Temat: Wizerunek Matki Boskiej w sztuce średniowiecznej na
advertisement
Temat: Wizerunek Matki Boskiej w sztuce średniowiecznej na przykładzie Bogurodzicy, Lamentu świętokrzyskiego i obrazu Matthiasa Grünewalda Ukrzyżowanie, ołtarz z Isenheim. Cele edukacyjne: Uczeń: - rozumie znaczenie pojęć: Stabat Mater, plankt, lament, pasja, pieta, apokryf, - poznaje treść utworu, - analizuje i interpretuje średniowieczny wiersz, - wyszukuje i selekcjonuje zebrane wiadomość, - analizuje i interpretuje obraz Matthiasa Grünewalda Ukrzyżowanie, ołtarz z Isenheim - porównuje wizerunek Matki Boskiej w średniowiecznych dziełach sztuki, - zajmuje stanowisko i uzasadnia swój wybór, - kształci swobodne wypowiadanie się na zadany temat, - bierze udział w dyskusji, -rozwiązuje sytuację problemową. Metody pracy: metoda problemowa, wykład, dyskusja, heureza, ćwiczenia praktyczne. Formy pracy: praca w grupach, praca indywidualna. Środki dydaktyczne: -Podręcznik Ponad słowami, kl. I cz. I, Małgorzata Chmiel, Eliza Kostrzewa, s. 148-149 - fragment Ewangelii według św. Jana (J 19,25–27), karty pracy. Materiał podany wcześniej do zapoznania w domu: 1. Przeczytaj artykuł „Historia kultu maryjnego” zamieszczonego na stronie http://wolnemedia.net/historia/historia-kultu-maryjnego/ i na jego podstawie przygotuj 5 minutowy wykład na temat historii kultu maryjnego. 2. Wyjaśnij pojęcia: Stabat Mater, plankt, lament, pasja, pieta, korzystając z podręcznika i encyklopedii internetowej lub tradycyjnego słownika. 3. Przygotuj informacje o utworze z podręcznika s. 148 4. Przeczytaj tekst utworu Lament świętokrzyski (podręcznik s. 148), zwróć uwag na zachowanie podmiotu lirycznego i jego postawę wobec adresatów. 5. Opisz motyw Stabat Mater przedstawiony na obrazie przez Matthiasa Grünewalda – podręcznik s. 149 6. Dla chętnych: przygotuj biogram malarza Matthiasa Grünewalda w formie plakatu, korzystając ze stron: http://www.szkolnictwo.pl/szukaj,Matthias_Gr%C3%BCnewald http://pl.wikipedia.org/wiki/Matthias_Gr%C3%BCnewald lub Przebieg lekcji: 1. Lekcję rozpoczynamy od wskazania sytuacji problemowej: w jaki sposób sztuka średniowieczna przedstawia obraz Matki Boskiej oraz wykładu, który wygłosi jeden, wybrany przez nauczyciela, uczeń (pozostali uczniowie słuchają uważnie, gdyż po wykładzie uzupełnią informacje, jeżeli zajdzie taka potrzeba). Przykładowa wypowiedź oparta o artykuł ze strony: http://wolnemedia.net/historia/historiakultu-maryjnego/, np.: „Maryja, matka Jezusa, na początku chrześcijaństwa nie była czczona przez wiernych. W zasadzie brakuje szczegółowych informacji o Matce Boskiej. Prawosławny duchowny Henryk Paprocki napisał, że Jej życie „…przemknęło w ukryciu”. Trochę więcej informacji zawiera powstała ok. roku 70 n.e. Ewangelia wg Św. Łukasza. Duchowni odkrywają Matkę Boską ponownie dopiero w III w. Od tego czasu ludzie oddają cześć Maryi, modlą się do niej. Ciekawostką jest również to, że z III w. pochodzi najstarsza znana modlitwa do Maryi rozpoczynająca się słowami: „Pod opiekę Twojego miłosierdzia uciekamy się, o Matko Boża.” – dziś znanej jako „ Pod Twoją obronę uciekamy się Święta Boża Rodzicielko…” Człowiek, zawsze był ciekawy, jak wygląda Święta Rodzina. Obraz silniej oddziałuje na odbiorcę, zwłaszcza w czasie, gdy większość ludzi nie potrafi pisać. Pamiętać należy o tym, że tworzenie jakichkolwiek wizerunków Boga i oddawanie im pokłonów jest zabronione. Autor artykułu stwierdza, że: „Maryja i Jezus byli ludźmi, stąd też chrześcijaństwo dopuściło tworzenie wizerunku tych postaci. Dlatego też wokół kultu Maryi rozwija się ikonografia. Szczególny rozwój ikonografii związany jest z Bizancjum. I właśnie poprzez Bizancjum ikony i kult Maryi przejmuje prawosławie, a przez nie trafia do Polski (…). Polska leży na pograniczu prawosławia i katolicyzmu. Praktycznie do czasów Kazimierza Odnowiciela byliśmy wyznawcami chrześcijaństwa w obrządku słowiańskim (wypracowanym przez Cyryla i Metodego). Istotne jest również oddziaływanie docierających do nas ze wschodu ikon. Pod uwagę należy wziąć też, jak sugeruje Zbigniew Podgórzec w swojej książce „Kult obrazów Maryi w Polsce”, oddziaływanie zakonów, z których każdy starał się coś do tego kultu wnieść.” Stąd też w epoce średniowiecza kult Maryi jest już silnie rozwinięty praktycznie w całej Europie, czego najlepszym dowodem są liczne katedry jak np.: „Notre Dame”. Różnica jednak między podejściem wschodnim i zachodnim wynika z faktu, że na zachodzie obrazy nie pełniły takiej ważnej funkcji, ponieważ tam większą uwagę przywiązywano do relikwii. Jak pamiętamy z lekcji poprzedniej, obraz Maryi jako orędowniczki i pośredniczki ludzkich próśb utrwalił anonimowy autor w Bogurodzicy. Jednakże oprócz duchowego obrazu Matki Boskiej literatura średniowiecza przedstawia również fizyczny, cielesny wizerunek Maryi, dowodem na o jest utwór Lament świętokrzyski.” 2. Następnie kolejna wybrana przez nauczyciela osoba, przypomina pojęcia związane z utworem, np.: „ Lament świętokrzyski jest utworem funeralnym, należącym do gatunku zwanego lamentem, żalem lub planktem – utwory te wyrażały ból, narzekania i skargi na los, po stracie kogoś bliskiego, nawoływały też do współuczestnictwa w cierpieniu. Osobą cierpiącą w utworze średniowiecznym jest Matka Boska opłakująca śmierć Syna. Motyw cierpiącej matki nazwano w średniowieczu Stabat Mater (dolorosa), czyli stała Matka (bolejąca), pod krzyżem od słów łacińskiej pieśni pochodzącej z XIII w. Jest to motyw bardzo popularny w sztuce. Kolejnym pojęciem związanym z tematyką cierpienia jest pasja z łac. męka. W średniowieczu powstało wiele utworów, które opisywały mękę Jezusa Chrystusa, wtedy narodził się też kanon muzyki liturgicznej zwany pasją, któremu następnie towarzyszyły teksty i rzeźby (np. Pieta), opisujące lub zawierające elementy oparte na poszczególnych epizodach Nowego Testamentu, szczególnie Ewangelii.” 3. Uczniowie dzielą się informacjami dotyczącymi historii utworu, podają inne znane tytuły wiersza. (c.d. lekcji oparty na wybranych fragmentach scenariusza z Książki nauczyciela, s. 93-94 wyd. Nowa Era, Warszawa 2012) „Następnie wyznaczona osoba czyta fragment Ewangelii według św. Jana (J 19,25–27), ponieważ tylko ten ewangelista uwzględnił obecność Matki Boskiej na Golgocie. Uczniowie porównują relację biblijną z tekstem Lamentu. Nauczyciel pyta, skąd anonimowy autor tekstu mógł wiedzieć, co mówiła Maryja, skoro Biblia milczy na ten temat. Uczniowie dochodzą do wniosku, że zapisane w wierszu słowa są kreacją artystyczną. Nauczyciel wprowadza termin apokryf. 5. Uczniowie otrzymują kartę pracy, zad. 1, określają rodzaj liryki, do którego należy utwór, odnajdują w nim cechy liryki inwokacyjnej, wskazują podmiot liryczny i adresata. Następnie określają sytuację liryczną, czyli relację podmiotu lirycznego ze światem zewnętrznym (rozpacz Matki Boskiej z powodu cierpienia syna i jej bezsilność). 6. Nauczyciel poleca przyjrzeć się sposobowi przedstawienia Maryi i odpowiedzieć, jakie ten obraz ma znaczenie dla wymowy utworu. Uczniowie dochodzą do wniosku, że Matka Boska została ukazana jako zwykła kobieta, szalejąca z bólu na widok cierpienia dziecka. Należy do wspólnoty wszystkich kobiet, które doświadczyły macierzyństwa i rozumieją uczucia spowodowane widokiem umierającego syna. 7. Uczniowie analizują sposób ujęcia postaci Jezusa w utworze – nie jest tutaj ukazany jako zbawiciel mający swą męką odkupić cały świat, ale z perspektywy matki, jako dziecko, któremu dzieje się krzywda. 8. Wnioskiem końcowym z dotychczasowych rozważań jest stwierdzenie, że wiersz przedstawia nieznaną twarz Matki Boskiej i ludzki wymiar kaźni Jezusa Chrystusa. 9. Nauczyciel prosi uczniów, aby przypomnieli sobie z lekcji poprzedniej obraz Matki Boskiej z Bogurodzicy; podaje kryteria porównania. Uczniowie, po uprzednich wypowiedziach ustnych, uzupełniają kartę pracy (zad. 2.).” 10. Nauczyciel przypomina o popularności motywu Stabat Mater w sztuce, jako przykład podaje obraz Ukrzyżowanie Matthiasa Grünewalda. 11. Następnie uczniowie oglądają plakaty z biogramem Matthiasa Grünewalda, (jeden z uczniów krótko przypomina życiorys malarza) i wykonują ćwiczenia z karty pracy do dzieła sztuki. 12. Uczniowie w trakcie dyskusji formułują wnioski dotyczące wizerunku Maryi w sztuce średniowiecza, np.: Matka Boska była przedstawiana różnorodnie, w Bogurodzicy jest pośredniczką pomiędzy Chrystusem a ludźmi, jest królową niedostępną dla oka ludzkiego, nie wiemy nic o wyglądzie i uczuciach Maryi, w Lamencie świętokrzyskim to matka bolejąca, cierpiąca po stracie dziecka, w swoim bólu pozostaje samotna, ale rozmawia, dzieli się swoim żalem z innymi, prosi też o wsparcie i połączenie się w bólu. Z kolei na obrazie Matthiasa Grünewalda Matka Boska ma bladą zastygłą w bólu twarz, wygląda jakby umierała razem ze swoim synem, oparcie ma tylko w Janie Ewangeliście, który podtrzymuje mdlejącą Maryję i wygląda jakby wypowiadał słowa otuchy, pociechy. 4. Praca domowa Znajdź przykłady innych tekstów kultury realizujących topos Stabat Mater. Załączniki: Karta pracy Obraz Maryi w liryce średniowiecznej 1. Przeanalizuj w Lamencie świętokrzyskim podane w tabeli elementy utworu i zapisz w rubrykach odpowiednie informacje. Element analizy Lament świętokrzyski Przykład z tekstu rodzaj liryki podmiot liryczny adresat/adresaci sytuacja liryczna środki stylistyczne gatunek 2. Porównaj wymienione elementy analizy w dwóch utworach maryjnych: Bogurodzicy i Lamencie świętokrzyskim. Element analizy Bogurodzica Lament świętokrzyski podmiot liryczny adresat/adresaci motyw dominujący w wierszu rola Matki Boskiej obraz Maryi (źródło: Karta pracy [w:] Książce Nauczyciela, s. 95, wyd. Nowa Era, Warszawa 2012) Propozycje odpowiedzi do karty pracy 1. Element analizy Lament świętokrzyski rodzaj liryki podmiot liryczny liryka wyznania, inwokacyjna Matka Boska adresat/adresaci wszyscy ludzie, Syn Boży, anioł Gabriel, wszystkie matki sytuacja liryczna Matka Boska cierpi, będąc bezsilnym świadkiem śmierci swojego syna. środki stylistyczne apostrofy epitety deminutywy gatunek lament Przykład z tekstu • Posłuchajcie, bracia miła • Pożałuj mię, stary, młody • Usłyszycie moj zamętek, Jen mi się [z]stał w Wielki Piątek. • Widzęć niewiernego Żydowina, Iż on bije, męczy mego miłego Syna • Jedno ciebie, Synu, na krzyżu rozbitego. • Posłuchajcie, bracia miła • Pożałuj mię, stary, młody • Synku miły i wybrany • O anjele Gabryjele • wy miłe i żądne maciory • Widzęć rozkrwawione me miłe narodzenie • Iż on bije, męczy mego miłego Syna. • Twoja głowka krzywo wisa, tęć bych ja podparła • Krew po tobie płynie, tęć bych ja utarła • Picia wołasz, piciać bych ci dała, Ale nie lza dosiąc twego święteg[o] ciała • Posłuchajcie, bracia miła • krwawy • ubogiej • miła • synku • głowka • Lament świętokrzyski 2. Element analizy Bogurodzica Lament świętokrzyski podmiot liryczny adresat/adresaci wszyscy ludzie Matka Boska motyw dominujący w wierszu rola Matki Boskiej deesis Matka Boska wszyscy ludzie, Syn Boży, anioł Gabriel, wszystkie matki Stabat Mater pośredniczka pomiędzy Jezusem Chrystusem a ludźmi matka cierpiąca po stracie dziecka kobieta, matka żaląca się na swój los (źródło: Propozycje odpowiedzi do karty pracy [w:] Książce Nauczyciela, s. 94, wyd. Nowa Era, Warszawa 2012) obraz Maryi Matka Boga, osoba święta, do której wznosi się modły Karta pracy do dzieła sztuki Matthias Grünewald Ukrzyżowanie, ołtarz z Isenheim Kompozycja 1. Na obrazie Grünewalda widnieje pięć postaci. Wpisz obok każdej z nich odpowiednie oznaczenie literowe. Jezus Chrystus …., Jan Chrzciciel …., Matka Boska …., Jan Ewangelista …., Maria Magdalena …. A. . D. . E. B. . C. . 2. Podaj nazwę kompozycji, której cechą charakterystyczną jest przedstawianie trzech osób: Jezusa Chrystusa, Matki Boskiej i Jana Chrzciciela. …………………………………………………………………………………………………... 3. Czy można w kompozycji obrazu Grünewalda wyodrębnić pierwszy i drugi plan? Jakie są tego konsekwencje dla oglądającego dzieło? …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Temat 4. Określ temat obrazu. Postaraj się wskazać dokładnie moment uchwycony przez malarza. Zwróć uwagę na przebity bok Chrystusa. …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Postacie 5. Uzupełnij tabele zawierające charakterystykę poszczególnych postaci przedstawionych na obrazie. a) Jezus Chrystus Jak została przedstawiona twarz Chrystusa? Jak malarz ukazał ciało Chrystusa? Jak wygląda przepaska na biodra? Wyciągnij wnioski z tego, jak malarz zobrazował postać Chrystusa, i napisz, którą Jego naturę tu zaakcentował – boską czy ludzką. Odpowiedź uzasadnij. b) Jan Chrzciciel Czy Jan Chrzciciel mógł być obecny przy ukrzyżowaniu Chrystusa? Odpowiedź uzasadnij. W jaki sposób Jan Chrzciciel wyróżnia się spośród przedstawionych osób? Czy uczestniczy w cierpieniu? Zwróć uwagę na kompozycję postaci. Jaką rolę odgrywa Jan Chrzciciel przy krzyżu Chrystusa? Wskazówką jest łaciński napis umieszczony na obrazie: Potrzeba, by On wzrastał, a ja się umniejszał (J 3,30). Jaką funkcję pełni trzymana przez św. Jana księga? c) Matka Boska Przyjrzyj się twarzy Matki Boskiej – mimice i kolorze cery. Co można powiedzieć o stanie psychicznym portretowanej? Zinterpretuj układ ciała i gest rąk Maryi. Jakie skojarzenia budzi biała tkanina, w którą owinięta jest matka Jezusa? W jakich okolicznościach zawija się człowieka w białe płótno? W jaki sposób malarz realizuje w swoim dziele motyw rozpaczającej matki? d) Jan Ewangelista Dlaczego Jan Ewangelista towarzyszy Matce Boskiej pod krzyżem? Odpowiedzi szukaj w Ewangelii św. Jana. Jakie uczucia wyraża twarz Jana Ewangelisty? e) Maria Magdalena Co łączy układ ciała Marii Magdaleny z pozą, w której została przedstawiona Maryja? Zwróć uwagę na strój Marii Magdaleny (delikatny szal, suknia w kolorze połyskliwej łososiowej czerwieni). Dlaczego święta została ukazana w zbytkownym odzieniu? f) Baranek Boży Co symbolizuje Baranek Boży? W jaki sposób obecność Baranka Bożego łagodzi obraz Chrystusa na krzyżu? Kolorystyka 6. Wymień kolory dominujące na obrazie i określ ich funkcje w przedstawieniu tematu. ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………… Funkcja 7. Ołtarz Matthiasa Grünewalda znajdował się pierwotnie w klasztorze św. Antoniego w Isenheim, przy którym zakonnicy prowadzili szpital dla trędowatych. W jaki sposób obraz ten mógł oddziaływać na umierających i złamanych cierpieniem pensjonariuszy leprozorium? ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………… (źródło: Karta pracy do dzieła sztuki [w:] Książce Nauczyciela, s. 136, wyd. Nowa Era, Warszawa 2012)
