Domakur Olga - Prawidlowosci ksztaltowania spoleczenstwa
advertisement
IX Kongres Ekonomistów Polskich Olga Domakur Białoruski Uniwersytet Państwowy, Mińsk PRAWIDŁOWOŚCI KSZTAŁTOWANIA SPOŁECZEŃSTWA POSTINDUSTRIALNEGO Streszczenie Społeczeństwo postindustrialne powstaje w wyniku transformacji technologicznej podstawy produkcji poprzez wprowadzanie najnowszych osiągnięć nauki, szeregowego przejścia ewolucyjnego do etapów długoterminowej dynamiki rozwoju, dominację sektora usług w strukturze gospodarczej, pojawienie się nowej struktury społecznej - wejście na główne pozycje hierarchii społecznej klasy intelektualistów. Najważniejszym warunkiem i elementem mechanizmu kształtowania społeczeństwa postindustrialnego jest wzrost dochodów i zmiana struktury popytu zgodnie z prawidłowostiami transformacji struktury gospodarczej. Resume Postindustrial society is formed as a result of the transformation of the technological basis of production through the introduction of the latest achievements of science, of the passage evolutionary stages of the of the long-term dynamics of development and the predominance of the service sector in the economic structure and the emergence of a new social structure and exit the class of the intellectuals to key positions of the social hierarchy. The most important condition and element of the mechanism postindustrial society mechanism is the growth of income and the natural change in the demand structure. Słowa kluczowe: społeczeństwo postindustrialne, społeczeństwo informacyjne, gospodarka usługowa, społeczeństwo wiedzy, struktura gospodarki, struktura społeczeństwa, automatyzacja, informatyzacja, wzrost dochodów, dynamika wydajności, dynamika popytu, pierwszorzędny sector, drugerzędny sector, trzeciorzędny sector. Wprowadzenie Teoria społeczeństwa postindustrialnego jest logiczną kontynuacją teorii społeczeństwa przemysłowego i w czasie, kiedy się pojawiła, stała się aktualnym narzędziem do prognozowania rozwoju społeczno-gospodarczego najbardziej rozwiniętych krajów świata. Na początku XXI wieku teoria społeczeństwa postindustrialnego nie straciła na ważności. Pozwala ona bowiem przewidzieć dalszy rozwój struktury gospodarki i społeczeństwa, służy również do opracowania polityki gospodarczej krajów rozwijających się, aby wprowadzić je na ścieżkę szybkiego wzrostu gospodarczego. Przedmiotem badań teorii społeczeństwa postindustrialnego jest struktura społeczna i gospodarcza kraju oraz problemy związane z jej transformacją. Kwestie przekształceń strukturalnych gospodarki badane były przez ekonomistów i socjologów w okresie kształtowania społeczeństwa przemysłowego, ale wyraźne prawidłowosci zostały określone dopiero na początku XX wieku, gdy industrializacja w wielu krajach rozwiniętych osiągnęła wysoki poziom. Pojęcie społeczeństwa postindustrialnego Pojęcie "społeczeństwo postindustrialne" było używane przez A.Penti w 1914 roku i A.Kumarasvami w 1917 roku 1. Określali oni społeczeństwem postindustrialnym takie społeczęństwo, w którym reaktywowane są zasady autonomicznej produkcji rzemieślniczej pomagające przezwyciężyć konflikty społeczne ery przemysłowej. W aktualnej interpretacji pojęcie "społeczeństwa postindustrialnego" zostało po raz pierwszy wprowadzone przez amerykańskiego socjologa D. Rismen’a, który użył go w roku 1958 w tytule jednego ze swoich artykułów 2. Natomiast w 1959 roku D. Bell użył tego pojęcia w swoich wykładach. Powstanie teorii społeczeństwa postindustrialnego sięga roku 1973, kiedy została opublikowana książka przez Daniela Bella “Nadchodzące społeczeństwo postindustrialne”. Od końca lat 50-tych do początku lat 70-tych XX wieku pojęcie "społeczeństwo postindustrialne" naukowcy (socjologowie, filozofowie, ekonomiści) używali by przeciwstawić nowy etap rozwoju etapom poprzednim - podkreślając Иноземцев В.Л., Концепция постэкономического общества: теоретические и практические аспекты : дис. …дра экон. наук: 08.00.01; 22.00.03, Москва 1998. S. 15. 2 Иноземцев В.Л., Концепция постэкономического общества: теоретические и практические аспекты : дис. …дра экон. наук: 08.00.01; 22.00.03, Москва 1998.. S. 16. 1 tym samym powstaniee społeczeństwa z nowymi cechami i wyzwaniami. Zastosowanie prefiksu "post-", według D. Bella, oznacza okres przejściowy, w jakim tworzy się swego rodzaju nowe społeczeństwo, którego nazwanie jest jeszcze trudna z uwagi na niezidentyfikowanie jeszcze głównej cechy lub przyczyny powstawania nowego społeczeństwa. D. Bell określa społeczeństwo postindustrialne jako "społeczeństwo, w którym dominacja sektora przemysłwego w gospodarce zostaje zastąpiona przez sektor usług, badania naukowe, organizację edukacji i jakości życia, w którym klasa techników staje się główną grupą zawodową, a co najważniejsze, w którym innowacje... coraz bardziej zależą od posiadanej wiedzy teoretycznej... Społeczeństwo postindustrialne ... objawia się występowaniem klasy intelektualnej, której przedstawiciele na arenie politycznej występują jako konsultanci, eksperci czy technokraci” 3. Definicja ta jest najbardziej kompleksową, obejmującą najważniejsze cechy społeczeństwa postindustrialnego. D.Bell przedstawia process przejścia społeczeństwa przemysłowego do ery postindustrialnego jako długi proces transformacji. “Postindustrialna lub informacyjna era spowodowana jest długookresowymi zmianami technologicznymi. Jeśli zdefiniujemy społeczeństwo postindustrialne jako takie, w którym następuje przejście od produkcji do usług, okazuje się, że kraje - od Wielkiej Brytanii począwszy poprzez prawie wszystkie kraje z Europy Zachodniej, po USA i Japonię – funkcjonują ją w erze postindustrialnej. Ale jeśli zdefiniujemy społeczeństwo informacyjne jako społeczeństwo, w którym istnieje potencjał naukowy i zdolność do przekształcania wiedzy naukowej w produkt końcowy, zwykle nazywany "high-tech", to możemy stwierdzić, że tylko USA i Japonia spełniają ten warunek” 4. D.Bell starał się zidentyfikować jedną najważniejszą cechę tworzenia społeczeństwa postindustrialnego. Wskazując na obecność bardzo ważnego dla tworzenia społeczeństwa postindustrialnego trendu zwiększenia udziału usług w gospodarce, podkreślił konieczność zwrócenia uwagi na istotne zmiany w podstawie technologicznej procesów produkcyjnych w większości krajów rozwiniętych, które w dalszym ciągu są główną pułapką dla badaczy i krytyków teorii społeczeństwa postindustrialnego. Procesy te są badane przez współczesnych ekonomistów, filozofów, socjologów i historyków. Porównując podejścia różnych autorów i występujące uogólnienia, można znaleźć szereg problemów i rozbieżności w badaniu społeczeństwa postindustrialnego oraz ustalaniu granic samego pojęcia. Istnieją dwa podejścia do nowego społeczeństwa. W pierwszym podejściu, autorzy podkreślą różnicę między ustaloną do końca lat 60-tych XX wieku opinią na temat społeczeństwa zachodniego a powstaniem nowej struktury gospodarczej, wykorzystując w tej koncepcji przedrostek "post" (postindustrialne, postburżuazyjne, postkapitalistycznej itp.). W drugim podejściu, naukowcy formułują nową definicję stanu gospodarki i charakteryzują ją na podstawie jednej lub kilku głównych cech (społeczeństwo informacyjne, nowa gospodarka, społeczeństwo wiedzy, itp.). Dokonana przez autorkę analiza porównawcza wielu okresleń doprowadziła do wniosku, że najbardziej zbliżone do pojęcia "społeczeństwo postindustrialne", odzwierciedlający zawartość bieżących wewnętrznych procesów transformacyjnych są kategorie "społeczeństwa informacyjnego" i "społeczeństwa wiedzy". Obejmują one kluczowe zmiany zachodzące w tworzeniu społeczeństwa postindustrialnego, ale nie są równoważne, mimo, że są najczęściej używane jako synonimy. Struktura społeczeństwa postindustrialnego obejmuje trzy główny elementy: • społeczeństwo informacyjne, • gospodarkę uslug, • społeczeństwo wiedzy. Na rysunku 1 przedstawiono wizję autorską struktury społeczeństwa postindustrialnego. Społeczeństwo informacyjne Społeczeństwo wiedzy Gospodarka uslig Społeczeństwo postindustrialne Rysunek 1 – Zależności między pojęciami “społeczeństwo informacyjne”, “społeczeństwo wiedzy”, “gospodarka uslug”, “społeczeństwo postindustrialne”. Źródło: opracowanie własne Иноземцев В.Л., Современное постиндустриальное общество: природа, противоречия, перспективы, Логос, Москва 2000. S13. 4 Белл Д., Грядущее постиндустриальное общество. Опыт социального прогнозирования, Academia, Москва 2004. S. CXXIX. 3 Technologiczne podstawy społeczeństwa postindustrialnego opierają się na sektorze, który tworzy technologie informatyczne i od których stopnia wykorzystania zależy postęp w rozwoju, wydajność, poziom dochodów i jakość życia. Dlatego też w społeczeństwe postindustrialnymn kształtuje się społeczeństwo informacyjne, jako odbicie transformacji struktury technologicznej. Wzrost wydajności pracy dzięki zastosowaniu zautomatyzowanej techniki i technologii informacyjnych prowadzi do zmniejszenia pracowników w produkcji przemysłowej i wzrostu zatrudnienia w sektorze usług, ekspansję w strukturze PKB. W związku z tym, ważnym elementem społeczeństwa postindustrialnego jest gospodarka usługowa. Zwiększenie wykorzystania najnowszych technik i technologii wymaga odpowiedniej edukacji pracowników i konsumentów - zwiększenia liczby osób z wyższym wykształceniem, zaangażowanych w pracę intelektualną. Dlatego w społeczeństwie postindustrialnym przekształcenie struktury społecznej odbywa się w formie społeczeństwa wiedzy. Zatem możliwe jest zdefiniowanie społeczeństwa postindustrialnego jako społeczeństwa, w którym wprowadzenie osiągnięć naukowych, automatyzacja, komputeryzacja produkcji i intelektualizacja pracy zmienia strukturę technologiczną (wzrost jednostek gospodarczych posługujących się narzędziami i technologiami informacyjnymi), strukturę gospodarczą (wzrost udziału usług w PKB i w strukturze zatrudnienia) i strukturę społeczną (wzrost liczby pracowników z wyższym wykształceniem). Mechanizm ksztaltowania społeczeństwa postindustrialnego Twórcy teorii społeczeństwa postindustrialnego D.Bell, O.Toffler, P.Druker badali trendy w tworzeniu nowego społeczeństwa w latach 60-90-tych XX wieku. Ważny wkład w rozwój tej teorii w nauce rosyjskiej uczynił V.L.Inozemtsev (koncepcje społeczeństwa postekonomicznego). Na uwagę i upowszechnienie zasługują również poglądy V.M.Kulkova dotyczące cech i problemów społeczeństwa postekonomicznego. Według D.Bella, różnorodność i złożoność rzeczywistych zjawisk i procesów pozwala analitykom wykorzystać różną logikę w budowie koncepcji. Podstawową zasadą metodologiczną D.Bella była zasada osiowa 5. Uważał on, że na rozwój instytucji i relacji społecznych wpływ ma wiele czynników, które mogą być umieszczone na różnych osiach. A zatem, rozwój społeczeństwa może być analizowany w różny sposób, w zależności od wybranych kryteriów. W marksistowskim podejściu do formacyjnego podziału wykonany wzdłuż osi - stosunki własności, podział na społeczeństwa doindustrialne, industrialne i postindustrialne jest serie wzdłuż osi - rodzaj produkcji i wiedzy (technologii). Zwiększenie wiedzy o człowieku, naturze, technologii i zarządzaniu prowadzi do zmian strukturalnych w społeczeństwie i jego ewolucji. Tworzenie i wprowadzenie nowych technik i technologii w produkcji rolnej i przemysłowej, rozwój industrializacji prowadził do wzrostu wydajności pracy i dochodu narodowego, wzrostu popytu na usługi i odpływu siły roboczej z przemysłu do usług, zwiększenia liczby "białych kołnierzyków". D.Bell zidentyfikował mechanizm powstawania społeczeństwa postindustrialnego jako stały przepływ po szczeblach drabiny technologicznej składającej się z pięciu szczebli: 1) baza surowcowa: rolnictwo i górnictwo; 2) przemysł lekki: tekstylia, obuwie, itp.; 3) przemysł ciężki: hutnictwo, przemysł stoczniowy, motoryzacyjny, inżynieria mechaniczna; 4) "high-tech": oprzyrządowanie, optyka, mikroelektronika, komputery, telekomunikacja; 5) przemysł na podstawie osiągnięć naukowych przyszłości: biotechnologia, inżynieria materiałowa, badania kosmosu, itp. 6 A.Toffler zaliczał wiedzę ("kapitał symboliczny") do głównych źródeł bogactwa społeczeństwa "superindustrialnego" (postindustrialnego, trzecia fala cywilizacji). Określił społeczeństwo superindustrialne jako "złożone, szybko zmieniające się społeczeństwo oparte na high-tech technologii i o postmaterialistyczne wartości" 7. Według A.Tofflera w społeczeństwe postindustrialnem władza przenosi się z kapitału do wiedzy, ponieważ głównym sposobem tworzenia bogactwa jest "system supersimbolichny", który opiera się na wykorzystaniu technologii intelektualnych i informacyjnych. Pozwalają one na zmniejszenie kosztów produkcji na małą skalę, która przeznaczana jest na zastąpienie produkcji masowej. Jednak wymaga to bardzo kosztownych badań i wysoko wykwalifikowanego personelu. Nowy typ pracownika - to człowiek przedsiębiorczy wykorzystujący wiedzę i intelekt (tj. jego środki produkcji) do podejmowania decyzji. Jego zużycie jest organicznie i związane z działaniami intelektualnymi i produkcyjnymi. To jest aktywny konsumpcjonizm, który zamienia swój wolny czas w pracy, samorozwoję w domu. P.Druker kojażył kształtowanie społeczeństwa postindustrialnego z przemianą wiedzy w przedmiot pracy, z intelektualizacją pracy, powstawaniem mechanizmu rozwoju innowacji. Według P.Druckera wiedza staje się głównym przedmiotem i produktem pracy, bez utraty roli czynnika produkcyjności. Intelektualizacja pracy jest najważniejszym procesem społeczeństwa postindustrialnego, a koszty tworzenia i rozpowszechniania wiedzy - główną formą inwestycji. Natomiast wzrost gospodarczy jest bezpośrednim wynikiem ciągłych zmian innowacyjnych 8. V.L.Inozemtsev opiera swoją wizję rozwoju cywilizacji, przedstawiając własną metodologiczną zasadę - podział całej historii ludzkości na 3 ery: przedekonomiczną, ekonomiczną i postekonomiczną, a wzdłuż osi umieścił rodzaj działalności Белл Д., Грядущее постиндустриальное общество. Опыт социального прогнозирования, Academia, Москва 2004. S. 16. 6 Белл Д., Грядущее постиндустриальное общество. Опыт социального прогнозирования, Academia, Москва 2004. S. CXXX. 7 Тоффлер Э., Шок будущего, Издательство АСТ, Москва 2002. S. 32. 8 Друкер П.Ф., Эпоха разрыва: ориентиры для нашего меняющегося общества, И.Д. Вильямс, Москва 2007. S. 228. 5 człowieka i charakter podporządkowania interesów jednostki i społeczeństwa. W ten sposób analizuje stosunek pracy jako fundament wszystkich relacji w społeczeństwie. Według V.L.Inozemtseva przedekonomiczna era odpowiada predpracowną instynktowną działalności; ekonomiczna - pracy jako oddziaływaniu na naturę w celu osiągnięcia konkretnych wyników; postekonomiczna – związana jest z kreatywnością i której głównym motywem jest rozwój osobisty 9. Postęp materialny jest warunkiem postulowanym do tworzenia postekonomicznego ładu. Jednak warunkiem wystarczającym mogą być zmiany wartości człowieka w kierunku zwiększania jego potencjału osobistego. Główną cechą społeczeństwa postekonomicznego jest w zmienie poglądy na temat wartości podstawowych, zwiększenie znaczenia twórczego rozwoju jednostki w trakcie zatrudnienia 10. Według V.M.Kulkova mechanizmem przejścia do cywilizacji postekonomicznej jest zwiększenie roli wartości niematerialnych w produkcji, wymagań pracy, zachęt, zainteresowania: zwiększenie roli państwa w regulowaniu gospodarki, wzmocnienie roli społeczności w stosunkach gospodarczych, tworzenie warunków do samorealizacji i powstawanie wartości postmaterialistycznej 11. Można łatwo zauważyć, że teoretycy społeczeństwa postindustrialnego największe znaczenie przypisują przekształceniom technologicznym, chociaż wskazują również na wzmocnienie socjalne stosunków produkcjnych. Jednocześnie naukowcy widzą głównie zmiany społeczeństwa postekonomicznego w strukturze społecznej. Autorka proponuje wzbogacić teorię społeczeństwa postindustrialnego o dokonanie syntezy kilku koncepcji i zbadanie relacji między transformacją technologiczną, gospodarczą i społeczną. Rysunek 2 przedstawia schemat wizualizacji mechanizmu kształtowania społeczeństwa postindustrialnego. Cel transformacji Środek transformacji Wyniki transformacji Zmiany strukturalne w gospodarce i społeczeństwie Rozprzestrzenianie się technologii informatyzacji i komputeryzacji Zwiększenie efektywności produkcji Automatyzacja procesów produkcyjnych Kształtowanie Kształtowanie społeczeństwa społeczeństwa informacyjnego informacyjnego Wzrost dochodów Zwolnienie pracowników z produkcji przemysłowej Podniesienie poziomu edukacji Rozszerzenie Rozszerzenie zakresu zakresuusług usług Kształtowanie Kształtowanie społeczeństwa społeczeństwa wiedzy wiedzy Rysunek 2 - Mechanizm kształtowania społeczeństwa postindustrialnego Źródło: opracowanie własne Transformacja technologiczna produkcji prowadzi do zmian strukturalnych w gospodarce i społeczeństwie. Wzmocnienie automatyzacji prowadziło, z jednej strony do zmniejszenia uzależnienia produkcji od dużej liczby pracowników, którzy zostali zastąpieni przez automatyzację procesów produkcji oraz systemów zarządzania, z drugiej strony – do jej uzależniania od pracowników lepiej wykształconych, tak, byli oni w stanie skutecznie kontrolować process technologiczny. Pracownicy zwolnieni ze sfery produkcji materialnej zostali przejęci przez sektor usług. Do ekspansji sektora usług doprowadził wzrost dochodów obywateli. W zakrese usług szybko rozprzestrzeniła się informatyzacja, której wymagało też rolnictwo i przemysł. W związku z tym, najbardziej pożądanymi pracownikami stały się osoby z wyższym wykształceniem, które są w stanie korzystać z najnowszych technologii informatycznych w produkcji towarów i świadczenia usług, a także konsumpcji nowych towarów. Wzrasta zatem udział zatrudnionych w sektorze usług w stosunku do ogółu zatrudnionych, co powoduje wzrost udziału tego sektora w PKB. Ponadto zmianie uległa struktura społeczna, w Иноземцев В.Л., Современное постиндустриальное общество: природа, противоречия, перспективы, Логос, Москва 2000. S. 38. 10 Иноземцев В.Л., Современное постиндустриальное общество: природа, противоречия, перспективы, Логос, Москва 2000. S. 42. 11 Кульков В.М., Экономическая цивилизация и постиндустриализм в общеисторических и российских координатах // Экономическая теория на пороге XXI века – 3 / под ред. Ю.М. Осипова, Е.С. Зотовой., Юристъ, Москва 2000. S. 52. 9 której udział obywateli i pracowników z wyższym wykształceniem wzrosł. Transformacja technologiczna doprowadziła do strukturalnej transformacji gospodarki i społeczeństwa. Mechanizm kształtowania społeczeństwa postindustrialnego jest oparty na wzroście produktywności i popytu (dochodu), objawia się w transformacji struktury zatrudnienia i PKB, przenosząc większą część zasobów do sektora usług i rozszerzając jego działalność. Mechanizm tworzenia społeczeństwa postindustrialnego jest procesem transformacji struktury społeczeństwa i systemu gospodarczego ściśle związanym z postępem naukowym i technologicznym. Industrializacja, która promuje wzrost wydajności pracy i bogactwa materialnego we wszystkich dziedzinach życia, stymuluje zwiększenie popytu na wiele usług oraz zmniejszenie wymaganej liczby pracowników w przemyśle ze względu na automatyzację i informatyzację. Prawidłowości ksztaltowania społeczeństwa postindustrialnego Od drugiej połowy XX wieku automatyzacja, komputeryzacja - a nieco później - i informatyzacja przyczyniły się do przekształcenia struktury gospodarki poprzez uwolnienie pracowników z rolnictwa i przemysłu, a także ze względu na znaczny wzrost dochodów. Kwestie przekształceń strukturalnych gospodarki badane są przez ekonomistów i socjologów od początku tworzenia się społeczeństwa przemysłowego. Jednak szczegółowe wytyczne i wnioski zostały określone na początku XX w., gdy industrializacja w wielu krajach rozwiniętych osiągneła wystarczająco wysoki poziom. A.Fisher, zwracając uwagę na ewolucyjny rozwój gospodarki, wskazuje na trzy główne sektory (rolnictwo, przemysł i usługi), które stopniowo stają się dominujące w strukturze gospodarki 12. Głównym kryterium tego podziału, jego zdaniem, jest stopień udziału czynników produkcji w danym sektorze na różnych etapach rozwoju. Podstawowa prawidłowość rozwoju gospodarczego to stopniowy spadek udziału rolnictwa na rzecz przemysłu i usług, jednak ze zwiększeniem wykorzystania postępu naukowego i technologicznego, zmniejszenie udziału przemysłu w wykorzystaniu czynników produkcji na rzecz usług. K.Clark wskazał na związek między wysokim poziomem życia osiągnięty przez kraje rozwinięte oraz mały udział zatrudnienia w rolnictwie 13. Sformułował on drugą prawidłowość: podczas wzrostu dochodu narodowego na mieszkańca maleje udział zatrudnienia w rolnictwie, w porównaniu z udziałem zatrudnienia w przemyśle i rosnie udział zatrudnienia w usługach w stosunku do udziału zatrudnienia w przemyśle. Na podstawie zmian w stosunku wartości trzech sektorów Clark zidentyfikował dwa etapy rozwoju. W pierwszym następuje stosunkowe zmniejszenie udziału sektora rolnego oraz wzrost w sektorze przemysłu, a w drugim - przy odpowiednym dochodzie na głowę ulega spowolnieniu wzrost sektora przemysłowego i następuje spadek zatrudnienia w przemyśle na rzecz sektora usług. J.Fourastie zauważa następujące prawidłowosci: z rozwojem gospodarki udział zatrudnienia w rolnictwie zmniejsza się, sektor przemysłowy wykazuje początkowo wzrost udziału pracujących, a następnie stabilizację i spadek, natomiast w sektorze usług utrzymuje się tendencja wzrostowa zatrudnienia. Następuje migracja pracowników najpierw z sektora rolnego, później z przemysłowego. Fourastié przedstawił trzy fazy rozwoju gospodarki: podstawowa cywilizacja, okres przejściowy, trzeciorzędowa cywilizacyja 14. Dzięki postępowi technologicznemu i rewolucjom przemysłowym zaawansowane kraje świata stały się uprzemysłowione, a przemysł stał się dominujący w strukturze zatrudnienia i produkcji. W wyniku wprowadzenia osiągnięć postępu nauki i techniki – automatyzacji produkcji, zaczęło tworzyć się społeczeństwo postindustrialne, w którym przemysł ustąpił miejsca sektorowi usług w strukturze społecznej i gospodarczej, ale nie w wydajności. Dlatego istnieją dwa główne czynniki, interakcje i związki których zmuszają do ewolucyjnej transformacji struktury gospodarki. Po stronie popytu – zmiany w poziomie dochodów (ΔD), po stronie podaży – zmiany w wydajności pracy (Δy). Dzięki prawu Engla i wdrażaniu osiągnięć postępu naukowego i technologicznego zdarząją się zmiany w stosunkach między wzrostem popytu i wzrostem wydajności w różnych sektorach, co ma wpływ na ich rolę w gospodarce. Rysunek 3 pokazuje prawidłowosci i stosunki czynników transformacji struktury gospodarczej w ramach modelu trójsektorowego, gdzie ΔD - zmiana w poziomie popytu (dochodów), Δy - zmiana w wydajności pracy, ΔL - zmiana zatrudnienia, β - udział zatrudnienia w sektorze, ΔP - zmiana poziomu cen, Z - udział sektora w PKB. Wraz ze wzrostem dochodów - zgodnie z prawem Engela - struktura kosztów gospodarstw domowych jest przesunięta w kierunku zmniejszenia udziału wydatków na żywność na rzecz produkcji dóbr przemysłowych i dalej usług. Przy czym w początkowej fazie wzrostu społeczeństwa przemysłowego tempo wzrostu popytu na produkty przemysłowe wyprzedza tempo wzrostu wydajności, dalej następuje spowolnienie wzrostu popytu i wyprzedzenie tempa wzrostu wydajności, co prowadzi do konieczności redukcji zatrudnienia w branży. W tym samym czasie, ciągły wzrost przychodów przyczynia się do znacznego wzrostu popytu na usługi, więc sektor usług zwiększa swój udział w zatrudnieniu i PKB, co zmienia strukturę gospodarki, a społeczeństwo przemysłowe wchodzi w nową fazę ewolucji - społeczeństwo postindustrialne. 12 Fisher A.G.B., Economic progress and social security, London 1945. S. 56. Clark C., The condition of economic progress, Macmillan, London 1957. S. 492. 14 Fourastie J., Mysli przewodnie, PIW, Warszawa 1972. S. 193 – 194. 13 1 etap 2 etap 3 etap ΔD ΔL↑→β↑ Δy ΔP↑→Z↑ ΔD ΔL↓→β↓ Δy ΔP↓→Z↓ ΔD ΔL↓→β↓ Δy ΔP↓→Z↓ Trzeciorzędny sektor Drugorzędny sektor Pierwszorzędny sektor Figura 3 - Prawidłowosci kształtowania społeczeństwa postindustrialnego Źródło: opracowanie własne W takim razie możemy sformulować następujące prawidłowości kształtowania społeczeństwa postindusrialnego: 1) spadek udziału rolnictwa i przemysłu w strukturze zatrudnienia i wielkości produkcji, ze względu na szybki wzrost wydajności pracy z powodu wprowadzenia osiągnięć postępu naukowego, technicznego i technologicznego nad malejącym popytem na żywność oraz spowolnienie popytu na towary przemysłowe w wyniku zbliżania się do fizycznych granic zużycia; 2) wzrost dochodów w gospodarce i zmiany modelu konsumpcji w kierunku zwiększenia udziału kosztów usług prowadzi do szybszego wzrostu popytu na usługi, w porównaniu z tempami wzrostu wydajności w tym sektorze, gdyż możliwości wzrostu wydajności pracy w sektorze usług są ograniczone, co powoduje wzrost udziału w zatrudnieniu i produkcji w sektorze uslugowym; 3) szybki wzrost popytu na usługi w związku ze wzrostem dochodów przyczynia się do wzrostu cen usług, a tym samym zwiększa udział tego sektora w PKB. Tymczasem stosunkowy spadek produkcji rolnej i przemysłowej prowadzi do zmniejszenia tych sektorów w PKB, w ujęciu realnym wielkość produkcji sektorów pierwotnego (rolnictwo) i wtórnego (przemysł) osiągają pewną granicę i stabilizują się, jednak ich udział zmniejsza się, bo realny wzrost PKB uzależniony jest w dużej mierze od wzrostu sektora usługowego. Podsumowanie Transformacja technologiczna doprowadziła do transformacji strukturalnej gospodarki i społeczeństwa. Wdrażanie innowacji technicznych i technologicznych w produkcji rolnej i przemysłowej - szczególnie automatyzacja i informatyzacja - znacznie poprawiło wydajność w tych sektorach i zwiększyło przychody. Zgodnie z prawem Engla zmienia się struktura zużycia i dynamika popytu na produkty sektorów pierwszorzędnych, a drugorzędnych spada. W wyniku tego, część tych sektorów w gospodarce kurczy się, a rozszersza się zakres usług. Nowe technologie i rozwój obszarów usług wymaga od pracowników wyższego poziomu edukacji. Dlatego najważniejsze elementy społeczeństwa postindustrialnego to społeczeństwo informacyjne, gospodarka serwisowa i społeczeństwo oparte na wiedzy. Literatura 1. Clark C., The condition of economic progress, Macmillan, London 1957. – 720 p. 2. Fisher A.G.B., Economic progress and social security, London 1945. – 362 p. 3. Fourastie J., Mysli przewodnie, PIW, Warszawa 1972. – 245 s. 4. Белл Д., Грядущее постиндустриальное общество. Опыт социального прогнозирования, Academia, Москва 2004. – CLXX, 788 с. 5. Друкер П.Ф., Эпоха разрыва: ориентиры для нашего меняющегося общества, И.Д. Вильямс, Москва 2007. – 336 с. 6. Иноземцев В.Л., Концепция постэкономического общества: теоретические и практические аспекты : дис. …д-ра экон. наук: 08.00.01; 22.00.03, Москва 1998. – 392 л. 7. Иноземцев В.Л., Современное постиндустриальное общество: природа, противоречия, перспективы, Логос, Москва 2000. –304 с. 8. Кульков В.М., Экономическая цивилизация и постиндустриализм в общеисторических и российских координатах // Экономическая теория на пороге XXI века – 3 / под ред. Ю.М. Осипова, Е.С. Зотовой., Юристъ, Москва 2000. – 664 с. 9. Тоффлер Э., Шок будущего, Издательство АСТ, Москва 2002. – 557 с.
