją preferowaną względem skojarzenia leków, bowiem wiąże się z lepszą jakością życia bez skrócenia okresu przeżycia. Czas stosowania chemioterapii należy dostosować do indywidualnego przypadku. Generalnie u pacjentek z rakiem potrójnie ujemnym przerzuty* mogą występować częściej, a progresja choroby może być szybsza. W związku z tym w takimprzypadkumożnazaproponowaćchemioterapię*skojarzeniemleków. Możliwe jest kontynuowanie chemioterapii po otrzymaniu przez pacjentkę 3różnych schematów leczenia, jeśli jest ona w dobrym stanie ogólnym i jej guz wykazuje reakcję (widoczne zmniejszenie rozmiaru)nauprzedniostosowanąchemioterapię. Innelekibiologiczne Bewacyzumab* to lek, który, jak się uważa, ogranicza powstawanie nowych naczyń krwionośnych wokół guza. W Europie jest dopuszczony do stosowania tylko u pacjentek z przerzutowym* rakiem sutka, w skojarzeniu z chemioterapią pierwszego rzutu (paklitakselem* lub kapecytabiną*). Skojarzenie takie można rozważyć u wybranych pacjentek z ograniczoną liczbą możliwości leczenia, jednakże dopiero po ocenie możliwych działań niepożądanych i oczekiwanych korzyści. W USA bewacyzumab*niejestjużdopuszczonydostosowaniaupacjentekzrakiemsutka. Innemetodyleczenia Radioterapia* może być stosowana jako leczenie paliatywne w razie przerzutów* do kości, przerzutów do mózgu lub innych miejscowych guzów, takich jak wrzodziejące zmiany tkanek miękkich. Bisfosfoniany* powinny być podawane w celu zwalczania hiperkalcemii* oraz w razie obecności przerzutów do kości. Celem takiego leczenia jest złagodzenie bólu i zapobieganie następstwom przerzutów do kości, takim jak złamania. Bisfosfoniany* dostępne są w postaci doustnej, jak i dożylnej. Leki te są generalnie dobrze tolerowane, jednakże w rzadkich przypadkach mogą spowodować powikłanie określane jako osteonekroza* szczęki. Są to zmiany polegające na odsłonięciu powierzchni kości górnej lub dolnej szczęki; ich zagojenie wymaga dłuższego czasu. Powikłanietowystępujeczęściejupacjentówzezłąhigienąjamyustnej.Wzwiązkuztymzalecasię kontrolędentystycznąprzedrozpoczęciemleczeniabisfosfonianami*. Nowymlekiemstosowanymwleczeniuprzerzutówdokościjestdenosumab.Wydajesię,żejeston nieco bardziej skuteczny niż bisfosfoniany w zapobieganiu powikłaniom w obrębie kości, jest też mniej toksyczny wobec nerek. Denosumab może, podobnie jak bisfosfoniany, spowodować osteonekrozęszczęki. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona22 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Badaniakliniczne Pacjentomipacjentkomzprzerzutowymrakiemczęstoproponujesięudziałwbadaniachklinicznych nowych leków. Należy zachęcać do udziału w badaniach klinicznych, bowiem stanowią oną jedyny sposób,jakimożeprzynieśćpoprawęwsytuacji,wktórejwyleczeniezdarzasiębardzorzadko. Ocenaodpowiedzi Odpowiedź na leczenie musi być oceniana, aby rozważyć korzyści z leczenia w odniesieniu do występujących zdarzeń niepożądanych. Zaleca się ocenę odpowiedzi po 2-3miesiącach terapii hormonalnejipo2-3cyklachchemioterapii*.Oceniasięstanklinicznyiwystępująceobjawy,jakość życia, wyniki analiz krwi; ocena taka obejmuje też powtórzenie badań obrazowych*, które dały początkowonieprawidłowewynikiiporównanieich. Jeśli stosunek korzyści do działań niepożądanych jest niekorzystny, należy omówić nowe dostępne metodyleczeniazudziałempacjentki,jejrodzinyilekarzy. Uniektórychpacjentekmożnaoznaczyćzawartośćwekrwipewnychsubstancji,zwanychmarkerami nowotworowymi,takichjakCA15.3lubCEA,abyułatwićocenęodpowiedzinaleczenie.Zmniejszenie stężenia markera nowotworowego wskazuje, że leczenie jest skuteczne, a zwiększenie stężenia - wręcz przeciwnie. Jednakże testy te nie są bardzo wiarygodne, a ich zastosowanie jest zwykle ograniczonedopacjentek,uktórychniemożnaocenićguzawbadaniuobrazowym. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona23 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. JAKIESĄPOTENCJALNEDZIAŁANIANIEPOŻĄDANE(SKUTKIUBOCZNE)LECZENIA? Zagrożeniaidziałanianiepożądanezwiązanezoperacją Pewne zagrożenia są wspólne dla wszystkich interwencji chirurgicznych, przeprowadzanych w znieczuleniu ogólnym*. Powikłania takie zdarzają się rzadko i obejmują zakrzepicę żył głębokich*, problemy z sercem lub oddychaniem, krwawienie, zakażenia lub niepożądaną reakcję na środki znieczulające. Po operacji często występuje ból, w związku z czym pacjentce przepisuje się leki przeciwbólowe,bymuzapobiegaćigołagodzić.Możetakżewystąpićsztywnośćstawubarkowego, jednakżezwyklenietrwaonadługo. Usunięciewęzłówchłonnych*zdołupachowegomożespowodowaćuszkodzenielubzablokowanie drógchłonnych,powodującobrzękchłonny(limfatyczny)*–stan,wktórymdochodzidoakumulacji limfy w rękach i ich obrzęku. Może dojść do tego bezpośrednio po operacji, jak również później. Ryzykotakiegopowikłaniajestmniejsze,jeśliprzeprowadzonotylkobiopsjęwęzłówwartowniczych. Ryzyko jest znacznie większe, jeśli przeprowadzono limfadenektomię pachową*, a następnie zastosowano radioterapię; w takim przypadku obrzęk chłonny może wystąpić nawet u 40% pacjentek. Działanianiepożądanemożnazłagodzić,przeprowadzającodpowiedniekonsultacjeizasięgającopinii specjalistówwdziedzinieonkologii. Działanianiepożądaneradioterapii* U większości osób pojawią się pewne działania niepożądane, u wielu pacjentek ich nasilenie często jest niewielkie. Ponieważ skutki radioterapii są różne u poszczególnych osób, trudno jest dokładnie przewidzieć,jakdanapacjentkazareagujenaleczenie. Możliwe jest zastosowanie pewnych metod zapobiegania lub łagodzenia części z tych efektów ubocznych.Wostatnichlatachurządzeniadoradioterapiizostałyznaczącoudoskonalone,wzwiązku z czym ciężkie działania niepożądane są obecnie bardzo rzadkie. Większość skutków ubocznych radioterapii ustępuje stopniowo po zakończeniu cyklunapromieniania. U niektórych osób mogą się onejednakutrzymywaćprzezkilkatygodni. Głównedziałanianiepożądaneradioterapiirakasutkatozaczerwienienie,bolesnośći/lubswędzenie skóry klatki piersiowej pojawiające się po trzech do czterech tygodni stosowania radioterapii zewnętrznej.Objawytezwykleustępujądwadoczterechtygodnipozakończeniuleczenia.Jednakże tenobszarskórymożezachowaćnieznaczniesilniejsząpigmentacjęniżotaczającaskóra. Istnieją pewne odległe skutki uboczne, które mogą rozwinąć się po miesiącach a nawet latach od radioterapii. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona24 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. • • • Skóra może być inna w dotyku lub może dojść do nasilenia jej pigmentacji. Jeśli zostaną uszkodzone małe, powierzchowne naczynia krwionośne, na skórze mogą pojawić się czerwone„pajączki”(teleangiektazje). Może też dojść do obrzęku ręki (obrzęku chłonnego) z powodu uszkodzenia węzłów chłonnych*. Sama radioterapia może w niektórych przypadkach spowodować powstanie nowotworu i u niewielkiejliczbyosóbrozwiniesiędrugi,wtórnynowotwórwywołanyleczeniem.Jednakże ryzyko jego rozwoju jest ogólnie małe, a zagrożenia związane ze stosowaniem radioterapii ustępująwobeckorzyści.Ryzykotoniezależyodotrzymanejdawkiizwiększasięzczasem. Działanianiepożądanechemioterapii* Działanianiepożądanechemioterapii*występująbardzoczęsto.Zależąoneodrodzajupodawanego leku (leków), dawkowania oraz indywidualnych czynników. Jeśli pacjentka miała w przeszłości inne problemyzdrowotne(np.problemyzsercem),będzietouwzględnionepodczasplanowanialeczenia. Jednoczesne podawanie kilku leków powoduje zazwyczaj więcej działań niepożądanych niż przyjmowanietylkojednegoleku. Najczęstsze działania niepożądane leków stosowanych w chemioterapii raka sutka to wypadanie włosów i zmniejszenie liczby krwinek. Zmniejszenie liczby krwinek może objawiać się jako niedokrwistość* (anemia), krwawienia i powstawanie zakażeń. Po zakończeniu chemioterapii włosy odrastają,aliczbakrwinekwracadonormy. Inne,częstedziałanianiepożądane: • reakcjealergiczne,takiejakuderzeniagorącaiwysypka, • uszkodzenia nerwów w dłoniach i/lub stopach (neuropatia obwodowa*), które mogą powodowaćuczuciemrowienialubdrętwieniaskóryi/lubból, • czasowautratalubzaburzeniawzroku, • dzwonieniewuszachlubzaburzeniasłuchu, • niskieciśnieniekrwi, • nudności,wymiotyibiegunka, • stanyzapalneróżnychobszarówciała,takichjakbłonaśluzowajamyustnej, • utratasmaku, • utrataapetytu, • wolnebicieserca, • odwodnienie, • łagodne,krótkotrwałezmianypaznokciiskóry, • bolesnyobrzękistanzapalnywmiejscuwstrzyknięcialeku, • bólmięśnilubstawów, • napadypadaczkowe • zmęczenie. Mogą też wystąpić inne, rzadsze, ale poważniejsze działania niepożądane. Obejmują one w szczególności udar mózgu, zawał mięśnia sercowego* i upośledzenie czynności nerek i wątroby. Wystąpieniektóregokolwiekztychobjawównależyzgłosićlekarzowi. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona25 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Wprzypadkumłodychkobiet,którenieprzeszłyjeszczeprzezmenopauzę,niektórelekistosowanew chemioterapii mogą przedwcześnie spowodować menopauzę z powodu zahamowania wytwarzania hormonów przez jajniki. W takich okolicznościach mogą wystąpić objawy menopauzy, takie jak zatrzymanie krwawień miesiączkowych, uderzenia gorąca, pocenie się, wahania nastroju i suchość pochwy.Upośledzonamożebyćtakżepłodność. Większość działań niepożądanych chemioterapii* można leczyć. Istotne jest, aby poinformować lekarzalubpielęgniarkęowszelkichdolegliwościach,jakieodczuwapacjentka. Oprócz tych wspólnych objawów, każdy lek może powodować inne charakterystyczne niepożądane działania. Najczęstsze z nich wymienione są poniżej, chociaż nie wystąpią one u każdej pacjentki, a stopieńichnasileniamożebyćróżny. • Doksorubicyna* i (w mniejszym stopniu) epirubicyna* mogą spowodować uszkodzenie mięśnia sercowego, z związku z czym ważna jest ocena jego czynności przed rozpoczęciem leczenia tymi lekami. Trastuzumab* może także spowodować uszkodzenie serca i nie powinien być stosowany razem z doksorubicyną ani z epirubicyną. Doksorubicyna i epirubicyna mogą też zwiększyć wrażliwość skóry na światło słoneczne i powodować zaczerwienieobszarów,wktórychwprzeszłościstosowanabyłaradioterapia.Przezkilkadni po leczeniu mocz może mieć różowe lub czerwone zabarwienie. Nie jest to spowodowane obecnościąkrwi,leczkoloremsamegoleku. • Kapecytabina* może powodować bolesność wnętrza dłoni i podeszew stóp. Stan ten określa się jako zespół dłoniowo-podeszwowy (lub zespół ręka-stopa) i może wiązać się z mrowieniem, drętwieniem,bólem,suchościąskóryorazewentualniezłuszczeniemsięskórydłoniipodeszew. • Docetaksel* może niekiedy powodować zatrzymanie płynów w organizmie, przejściowe przebarwieniepaznokciiswędzącąwysypkęskórną.Uniektórychpacjentekwystępujetakże wspomniany przy punkcie dotyczącym kapecytabiny* zespół dłoniowo-podeszwowy*, lub jedyniedrętwienieimrowieniedłoniistóp.Średnioujednejnaczterypacjentkidochodzido reakcjialergicznejpodczaspierwszejlubdrugiejinfuzjidocetakselu. • Paklitaksel* może spowodować neuropatię obwodową*, zależną od podanej dawki, czasu trwania infuzji (kroplówki) oraz harmonogramu podawania leku. Neuropatia występuje rzadziej przy mniejszych dawkach paklitakselu lub przy podawaniu leku raz na tydzień. Jej objawyobejmujądrętwienie,parestezje*ipiekącybólwobszarze„rękawiczekiskarpetek”. Objawyteczęstowystępująsymetrycznieizwyklezaczynająsięwdalszymodcinkukończyn dolnych. Pacjentki najczęściej zgłaszają jednoczesne wystąpienie objawów w palcach stóp i dłoni, ale zdarzają się też niesymetryczne początki. W rzadkich przypadkach parestezje obejmują twarz. Objawy o niewielkim nasileniu ustępują częściowo lub całkowicie w ciągu kilkumiesięcypozakończeniuleczenia,natomiastwprzypadkupacjentek,uktórychdojdzie dociężkiejneuropatii*,objawytakiemogąutrzymywaćsiędłużej. Działanianiepożądaneterapiihormonalnej Działanianiepożądaneterapiihormonalnejwystępująbardzoczęsto.Zależąoneodpodawanegoleku (leków), jednakże wszystkie schematy terapii hormonalnej mają te same zasadnicze działania niepożądane.Tamoksyfen*zwyklemawięcejdziałańniepożądanychniżinhibitoryaromatazy*. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona26 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. W przypadku kobiet przed menopauzą pierwszym celem terapii hormonalnej jest zahamowanie czynnościjajnikówprzezichusunięcialubdziałanieleku(analogówgonadoliberyny*).Prowadzitodo objawówmenopauzy,takichjakuderzeniagorąca,poceniesię,wahanianastrojuisuchośćpochwy. Naturalniezatrzymująsięteżkrwawieniamiesięczne. Główne działania niepożądane wspólne dla wszystkich schematów terapii hormonalnej są wymienione poniżej; są one związane ze zmianami stężenia hormonów wynikającymi z leczenia. Generalnie niemal u wszystkich kobiet korzyści z terapii hormonalnej przeważają nad jej zagrożeniami. • uderzeniagorącaipoceniesię(bardzoczęste,zwłaszczaprzystosowaniutamoksyfenu*), • suchośćlubwydzielinazpochwy, • bólmięśniistawów(zwłaszczaprzystosowaniuinhibitorówaromatazy*), • wahanianastroju, • zmęczenie, • mdłości, • mniejsze zainteresowanie seksem (które może mieć wiele różnych przyczyn związanych z rakiemsutka,alezmianystężeniahormonówmogąjewyjaśnićprzynajmniejwczęści). Mogą też wystąpić inne, rzadsze, ale poważniejsze działania niepożądane. Większość stosowanych lekówwywierawpływnakościimożeprowadzićdoosteoporozy*.Wzwiązkuztymbardzoistotna jest wystarczająca podaż wapnia i witaminyD*, jak również ocena gęstości mineralnej kości w badaniuobrazowym*. Tamoksyfen* może zwiększyć ryzyko wystąpienia raka trzonu macicy u kobiet przyjmujących go po menopauzie. Każde krwawienie z pochwy po menopauzie należy zgłosić lekarzowi, mimo że większośćtakichkrwawieńniemazwiązkuzrakiemmacicy. Tamoksyfen*możetakżezwiększyćryzykowystąpieniazakrzepówkrwi,zwyklewnogach(zakrzepica żył głębokich*). W rzadkich przypadkach fragment zakrzepu może uwolnić się do krwioobiegu i dostać się do tętnicy płucnej (zatorowość płucna), wywołując ból w klatce piersiowej i duszność. Wystąpieniektóregokolwiekztychobjawównależyzgłosićlekarzowi. Działanianiepożądanecelowanych*lekówbiologicznych Trastuzumab* Działania niepożądane trastuzumabu są bardziej ograniczone niż działania niepożądane chemioterapii*.Trastuzumabmożepowodowaćreakcjealergiczne,zobjawamioddreszczy,gorączki iewentualnieswędzącejwysypki,mdłości,duszności,świszczącegooddechuibólugłowy,douderzeń gorąca i omdlenia. Dreszcze, gorączka, wysypka, mdłości i wymioty są zwykle powodowane przez samąinfuzjęizwyklewystępująpodczaskilkupierwszychinfuzji,apotemzdarzająsięrzadziej. Trastuzumab może powodować uszkodzenie serca, włącznie z niewydolnością serca. Należy zachowaćostrożność,jeślijestonpodawanypacjentkomzistniejącymiuprzedniozaburzeniamiserca lub wysokim ciśnieniem krwi; ponadto wszystkie pacjentki muszą być podczas leczenia monitorowanewkierunkuczynnościserca. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona27 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Nienależystosowaćtrastuzumabuupacjentek,któremogąbyćnadwrażliwenatrastuzumab,białka* mysie lub którykolwiek z innych składników tego leku. Nie wolno go stosować u pacjentek z poważnymi problemami z oddychaniem w spoczynku spowodowanymi przez raka, ani u pacjentek wymagającychtlenoterapii*. U jednej pacjentki może wystąpić jeden lub więcej z powyższych zdarzeń niepożądanych, ale niekonieczniewszystkieznich. Lapatynib* Najczęstsze działania niepożądane, występujące u ponad 30% pacjentek przyjmujących lapatynib w skojarzeniuzkapecytabinątobiegunkaizespółręka-stopa(wysypkaskórna,obrzęk,zaczerwienienie, ból i/lub łuszczenie się skóry wnętrza dłoni i podeszew stóp). Ma on zwykle łagodne nasilenie, zaczyna się wcześnie (zwykle 2tygodnie) po rozpoczęciu leczenia i może wymagać zmniejszenia dawek leków. Może wystąpić anemia (niedokrwistość), jak również mdłości i wymioty oraz zwiększenieaktywnościenzymówwątrobowychwekrwi. Bewacyzumab* Leczeniebewacyzumabem*możepowodowaćrzadkie,leczpoważnepowikłania,takiejak: - perforacja ściany przewodu pokarmowego, utworzenie przetoki, upośledzenie gojenia się ran, - silnekrwawienie, - przełomnadciśnieniowy(nagły,dużywzrostciśnieniakrwi), - zespół nerczycowy - stan charakteryzujący się bardzo dużym stężeniem białka w moczu (białkomocz),małymstężeniembiałkawekrwiorazobrzękiem(zwłaszczaokolicyoczu,dłoni i stóp); zespół ten spowodowany jest uszkodzeniem drobnych naczyń krwionośnych w nerkach,któreodfiltrowujązkrwiszkodliwesubstancjeinadmiarwody,tworzącmocz,który spływadopęcherzamoczowego, - zastoinowa niewydolność serca u pacjentek otrzymujących bewacyzumab* przed chemioterapią*opartąnaantracyklinie*lubprzedradioterapią*ścianyklatkipiersiowej. Najczęstsze działania niepożądane bewacyzumabu* to nadciśnienie, uogólnione osłabienie, ból, ból wjamiebrzusznej,mdłościiwymioty,słabyapetyt,zaparcie,zakażeniagórnychdrógoddechowych, małaliczbabiałychkrwinek(cozwiększaryzykozakażeń),białkomocz,krwawienieznosa,biegunka, utratawłosów,owrzodzeniajamyustnejibólgłowy. Ewerolimus* U pacjentki nie muszą wystąpić wszystkie wymienione działania niepożądane, jednakże w razie wystąpienia mogą wymagać pomocy lekarskiej. W razie wystąpienia któregokolwiek z poniższych działańniepożądanych,należynatychmiastskontaktowaćsięzlekarzem: - obrzęktwarzy,rąk,dłoni,nóglubstóp, - krwawienieznosa, - ucisklubbólwklatcepiersiowej, Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona28 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. - kaszellubchrypka, pękaniewarg, spadekmasyciała, biegunka, dusznośćlubinneproblemyzoddychaniem, trudnościzprzełykaniem, gorączkalubdreszcze, ogólniezłesamopoczucielubpoczuciechoroby, bóldolnejczęściplecówlubwboku, trudnościlubbólpodczasoddawaniamoczu, szybkiprzyrostmasyciała, owrzodzenialubbiałeplamkinawargach,językulubwjamieustnej, obrzęklubzapaleniejamyustnej, zgęstnieniewydzielinyzoskrzeli, mrowieniewdłoniachlubstopach. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona29 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. COSIĘSTANIEPOZAKOŃCZENIULECZENIAADJUWANTOWEGO? Często zdarza się, że po zakończeniu leczenia adjuwantowego występująobjawyznimzwiązane. • Problemy pacjentek takie jak lęk, zaburzenia snu, depresjalubbardzosilnezmęczenienierzadkoutrzymują sięwokresiepozakończeniuleczenia;pacjentkiztakimi objawamimogąwymagaćwsparciapsychologicznego. • Ubytki pamięci i trudności z koncentracją są częstymi działaniami niepożądanymi chemioterapii*, przy czym ustępują one zwykle w ciągu kilku miesięcy. • Umłodychkobietmożeprzedwcześniewystąpićmenopauza*spowodowanachemioterapią razem z powiązanymi objawami, takimi jak wahania nastroju, wzrost masy ciała, uderzenia gorąca, bóle stawów i zaburzenia snu. Możliwe sposoby leczenia tych objawów należy omówićzeswoimlekarzem. Wizytykontrolne*ulekarzy Pozakończeniuleczenialekarzezaproponująprogramwizytkontrolnych(obserwacji)*wcelu: • jaknajwcześniejszegowykryciaewentualnegonawrotu*choroby, • wykryciamożliwegopojawieniasięrakawdrugimsutku, • ocenyileczeniadziałańniepożądanychleczenia, • zapewnieniawsparciapsychologicznegoorazudzieleniainformacjiułatwiającychpowrótdo normalnegożycia. Wizytykontrolne*uonkologapowinnyobjąćnastępująceelementy: • Zebraniewywiadumedycznegopacjentkinatematprzebieguchoroby,przebytegoleczeniai obecnychdolegliwości,atakżebadanieprzedmiotowe. • Mammografia* leczonego sutka, o ile nie wykonano mastektomii, jak również drugiego sutka, jest zalecana raz na rok u wszystkich kobiet. W szczególnych sytuacjach, takich jak pacjentki z rodzinnym występowaniem raka sutka lub pacjentki w wieku poniżej 35lat, można ją zastąpić badaniem MRI. U kobiet po rekonstrukcji sutka nie przeprowadza się mammografii*,leczbadanieMRI. • Niewykonujesięinnychbadańobrazowychanitestówkrwi,jeślipacjentkaniemażadnych objawów. Należy pamiętać, że wzrost masy ciała pogarsza rokowanie* i należy go unikać; w razie potrzeby zaleca się skorzystanie z poradnictwa dietetycznego. Regularny, długookresowy umiarkowany lub nawetznacznywysiłekfizycznywiążesięzlepszymrokowaniem*;ćwiczeniaaeroboweipodnoszenie ciężarówniemająniekorzystnegowpływunarozwójobrzękuchłonnego. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona30 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Powrótdonormalnegożycia Życie ze świadomością, że możliwy jest nawrót choroby nowotworowej, może być trudne. Na podstawie dostępnej aktualnie wiedzy uważa się, że unikanie wzrostu masy ciała i regularna aktywność fizyczna mogą zmniejszyć ryzyko wznowy* raka po zakończeniu leczenia. Regularny wysiłek fizyczny przynosi różnorodne korzyści. Poprawia samopoczucie fizyczne i psychiczne; zmniejszateżryzykowznowy*.Należyunikaćwzrostumasyciałapozakończeniuleczenia,ponieważ najprawdopodobniej będzie mieć niekorzystny wpływ na rokowanie. Należy zaproponować skorzystanie z poradnictwa dietetycznego, aby uniknąć wzrostu masy ciała; należy je też zalecić otyłympacjentkom.Wprzypadkupacjentekpalącychusilniezalecasięrzuceniepalenia,czegomożna dokonaćteżzpomocąodpowiednichspecjalistów. Zpowodusamejchorobynowotworowej,atakżezpowoduleczenia,powrótdonormalnegożyciau pewnychosóbmożeniebyćłatwy.Pacjentkimogąmiećwątpliwościzwiązanezobrazemwłasnego ciała,seksualnością,zmęczeniem,pracą,emocjamilubstylemżycia.Pomocnemożebyćomówienie tych wątpliwości z rodziną, przyjaciółmi lub lekarzami. Niektóre osoby mogą także poszukiwać wsparciawgrupachzrzeszającychbyłepacjentkiorazinfoliniiitelefonicznychliniiwsparcia. Corobić,jeślidojdziedowznowyraka? Jeśli rak powróci, sytuacja ta będzie określana mianem wznowy*, a leczenie będzie zależało od jej zakresu.Generalniedowznowydochodziumaksymalnie30%pacjentek,uktórychpoczątkowonie stwierdzono komórek nowotworowych w węzłach chłonnych* i u maksymalnie 70% pacjentek, u którychwmomencierozpoznaniarakzająłjużwęzłychłonne*. Jeślidochodzidowznowy*wtymsamymobszarzesutkaiwęzłówchłonnych*,którebyłyzajęteza pierwszym razem, należy ją leczyć jak nowego raka. Zawsze zalecane jest przeprowadzenie badań obrazowych,wcelusprawdzenia,czyniewystępująprzerzuty*wpłucach,wątrobielubkościach. Zalecany jest zabieg chirurgiczny w celu usunięcia nowego guza, o ile to jest możliwe. Po zabiegu chirurgicznymstosujesięteżradioterapięwsposóbuzależnionyodpoprzedniegoleczenia: • Pacjentki, które uprzednio nie otrzymały radioterapii po operacji, powinny przejść radioterapięścianyklatkipiersiowejiobszarówregionalnychwęzłówchłonnych. • Pacjentkileczoneuprzednioradioterapiąniepowinnyotrzymywaćjejponowniezuwagina ryzykopoważnegouszkodzeniapłuciserca.Możnazastosowaćostrożnenapromieniowanie ograniczonychobszarówklatkipiersiowej. Nie jest jasne w jakim stopniu chemioterapia*, terapia hormonalna lub terapia przeciwko HER2* zastosowana po leczeniu miejscowym wydłuża życie w razie wystąpienia wznowy w tym samym obszarzesutkaiwęzłówchłonnych*,którebyłyzajętezapierwszymrazem.Głównymcelemleczenia w takim przypadku jest leczenie paliatywne, mające na celu utrzymanie/poprawę jakości życia i ewentualniewydłużenieprzeżycia. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona31 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. W przypadku pacjentek ze wznową uznaną za nieoperacyjną, leczeniem z wyboru jest terapia ogólnoustrojowa* mająca na celu zmniejszenie wielkości guza, tak by, w miarę możliwości, kwalifikowałsiędousunięciachirurgicznego.Leczeniemdrugiegorzutujestradioterapiaścianyklatki piersiowejiobszarówregionalnychwęzłówchłonnych. W odniesieniu do chemioterapii, przed podjęciem decyzji co do optymalnego schematu należy uwzględnić i omówić wiele różnych czynników, w tym agresywność guza, uprzednio stosowane leczenie,jakrównieżdobroipreferencjepacjentki. Jeżeliwznowabędziemiećpostaćrakaprzerzutowego,należygoleczyćwsposóbopisanywustępie „Planleczeniarakaprzerzutowego*(stadiumIV)”wpunkcie„Jakiesąmożliwościleczenia?”.Wtakim przypadku należy w miarę możliwości wykonać biopsję* przerzutu i poddać próbkę badaniom laboratoryjnymwcelu: • potwierdzenia, że jest to przerzut raka sutka, a nie przerzut innego nowotworu lub zmiana patologicznainnaniżprzerzut. • sprawdzenia, czy charakterystyka raka, taka jak status receptorów hormonalnych* i status HER2*,jesttakasama,jakguzapierwotnego,bowiemmożesięzczasemzmienić. Możnapominąćbiopsjęprzerzutu,jeślizabiegjestzbytryzykowny,jeśliokrespomiędzypierwszym rozpoznaniem a wystąpieniem przerzutu jest krótki (nie dłuższy niż 2lata), co sugeruje, że charakterystykarakasięniezmieniłalubjeśliwynikibadanianowejpróbkibiopsyjnejniezmieniłyby planuleczenia. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona32 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. SŁOWNICZEK Analogigonadoliberyny(klasaleków) Wytwarzanesztuczniezwiązkipodobnedohormonugonadoliberyny,inaczejhormonuuwalniającego gonadotropinę (GnRH). GnRH jest hormonem wytwarzanym naturalnie w organizmie przez podwzgórze (część mózgu). GnRH stymuluje przysadkę mózgową do wytwarzania hormonów zaangażowanych w rozmnażanie (gonadotropin). Niektóre analogi GnRH mają silniejsze działanie stymulującewydzielaniegonadotropinniżnaturalnyGnRH. Androgen Typhormonu,którypobudzarozwójiutrzymywaniemęskichcechpłciowych. Anemia(niedokrwistość) Stan charakteryzujący się niedoborem czerwonych krwinek* lub hemoglobiny. Żelazo zawarte w hemoglobinieuczestniczywprzenoszeniutlenuzpłucdokomórekcałegociała.Wprzypadkuanemii procestenjestupośledzony. Antracykliny(klasa) Antybiotykistosowanewchemioterapii*,wleczeniuwieluróżnychnowotworów. Atypowahiperplazjaprzewodowa Łagodny* (niezłośliwy) stan patologiczny, w którym w wyściółce przewodów sutkowych jest więcej komórek niż zwykle i mają ona nieprawidłowy wygląd pod mikroskopem. Wystąpienie atypowej hiperplazjiprzewodowejzwiększaryzykorakasutka.OkreślanyjesttakżeskrótemADH(ang.atypical ductalhyperplasia). Atypowahiperplazjazrazikowa Łagodny*(niezłośliwy)stanpatologiczny,wktórymwzrazikachsutkajestwięcejkomórekniżzwykle i mają one nieprawidłowy wygląd pod mikroskopem. Wystąpienie atypowej hiperplazji zrazikowej zwiększaryzykorakasutka.OkreślanyjesttakżeskrótemALH(ang.atypicallobularhyperplasia). Badaniehistopatologiczne Badanie tkanek i komórek prowadzone pod mikroskopem. Tkankę pobraną z organizmu podczas biopsji lub zabiegu chirurgicznego umieszcza się w roztworze utrwalającym i przesyła do laboratorium. Na miejscu zostaje pocięta na cienkie fragmenty, zabarwiona za pomocą różnych barwników,anastępniejestoglądanapodmikroskopem.Patomorfologjestlekarzemdokonującym ocenyfragmentówtkanek,wtymtkaneknowotworowych. Badanieimmunohistochemiczne(IHC) Badanieimmunohistochemiczne(IHC)toproceswykrywaniaantygenów(np.białek)wkomórkachw wycinkutkanki*zwykorzystaniemprzeciwciałłączącychsięswoiściezantygenamiwniejzawartymi. Takie antygeny są następnie uwidaczniane przez znacznik, taki jak barwnik fluorescencyjny, enzym lub koloidalne złoto. Barwienie immunohistochemiczne jest powszechnie stosowane w wykrywaniu patologicznychkomórek,występującychnp.wguzachnowotworowych. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona33 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Badanieobrazowe Badanie, w którym technika obrazowania (taka jak np. radiografia, ultrasonografia*, tomografia komputerowa* i medycyna nuklearna) stosowana jest do uzyskania obrazu narządów, struktur i tkanekwobrębieorganizmu,zarównowcelachdiagnostycznych,jakileczniczych. Badanieprzedmiotowe Inaczejbadanielekarskie.Badaniepacjentaprzezlekarza,wceluwykryciaobjawówchoroby. Badanieultrasonograficzne(USG) Badanie, podczas którego fale dźwiękowe o wysokiej częstotliwości odbijają się od tkanek lub narządów wewnętrznych, tworząc echo. Obrazy echa prezentowane są na ekranie urządzenia do ultrasonografii, tworząc obraz tkanek organizmu nazywany ultrasonogramem. Nazywane również USG. Bewacyzumab Bewacyzumab jest przeciwciałem monoklonalnym zaprojektowanym w celu rozpoznawania i wiązania się ze swoistą strukturą (zwaną antygenem) występującą na pewnych komórkach w organizmie lub obecnych w krwiobiegu. Zadaniem tego leku jest wiązanie się z naczyniowym czynnikiem wzrostu śródbłonka (VEGF*), białkiem krążącym we krwi, które pobudza wzrost naczyń krwionośnych. Bewacyzumab, wiążąc się z VEGF, blokuje jego działanie. W efekcie komórki nowotworoweniemogąrozbudowywaćwłasnychnaczyńzaopatrującychguzwkreworazcierpiąna niedobórtlenuisubstancjiodżywczych,cospowalniarozrostguza. Białko Niezbędne składniki odżywcze zbudowane z aminokwasów. Są one niezbędne dla funkcjonowania wielu organizmów, w tym organizmu człowieka. Odpowiadają za transport i komunikację między komórkami,zazmianychemiczne,atakżezautrzymywaniestruktury,m.in.komórek. Biopsja Pobraniekomóreklubtkanekdobadaniaprzezpatomorfologa*.Patomorfolog*możezbadaćtkankę pod mikroskopem lub przeprowadzić inne badania z wykorzystaniem komórek lub tkanki. Istnieje wiele różnych typów biopsji. Do najczęściej wykonywanych zalicza się: (1) biopsję z pobraniem wycinka, podczas której pobierany jest wyłącznie fragment tkanki; (2) biopsję wycinającą, podczas którejusuwanyjestcałyguzeklubpodejrzanyobszaroraz(3)biopsjęigłową,podczasktórejpróbka tkankilubpłynupobieranajestzapomocąigły.Gdyużywanajestigłaodużejśrednicy,zabiegnosi nazwę biopsji gruboigłowej. Gdy używana jest igła o małej średnicy, zabieg nosi nazwę biopsji aspiracyjnejcienkoigłowej. Biopsjawęzławartowniczego Usunięcieizbadaniewęzławartowniczego(pierwszegowęzłachłonnego*(lubwęzłów),doktórych najprawdopodobniej trafią komórki nowotworowe szerzące się z pierwotnego guza). W celu identyfikacjiwęzławartowniczegolekarzwstrzykujesubstancjęradioaktywnąi/lubbarwnikwpobliżu guza. Następnie używa sondy* w celu znalezienia węzła (węzłów) zawierającego substancję radioaktywną lub ocenia wzrokowo, który z nich zawiera barwnik. Po identyfikacji chirurg usuwa węzeł(węzły)wartowniczywcelusprawdzeniagopodkątemobecnościkomóreknowotworowych. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona34 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Biopsja węzła wartowniczego w przypadku guza sutka. W okolicę guza wstrzykiwana jest substancja radioaktywna i/lub niebieski barwnik (ilustracja po lewej). Wstrzyknięta substancja jest wykrywana wzrokowo i/lub przy użyciu sondy* wykrywającej promieniowanie (środkowa ilustracja). Węzły wartownicze (pierwsze węzły chłonne, do których trafiła ta substancja)sąusuwaneibadanepodkątemzawartościkomóreknowotworowych(prawailustracja). Bisfosfonian Leklubsubstancjastosowanawleczeniuhiperkalcemii*ibólukościspowodowanegoprzezniektóre nowotwory. Pewne rodzaje bisfosfonianów stosowane są w leczeniu osteoporozy* oraz przy obrazowaniukości.Bisfosfonianyhamujądziałaniekomórekrozkładającychtkankękostną. Chemioterapia Rodzaj leczenia przeciwnowotworowego, w którym stosowane są leki niszczące komórki nowotworowe i/lub ograniczające ich wzrost. Leki te są przeważnie podawane pacjentom w powolnym wlewie dożylnym (kroplówce), ale mogą być również stosowane doustnie, w bezpośrednich wlewach do kończyny lub we wlewie do wątroby, w zależności od lokalizacji nowotworu. Chłoniak Nowotwórwywodzącysięzkomórekukładuodpornościowego.Istniejądwiepodstawowekategorie chłoniaka: Chłoniaki ziarnicze (inaczej hodgkinowskie), charakteryzujące się obecnością pewnego typu komórek, zwanych komórkami Reed-Sternberga. Druga kategoria to chłoniaki nieziarnicze (niehodgkinowskie),stanowiącedużą,zróżnicowanągrupęnowotworówwywodzącychsięzkomórek układu odpornościowego. Chłoniaki nieziarnicze można dodatkowo podzielić na nowotwory o powolnym przebiegu (indolentne) oraz o przebiegu agresywnym (szybko rosnące). Te poszczególne podtypy różnią się zachowaniem i reakcją na leczenie. Chłoniaki ziarnicze, jak i nieziarnicze mogą występować zarówno u dorosłych, jak i dzieci, a ich rokowanie* i leczenie zależy od stadium zaawansowaniaitypukonkretnegonowotworu. Chromogenicznahybrydyzacjainsitu(CISH) Test laboratoryjny polegający na zastosowaniu wytworzonej sztucznie uzupełniającej nici DNA lub RNA w celu zlokalizowania określonej sekwencji DNA lub RNA w próbce tkanki. DNA i RNA to składniki jądra komórkowego biorące udział w syntezie białek* i przekazywaniu informacji genetycznych. Metoda ta stosowana jest w celu określenia charakterystyki i nieprawidłowości w odcinkachDNAwchodzącychwskładchromosomulubnawetwieluchromosomów. CISHstanowialternatywędlainnegotestuzwanegofluorescencyjnąhybrydyzacjąinsitu*(FISH). Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona35 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Cyklofosfamid Lek stosowany w leczeniu wielu rodzajów nowotworów oraz poddawany badaniom w leczeniu różnych innych rodzajów nowotworów. Jest on również stosowany w leczeniu niektórych rodzajów chorób nerek u dzieci. Cyklofosfamid dołącza się do DNA komórek i może powodować ich śmierć. Należydogrupylekówalkilujących.OkreślanyjesttakżeskrótemCTXinazwąhandlowąEndoxan. Czynnikryzyka Czynnik zwiększający prawdopodobieństwo rozwoju choroby. Do wybranych przykładów czynników ryzyka rozwoju nowotworu można zaliczyć wiek, wywiad rodzinny dotyczący określonych chorób nowotworowych, stosowanie wyrobów tytoniowych, narażenie na promieniowanie* jonizujące lub pewne związki chemiczne, zakażenia określonymi wirusami lub bakteriami, a także niektóre zaburzeniagenetyczne. Docetaksel Docetaksel należy do grupy leków przeciwnowotworowych zwanych taksanami*. Docetaksel uniemożliwia komórce zniszczenie wewnętrznego „szkieletu”, który jest niezbędny do podziału i mnożenia się komórek. Gdy szkielet pozostaje na miejscu, komórka nie może się podzielić i ostatecznieumiera.Docetakselmatakżewpływnakomórkinienowotworowe,takiejakkrwinki,co prowadzidodziałańniepożądanych. Doksorubicyna Lek stosowany w leczeniu wielu rodzajów nowotworów oraz poddawany badaniom w leczeniu różnych innych rodzajów nowotworów. Doksorubicyna pochodzi z bakterii Streptomyces peucetius. Uszkadza DNA* komórek i może zabijać komórki nowotworowe. Jest typem antracyklinowego* antybiotyku przeciwnowotworowego. Występuje też pod nazwą Adriblastina, Caelyx lub chlorowodorekdoksorubicyny. Dożylny Dotyczyumieszczaniawżylelubwprowadzaniadoniej.Określenie„dożylny”dotyczyzazwyczajdrogi podania leku lub innej substancji za pomocą igły lub cewnika umieszczonego w żyle. Określane też skrótem„i.v.”. Epirubicyna Lekstosowanywpołączeniuzinnymilekamiwleczeniuwczesnegorakapiersi,któryrozprzestrzenił się do węzłów chłonnych*. Jest także badany pod kątem stosowania w innych nowotworach. Epirubicynajesttypemantybiotykuantracyklinowego*.Znanapodtakiminazwamihandlowymi,jak Farmorubicin,Episindan,Epirubciniin. Estradiol Estradiol jest hormonem płciowym. Uważany jest za hormon żeński, jednakże występuje także u mężczyzn. Estradiol ma wiele funkcji, m.in jest istotny dla rozwoju gruczołów sutkowych i żeńskich narządówrozrodczych. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona36 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Ewerolimus Ewerolimus działa przez blokowaniebiałkazwanego „mammalian target of rapamycin” (mTOR). Ponieważ mTOR bierze udział w kontroli podziału komórki i wzroście naczyń krwionośnych, ewerolimus uniemożliwia podział komórek nowotworowych i ogranicza ich zaopatrzenie w krew. Ewerolimusstosowanyjestwleczeniupacjentekipacjentówz: - rakiem sutka, który jest zaawansowany (zaczął się rozprzestrzeniać) i zawiera receptory hormonalne(tzn.komórkinowotworowemająnapowierzchnireceptorydlahormonów),u kobiet po menopauzie. Stosowany jest razem z lekiem o nazwie eksemestan po niepowodzeniuleczeniatzw.niesterydowymiinhibitoramiaromatazy. - neuroendokrynnymguzemtrzustki(guzemutworzonymzprodukującychhormonykomórek trzustki) o dobrym lub umiarkowanym zróżnicowaniu (co oznacza, że jego komórki są podobne do prawidłowych komórek trzustki), który ulega progresji. Stosowany jest w przypadkurakaprzerzutowego(któryrozprzestrzeniłsięnainneobszaryciała)lubraka,który niemożebyćusuniętychirurgicznie. - zaawansowanym rakiem nerkowokomórkowym (typem raka nerki) w sytuacji, w której rak ulegaprogresji(pogorszeniu)pomimoleczenialekiemskierowanymprzeciwkoVEGF. Fluorescencyjnahybrydyzacjainsitu(FISH) Technikawykorzystywanaprzezpatomorfologówdoidentyfikacjizmianwgenachichromosomach. Obecne w nich charakterystyczne zmiany mogą zostać wykryte za pomocą FISH, umożliwiając patomorfologowiustalenietypurakawystępującegoupacjenta. FSH Hormonwytwarzanywprzysadcemózgowej.Ukobietdziałanajajniki,stymulującjedowytwarzania pęcherzykówiwzrostukomórekjajowych.Umężczyzndziałanajądra,pobudzającjedowytwarzania plemników.Określanyjesttakżejakohormonfolikulotropowylubfolikulotropina. Fulwestrant Lekstosowanywleczeniuokreślonychtypówrakasutkaukobietpomenopauzie.Jesttakżebadany pod kątem stosowania w innych nowotworach. Fulwestrant blokuje aktywność estrogenów w organizmieinależydolekówantyestrogenowych. HER2 Białko* biorące udział we wzroście prawidłowych komórek. Występuje także w niektórych typach komórek nowotworowych, w tym raka piersi (sutka) i jajnika. Komórki nowotworowe usunięte z organizmu mogą być zbadane w kierunku obecności HER2/neu, co pozwoli na wybór optymalnego leczenia. HER2/neu jest typem receptora błonowego o aktywności kinazy tyrozynowej. Inne stosowane określenia to c-erbB-2, receptor ludzkiego EGF typu 2 lub receptor ludzkiego naskórkowegoczynnikawzrostutypu2. Hiperkalcemia Większeodprawidłowegostężeniewapniawekrwi.Niektórerodzajenowotworówzwiększająryzyko hiperkalcemii. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona37 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Inhibitoraromatazy Lekzapobiegającypowstawaniuestradiolu*(żeńskiegohormonu)przezzakłócaniedziałaniaenzymu aromatazy. Inhibitory aromatazy stosowane są jako leczenie hormonalne u kobiet po menopauzie, któremająhormonozależnegorakasutka(piersi). Inwazyjny Określeniedotyczynowotworu,któryrozprzestrzeniłsiępozawarstwętkanki,wktórejsięrozwinąłi wrastawotaczającezdrowetkanki. Jądro Wbiologiijesttostrukturawewnątrzkomórkizawierającachromosomy.Jądrootoczonejestbłoną, wjegownętrzuzachodzisyntezaRNAnapodstawieDNAzawartegowchromosomach. Kapecytabina Kapecytabina to lek cytotoksyczny zaliczany do klasy antymetabolitów. Kapecytabina jest „prolekiem” przekształcanym do 5-fluorouracylu (5-FU) w organizmie, przy czym proces ten przebiega bardziej intensywnie w komórkach nowotworowych niż w zdrowych tkankach. Przyjmuje się ją w tabletkach, podczas gdy 5-FU, analog pirymidyny w normalnych warunkach wymaga podawania w zastrzykach. Pirymidyna wchodzi w skład materiału genetycznego komórek (DNA i RNA). W organizmie 5-FU zajmuje miejscepirymidynyizaburzadziałanieenzymówbiorącychudziałwwytwarzaniunowegoDNA.Wefekcie hamujewzrostkomóreknowotworowych,anastępniejeniszczy. Karboplatyna Lekstosowanywleczeniuzaawansowanego,nieleczonegouprzedniorakajajnikalubobjawówwznowyraka jajnika po leczeniu innymi lekami przeciwnowotworowymi. Jest także stosowany w połączeniu z innymi lekami w leczeniu zaawansowanego, przerzutowego* lub nawrotowego* niedrobnokomórkowego raka płuca; jest też poddawany badaniom w leczeniu innych rodzajów nowotworów. Karboplatyna stanowi postaćprzeciwnowotworowegolekuonazwiecisplatynaipowodujemniejdziałańniepożądanych.Dołącza siędoDNAkomórekimożezabijaćkomórkinowotworowe.Jestjednymzezwiązkówplatyny.Występuje podnazwąhandlowąCarbomedaclubCarboplatin. Konsylium Podejściedoplanowanialeczeniapolegającenaspotkaniulekarzybędącychspecjalistamiwróżnych gałęziach medycyny (specjalizacjach), w celu zapoznania się ze stanem ogólnym konkretnego pacjentaiomówieniamożliwościjegoleczenia.Składkonsyliówonkologicznychzazwyczajobejmuje onkologaklinicznego(specjalizującegosięwleczeniunowotworówlekami),chirurgaonkologicznegoi radioterapeutę(specjalistęradioterapiionkologicznej,czylileczeniapromieniowaniem).Nieformalnie takiespotkanienazywasię„kominkiem”. Krwinkibiałe Komórkiukładuodpornościowegobiorąceudziałwobronieorganizmuprzedzakażeniami. Krwinkiczerwone Najczęściej występujący typ komórek krwi. Zawarta w nich hemoglobina sprawia, że są one czerwone.Ichpodstawowąfunkcjąjesttransportowanietlenu. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona38 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Lapatynib Lapatynib, substancja czynna leku Tyverb®, należy do grupy leków zwanych inhibitorami kinaz białkowych*. Działanie tych leków polega na blokowaniu działania enzymów zwanych kinazami białkowymi,którewystępująwniektórychreceptorachnapowierzchnikomóreknowotworowych,w tym w HER2. HER2 jest to receptor dla naskórkowego czynnika wzrostu, który bierze udział w stymulowaniu komórek do niekontrolowanych podziałów. Tyverb®, blokując te receptory, ułatwia kontrolowaniepodziałówkomórek.EkspresjaHER2występujewcoczwartymrakusutka. Leczenie/terapiacelowana Metodaleczeniawykorzystującalekilubinnesubstancje,takiejakprzeciwciałamonoklonalne,wcelu identyfikacji i atakowania komórek konkretnego nowotworu. Terapia celowana może mieć mniej skutkówubocznych,niżinnetypyleczeniaprzeciwnowotworowego. Leczenieogólnoustrojowe(systemowe) Leczenie z zastosowaniem substancji, które, wędrując z krwioobiegiem, docierają do wszystkich komórekorganizmuidziałająnanie. Limfadenektomiapachowa Zabieg chirurgiczny polegający na usunięciu węzłów chłonnych* znajdujących się w rejonie pachy. Określanyjestrównieżjakowycięciepachowychwęzłówchłonnych. Łagodny Niezłośliwy (w odniesieniu do nowotworu). Łagodne guzy mogą osiągać duże rozmiary, jednak nie dochodzidoichrozsiewudoinnychobszarówciała. Mammografia Badanieobrazowe(RTG)tworząceobrazsutkanakliszylubnaekraniekomputera. Mammografiaprzesiewowa Prześwietlenie RTG* piersi w celu sprawdzenia ewentualnej obecności guzów przy braku jakichkolwiekobjawówchoroby. Margines Brzeglubkrawędźtkankiusuniętejpodczasoperacjionkologicznej.Marginesokreślasięjakoujemny lub czysty, jeśli patomorfolog nie znalazł żadnych komórek nowotworowych na krawędzi tkanki, co sugeruje,żeusuniętyzostałcałyguz.Marginesokreślasięjakododatnilubzajęty,jeślipatomorfolog znalazłkomórkinowotworowenakrawędzitkanki,cosugeruje,żenieudałosięusunąćcałegoguza. Megestrol Lek stosowany w celu blokowania estrogenu i hamowania działania estrogenu i androgenów*. Lek stosowanywleczeniurakasutkairakatrzonumacicyorazpoddawanybadaniomwleczeniuróżnych innychrodzajównowotworów.Stosowanyjesttakżewcelupoprawyapetytuupacjentówzchorobą nowotworową.Megestrolnależydoklasyhormonówzwanychprogestynami.Występujepodnazwą handlowąCachexan,Megace,Megalia. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona39 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Menopauza Okreswżyciukobiety,podczasktóregozatrzymujesięwytwarzaniehormonówwjajnikachidochodzi do zatrzymania krwawień miesiączkowych. Naturalna menopauza ma miejsce zazwyczaj około 50 roku życia. Mówi się, że kobieta jest w okresie menopauzy, jeśli miesiączka nie wystąpiła u niej w ciągu 12 kolejnych miesięcy. Do objawów menopauzy należą uderzenia gorąca, wahania nastroju, nocnepoty,suchośćpochwy,problemyzkoncentracjąibezpłodność. Mitoza Proces,wktórympojedynczakomórkamacierzystadzielisię,tworzącdwienowekomórkipotomne. Każda komórka potomna otrzymuje do komórki macierzystej pełen zestaw chromosomów. Proces tenumożliwiaorganizmowiwzrostiwymianękomórek. Nawrót(wznowa) Nowotwór,którawystąpiłponownie(powrócił),zwyklepookresie,wktórymbyłniewykrywalny.Taki nowotwór może wystąpić w tym samym miejscu, co guz oryginalny (pierwotny) - tzw. wznowa miejscowa,lubwinnymmiejscuciała. Neoplazjazrazikowa Stan, w którym nieprawidłowe komórki znajdują się tylko w zrazikach sutka, ale nie doszło do ich rozprzestrzenieniasięzezrazikówdootaczającychtkanek,coobserwujesięwprzypadkuinwazyjnegoraka zrazikowego.Neoplazjazrazikowaniezbytczęstoprzekształcasięwinwazyjnegorakazrazikowego,jednakże jej obecność w jednym sutku zwiększa ryzyko wystąpienia inwazyjnego raka w którymkolwiek sutku. Neoplazjazrazikowabyładawniejokreślanajakorakzrazikowyinsitu(LCIS). Neuropatia Terminodnoszącysiędokażdejchorobyukładunerwowego.Układnerwowyobejmujemózg,rdzeń kręgowyoraznerwy. Nieinwazyjny Określenie dotyczy nowotworu, który nie rozprzestrzenił się poza warstwę tkanki, w której się rozwinął. Obrazowanierezonansumagnetycznego(MRI) Technika obrazowania stosowana w medycynie. Wykorzystuje zjawisko rezonansu magnetycznego. Niekiedydociałapacjentawstrzykiwanyjestpłyn,którywzmacniakontrastmiędzyróżnymitkankami organizmuisprawia,żesąonewyraźniejwidoczne. ObrazowanieTK(badanieTK,tomografiakomputerowa) Tomografia komputerowa, rodzaj badania radiologicznego, podczas którego narządy ciała są skanowane za pomocą promieniowania RTG*, zaś wyniki poddawane są komputerowej obróbce, dziękiktórejotrzymywanesąobrazyczęściciała. Obrzęklimfatyczny(chłonny) Stan,wktórymnadmiarlimfy(chłonki)gromadzisięwtkankachipowodujeobrzęk.Możewystąpićw ręcelubnodzewraziezablokowania,uszkodzenialubchirurgicznegousunięcianaczyńlimfatycznych. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona40 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Obserwacja(kontrola) Monitorowanie stanu zdrowia danej osoby w okresie po zakończeniu leczenia. Pojęcie to obejmuje równieżkontrolęstanuzdrowiaosóbuczestniczącychwbadaniuklinicznym,zarównowtrakciejego trwania,jakipojegozakończeniu. Określeniestadiumzaawansowania(ang.staging) Przeprowadzanieróżnychbadańwceluokreśleniazasięgunowotworuworganizmie,zwłaszczajeśli choroba rozprzestrzeniła się z pierwotnej lokalizacji na inne obszary ciała. Znajomość stadium zaawansowaniachorobyjestbardzoistotnawustalaniuplanuleczenia. Operacjaprofilaktyczna Mastektomia przeprowadzona u pacjentek z dużym ryzykiem wystąpienia raka sutka; zwykle obejmujeobasutki(mastektomiaobustronna). Osteonekroza Choroba,wktórejdochodzidoobumieraniatkankikostnejzpowoduupośledzeniazaopatrzeniawkrew. Osteoporoza Chorobacharakteryzującasięzmniejszeniemmasyigęstościkości,przyczyniającsiędoichkruchości. Paklitaksel Lekstosowanywleczeniurakasutka,rakajajnikaizwiązanegozAIDSmięsakaKaposiego.Ponadtow połączeniuzinnymlekiemstosowanyjestwleczeniuniedrobnokomórkowegorakapłuca.Paklitaksel jestrównieżpoddawanybadaniomwleczeniuinnychtypównowotworów.Blokujewzrostkomórek poprzezhamowaniepodziałówkomórkowych;możezabijaćkomórkinowotworowe.Należydoklasy środkówantymitotycznych.WystępujetakżepodnazwąPaclitaxiniSindaxel. Palpacja Rodzajbadaniapolegającynadotykaniusutkalubinnejczęściciałaidelikatnymprzesuwaniupalcami wceluwyczuciakonsystencjitkanek(ciała). Pertuzumab LekprzeciwnowotworowystosowanywleczeniuHER2-dodatniego,przerzutowegorakasutka,jeżeli pacjentka nie otrzymywała uprzednio żadnego leczenia przeciwkoHER2 ani chemioterapii raka przerzutowego.Powinienbyćstosowanyrazemztrastuzumabemidocetakselem. Płytkikrwi(trombocyty) Niewielkie fragmenty komórek odgrywające kluczową rolę w krzepnięciu krwi. U pacjentów z obniżonąliczbąpłytekkrwiwystępujeryzykociężkichkrwawień.Upacjentówzpodwyższonąliczbą płytek występuje ryzyko zakrzepicy, czyli tworzenia się zakrzepów krwi, które mogą zablokować naczyniakrwionośneidoprowadzićdoudarumózgulubinnychciężkichstanów,jakrównieżryzyko ciężkiegokrwawieniazpowoduzaburzeniaczynnościpłytek. Potrójnieujemnyraksutka Raksutka,któregokomórkiniezawierająreceptorówestrogenowych,receptorówprogesteronuani większychilościbiałka*HER2*/neu.Określanytakżeskrótowojako„ER-,PR-iHER2*-”. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona41 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Profilekspresjigenów OcenainformacyjnegoRNAwytwarzanegowróżnychtypachkomórek.Profilekspresjigenówmoże być wykorzystany w celu wykrycia i rozpoznania choroby lub stanu patologicznego oraz w celu sprawdzeniajakorganizmreagujenaleczenie.Wykorzystywanyjestwmedycyniespersonalizowanej. Proliferacja Zwiększenieliczbykomórekwnastępstwieichwzrostuipodziałów. PromieniowanieRTG Promieniowanierentgenowskiejestformąpromieniowaniajonizującego,stosowanądouzyskiwania obrazówwnętrzaróżnychobiektów.Wmedycyniepromieniowanierentgenowskiejestpowszechnie stosowanedouzyskiwaniaobrazówwnętrzaciała. Przerzut/przerzuty Rozsiew choroby nowotworowej z jednej części ciała do innej. Guz składający się z komórek, które uległy rozsiewowi, nazywany jest nowotworem przerzutowym lub przerzutem. Zawiera on komórki pochodząceznowotworupierwotnego. Radioterapia Metoda leczenia nowotworów z wykorzystaniem promieniowania; zawsze wymaga określenia obszarunapromieniania. Rak Nowotwór, który wywodzi się ze skóry lub tkanek wyścielających lub pokrywających narządy wewnętrzne. Reagującynahormony(hormonozależny) Wonkologiitermintenokreślanowotwórreagującynaleczeniehormonalne. Receptorhormonalny Białko* komórkowe, które wiąże się z konkretnym hormonem. Receptor hormonalny może znajdować się na powierzchni lub we wnętrzu komórki. Po związaniu się hormonu z receptorem w komórcezachodziwielezmian. Rokowanie Przewidywanyrezultatlubprzebiegchoroby;prawdopodobieństwowyzdrowienialubwznowy*. Scyntygrafia Badanie umożliwiające uzyskanie obrazów (skanów) struktur we wnętrzu ciała, w tym obszarów, w których znajdują się komórki nowotworowe. Scyntygrafię stosuje się w celu rozpoznawania, określania stadium zaawansowania i monitorowania choroby. Niewielką ilość substancji radioaktywnej(radionuklidu)wstrzykujesiędożyłylubpodajedoustnie.Różneradionuklidywędrują z krwią do narządów. Urządzenie wyposażone w specjalną kamerę (skaner) przesuwa się nad pacjentem leżącym na stole i wykrywa typ promieniowania emitowanego przez dany radionuklid. Następnie komputer generuje obrazy obszarów, w których gromadzi się radionuklid. Obszary takie mogązawieraćkomórkinowotworowe. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona42 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Stopieńzróżnicowania(ang.grade) Opis charakterystyki nowotworu oparty na tym, jak dalece komórki guza odbiegają wyglądem od prawidłowych i jak szybko guz rośnie i się rozprzestrzenia. Klasyfikacja stopni zróżnicowania jest osobnadlakażdegotypunowotworu. Tamoksyfen Lekstosowanywleczeniuokreślonychtypówrakasutkaukobietimężczyzn.Jesttakżestosowanyw profilaktyce raka sutka u kobiet, które mają raka przewodowego in situ (patologiczne komórki w przewodach w sutku) oraz u kobiet z dużym ryzykiem wystąpienia raka sutka. Tamoksyfen jest również poddawany badaniom w leczeniu innych typów nowotworów. Blokuje on efekt działania estrogenu(hormonu)wgruczolesutkowym(piersi).Należydogrupyantyestrogenów.Określanyjest takżejakocytryniantamoksyfenu. Taksan Lek blokujący wzrost komórek poprzez hamowanie mitozy* (podziału komórkowego). Taksany zakłócają działanie mikrotubul (struktur komórkowych odpowiadających za ruch chromosomów podczas mitozy). Stosowane są one w leczeniu nowotworów. Taksany należą do leków antymitotycznychiinhibitorówwrzecionamitotycznego. Terapianeoadjuwantowa Leczenie podawane jako pierwszy etap w celu zmniejszenia rozmiarów guza przed zastosowaniem właściwego leczenia, którym zwykle jest zabieg chirurgiczny. Leczenie neoadjuwantowe może obejmować chemioterapię*, radioterapię lub leczenie hormonalne. Jest to rodzaj leczenia indukcyjnego. Tkankimiękkie Ogólnyterminobejmującymięśnie,tkankętłuszczową,tkankęwłóknistą,naczyniakrwionośneiinne rodzajetkankiinnejniżtkankakostna. Tlenoterapia Rodzajleczenia,wktórympacjencimającyproblemyzoddychaniemotrzymujątlenbezpośrednioz butli lub za pośrednictwem urządzenia zwanego respiratorem. Tlen może być podawany przez przewódwprowadzonydonosa,przezmaskęlubwpostacinamiotutlenowego.Dodatkowytlenjest wdychanyrazemzpowietrzematmosferycznym. Trastuzumab Trastuzumab, substancja czynna leku Herceptin®, jest przeciwciałem monoklonalnym. Trastuzumab zostałzaprojektowanytak,byłączyłsięzHER2*.PopołączeniusięzHER2,aktywujekomórkiukładu odpornościowego, które następnie zabijają komórki nowotworowe. Trastuzumab blokuje także generowanie przez HER2 sygnałów powodujących wzrost komórek nowotworowych. Nadmierna ekspresjaHER2występujewcoczwartymrakupiersiiwcopiątymrakużołądka.Trastuzumabznany jestpodnazwąhandlowąHerceptin. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona43 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Trastuzumabemtanzyny Koniugat (połączenie) przeciwciała z lekiem, zawierający przeciwciało (trastuzumab) połączone z lekiem chemioterapeutycznym (emtazyną). Jest wskazany do stosowania w leczeniu pacjentek z HER2-dodatnim, przerzutowym rakiem sutka, które uprzednio otrzymywały leczenie choroby przerzutowej (trastuzumab i taksan, osobno lub w skojarzeniu) lub w przypadku wznowy w ciągu sześciumiesięcyodzakończenialeczeniaadjuwantowego. Typhistologiczny Kategoria, do której zaliczany jest dany nowotwór w zależności od charakterystyki jego komórek i innychstrukturwidocznychpodmikroskopem. Węzełchłonny Zaokrąglona masa tkanki limfatycznej* otoczona torebką z tkanki łącznej. Węzły chłonne filtrują chłonkę(limfę)imagazynująlimfocyty.Położonesąwzdłużnaczyńlimfatycznych. WitaminaD Składnik pokarmowy, który w niewielkich ilościach jest potrzebny organizmowi do pewnych czynności oraz do zachowania dobrej kondycji. Witamina D ułatwia organizmowi wykorzystywanie wapnia i fosforu do utrzymywania mocnych kości i zębów. Jest rozpuszczalna w tłuszczach i występuje w tłustych rybach, żółtku jaja i w nabiale. Witamina D jest także wytwarzana w skórze wystawionej na działanie słońca; jej niedobór prowadzi do choroby kości zwanej krzywicą. Jest przedmiotem badań pod kątem stosowania w profilaktyce i leczeniu pewnych nowotworów. Występujeteżpodnazwącholekalcyferol. Wznowa Powrótobjawównowotworupookresiepoprawy. Zobecnościąreceptorówestrogenowych Odnosi się do komórek, które mają białko* receptorowe wiążące estrogen (hormon). Komórki nowotworowe zawierające receptory estrogenowe mogą wymagać estrogenu do wzrostu i mogą przestaćrosnąćlubobumieraćwraziepoddaniadziałaniusubstancjiblokującejwiązanieidziałanie estrogenu.KomórkitakieokreślanesąteżjakoER-dodatnie(ER+). Zobecnościąreceptorówprogesteronu Odnosi się do komórek, które mają białko* receptorowe wiążące progesteron (hormon). Komórki nowotworowe zawierające receptory progesteronu wymagają progesteronu do wzrostu i zwykle przestają rosnąć lub obumierają w razie leczenia hormonami uniemożliwiającymi wiązanie progesteronuzreceptorem.KomórkitakieokreślanesąteżjakoPR-dodatnie(PR+). Zakrzepicażyłgłębokich Powstawanie skrzepów krwi w głębokich żyłach nóg lub w dolnej części miednicy. Objawy mogą obejmować ból, obrzęk, wzmożone ucieplenie i zaczerwienienie obszaru objętego chorobą. NazywanatakżeZŻGlubDVT(ang.deepveinthrombosis). Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona44 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Zawałmięśniasercowego Zawał mięśnia sercowego (zawał serca) jest to przerwanie dopływu krwi do części mięśnia sercowego, które prowadzi do śmierci komórek w tym narządzie. Jeśli nie zostanie zastosowane leczenie, zawał serca może spowodować poważne uszkodzenie mięśnia sercowego, a nawet doprowadzićdozgonupacjenta. Znieczulenie Odwracalnystanutratyświadomości,wktórympacjentnieczujebólu,nieprzejawiaprawidłowych odruchóworazsłaboodpowiadanastresującebodźce;stantenwywoływanyjestsztuczniepoprzez stosowanie określonych substancji nazywanych środkami znieczulającymi (anestetykami). Znieczulenie może być całkowite (ogólne) lub częściowe (miejscowe). Umożliwia ono pacjentom poddawaniesięzabiegomchirurgicznym. Raksutka:poradnikdlapacjentek– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2013.1 Strona45 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Poradniki dla pacjentów European Society for Medical Oncology (Europejskie Towarzystwo Onkologii Medycznej, ESMO) / Anticancer Fund (Fundacja przeciwko rakowi, ACF) zostały opracowane, aby pomóc pacjentom oraz ich rodzinom i opiekunom w lepszym zrozumieniu natury różnych rodzajów nowotworów złośliwych i ocenie optymalnych dostępnych metod leczenia. Informacje medyczne podane w tych poradnikach są oparte na wytycznych praktyki klinicznej opracowanych przez ESMO przeznaczonych dla onkologów medycznych jako pomoc przy rozpoznawaniu, obserwacji i leczeniu różnych rodzajów nowotworów. Poradniki te publikowane są przez Fundację Przeciwko Rakowi w ścisłej współpracy z Grupą Roboczą ESMO ds. wytycznych oraz Grupą Roboczą Pacjentów Onkologicznych ESMO. Więcej informacji można uzyskać na stronach internetowych www.esmo.org i anticancerfund.org. www.anticancerfund.org www.esmo.org
