Słowniczek:

Nowotwory i profilaktyka chorób nowotworowych
I Słowniczek podstawowych pojęć
1) Transformacja nowotworowa (onkogeneza) – przekształcenie tkanki prawidłowej w
tkankę nowotworową,
2) Protoonkogeny – geny, które w normalnych warunkach stymulują podziały i
różnicowanie się komórek,
3) Mutacja – nagła skokowa zmiana w materiale genetycznym komórki,
4) Proliferacja – szybkie namnażanie się komórek,
5) Czynniki kancerogenne – czynniki rakotwórcze,
6) Geny supresji nowotworowej – geny, które w normalnych warunkach hamują wzrost i
proliferację komórek,
7) Gen Ras – gen kodujący białko, które na sygnał chemiczny z zewnątrz uruchamia
transkrypcję innych białek wspomagających podziały komórkowe,
8) Gen p53 – gen kodujący białko, które w odpowiedzi na sygnał chemiczny z zewnątrz
komórki uruchamia transkrypcje białek hamujących podziały komórkowe,
9) Supresja – hamowanie podziałów komórek,
10) Czynnik ryzyka – substancja chemiczna lub taki sposób zachowania się, który ziększa
ryzyko wystąpienia choroby nowotworowej,
11) Badanie cytologiczne – badanie komórek np. śluzówki macicy pod względem
prawidłowości ich budowy,
12) Mammografia – badanie radiologiczne (prześwietlenie) sutka,
13) Angiogeneza – powodowanie rozwoju i rozrostu naczyń krwionośnych,
14) Apoptoza – samobójstwo komórki, zaprogramowana śmierć komórki na przykład w
wyniku nagromadzenia zbyt dużej ilości mutacji.
II Definicje
Nowotwór - guz nowotworowy, tkanka wywodząca się z prawidłowych tkanek ustroju, lecz
wskutek utrwalonych cech patologicznych rozrastająca się w sposób niepodporządkowany
harmonii ustrojowej i czynnikom regulującym wzrost, dojrzewanie i czynności komórek,
czerpiąca z zasobów ustroju materiały energetyczne i służące do dalszej rozbudowy, rosnąca
mimo wyeliminowania przyczyny, jeżeli jest ona znana. Nowotwory biorą nazwy od tkanek
macierzystych, np. nowotwory niezłośliwe z tkanki łącznej to włókniak, kostniak,
chrzęstniak, mięśniak, tłuszczak i in.
Nazwa - rak (carcinoma) – pochodzi od podobieństwa zaawansowanego raka sutka do raka
rzecznego.
Nowotwory niezłośliwe (łagodne) rozrastają się powoli, nie niszczą tkanek otaczających, od
których są wyraźnie odgraniczone, nie dają przerzutów i najczęściej nie wywierają ogólnego
szkodliwego wpływu na ustrój; ich budowa komórkowa jest zbliżona do budowy tkanki,
z której powstały; po usunięciu nie odrastają.
Nowotwory złośliwe (rak, mięsak) wzrastają zazwyczaj szybko, naciekając otaczające tkanki,
mogą dawać odległe przerzuty.
III Przyczyny zmian nowotworowych
Większość naukowców skłania się ku genetycznej teorii onkogenezy. Zgodnie z tą teorią
początkiem procesu transformacji nowotworowej są mutacje w materiale genetycznym
komórki. Te mutacje mogą być spontaniczne (przypadkowe) ale najczęściej są spowodowane
przez różne czynniki przyśpieszające mutacje czyli tak zwane mutageny (kancerogeny,
karcynogeny).
Do kancerogenów zalicza się kilka grup czynników:
Czynniki chemiczne
 arsen (→ rak wątroby i oskrzeli),
 azbest (→ rak oskrzeli i śródbłoniak),
 aminy aromatyczne (→ rak pęcherza),
 benzen (→ białaczki),
 nikiel, chrom (→ rak oskrzeli i zatok przynosowych),
 chlorek winylu (→ rak wątrobowokomórkowy),
 alkohol (→ rak jamy ustnej, przełyku i krtani),
 alkilowane cytostatyki (→ białaczki),
 stilbestrol - DES (→ gruczolak wątroby, rak pochwy),
 oxymetholon - syntetyczny androgen (→ rak wątroby),
 thorotrast - kontrast do analizy rentgenowskiej (→ naczyniomięsak),
 związki powstające w czasie niepełnego spalenia (niekoniecznie papierosów), wskutek
zbyt małej ilości tlenu:
 wolne rodniki
 związki aromatyczne: substancje smoliste (w tym węglowodory aromatyczne –
antraceny, benzopiren, aminy aromatyczne, nitrozaminy
 dioksyny
 aflatoksyna – wytwarzana przez pleśń z rodzaju Aspergillus
 estrogeny (żeńskie hormony płciowe)
 smoła, sadza i oleje mineralne (np. oleje samochodowe),
 pył drzewny.
Czynniki fizyczne
 Promieniowanie jonizujące (np. promienie Roentgena – inaczej promienie X i inne
promieniowanie izotopów radioaktywnych),
 Promieniowanie UV (ultrafioletowe, nadfioletowe), którego źródłem jest słońce i
lampy kwarcowe – szczególnie niebezpieczne dla skóry.
Czynniki biologiczne
 Wirus HIV – sam nie jest wirusem onkogennym, ale zwiększa ryzyka wystąpienia
różnych nowotworów z powodu obniżenia odporności organizmu, który słabiej
zwalcza komórki nowotworowe, a także w związku z transaktywacją innych,
onkogennych wirusów (HPV i Epsteina-Barr)
 Schistosoma haematobium (przywra krwi paśożytująca w śluzówce pęcherza
moczowego) – zwiększone ryzyko raka pęcherza moczowego w wyniku
przyspieszenia regeneracji nabłonka.
 Helicobacter pylori (bakteria pasożytnicza żołądka) – prawdopodobnie
(niepotwierdzone) zwiększone ryzyko chłoniaka żołądka z komórek B, a także raka
żołądka.
 Wirusy onkogenne – to takie wirusy, które po wniknięciu do komórek gospodarza
przestawiają ich metabolizm na wytwarzanie wirusów. Przy okazji dokonują innych
uszkodzeń materiału genetycznego, które mogą skutkować mutacjami początkującymi
proces nowotworowy. Wirusy jak wiadomo atakują określone tkanki (są specyficzne)
a to skutkuje wywoływaniem określonych rodzajów nowotworów.
 HHV-8 (herpeswirus 8 – inaczej wirus opryszczki) – mięsak Kaposiego
 HPV (Ludzki wirus brodawczaka) – rak szyjki macicy, rak sromu, rak prącia
 HBV, HCV (Wirusy zapalenia wątroby typu B i C) – rak
wątrobowokomórkowy
 EBV (Wirus Epsteina-Barr) – ziarnica złośliwa (prawdopodobnie), rak jamy
nosowo-gardłowej, chłoniak Burkitta, niektóre rzadkie postacie chłoniaków
 HTLV-I i HTLV-II – ostra białaczka z limfocytów T
Spożywanie alkoholu
Spożywanie alkoholu zwiększa ryzyko wystąpienia różnych rodzajów raka, ale mechanizm,
przez jaki etanol miałby zwiększać to prawdopodobieństwo, nie jest znany. Jednym z
mechanizmów może być zwiększenie proliferacji komórek wskutek uszkodzenia nabłonka. W
2005 roku wykazano na modelach eksperymentalnych, że pod wpływem etanolu dochodzi w
nowotworach do zwiększenia produkcji śródbłonkowego czynnika wzrostu naczyń (VEGF)
oraz czynnika angiogennego, co wskazuje dodatkowy mechanizm przyczyniający się do
lepszego wzrostu nowotworów.
UWAGA !
W Polsce obowiązuje rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 września 2005 roku w
sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem.
Czynniki ryzyka
Duże znaczenie przypisuje się też innym czynnikom ryzyka a szczególnie różnego rodzaju
zwyczajom i nawykom i tak:
 Palenie papierosów lub przebywanie w tym samym pomieszczeniu co ludzie palący,
powoduje zwiększenie narażenia na wymienione wyżej substancje chemiczne
powstające w wyniku spalania tytoniu.
 Spożywanie potraw smażonych, wędzonych, grillowanych, konserowanych i
marynowanych, naraża na powstawanie w pokarmach podczas obróbki chemicznej
pub termicznej szkodliwych substancji chemicznych.
 Częste zmiany partnerów seksualnych narażają na zakażenia różnego rodzaju
wirusami onkogennymi.
 Nadmierne opalanie się naraża na duże dawki promieniowania UV.
 Posiadanie w rodzinie osób chorych na raka wskazuje na większa wrażliwość
prawdopodobnie na skutek uszkodzenia materiału genetycznego. Taki uszkodzony
materiał genetyczny może być przekazywany potomstwu.
 Stosowanie hormonalnych środków antykoncepcyjnych (najczęściej tzw. pigułek, ale
także plastrów antykoncepcyjnych)
Stres
Jest czynnikiem, któremu przypisuje się obecnie coraz większe znaczenie. Stres powoduje
wydzielanie hormonu nazywanego kortyzolem. Długotrwałe działanie kortyzolu powoduje
osłabienie układu odpornościowego a tym samym zmniejszenie kontroli nad
nieprawidłowymi komórkami.
IV Przebieg procesu nowotworowego
Onkogeneza, czyli proces nowotworowy, rozpoczyna się od zmian materiału genetycznego
komórki w wyniku mutacji. Przeważnie jest to nie jedna ale cały szereg mutacji. Zmieniona w
ten sposób komórka może jeszcze być rozpoznana i zniszczona przez układ odpornościowy.
Jeżeli jednak układ odpornościowy jest osłabiony na przykład w wyniku stresu, komórka taka
zaczyna się dzielić a swoją informację genetyczną przekazuje wszystkim komórkom
potomnym. W ten sposób rozrasta się grupa komórek tworząca guz nowotworowy.
Na poziomie genetycznym zwraca się uwagę na trzy rodzaje zmian w komórkach:
1) Uaktywnienie w wyniku mutacji genów nazywanych protoonkogenami. Geny takie
występują w normalnych komórkach i odpowiadają na przykład za aktywowanie
mechanizmu podziałów komórkowych pod wpływem sygnału z zewnątrz w postaci
hormonu wzrostu somatotropiny. Na przykład prawidłowy gen Ras koduje właśnie
taki przekaźnik białkowy. Jednak uszkodzenie genu Ras powoduje, że będzie on
aktywował podziały komórkowe już bez sygnału w postaci somatotropiny a komórki
takie będą się dzielić w sposób niekontrolowany.
2) Uszkodzenie w wyniku mutacji genów, nazywanych supresorami nowotworów. Na
przykład gen p53 koduje białko, które hamuje namnażanie się komórek (działa
odwrotnie do aktywowanego białka Ras), oraz powoduje apoptozę, czyli samobójstwo
komórek z dużym nagromadzeniem mutacji. W wyniku mutacji uszkodzone biało nie
będzie ani zapobiegac zbyt dużemu namnażaniu się komórek, ani nie spowoduje
apoptozy zmienionych nowotworowo komórek.
3) Aktywacja enzymu telomerazy. Podczas każdego podziału komórki, część DNA
zostaje bezpowrotnie utracona tak, że staje się on krótszy. Ten mechanizm jest
uważany za licznik podziałów komórek. Normalna tkanka z biegiem czasu różnicuje
się (staje się konkretną tkanką) i więcej już nie może się dzielić, ponieważ utraciła
podczas podziałów odpowiednią część DNA. Aby jednak zapewnić stałe odnawianie
się niektórych tkanek, na przykład komórek nabłonka, czy szpiku kostnego z których
powstają erytrocyty, komórki mają specjalny enzym nazywany telomerazą, który
pozwala na uzupełnianie traconego przy podziałach DNA. W komórkach tkanek
stałych telomeraza nie jest wytwarzana. Natomiast w komórkach wszystkich
nowotworów stwierdzono, że telomeraza jest aktywna tak, jak w tkankach ciągle się
dzielących.
UWAGA !
Proces nowotworowy wymaga wielu zmian jednocześnie. Zwykle wymaga to czasu a
pojedyncze zmiany się kumulują. To znaczy, że na przykład samo opalanie się niekoniecznie
może powodować nowotwór. Natomiast gdy dodatkowo człowiek pali papierosy, odżywia się
niezdrowo i zmienia partnerów seksualnych, to przez takie działania kumuluje czynniki
ryzyka a nowotwór będzie tylko kwestią czasu.
Cechy tkanki nowotworowej
Komórki nowotworowe wykazują kilka specyficznych cech:
 Nieograniczoną zdolność do podziałów – to znaczy, że dzielą się ciągle
 Ucieczkę przed apoptozą – to znaczy, że nie są wrażliwe na rozkazy dokonania
samobójczej śmierci
 Brak zapotrzebowania na sygnały wzrostowe z zewnątrz – to znaczy, że dzielą się
nawet pod nieobecność hormonów wzrostowych
 Niewrażliwość na sygnały zewnętrzne hamowania podziałów – to znaczy, że nie
zaprzestają podziałów mimo otrzymywania hormonalnych sygnałów do ich
zaprzestania
 Zdolność do angiogenezy – czyli powodowania wzrostu i rozwoju naczyń
krwionośnych, co powoduje lepsze zaopatrzenie guza w tlen i substancje odżywcze
 Zdolność do inwazji do innych tkanek i tworzenia przerzutów – czyli
rozprzestrzeniania się do różnych innych tkanek.
Etapy choroby nowotworowej
1) Inicjacja nowotworowa – polega na gromadzeniu się mutacji w komórce, które
przekazuje ona swoim komórkom potomnym. W wyniku tego procesu dochodzi do
utraty kontroli nad podziałami komórki. Stan ten może trwać wiele lat i jest nazywany
stanem utajonym. Objawem może być nadmierny rozrost takiej tkanki.
2) Promocja – jest to faza, w której następuje nasilenie podziałów komórek, utrata
połączeń międzykomórkowych ora zwiększona inwazyjność, czyli zdolność do
przemieszczania się. Wykrycie raka w tym stadium pozwala na leczenie z dużą szansa
na wyzdrowienie !
3) Progresja – to faza, w której komórki zaczynają się dzielić w sposób zupełnie nie
kontrolowany. W komórkach nowotworu stwierdza się liczne mutacje genowe jak i
chromosomowe. Guzy wydzielają substancje angiogenne, które stymulują proces
unaczynienia guza. Naczynia krwionośne wrastają w guz zaopatrując go w tlen i
składniki odżywcze.
4) Faza przerzutów – która polega na odrywaniu się komórek nowotworowych od
pierwotnego guza i przedostają się do krwi i limfy a z nimi do innych części ciała,
dając nowe ogniska choroby, czyli przerzuty.
V Rozpoznawanie, profilaktyka i leczenie chorób nowotworowych
Objawy pozwalające wcześnie rozpoznać nowotwór
Bardzo istotne jest wczesne wykrycie nowotworu, ponieważ umożliwia to skuteczne jego
leczenie.
Np. aż 90 % przypadków raka piersi można wyleczyć, jeżeli będzie wcześnie wykryty.
Co więc może wskazywać na chorobę nowotworową ?
Wszelkie dziwne, nietypowe i długo utrzymujące się objawy powinny być dokładniej
zbadane a szczególnie:









uporczywe bóle głowy,
długo utrzymująca się chrypka albo uporczywy kaszel,
zmiany w sposobie oddawania kału lub moczu, krew obecna w kale lub w moczu,
nagła utrata wagi,
długotrwały brak apetytu,
zaburzenia połykania,
guzki i zgrubienia pojawiające się w jakiejkolwiek części ciała,
uczucie ciągłego zmęczenia,
częste stany podgorączkowe.
W przypadku kobiet szczególna uwagę należy zwrócić na objawy raka piersi (sutka):
 zgrubienia lub guzki wyczuwalne w piersi,
 Powiększenie węzłów chłonnych pod pachą,
 Zmiany skóry na piersi,
 Wciągnięcie skóry lub brodawki sutkowej,
 Pojawienie się wydzieliny z brodawki sutkowej.
W przypadku podejrzenia chorób nowotworowych można je zdiagnozować za pomocą
specjalistycznych badań. Komórki nowotworowe ale też inne tkanki w takim przypadku mogą
wydzielać tak zwane markery nowotworowe (inaczej: znaczniki nowotworowe), czyli
specyficzne substancje obecne we krwi, moczu, bądź w wycinkach tkanek pacjenta.
UWAGA !
Częstość występowania chorób nowotworowych rośnie wraz z wiekiem.
Podstawowe zasady profilaktyki nowotworowej
Należy przede wszystkim postępować tak, aby nie narażać się niepotrzebnie na czynniki
zwiększające ryzyko nowotworów a zatem:
 unikać substancji chemicznych jak wymienione na wstępie,
 unikać regularnego spożywania potraw smażonych, grillowanych, konserwowanych
i tłustych,
 opalać się z umiarem i zawsze stosować kremy z filtrem UV. To zmniejsza ryzyko
nowotworów skóry.
 absolutnie unikać opalania się, jeżeli na skórze występują znamiona (tzw. myszki),
 zwracać uwagę na różne dziwne i nietypowe wyniki badań laboratoryjnych,
 w przypadku kobiet – regularnie (przy każdej okazji) dokonywać samokontroli piersi
pod kątem objawów raka sutka, po 35 roku życia regularnie wykonywać badanie
mammograficzne i cytologiczne.
 Nie palić tytoniu.
 Nie nadużywac alkoholu.
 Hormonalne środki antykoncepcyjne stosować ściśle według wskazań lekarza.
Długotrwałe stosowanie tych środków zwiększa ryzyko wystąpienia raka szyjki
macicy i raka sutka (dane zaczerpnięte z ulotek preparatów Harmonet i Diane 35).
 Mieć jednego albo jak najmniej partnerów seksualnych, unikać przypadkowych
kontaktów seksualnych.
 Nie spalać plastikowych butelek, opakowań i innych tego typu odpadów, ponieważ
podczas ich spalania wydzielają się rakotwórcze dioksyny.
 Unikać stresu. Jeżeli nie można zmienić stresującej sytuacji np. w pracy, należy
zmienić pracę lub środowisko. Stres obniża poziom odporności, co sprzyja
nowotworom.
 Mieć pozytywny stosunek do rzeczywistości.
Leczenie chorób nowotworowych
Najskuteczniejszą do dziś metodą leczenia jest chirurgiczne usunięcie chorych tkanek.
Metoda jest tym skuteczniejsza, im szybciej nowotwór zostanie wykryty.
Stosuje się różne metody chirurgiczne:
 Chirurgia klasyczna – czyli tradycyjne wycięcie chorych tkanek skalpelem,
 Chirurgia laserowa – niewielkie obszary wycina się lub niszczy światłem laserowym,
 Kriochirurgia – polega na użyciu sondy oziębionej ciekłym azotem – zabieg jest
praktycznie bezbolesny,
 Chirurgia endoskopowa – polega na użyciu endoskopu czyli przewodu
wprowadzanego do ciała przez niewielkie nacięcie bez konieczności np. otwierania
jamy brzusznej.
Radioterapia jest metodą leczenia pod względem skuteczności drugą po chirurgii.
Polega na niszczeniu komórek nowotworowych za pomocą naświetlania promieniami
Roentgena, gamma, promieniowaniem radu, jodu lub kobaltu. Można też podawać doustnie
preparaty zawierające np. promieniotwórczy jod, który gromadzi się w tarczycy np. w
przypadku raka tarczycy.
Chemioterapia polega na podawaniu środków cytostatycznych, czyli spowalniających
podziały komórkowe. Środki te są jednak niespecyficzne to znaczy, że działają nie tylko na
komórki nowotworowe ale także na inne zdrowe komórki np. na nabłonki i szpik kostny.
Dlatego też przy chemioterapii zawsze jest stosowane leczenie wspomagające. Do
cytostatyków zalicza się np. taksol otrzymywany z kory i igieł Cisa krótkolistnego (Taxus),
który zaburza pracę wrzeciona kariokinetycznego.
Hormonoterapia polega na podawania odpowiednich hormonów w leczeniu nowotworów
hormonozależnych jak np. rak sutka u kobiet i rak gruczołu krokowego (prostaty) u
mężczyzn.
Immunoterapia polega na podawaniu leków zwiększających odporność organizmu.
Terapia genowa – dziś jeszcze w fazie prób – polega na wprowadzeniu do DNA komórek
rakowych takiego genu, który by spowodował syntezę obcego białka wbudowanego w błonę
komórkową, dzięki czemu komórka taka byłaby widoczna dla układu odpornościowego jako
obca i zniszczona. Nośnikiem takiego genu czyli tak zwanym wektorem może być wirus.