Typy przedsiębiorców i wiodące formy przedsiębiorczej
advertisement
MATERIAŁY POWSTAŁY W RAMACH PROJEKTU EFS „E-EKONOMIA STUDIA BEZ BARIER”, ZREALIZOWANEGO W 2006 R. NA UNIWERSYTECIE ŁÓDZKIM AUTOR: KRZYSZTOF B. MATUSIAK Moduł: Typy przedsiębiorców i wiodące formy przedsiębiorczej aktywności Słowa kluczowe: 1. Podstawowe rodzaje przedsiębiorczości 2. Główne typy i profile przedsiębiorców 3. Samozatrudnienie 4. Przedsiębiorczość akademicka 5. Intraprzedsiębiorczość 6. Przedsiębiorczość pozagospodarcza 7. Zewnętrzne (systemowe) determinanty przedsiębiorczości samozatrudnienie, przedsiębiorczość akademicka, intraprzedsiębiorczość, przedsiębiorczość pozagospodarcza, determinanty przedsiębiorczości. Wstęp W tym module przedstawione zostaną zagadnienia typów i profili przedsiębiorców oraz wiodące współcześnie formy przedsiębiorczej aktywności. W literaturze przedmiotu odnajdujemy wiele ujęć klasyfikacyjnych, porządkujących dyskusje o realnych aspektach przedsiębiorczości. Wielowymiarowy charakter zjawiska generuje duże bogactwo rodzajów i form, które można zaprezentować według różnych kryteriów. Przedsiębiorcy to grupa niejednorodna, różniąca się bardzo wieloma cechami. W rozważaniach teoretycznych wprowadza się rozróżnienie między typem (nacisk na sposób prowadzenia biznesu) a profilem przedsiębiorcy, eksponującym determinanty osobowościowo-psychologiczne. W tradycyjnym ujęciu przedsiębiorca to samotnik i nonkonformista, decydujący się na niezależność działania i związane z tym ryzyko. Współcześni przedsiębiorcy w porównaniu ze swoimi poprzednikami muszą być jednak dużo bardziej aktywni w nawiązywaniu kontaktów. Sieciowość postindustrialnego biznesu zwiększa znaczenie stosunków międzyludzkich oraz kontaktów ze społeczeństwem. Poza własną wizją biznesu i rynku przedsiębiorca musi respektować warunki otoczenia oraz współdziałać z innymi przedsiębiorcami, klientami czy urzędnikami. 1 1. Podstawowe rodzaje przedsiębiorczości W literaturze przedmiotu odnajdujemy wiele ujęć klasyfikacyjnych, porządkujących dyskusje o realnych aspektach przedsiębiorczości. Wielowymiarowy charakter zjawiska generuje duże bogactwo rodzajów i form, które można zaprezentować według różnych kryteriów, np.: Charakter: Skala i forma aktywności: – gospodarcza — zorientowana na zysk, – indywidualna (tworzenie firmy), – pozagospodarcza — zakładająca inne efekty. – mała przedsiębiorczośd (sektor MSP), – korporacyjna (zespołowa, wewnętrzna), – społeczna (instytucje non-proft i pożytek publiczny), – Legalizacja: – – administracyjna (sektor publiczny). Zaawansowanie organizacyjne: rejestrowana (spełniająca wymogi formalno- – założycielska (nowa firma), prawne), – odnowy organizacyjnej (transformacja nierejestrowana, (działalnośd czarnorynkowa, istniejącej firmy). szara strefa). Zasięg terytorialny: Rodzaj: – lokalna, – produkcyjna, – krajowa, – handlowa, – międzynarodowa, – usługowa. – globalna. Struktura własnościowa: – prywatna, – społeczna, – publiczna. W pierwszej kolejności należy wyodrębnić się trzy odrębne w swojej naturze kategorie przedsiębiorczości: 1) Indywidualna, kojarzona z działalnością właściciela małego przedsiębiorstwa, wyposażonego trzy atrybuty: własność, władza i realizacja. Działalność w dużej mierze ma charakter instynktowny, powiązany z pełną odpowiedzialnością za podejmowane działania. Wraz z wzrostem skali biznesu ten typ znika z przedsiębiorstwa i jest zastępowany przez przedsiębiorcę-menadżera. Tradycyjne ujęcie fenomenu przedsiębiorczości koncentruje się tylko na tej kategorii. 2) Wewnętrzna, obejmuje przedsiębiorcze zachowania podejmowane przez pracownika najemnego zatrudnionego w przedsiębiorstwie. To kategoria zorganizowanej przedsiębiorczości wykorzystującej wiedzę menadżerską, rozbudowany aparat sztabowy, techniki analitycznoobliczeniowe itp. Aktywność przedsiębiorcy-managera umożliwia odnowę organizacyjną, produktowa i technologiczną ustabilizowanych na rynku głównie dużych firm. Jednocześnie ten rodzaj zachowań przenika coraz szerzej ze świata biznesu do administracji tworząc podstawy przedsiębiorczego urzędu i instytucji publicznej. 2 3) Społeczna, dotyczy inicjatyw obywatelskich i specyficznych form aktywności grup społecznych, zawodowych, mniejszości: religijnych, etnicznych, seksualnych itp. Cechuje ją wizja i potrzeba zmian prowadzące do transformacji lokalnych społeczności według powiedzenia „bierzmy sprawy w swoje ręce”. Zawiera różne formy aktywności społecznej i wolontariatu w lokalnych komitetach, stowarzyszeniach i fundacjach, tworzących dynamicznie rozwijający się sektor pozarządowy (nazywany również: obywatelskim, społecznym, non-profit, niedochodowym). Wynika z rosnącego niezadowolenia z jakości usług publicznych oferowanych przez administrację, która radziła sobie z zadaniami infrastrukturalnymi (drogi, wodociągi, kanalizacja itp.), ale jest nieudolna w tworzeniu elastycznych dóbr i usług wyższego rzędu. Ten typ przedsiębiorczości mocno osadzony jest w obszarze potrzeb socjalnych, ale współcześnie coraz aktywniej podejmuje wyzwania prorozwojowe (badania naukowe, usługi wsparcia, finansowanie ryzyka, ekologia). Uznając kluczowy jest wpływ przedsiębiorczości na zmiany ekonomiczne i wzrost gospodarczy poszczególnych państw i społeczeństw, możemy wyodrębnić się trzy komplementarne typy zachowań przedsiębiorczych generujących postęp cywilizacyjny: – Katalityczna, w znaczeniu schumpeterowskiej „twórczej destrukcji” obejmuje pierwsze zastosowanie wynalazku, dając impuls dla pozostałych typów; – Realokacyjna, obejmuje dyfuzja innowacji w układzie branżowym i przestrzennym; – Restrukturyzacyjna, obejmuje uwolnienie i nowe zagospodarowanie zasobów, odnowę firm i sektorów będących ofiarą schumpeterowskiej destrukcji. Uruchomienie przedsięwzięcia gospodarczego jest zmianą z punktu widzenia osoby, organizacji, jak i rynku. Z chwilą zakończenia procesu założycielskiego rozpoczyna się powtarzalna działalność, która z czasem może przyjąć charakter rutynowy i przez długi czas mogą nie następować żadne zmiany. Można mówić o fluktuacji procesów przedsiębiorczych, w zależności od natężenia działań wnoszących zmiany. Natężenie przedsiębiorczości jest wypadkową częstotliwości i poziomu zaawansowania działań przedsiębiorczych. Biorąc pod uwagę częstotliwość rozróżniamy: – ciągłą (systematyczna) — duża liczba przedsięwzięć w określonym czasie (zagęszczenie w czasie); – nieciągła — relatywnie duże przerwy pomiędzy poszczególnymi przedsięwzięciami; – incydentalna — jedno przedsięwzięcie, które przeradza się działalność rutynową. Ze względu na poziom zaawansowania przedsiębiorczego wyróżnia się: rzemieślniczą (małej skali) przy relatywnie niskim poziomie innowacyjność, wielkości nakładów i efektów oraz rozwojową, o wysokim poziomie innowacyjności, nakładów i efektów. Wyróżnia się również typy przejściowe, które w połączeniu z częstotliwością dają nam przedsiębiorczość: – periodycznie rzemieślniczą, o małej częstotliwość i niskiej innowacyjności; – systematycznie rzemieślniczą, o dużej aktywności, ale ciągle niskim poziomie innowacyjności; – periodycznie rozwojową, o małej częstotliwości i wysokiej innowacyjności; – rewolucyjną, jednocześnie systematyczną i rozwojową. Przedsiębiorczość jest fenomenem historycznym, podlegającym ciągłej ewolucji i procesom dostosowawczym do zmieniających się warunków cywilizacyjnych i ekonomiczno-społecznych. Pojawiają się tym samym nowe formy, a wcześniej dominujące typu tracą na znaczeniu. Współcześnie dynamicznie rośnie 3 znaczenie przedsiębiorczości w obszarach, które wcześniej pozostawały poza obrębem penetracji przedsiębiorcy: – styk nauki i biznesu jest polem aktywności przedsiębiorcy akademickiego (intelektualnego, technologicznego); 2. – sektor usług publicznych; – inicjatywy obywatelskie w ramach sektora pozarządowego. Główne typy i profile przedsiębiorców Przedsiębiorcy to grupa niejednorodna, różniąca się bardzo wieloma cechami. W rozważaniach teoretycznych wprowadza się rozróżnienie się między typem (nacisk na sposób prowadzenia biznesu) a profilem przedsiębiorcy, eksponującym determinanty osobowościowo-psychologiczne. W tradycyjnym ujęciu przedsiębiorca to samotnik i nonkonformista decydujący się na niezależność działania i związane z tym ryzyko. Współcześni przedsiębiorcy w porównaniu ze swoimi poprzednikami muszą być jednak dużo bardziej aktywni w nawiązywaniu kontaktów. Sieciowość postindustrialnego biznesu zwiększa znaczenie stosunków międzyludzkich oraz kontaktów ze społeczeństwem. Poza własną wizją biznesu i rynku musi on respektować warunki otoczenia oraz współdziałać z innymi przedsiębiorcami, klientami czy urzędnikami. W zależności od czasu zaangażowania w samodzielną działalność gospodarczą w międzynarodowych badaniach wyróżnia się trzy kategorie: Potencjalni przedsiębiorcy (Nascent Entrepreneurs) to osoby które samodzielnie lub z partnerami próbują uruchomid własny biznes. Wciągu ostatnich 12 miesięcy podjęli działania w celu uruchomienia nowego biznesu (np.: opracowanie biznesplanu, poszukiwanie kapitału, lokalizacji, nawiązanie współpracy z partnerami itp.). Początkujący przedsiębiorcy (New Entrepreneurs) są właścicielami lub współwłaścicielami istniejącego przedsiębiorstwa uczestnicząc w zarządzaniu nie dłużej niż 3,5 roku. Zaawansowani przedsiębiorcy (Established Business Entrepreneurs), osoby prowadzące działalnośd gospodarczą dłużej niż 3,5 roku. Udział potencjalnych i początkujących przedsiębiorców w populacji mieszkańców danego kraju (w wieku 1864 lata) określany jest w analizach międzynarodowych pojęciem stopy zaangażowania w nowe przedsięwzięcia gospodarcze (Ealry-Stage Entrepreneurial Actyvity Participation) lub stopy przedsiębiorczości ogólnej (Total Entrepreneurial Actyvity). (Bacławski i in., 2005). Geniusz przedsiębiorczości jest specyficznym skupieniem zdolności obejmującym umiejętności w zakresie tworzenia idei, realizacji strategii, dyplomacji i ciężkiej pracy oraz wytrwałości w dochodzeniu do wyznaczonych celów. w działaniu wskazuje się na trzy podstawowe typy ducha przedsiębiorczości: Zdobywca — powinien posiadać bogactwo idei, zdolność narzucania planów, wolę i warunki ich urzeczywistnienia, cechuje go nieustępliwość, wytrwałość, energia ducha, siła napięcia, stałość woli. 4 Organizator — umiejętność dysponowania ludźmi i rzeczami, zdolność wyszukiwania właściwych ludzi i tworzenia organizacyjnej całości. Kupiec — budzi zainteresowanie, zaufanie i chęć kupna. Szczegółowe rozpisanie ekonomicznych funkcji przedsiębiorczości, pozwala na wyodrębnienie 8 typów przedsiębiorców. Przedstawiciele poszczególnych typów w różnym zakresie biorą na siebie ciężar poszczególnych funkcji (Matusiak, 2006): – Pionier (wynalazca) — dąży do adaptacji rynkowej nowych produktów i technologii. Ciągle poszukuje, udoskonala i eksperymentuje stanowiąc czystą formę schumpeterowskiego „twórczego destruktora”. Z reguły nie osiąga spektakularnych sukcesów w biznesie. Wyczerpanie koncepcyjnych potrzeb, doskonalenie nowego rozwiązania (prototypu) powoduje znudzenie i brak aktywności. Etap rozwoju firmy, gdzie główny nacisk jest położony na osiągnięcie określonych efektów skali, działania organizacyjne i marketingowe, zniechęca do prowadzenia działalności gospodarczej. W tym momencie bardzo często sprzedaje skomercjalizowany produkt lub firmę. Firmy pionierów przypominają garażowe mini laboratoria, a sami przedsiębiorcy wywodzą się często ze środowiska naukowo-badawczego. Wśród motywów podjęcia działalności gospodarczej dominuje chęć samorealizacji i sprawdzenia przydatności posiadanej wiedzy. – Samozatrudniony indywidualista — sam wykonuje całą pracę i nikt poza nim nie jest w nią zaangażowany (może poza najbliższą rodziną). Własna firma to sposób na życie, bez wielkich aspiracji ekonomicznych — sklepikarze, drobne usługi, lekarze, adwokaci, akwizytorzy itp. Celem przedsiębiorcy jest zapewnienie utrzymania dla siebie i rodziny, a poziom dochodów waha się około przeciętnego poziomu płacy w gospodarce. Utworzenie firmy jest jednorazowym aktem przedsiębiorczym, a w działaniu na pierwszym planie odkrywamy arbitrażowe i koordynacyjne funkcje przedsiębiorczości. – Budowniczy — zakłada firmę i szybko ją rozbudowuje, aby nająć pracowników najemnych, z reguły posiadających wiedzę i umiejętności, których brak przedsiębiorcy. Interesuje go rozwój, ekspansja i tworzenie imperium. Szczególne umiejętności w zakresie zarządzania i tworzenia strategii rozwoju. Główna koncentracja na koordynacyjnej funkcji przedsiębiorczości. – Imitator (powielacz wzorów) — wykorzystuje cudze doświadczenia, osiągnięcia dla własnego biznesu. Podglądanie i kopiowanie to częsta praktyka przy tworzeniu przedsiębiorstwa oraz w małych firmach. Po uzupełnieniu o własne przemyślenia umożliwiające adaptacje do nowych warunków branżowych czy geograficznych, nowe biznesy mogą być bardzo efektywne (secend best). Ten typ jest szczególnie widoczny w krajach słabiej rozwiniętych o niższej kulturze technicznej i organizacyjnej. Nacisk na funkcję arbitrażową i innowacyjną. – Akwizytor — kupuje firmę, produkt, angażuje zasoby, wiedzę aby postawić je na nogi i sprzedać. Realizuje zadania sanacyjne, kluczowe dla odnowy organizacyjnej upadających firm. Sprawdza się w warunkach programów restrukturyzacyjnych. Charakteryzuje go otwartość na ryzyko i zdolności organizacyjne. – Spekulant — angażuje się w różne przedsięwzięcia, licząc na zwyżkę wartości dóbr czy firm. Jego typowe towary: nieruchomości, antyki, dzieła sztuki, produkty rolne. Cechuje go otwartość na ryzyko i poszukiwanie ryzykownych sytuacji oraz duży zakres kompetencji arbitrażowych. 5 – Ekonomista skali — angażuje się w przedsięwzięcia o dużym obrocie. Oferuje różne zniżki dzięki niskim kosztom działalności. Posiada duże kompetencje koordynacyjne oraz nie unika sytuacji ryzykownych. Wysokie korzyści skali mocno i koncentracja w obszarze handlu mocno stabilizują prowadzony biznes. – Przedsiębiorca wewnętrzny — wprowadza zmiany o charakterze innowacyjnym w dużych strukturach. Nie stać go na samodzielne podjęcie działalności gospodarczej, ceni sobie możliwości i bezpieczeństwo zapewnione przez korporację. Kluczem do sukcesu są jego kompetencje innowacyjne połączone z funkcją koordynacyjną. Patrząc przez pryzmat skutków rynkowych prowadzonej działalności gospodarczej możemy przedsiębiorców podzielić na: – Inicjatywnych (aktywnych), zorientowanych na wzrost firmy, aktywnie wpływających na relacje i struktury rynkowe, budujących rynki jutra — pionier, imitator, przedsiębiorca wewnętrzny, akwizytor. Główną ich siłą są zdolności innowacyjne oraz orientacja na zmiany i poszukiwanie w nich szansy na sukces rynkowo. Ten typ przedsiębiorców jest odpowiedzialny za dynamikę gospodarki, zmiany strukturalne i konkurencyjność. – Konserwatywnych (pasywnych), zorientowanych na przetrwanie firmy, podporządkowujących się relacjom rynkowym, szukających swojej szansy w sprawdzonych, tradycyjnych dziedzinach gospodarowania — W zachowaniach biznesowych spekulant, ekonomista dominuje skali, podejście samozatrudnieniowy rutynowe indywidualista. i zachowawcze, a pozycję konkurencyjna tworzy przez kontrolę spirali kosztów. To często przedsiębiorcy z przymusu, którzy odziedziczyli biznes lub własna firma jest jedyną akceptowalną szansą na rynku pracy (tzw. „nowe samozatrudnienie”). Biorąc pod uwagę wewnętrzny stosunek do prowadzonej działalności gospodarczej, przedsiębiorców możemy uporządkować według trzech kolejnych typów: – Rzemieślnicy — wytwarzają produkty, oferują usługi i podejmują działania sprawiające im przyjemność; silnie związani emocjonalnie z firmą; – Promotorzy — firma jest środkiem bogacenia się; tworzą, rozwijają i sprzedają własne biznesy bez większych sentymentów; – Menadżerowie — kładą główny nacisk na budowę organizacji, kontrolując jej wzrost i strukturę. Analizując styl zarządzania i współpracę z innymi pracownikami firmy możemy wyodrębnić następujące grupy przedsiębiorców: – Samozatrudniający się — pracują samodzielnie, ewentualnie wykorzystują (często nieodpłatnie innych członków rodziny); – Drobni przedsiębiorcy — pracują wspólnie z innymi pracownikami i wykonują wszelkie czynności administracyjne; – Właściciele kontrolujący — nie pracują wspólnie z innymi pracownikami ale wykonują wszelkie czynności administracyjne w przedsiębiorstwie; – Właściciele dyrektorzy — kontrolują działalność przedsiębiorstwa poprzez wypracowaną wewnętrzną strukturę organizacyjną, część prac administracyjnych delegują do innych kierowników i starszego personelu. 6 Ze względu na podejście do tworzonego biznesu, pragnienie i oczekiwania możemy przedsiębiorców podzielić na: – Przedsiębiorca typu „wynalazca badacz” — traktuje nowe firmę jak laboratorium badawcze, koncentruje swoją uwagę wyłącznie na zagadnieniach technicznych i konstrukcyjnych, całkowicie ignorując zagadnienia rynkowe i finansowe. Pomysł na własną firmę pojawia się najczęściej jako efekt kontaktów z dużym biznesem w formie doradztwa i konsultacji. Przedsięwzięcie traktują jak misję mającą uszczęśliwić cały świat. To najtrudniejszy przypadek potencjalnego przedsiębiorcy o najwyższym potencjale intelektualnym i zasobach wiedzy, niezdolnych do myślenia w kategoriach rynkowych. Sukces osiągają osoby, który uświadamiają sobie brak talentów organizacyjnych i wprowadzają do firmy doświadczonych managerów, aby zajęli się stroną ekonomiczno- organizacyjną biznesu. – Inicjator — to osoba niezmordowana w tworzeniu nowych przedsięwzięć gospodarczych, tworzy i prowadzi zespół przez pięć pierwszych najtrudniejszych transakcji i oddaje pola innym. Zainteresowanie biznesem kończy się na ułożeniu pierwszych elementów składowych firmy: prototyp, zdobywanie funduszy, organizacja, pozyskanie klientów. Kiedy biznes zaczyna żyć własnym życiem inicjator traci nim zainteresowanie (często cytowana jest wypowiedź jednego z przedsiębiorców zdefiniowanych jako inicjatora „Kiedy sprawą najważniejsza stają się ubezpieczenia i renty, wiem, że na mnie czas, aby ruszyć dalej”). Najprostszą formą wyjścia z przedsięwzięcia jest sprzedaż swoich udziałów i zainwestowanie zarobionych pieniędzy w nowe pomysły. – Profesjonalny przedsiębiorca — to człowiek, który chce założyć szybko rozwijające się przedsiębiorstwo i pozostać w nim przez całe życie. Rozwija swoje umiejętności wraz ze wzrostem firmy, przechodząc przez wszystkie stadia jej rozwoju. Wśród najsłynniejszych ludzi biznesu tego typu wymienia się Billa Gatesa, Kennetha Olsenena. To czysta forma przedsiębiorcy „budowniczego”. – Przedsiębiorca typu „trochę mam — trochę zjem” to typ przejściowy pomiędzy inicjatorem a profesjonalnym przedsiębiorcą. Podobnie jak inicjator otwiera biznes z zamiarem sprzedania go w ciągu 5-10 lat by zdobyć kapitał. Pozostawia sobie jednak określone udziały i chętnie dalej widzi siebie w kierownictwie firmy. W takich firmach dochodzi często do konfliktów z nowymi właścicielami, a omawiani przedsiębiorcy z reguły ostatecznie je opuszczają w kresie do 3 lat. – Przedsiębiorca „król życia” — traktuje tworzoną firmę jako źródło łatwego dochodu, specyficzne stypendium, które umożliwia łatwe życie, wyjazdy itp. Przedsiębiorcy nie zależy na zbyt szybkim rozwoju, ponieważ wymaga to wysiłku, zaangażowania i niesie wzrost ryzyka. 3. Samozatrudnienie W kontekście instrumentów walki z bezrobociem i dyskusji nad nowymi formami pracy pojawia się pojęcie „samozastrudnienia” (ang. self-employee), określane również jako: „praca na własny rachunek”, „samodzielna działalność zarobkowa”, „działalność gospodarcza na własny rachunek”, „przedsiębiorczość jednoosobowa”, „działalność gospodarcza osób fizycznych”. Współczesne znaczenie pojęcia należy wiązać z pierwszą kampanią wyborczą Ronalda Reagana w 1980 r. Jednym z wiodących sloganów wyborczych było hasło „nie chcesz być bezrobotny – bądź przedsiębiorczy, a rolą państwa nie jest płakać z Tobą, że nie ma pracy, ale wspomóc Cię 7 w założeniu firmy i sukcesie rynkowym. Należy odbudować amerykańskiego ducha przedsiębiorczości.”. W ślad złożonych deklaracji, idące po wygranych wyborach inicjatywy w sferze polityki ekonomiczno-społecznej, przyczyniły się do przewrotu w myśleniu, świadomości i sposobach postępowania mieszkańców USA, a następnie całego rozwiniętego gospodarczo Zachodu. W konsekwencji nastąpił zasadniczy zwrot w mentalności społeczeństw przejawiający się przewartościowaniem dotychczas preferowanych systemów normatywnych. Kwestie: powodzenia osobistego, kariery zawodowej czy też odnalezienia swojego — „właściwego” miejsca w życiu, zaczęto postrzegać z innego, niż dotychczas punktu widzenia. Wartością obiektywną pozostało nadal zdobycie stanowiska, lecz samodzielnego, poświęcenie się ciekawej pracy, uzyskanie satysfakcjonujących dochodów, potwierdzające poczucie własnej indywidualności. Szans na sukces zawodowy, a przez to także życiowy, zaczęto szukać w podjęciu działalności gospodarczej na własny rachunek. Drogę do powodzenia i sukcesu życiowego przestały wyznaczać takie walory jak: „ciepła posadka” państwowa, etat w dużej i znanej korporacji czy banku. Warunki panujące w dużych korporacjach wywołały dwojakie reakcje pracujących. Obok konformistów, zadowolonych ze swojej kariery zawodowej, pojawili się kontestatorzy panujących w świecie pracy warunków. Jedni z nich uciekali do mniej stresujących i wymagających zajęć (tzw. „pokolenie X”), drudzy natomiast zniechęceni tym, że muszą pracować dla kogoś w warunkach, które im nie odpowiadają, decydowali się pracować na własnych rachunek i zaczęli zakładać własne firmy. W krajach rozwiniętych bardzo szybko zorientowano się, że rodząca się nowa tendencja nie jest jedynie spontanicznym zjawiskiem przejściowym. Zaczęto podejmować szereg działań o charakterze społecznym, edukacyjnym, ekonomicznym i infrastrukturalnym, mających na celu właściwe ukierunkowanie energii i działań związanych z samozatrudnieniem. Instrumenty wsparcia wyrastają głównie z aktywnych instrumentów rynku pracy. Samo zjawisko „samozatrudnienia” należy uznać za specyficzną formę przejściową między pracą najemną, a przedsiębiorstwem poszerzenie zadań w sensie ekonomiczno-prawnym. gospodarstwa domowego o funkcję Podjęcie działalności produkcyjną. Brak gospodarczej pełnego stanowi wyodrębnienia działalności gospodarczej powoduje przenikanie decyzji konsumpcyjnych i biznesowych. z prawnego punktu widzenia status samozatrudnionego nie różni się w zakresie zasad i wymagań formalnych od innych podmiotów gospodarczych. Własny biznes samozatrudnieniowy w wielu przypadkach jest: – przymusem ekonomicznym ze względu na brak ofert na rynku pracy; – realizowany doraźnie w przerwach w zatrudnieniu; – prowadzony przy okazji intratnych zleceń na marginesie zadań zawodowych. Samozatrudnienie wzbogaca i uelastycznia rynek pracy szczególnie w sytuacjach kryzysowych. Jest również szansą dla wielu zatrudnionych do utrzymania dotychczasowego poziomu dochodów. Przetrwanie firm samozatrudnieniowych może obejmować rozwój kompetencji innowacyjnych lub adaptację strategii niszowej dla danego rynku. Sam termin samozatrudnienie nawiązuje do Cantillonowskiego „przedsiębiorcy pracy własnej”, uruchamiającego działalność gospodarczą bez nakładów finansowych i bez zatrudniania pracowników. w ramach tej kategorii pojawiają się także: złodzieje, żebracy, prostytutki czyli ci, którzy sami dla siebie tworzą „miejsce pracy i dochodu”. 8 Współcześnie można przyjąć dwa, uzupełniające się ujęcia samozatrudnienia — podejście bliższe ekonomii i podejście bliższe dyskusji socjologicznej. Z ekonomicznego punktu widzenia samozatrudnienie to: – podjęcie aktywności gospodarczej na własny rachunek związane ryzykiem i odpowiedzialnością za zaciągane zobowiązania cywilno-prawne, – sposób zadbania o własną przyszłość celem uniknięcia bezrobocia, – alternatywny sposób zarobkowania na własny rachunek i na własnych warunkach. Z kolei z socjologicznego punktu widzenia zaakcentować można inne cechy: umiejscowienia się w strukturze społecznej czy też zmiany miejsca w jej obrębie (awans społeczny), identyfikację z określonymi grupami społecznymi (odnalezienie swojego „miejsca w społeczeństwie” — tożsamości), poczucie zadowolenia i spełnienia dzięki wykorzystaniu wewnętrznych skłonności i predyspozycji jednostki w połączeniu z warunkami panującymi w bliższym i dalszym otoczeniu społecznym Samozatrudnienie jest przejawem indywidualnej przedsiębiorczości nakierowanej na działalność gospodarczą przynoszącą dochód, która współcześnie coraz silniej wpisuje się proces uelastyczniania rynków pracy. Obecnie można mówić o: – tradycyjnej pracy na własny rachunek, o dużej niezależności wynikającej z wielu zamawiających i względnie szerokich kontaktów rynkowych; – nowym samozatrudnieniu, stanowiącym alternatywę dla zatrudnienia pracowniczego na podstawie umowy o pracę, na które decydują się dotychczasowi pracodawcy względem swoich pracowników. Dawny pracodawca występuje w roli zamawiającego usługi pracy w nowo utworzonych firmach. Determinant zjawiska „samozatrudnienia” można między innymi szukać w czynnikach ekonomicznych, społecznych, kulturowych, jak i psychologicznych. Z jednej strony możemy mówić o specyficznej modzie na prace na własnym, a z drugiej często o przymusie wynikającym z sytuacji na rynku pracy. W badaniach empirycznych wymianie są najczęściej następujące powody, dla których ludzie decydują się na samozatrudnienie: – chęć wzięcia odpowiedzialności za swoje życie 53% – satysfakcja z samodzielnego prowadzenia firmy 52% – chęć bycia sobie szefem 48% – oryginalny pomysł 42% – większe pieniądze 28% – zniechęcenie obecną pracą 19% – elastyczne godziny pracy 8% – wyjście z bezrobocia 6% Prezentowane wyniki wskazują jednak na atrakcyjność tej drogi zawodowej niż przymus o charakterze ekonomicznym. Przechodzenie na samozatrudnienie jest często związane jest ze zjawiskiem outsourcingu, stanowiącym formę restrukturyzacji i odnowy organizacyjnej dużych firm. Wykonywanie pracy dla firm czy klientów może bowiem przyjmować formę działalności na własny rachunek świadczonej na podstawie umów cywilno9 prawnych. Outsourcing jest koncepcją zarządzania przedsiębiorstwem polegającą na specyficznym rodzaju kontraktowania pracy i oznacza wykorzystanie zasobów zewnętrznych lub też wydzielenie ze struktury organizacyjnej danego podmiotu określonej funkcji i przekazanie jej zewnętrznej jednostce gospodarczej. Jego istotą jest koncentracja podmiotu gospodarczego na działalności zasadniczej przy jednoczesnym nawiązaniu długotrwałej i stałej współpracy partnerskiej między firmami lub/i osobami, dostarczającymi produkty i usługi, wcześniej wytwarzane we własnym zakresie. Takie zmiany prowadzą do zmiany struktury organizacyjnej firmy oraz zmniejszania liczby stanowisk, komórek i szczebli zarządzania i na ogół związane jest z ograniczeniem zatrudnienia w samej organizacji. Outsourcing jest nowoczesną formą przekształcania struktur koncernowych w sieciowe o wyższym potencjale przedsiębiorczości, umożliwiające: – wzrost elastyczności działania i szybkości podejmowania decyzji; – uproszczenie struktur organizacyjnych; – redukcję pozapłacowych kosztów pracy. Polskie doświadczenia w tym zakresie mają niestety często patologiczne rysy. Bardzo wysokie pozapłacowe koszty pracy zachęcają szczególnie często do zmiany formuły prawnej umowy pomiędzy pracownikami a pracodawcami. Pracownik dalej wykonuje tę samą pracę, na rzecz tego samego pracodawcy, ale pod własnym szyldem. Przejście na „nowe samozatrudnienie” pozwala znacznie ograniczyć koszty w wyniku obejścia szeregu wymogów kodeksu pracy, np. płatny urlop wypoczynkowy, szkolenie pracowników, dodatki za nadgodziny, odpisy na fundusz socjalny itp. Fakt przejścia na nawet na przymusowe samozatrudnienie stanowi element edukacji biznesu, rozwija umiejętności przedsiębiorczego myślenia zmuszając do poszukiwania nowych zleceń poza dotychczasowym pracodawcą i w wielu przypadkach powadzi do wykształcenia prawdziwych przedsiębiorców. Obserwujemy również zjawisko kumulacji samozatrudnienia i zatrudnienia pracowniczego. Coraz więcej pracowników wysoko wykwalifikowanych — niezależnie od zatrudnienia etatowego posiada zarejestrowaną działalność gospodarczą, wykorzystując okazje zleceń zewnętrznych, jak również dla dodatkowych prac dla pracodawcy. Samozatrudnienie jest tym samym cechą naszych czasów i należy spodziewać się dalszego rozwoju zjawiska. Stanowi odpowiedź na wyzwania rynku pracy gospodarki postindustrialnej. Wymaga więc promocji, właściwych ram regulacyjnych oraz wsparcia ze strony państwa. 4. Przedsiębiorczość akademicka Wzrost znaczenia wiedzy i zasobów niematerialnych doprowadził do nowego wyodrębnienia zachowań biznesowych jednostek. Narodził się nowy typ przedsiębiorcy aktywnego na styku nauki i gospodarki, określany najczęściej intelektualnym, technologicznym, akademickim lub technostarterem. Poszukuje on ciągłych nowych zastosowań dla dynamicznie poszerzających się zasobów wiedzy. Ten rodzaj aktywności wymaga określonych kompetencji, szerokiej wiedzy, kontaktów w środowisku akademickim i biznesowym oraz globalnej perspektywy myślenia o działalności gospodarczej. Przedsiębiorczość akademicka przełamuje dość powszechny schemat myślenia, że własna firma i próby komercyjne są sprzeczne z zasadami pracy badawczej, a tym samym niewłaściwe dla przedstawicieli środowiska naukowego. Efektem nowego podejścia jest rozwój modelu uniwersytetu trzeciej generacji, który zakłada poszerzenie dotychczasowych działań statutowych obejmujących edukację i badania naukowe o aktywne wspieranie przedsiębiorczości. Pojawia się koncepcja uniwersytetu — inkubatora 10 przedsiębiorczości. Obserwacje wskazują, że wynalazca, innowator i przedsiębiorca to z reguły różne osoby i tylko w wyjątkowych przypadkach występują łącznie (np.: Edison, Bell, Eastman, Dell). Większość studentów i pracowników naukowych kierunków pozaekonomicznych koncentruje się na wykorzystaniu technologii przy tworzeniu nowych produktów i usług, ignorując z reguły sprawy rynku i finansów. Pomysł będący osiągnięciem intelektualnym w kategoriach rynkowych jest najczęściej niewiele wart (doświadczenia forum przedsiębiorczości MIT wskazują, że potencjał komercyjny posiada statystycznie jeden na 600 pomysłów). Powstaje w ten sposób specyficzna „iluzja” pomysłów, umacniana przez konkursy i nagrody (Wissema, 2005). W literaturze anglosaskiej przedsiębiorczość akademicka jest identyfikowana z tworzeniem firm technologicznych typu spin-off lub spin-out w oparciu o wiedzę oraz know-how powstałe na uczelni. Otwarte pozostaje pytanie, czy i w jakim zakresie szkoła wyższa ma prawo czerpać przychody z tytułu tego kanału komercjalizacji uczelnianego dorobku intelektualnego. Identyfikujemy w tym zakresie dwa skrajne podejścia (Wissema, 2005): – Oddolne (przedsiębiorca bierze wszystko), obejmujące pełne udostępnianie własności intelektualnej przedsiębiorcom i powstającym firmom. Uczelnia liczy na pośrednie efekty, wzrost prestiżu oraz dalsze kontakty i zlecenia w przypadku powodzenia przedsięwzięcia gospodarczego. To podejście identyfikujemy na uczelniach amerykańskich i brytyjskich, a powstającą firmę określamy jako spin-off. – Odgórne (uczelnia bierze wszystko), zakładające własność i wykorzystywanie know-how przez uczelnię zazwyczaj przy pomocy firmy lub agencji zarządzającej. Uniwersytet ocenia potencjał nowej technologii i decyduje o kierunkach działań komercjalizacyjnych: sprzedaż patentu, udzielenie licencji czy założenie firmy spin-out. W przypadku akceptacji wariantu założycielskiego uczelnia udziela zezwoleń, podpisuje umowę z przedsiębiorcą oraz z reguły aktywnie uczestniczy w zarządzaniu firmą (np.: wyznacza dyrektora zarządzającego). To podejście dominuje w Europie Kontynentalnej. Pomiędzy obydwoma skrajnymi modelami istnieją rozwiązania mieszane, rozwijane przez poszczególne szkoły wyższe w zależności od przyjętej polityki rozwoju. W praktyce oznacza to indywidualne podejście do poszczególnych pomysłów biznesowych, a wybór uwzględnia maksymalizację korzyści dla uczelni. Do przedsiębiorców akademickich zaliczamy osoby związane ze szkołami wyższymi i innymi podmiotami aktywnymi w obszarze nauki i prac badawczo-rozwojowych (pracownicy naukowi, studenci i inni) zainteresowane komercyjnymi sposobami wykorzystania zdobytej wiedzy przez podjęcie samodzielnej działalności gospodarczej. w ramach działań biznesowych: – rozwijają nowe produkty, technologie, systemy organizacji i zarządzania; – doskonalą produkty technologie, systemy organizacji i zarządzania; – podejmują adaptację wyników badań niezbędnych do wdrożenia licencji; – wprowadzają do praktyki gospodarczej patenty, modele użytkowe i pomysły racjonalizatorskie, a także projektują i wdrażają innowacje produktowe i usługowe dla działalności handlowej w zakresie obrotu innowacjami. 11 Podstawą przedsiębiorczości akademickiej są ludzie o określonych, rzadkich kompetencjach. Przedsiębiorców tego typu cechuje: – kreatywność i wytrwałość w wyszukiwaniu oraz rozwiązywaniu problemów; – otwartość na współpracę i samodoskonalenie zarządzanej organizacji; – intuicja w dostrzeganiu punktów stycznych między wiedzą, technologią, a często utajonymi potrzebami rynku; – ambicja kierowania własnym życiem, pasja, wizja i marzenia. Przeprowadzone międzynarodowe badania porównawcze wskazują na następujących cech tego rodzaju zachowań przedsiębiorczych (Kwiatkowski, 2000): – Różnorodność wiedzy, kontaktów i możliwości — przedsiębiorca intelektualny porusza się jednocześnie w wielu środowiskach, sferach i światach, co tworzy niepowtarzalne możliwości rozwoju i pogłębiania wiedzy oraz poszerzania kontaktów tworzące potencjalna bazę ekspansji. – Zdolność integracji procesu zbierania, selekcjonowania i przetwarzania informacji z mechanizmami podejmowania decyzji, umiejętności synchronizowania pracy jednocześnie w różnych fazach procesu decyzyjnego, co umożliwia uniknięcie odkładania pewnych informacji, założeń, hipotez czy ocen. – Możliwości globalnego działania, obejmujące szerokie kontakty, a częste przemieszczanie się zwiększa możliwości identyfikowania i wykorzystania szans. – Umiejętność znalezienia się we właściwym miejscu i czasie, a elastyczna identyfikacja zmian w otoczeniu umożliwia określenie możliwości przynoszących zakładane efekty. – Identyfikacja roli w biznesie jako intelektualnego wyzwania oraz przygody, co pozwala na zachowanie pewnego dystansu wobec pełnionej roli i może stanowić źródło nieprzemijającej inspiracji. – Przywiązanie do kwestii etycznych i rozwoju pracowników. Przedsiębiorczość akademicka to zaprogramowana schumpeterowska „twórcza destrukcja”, a jej realizacja wymaga specyficznych matecznika tworzonego przez: – Sektor nauki, wykwalifikowanej badań siły i edukacji, roboczej oraz dostarczający: wyników elastycznych możliwości prac naukowo-badawczych, doskonalenia zawodowego; potencjalnych przedsiębiorców spośród studentów i pracowników naukowych; – System wsparcia obejmujący programy oraz instytucje wspierające transfer technologii oraz rozwój początkowych faz rozwoju firmy; – Lokalne środowisko innowacji i przedsiębiorczości złożone z małych i średnich firm, wyspecjalizowanych usług około biznesowych, instytucji finansowania ryzyka (venture capital), potencjalnych kooperantów i nabywców. Wymienione elementy w wyniku współzależności i przenikania się (tzw. efekty synergii) generują warunki dla rozwoju nowoczesnego biznesu gospodarki postindustrialnej (tzw. karuzela know-how). Poprzez usieciowienie na bazie infrastruktury i instytucji rozwijane są miękkie działania wyzwalające szerokie zainteresowanie poszukiwaniem pomysłów na nowe produkty i technologie oraz minimalizujące ryzyko niepowodzenia. Rozwój ten ma silny środowiskowy charakter przejawiający się spontanicznym powstawaniem klastrów lub zaprogramowanym tworzeniem parków technologicznych i technopolii. 12 Rozwój przedsiębiorczości akademickiej wymaga szczególnego podejścia respektującego cechy dwóch odmiennych środowisk: nauki i gospodarki. Skuteczność w tym zakresie wyzwala szczególny potencjał rozwojowy objawiający się: – trwałym zatrudnieniem oraz wysokim poziomem wartości dodanej produktów i usług; – zdolnościami konkurencyjnymi przedsiębiorstw w wymiarze globalnym. Powoduje to szczególne zainteresowanie wspieraniem tego rodzaju przedsiębiorczości w wymiarze regionalnym jako najkrótszej drogi do „gospodarki opartej na wiedzy”. Schemat 1. Zasoby przedsiębiorczości akademickiej I PRZEDSIĘBIORCZOŚCI (małe i średnie firmy, korporacje, potencjalni klienci) Działania edukacyjne Klimat biznesu Nowe firmy Działania B + R PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ AKADEMICKA Infrastruktura finansowa SYSTEM WSPARCIA (publiczne i parapubliczne programy I instytucje wsparcia) ŚRODOWISKO INNOWACJI SEKTOR NAUKI, BADAŃ I EDUKACJI Infrastuktura wsparcia Studenci i pracownicy naukowi Nowe produkty i usługi Nowe technologie ROZWÓJ GOSPODARCZY Źródło: Opracowanie własne. 5. Intraprzedsiębiorczość Kiedy mówimy o przedsiębiorczości, mamy zazwyczaj na myśli działalność indywidualnych przedsiębiorców, tworzących i rozbudowujących swoje małe firmy. W obecnych czasach gwałtownych zmian małe szanse na sukces, a często również na rynkowe przetrwanie, mają podmioty nieposiadające przedsiębiorczych kompetencji. Bazujące na naturalnym potencjale przedsiębiorczości małe firmy ery postindustrialnej coraz agresywniej zmuszają wielkie przedsiębiorstwa (korporacje) do nieustającej rywalizacji. Opierające się dotychczas na „korzyściach skali” duże firmy znalazły się pod presją niedogodności menadżerskich 13 ujawniających skostniałe i zbiurokratyzowane struktury niezdolne do szybkiego reagowania na zmiany w otoczeniu. Wyzwaniem czasów stała się potrzeba budowy przedsiębiorczych kompetencji korporacji. Oznacza to konieczność wprowadzenia do dużych organizacji gospodarczych ducha przedsiębiorczości, co w praktyce prowadzi do tworzenia zatrudnionym menadżerom i pracownikom możliwości działania w stylu indywidualnych przedsiębiorców. Dynamiczne i przedsiębiorcze małe firmy stały się źródłem inspiracji do poszukiwań rozwiązań organizacyjnych pozwalających rozwijać innowacyjną kreatywność w dużych firmach. W tych warunkach rodzi się zjawisko przedsiębiorczości wewnętrznej — intraprzedsiębiorczości. Czy wiesz, że… Pojęcie intraprzedsiębiorcy (intrapreneur) wprowadził do rozważao ekonomicznych w 1985 r. Gifoord Pinchot w pracy w całości poświęconej omawianemu zagadnieniu: Intrapreneuring, (Harper and Row, New York 1985), a samego przedsiębiorcę wewnętrznego poetycko określił jako „praktycznego marzyciela, który potrafi puścid wodze wyobraźni, nie wymykając się jednak poza granice wytyczone ramami organizacji, w której pracuje. Intraprzedsiębiorca jako twórca czy wynalazca, dając się często ponieśd fantazji, wie jednocześnie, jak należy zrealizowad pomysł, aby przyniósł należyty zysk.” Mianem wewnętrznego przedsiębiorcy określa się osoby zatrudniane w przedsiębiorstwie, ze względu na przedsiębiorcze kompetencje mające na celu optymalizację wykorzystania zaplecza ludzkiego, finansowego i technicznego w pracach nad rozwojem innowacji produktowych, technologicznych i organizacyjnych. Osobę intraprzedsiębiorcy charakteryzują następujące cechy (McGowan, 1994): – wykazuje umiejętności twórczego myślenia, wprowadzania innowacji i planowania działań od pomysłu aż do fazy wdrożenia; – preferuje pracę w warunkach względnego bezpieczeństwa, tworzonego przez dużą organizację; – wykorzystuje okazje i inicjuje zmiany, najlepiej czuje się w sytuacji ciągłych zmian. Pojawia się pytanie: dlaczego tradycyjny system zarządzania korporacjami, budowany na efektach skali okazuje się niewydolny w odniesieniu do przedsięwzięć innowacyjnych? Przyczyn tego stanu jest wiele, ale zasadniczo wszystkie są konsekwencją rozdzielenia funkcji własności i zarządzania. Duża struktura gubi podstawowe atrybuty kształtujące indywidualnego przedsiębiorcę: własność, niezależność, elastyczność, sieć osobistych kontaktów, holistyczny charakter zarządzania firmą, mało zbiurokratyzowany system kontroli itp. Każde przedsiębiorstwo dąży na szczeblu operacyjnym do optymalnej sprawności przy najniższym koszcie. Uwaga menadżera przedsiębiorstwa skupia się na konieczności zapewnienia handlowego powodzenia firmie. Innowacje i wprowadzanie zmian może zakłócić ten proces. W praktyce pojawia się konflikt pomiędzy sprawowaniem kontroli nad sprawnością operacyjną a tworzeniem swobodnego klimatu dla działalności przedsiębiorczej. Nastawienie na bieżącą sprawność funkcjonowania ogranicza możliwości przedsiębiorczego działania. Z drugiej strony nadmierna swoboda mająca służyć przedsiębiorczej i innowacyjnej aktywności może prowadzić do marnotrawstwa oraz wspaniałych rozwiązań niewłaściwych problemów. Potrzeba szczególnego talentu kierowniczego, aby utrzymać równowagę pomiędzy obydwoma kwestiami. Budowa przedsiębiorczej kultury korporacji wymaga zastąpienia tradycyjnych reguł postępowania takich jak: nie wychylaj się, nie podejmuj inicjatywy, czekaj na instrukcje, nie popełniaj żadnych błędów nowymi regułami umożliwiającymi rozwój wyobraźni, formułowanie perspektywicznych celów i planów oraz 14 nagradzanie za podjęte akcje, próby i eksperymenty itp. Na każdym szczeblu organizacyjnym przedsiębiorstwa są pracownicy o uzdolnieniach innowacyjnych i pragnący przedsiębiorczego działania. Tacy ludzie są niezmiernie ważnym zasobem każdej nowoczesnej firmy. Przedsiębiorcza kultura korporacji powinna umożliwiać identyfikację nowatorskich osobowości w firmie oraz zapewniać (McGowan, 1994): – tworzenie im możliwości wykorzystywania uzdolnień i dalszego rozwoju; – lokowanie ich w strukturze organizacyjnej tam, gdzie będą mogli wywierać największy wpływ; – zapewnienie ochrony w sytuacji niepowodzenia. Przedsiębiorczy pracownicy mogą wywierać znaczący wpływ na innych zachęcając ich do działania i wskazując na różne możliwości rozwiązywania różnych problemów, przyczyniając się tym samym do powstawania i rozwoju innowacyjnego klimatu. Należy podkreślić, że nowatorzy inicjujący zmiany spotykają się często z negatywnym stosunkiem kolegów. Przyjmuje się, że wśród pracowników 2-3% ogółu chętnie podchodzi do zmian, a 8-10% jest wyraźnie przeciwna. Pozostali (około 90%) mogą znaleźć się po jednej lub drugiej stronie w zależności od sytuacji. Kluczowa w tych warunkach jest identyfikacja grup oporu, zanim zacznie się proces wprowadzania zmian. W odniesieniu do działalności innowacyjnej szczególnym problemem są bariery w przepływie wiedzy narastające wraz ze wzrostem wielkości przedsiębiorstw. Obserwacje pozwalają wskazać na następujące podstawowe źródła tych ograniczeń: 1) Wiara, że wiedza jest potęgą i jej wyłączne posiadanie umożliwia wzmocnienie własnych przewag. 2) Niepewność, co do rzeczywistej wartości własnej wiedzy. 3) Wzajemna nieufność i obawa o negatywne konsekwencja ujawnienia określonej wiedzy. 4) Nie ujawnianie przez kierownictwo intencji i własnej wiedzy na dane tematy. Zjawisko intraprzedsiębiorczości nawiązuje do podejmowanych praktyk tworzenia już w latach 40. XX w. w dużych firmach twórczych zespołów pracowników (skunkworks) odpowiedzialnych za wprowadzanie innowacji i zwiększanie atrakcyjności nowych produktów. Spośród zatrudnionych kompletowano zespoły zadaniowe pracujące nad wprowadzeniem innowacji i udoskonalaniem produktów firm (Nickels, 1995). Intraprzedsiębiorczość może dotyczyć różnych sfer działalności przedsiębiorstwa, jednak najczęściej jest identyfikowana z następującymi obszarami aktywności: – rozwój nowych produktów i technologii oraz modernizację stosowanych; – racjonalizacja struktur organizacyjnych i zarządzania firmą; – poprawa bezpieczeństwa pracy; – rozwój indywidualnych umiejętności menadżerskich; – kontakty z klientami, systemy sprzedaży, marketing i promocja; – subkontrakting, nowe formy współpracy i kooperacji; – tworzenia nowych wewnętrznych i zewnętrznych jednostek o dużym stopniu autonomii. Przedsiębiorczość wewnętrzna nie jest działaniem ciągłym, a raczej wyważoną reakcją na pojawiające się okazje i wyzwania. Budowa efektywnej kultury przedsiębiorczości w korporacji wymaga spłaszczenia struktury organizacyjnej w praktyce umożliwiające: – wykorzystanie elastyczności i swobody działania intraprzedsiębiorcy w dziedzinie najbardziej go interesującej; 15 – kontakty i współpracę wszystkich przedsiębiorczych pracowników firmy, szczególnie na nieformalnych zasadach ułatwiających kreatywność; – otwartość systemu komunikacji na wszystkich szczeblach organizacyjnych zapewniającą sprawny przepływ informacji; – dostępność do osób podejmujących ostateczne decyzje o wykorzystaniu lub odrzuceniu nowych pomysłów. Projektowe i hybrydowe struktury organizacyjne o niskim poziomie formalizacji, a wysokim płynności, najbardziej sprzyjają sprawności innowacyjnej. W tworzonych (celem realizacji określonego projektu) zespołach, pracują osoby o odpowiednich umiejętnościach i przedsiębiorczym potencjale, wywodzące się z funkcjonalnych działów korporacji (marketingu, produkcji, kadr itp.) oraz coraz częściej z innych instytucji, np. uniwersytetów, agencji technologicznych. Tego typu struktura ułatwia definiowanie oraz sprawowanie kontroli nad przebiegiem realizacji zadań. Kluczową kwestię dla pracy zespołów stanowi atmosfera wzajemnego zaufania, zachęcająca do twórczego myślenia i poszukiwania nowych rozwiązań. Do warunków uaktywnienia wewnętrznej przedsiębiorczości w korporacji należy zaliczyć (Frey, 1993): – pełne przekonanie i zaangażowanie kierownictwa w sprawę wprowadzenia intraprzedsiębiorczości; – sprecyzowany cel, zakres i charakter działań przedsiębiorczych; – zdefiniowany system nagradzania intraprzedsiębiorców. Budowa przedsiębiorczych kompetencji korporacji w praktyce można wywoływać wrażenie, że firma działa na krawędzi chaosu. Kluczowe znaczenie w tych warunkach dla stabilności organizacyjnej posiada wyposażenie w sprawne systemy informacyjne i motywacyjne. Na uwagę zasługuje wiele metod stymulowania zachowań przedsiębiorczych pracowników korporacji. Obniżona efektywność i innowacyjność dużych przedsiębiorstw jest często bodźcem do poważnych zmian w strukturze organizacyjnej prowadzących do wyodrębnienia mniejszych, bardziej innowacyjnych jednostek. Powstałe w wyniku określonych rozdrobnienia segmentach z instrumentów wspierania rynku dużych małe organizacji jednostki przedsiębiorczości stosunkowo mają stanowić wewnętrznej niezależne centra w dużych i skoncentrowane innowacyjności. korporacjach jest na Jednym tworzenie specjalnych funduszy operacyjnych na innowacyjne przedsięwzięcia podejmowane przez pracowników, tzw. „intrakapitału”. To rozwiązanie umożliwia finansowanie realizacji nowych pomysłów bez potrzeby pytania przełożonych o zgodę przełożonych. Już w latach siedemdziesiątych przy szeregu korporacji powstają inkubatory przedsiębiorczości oferujące szerokie wsparcie założycielskie dla firm tworzonych przez własnych pracowników. Przykład 1. Ore-Ida wybiera co dwa lata 5 osób spośród swego personelu, z których każda dysponuje budżetem w wysokości 50 tys. $ na wynagrodzenia dla innych pracowników, zgłaszających się do nich z nowymi pomysłami. Texas Instrument utworzył specjalny fundusz nagród (tzw. wid hare grants) dla osób proponujących nowe rozwiązania oraz upoważnił kilka osób z kierownictwa do przyznawania sięgających 25 tys. $ tak zwanych „IDEA grants” na konstrukcję prototypów wynalazków (Osborne, Gaebler, 1994). 16 Intraprzedsiębiorczość jest warunkiem podniesienia zdolności innowacyjnych korporacji. Dotychczasowe doświadczenia w budowie przedsiębiorczej kultury dużej firmy wskazują na potrzebę przestrzegania następujących zależności (Drucker, 2002): – Rozwój intraprzedsiębiorczości wymaga budowy nowych, odseparowanych od istniejących, struktur organizacyjnych przedsiębiorstwa. Próby przekształcenia istniejących komórek w centrum realizacji nowych przedsiębiorczych pomysłów z reguły kończy się niepowodzeniem. Bieżąca działalność operacyjna w pełni pochłania czas i wysiłek pracowników. Nowe pomysły zawsze na początku wydają się czymś drobnym, niewartym zaangażowania w porównaniu z działającym biznesem. Jednocześnie to aktualny biznes musi zapracować na rodzącą się innowację. W tych warunkach osoby odpowiedzialne za bieżąca efektywność będą starać się osuwać na dalszy plan przedsiębiorcze działania związane z nowymi projektami, aż okaże się, że jest za późno. Ustabilizowane, od dawna istniejące jednostki organizacyjne z reguły koncentrują się na rozwijaniu, poprawianiu, modyfikowaniu już istniejących rozwiązań. Wdrażanie nowości pozostaje domeną nowych struktur lub przedsiębiorstw. Nie należy tym samym stawiać celów innowacyjnych przed osobami odpowiedzialnymi za optymalizację bieżącej operacyjnej działalności firmy. – W stawiającej na innowacyjność organizacji powinno być specjalne miejsce, w którym byłyby lokowane nowe przedsięwzięcia. Niezależnie od skali i oczekiwań co do efektów w przyszłości nowy projekt powinien być jak najwyżej umocowany w hierarchii organizacyjnej przedsiębiorstwa. Każdy nowy projekt jest na początku nieprzewidywalnym noworodkiem wymagającym szczególnej opieki. Jeśli odpowiedzialne obecnie za biznes i produkty osoby nie zaangażują się w jego realizację zakończy się to z pewnością niepowodzeniem. Duże korporacje międzynarodowe (np. Procter&Gamble, Johson&Johnson, 3M, Unilever) otwierają coraz częściej nowe projekty w formie oddzielnego biznesu z wyznaczonym menedżerem odpowiedzialnych za jego realizację. Prowadzący projekt ma możliwość pozyskiwania do zespołu projektowego pracowników B+R, produkcji, finansów i marketingu. Na uwagę zasługują np. programy GameChange (dla wewnętrznych niespodziewanych przedsiębiorców) oraz LiveWIRE (dla zewnętrznych przedsiębiorców) realizowane z powodzeniem od lat przez SHELL. DSM oferuje szeroka gamę obiektów w swoim Research Campus w Galeen, a Philips Elektronics stworzył „wylęgarnie” talentów na swoim High Campus w Eindhoven. – Realizacja nowego przedsięwzięcia wymaga uwolnienia projektu od obciążeń, których nie jest wstanie udźwignąć. Dotyczy to głównie nakładów inwestycyjnych, które nie powinny podlegać tradycyjnej analizie efektywności i porównywane z inwestycjami w ustabilizowanych obszarach działalności firmy. Każde nowe rozwiązanie potrzebuje czasu zanim zaistnieje na rynku. – Liczne duże korporacje próbowały wspólnych przedsięwzięć z samodzielnymi przedsiębiorcami. Zdecydowana większość projektów kończyła się niepowodzeniem. Przedsiębiorcy z reguły czuli się ubezwłasnowolnieni klimatem pracy, regułami i przepisami, odbieranymi za biurokratyczne i restrykcyjne. Ich partnerzy z firm z reguły nie rozumieli o co im chodzi i uznawali przedsiębiorców za niezdyscyplinowanych i niepoprawnych wizjonerów. Sukcesy jednocześnie odnosiły firmy wykorzystujące do uruchomienia nowych przedsięwzięć własnych ludzi. Mierne efekty dają próby rozwijania własnej przedsiębiorczości przez przejmowanie małych przedsiębiorczych spółek. Zarządzający przejętą firmą szybko się orientowali, że nie są wstanie współpracować z ludźmi z ich nowej spółki-matki i vice versa. Firma budująca zdolności innowacyjne musi stworzyć przedsiębiorczy zespół wewnątrz własnych struktur, kreując klimat i zwyczaje charakterystyczne dla innowacyjności i przedsiębiorczości. 17 Duchowi przedsiębiorczości wewnętrznej zagraża często spotykana rozbieżność pomiędzy interesami indywidualnymi, a interesami przedsiębiorstwa jako całości. 6. Przedsiębiorczość pozagospodarcza Jakościowo nowy wymiar dyskusji nad miejscem przedsiębiorczości w nowoczesnym społeczeństwie i gospodarce pojawia się w ostatnim ćwierćwieczu XX w. Na fali powszechnego niezadowolenia z realizacji ekonomiczno-społecznych funkcji państwa rozpoczęto poszukiwanie efektywniejszych form świadczenia usług publicznych. Antyetatyczne postulaty ultraliberałów o potrzebie pełnej prywatyzacji okazały się utopią, a w praktyce pojawiają się pomysły adaptacji przedsiębiorczych mechanizmów w obszarach dotychczas odseparowanych od myślenia i działania w kategoriach efektywności ekonomicznej. w tych warunkach rodzi się pojęcie przedsiębiorczość pozagospodarcza, dotyczące zachowań przedsiębiorczych w administracji i sektorze non-profit (szczególnie bogatą i pogłębioną analizę tych zagadnień odnajdujemy w książce Osborne, Gaebler, 1994). Dominujący przez większość XX w. biurokratyczny model oparty na założeniach weberowskiej teorii biurokracji nie przystaje do współczesności. „Gospodarka turbulencji” wymaga instytucji elastycznych i łatwo przystosowujących się do zmian w otoczeniu. Model biurokratyczny sprawdzał się, zapewniając stabilizację oraz poczucie sprawiedliwości i równości. Szczególnie po Wielkim Kryzysie umożliwił rozwój infrastruktury oraz zapewnił bezpieczeństwo socjalne. System ten powstał i dynamicznie się rozwijał w: – społeczeństwie nie znającym pośpiechu, kiedy wszystkie zmiany następowały powoli; – warunkach dużej przewidywalności zmian, co umożliwiało dostęp do informacji niezbędnych dla podejmowania przemyślanych decyzji; – społeczeństwie, które utrzymywało się z pracy rąk, a nie umysłów; – czasach masowego rynku, kiedy większość miała podobne aspiracje i potrzeby. Obecnie wszystkie powyższe uwarunkowania rozwoju straciły aktualność. Żyjemy w czasach dynamicznych zmian, niepewności, globalizacji, zróżnicowania potrzeb, rynków dóbr i usług, a coraz lepiej wykształceni pracownicy buntują się przeciw nakazom i domagają się autonomii. W tych warunkach instytucje zbiurokratyzowane zawodzą, a ich miejsce zastępują podmioty: – szybko reagujące na potrzeby społeczności terytorialnych; – oferujące duży wybór niestandardowych usług; – dające pracownikom poczucie współuczestniczenia w podejmowaniu decyzji. Poszukiwanie miejsca dla przedsiębiorcy w obszarze usług publicznych i zaspakajania potrzeb wyższego rzędu obejmuje następujące aspekty: – aktywne podejście do administrowania dobrami publicznymi, które zakłada potrzebę generowania nowych źródeł dochodów, dostarczania lepszego standardu usług oraz aktywizacji lokalnych społeczności; – nowe wykorzystanie dostępnych zasobów, poszukiwanie okazji innowacyjnych; – zwiększenie skuteczności i efektywności funkcjonowania instytucji publicznych; – generowanie społecznej wartości dodanej. 18 W tych warunkach zaczęto na początku lat 80. XX wieku mówić o „przedsiębiorczym zarządzaniu” „uczących się organizacjach”, „samowystarczalnych urzędach”, a władze lokalne i regionalne zaczęły restrukturyzować pochłaniające coraz większe pieniądze systemy: edukacji, kultury, pomocy społecznej, służby zdrowia itp. Budowa przedsiębiorczego urzędu obejmuje duże bogactwo innowacji w zarządzaniu sektorem publicznym, w tym najczęściej powtarzają się działania obejmujące: – przejście z budżetu pasywnego do budżetu zadaniowego; – wprowadzenie projektowego stylu zarządzania instytucjami publicznymi; – koncesjonowanie i standaryzacja usług publicznych; – rozwój dialogu społecznego i wspieranie inicjatyw obywatelskich; – system motywacji finansowej i prestiżowej dla urzędników; – benchmarking i przenoszenie dobrych praktyk. W odróżnieniu od prywatnego biznesu finansowanego w oparciu o oszczędności, kredyty, zyski, aktywność społeczna i administracyjna bazuje na środkach publicznych i dochodach własnych (darowizny, akcje społeczne itp.). Kolejne specyficzne cechy przedsiębiorczości pozagospodarczej obejmują: – brak orientacji dochodowej (zysk nie jest kryterium oceny, a zastępują go trudno mierzalne kryteria społeczne i polityczne bazujące na zdolności do zaspakajania nietypowych potrzeb); – quasi-monopol w wyniku braku bodźców rynkowych i konkurencji ograniczającej redukcję kosztów oraz wymuszającej poszukiwanie najefektywniejszej alokacji; – dominację budżetowego pochodzenie środków finansowych; – silną presję polityczną i społeczną wymuszająca potrzebę godzenia różnych interesów i oczekiwań; – brak systemu motywacyjnego promującego otwartość na ryzyko i innowacyjność. Przedsiębiorczość społeczna w formie aktywności instytucji pozarządowych jest coraz ważniejszym elementem rewitalizacji społecznej i ekonomicznej na poziomie lokalnym i regionalnym. Wyrasta z potrzeby wspólnego działania i rozwiązywania newralgicznych dla lokalnych społeczności problemów począwszy od pomocy biednym, przez brak środków na oświatę, służbę zdrowia, kulturę, ochronę środowiska po kwestie przestępczości i patologii. Współcześnie aktywność instytucji pozarządowych dotyczy rozwoju i budowy konkurencyjności w dynamicznie zmieniającym się otoczeniu. W ten sposób lokalne stowarzyszenia, fundacje związki przedsiębiorców włączają się w tworzenie sytemu wsparcia. 7. Zewnętrzne (systemowe) determinanty przedsiębiorczości Tworzenie i rozwój biznesu jest mocno uzależnione od cech lokalnego i makroekonomicznego otoczenia, w którym działa przedsiębiorca. Skuteczność inicjatyw przedsiębiorczych, ich natężenie i zasięg zależy nie tylko od samego przedsiębiorcy, ale od otoczenia i charakteru systemu gospodarczego. Każda firma funkcjonuje w konkretnym środowisku, w którym szereg czynników w różnej konfiguracji oraz z różnym natężeniem może wspomagać lub przeszkadzać w prowadzeniu biznesu. Funkcjonowanie i rozwój każdej gospodarki jest mocno osadzone w konkretnym szerokim kontekście geopolitycznym i kulturowym kraju. W pierwszej kolejności pod uwagę należy wziąć: – warunki naturalne (klimat, potencjał demograficzny, zasoby naturalne), – położenie geograficzne, – wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania polityczne, – tradycje i wartości kulturowe. 19 Przedsiębiorczość jest kategorią wolnorynkową raczej o liberalnej orientacji, mocno osadzoną w kontekście kulturowym. Systemy ekonomiczne negujące lub ograniczające wolność gospodarczą (np.: socjalizm) budują zapory dla indywidualnej przedsiębiorczości, co prowadzi do ograniczenia zainteresowania własną firmą, zniekształca motywacje, doprowadzając często do wykształcenia się specyficznych, hybrydowych form zachowań biznesowych. Przedsiębiorcy oczekują kluczowa rola państwa dotyczy budowy sprawnego systemu prawnego, w tym w pierwszej kolejności w zakresie praw własności. Ramy ideologiczne przekładają się na kształtowanie ładu ekonomiczno-społecznego i podstaw polityki makroekonomicznej. Podstawowe parametry determinujące funkcjonowanie całej gospodarki, jak i zachowania przedsiębiorcze w społeczeństwie obejmują: 1) System polityczny, który kształtuje strukturę zarządzania państwem, wybór publiczny i kierunki polityki gospodarczej. Pro-przedsiębiorczy charakter systemu zawiera umiejętnie skonstruowane szerokie spektrum instrumentów: prawnych — procedury tworzenia i likwidacji przedsiębiorstw, zezwolenia i koncesje itp.; regulacyjnych — zasady i poziom opodatkowania, stopy procentowe kredytów itp.; oraz wspierających — programy i formy pomocy założycielskiej, transferu technologii oraz rozwoju małych i średnich firm. 2) Warunki ekonomiczne, dotyczące stanu całej gospodarki, jak i jej poszczególnych segmentów oraz otwartości w kontaktach zewnętrznych. Na zachowania przedsiębiorcze duży wpływ posiada międzynarodowa sytuacja ekonomiczna, koniunktura gospodarcza, natężenie konkurencji, bariery wejścia na rynek, dostępność zasobów, sytuacja na rynku pracy, stabilność pieniądza, dostęp do kapitału itp. 3) Stan edukacji, obejmujący ogólny poziom wykształcenia społeczeństwa oraz składniki systemu edukacyjnego przygotowujące i stymulujące do podejmowania działalności gospodarczej. Edukacja na poziomie średnim i wyższym w coraz szerszym zakresie powinna kształtować przedsiębiorcze zachowania i postawy. Punktem wyjścia jest krytyka formalizacji kształcenia, prowadzącej do specyficznej unifikacji postaw i poglądów niszczących będący podstawą przedsiębiorczości indywidualizm i różnorodność w postrzeganiu świata. Współcześnie rośnie rola czynników edukacyjnych w kształtowaniu kultury przedsiębiorczości, co powoduje pro-przedsiębiorczą ocenę programów i metody nauczania. Nowoczesny system edukacji powinien być otwarty na elastyczne formy doradztwa i doskonalenia zawodowego. 4) Warunki kulturowe, traktujące przedsiębiorczość jako fenomen społeczny mocno osadzony w systemie wartości, religii, tradycjach czy więziach rodzinnych. W kontekście tych wielowątkowych i trudno wymiernych czynników kluczowe znaczenie posiada kształtowanie sprzyjającego społecznego klimatu wokół działań przedsiębiorczych. Możemy mówić o budowie społecznego przyzwolenia, które uzewnętrznia się w postrzeganiu roli ludzi przedsiębiorczych w gospodarce i społeczeństwie. Za ten klimat odpowiadają sami przedsiębiorcy, instytucje państwowe i pozarządowe, media, kościół itp. Właściwy klimat tworzy podstawy społecznego zaufania, które umożliwia zredukowanie niepewności działania przedsiębiorcy, a konsekwencji przekłada się na specyficzny stan „luzu” zwiększającego szanse powodzenia. 5) Stan infrastruktury, obejmuje jakość infrastruktury komunikacyjnej (drogi, autostrady, lotniska itp.), dostępność i wyposażenia terenów inwestycyjnych oraz poziom rozwoju infrastruktury okołobiznesowej (doradztwo i usługi). 6) Baza naukowo-badawcza, zawiera stan infrastruktury badawczej i transferu technologii oraz mechanizmy finansowania nauki i komercjalizacji technologii. Wiedza i zdolność jej wykorzystania staje się podstawowym zasobem decydującym o rozwoju gospodarczym. Jednocześnie światy nauki 20 i biznesu mają tradycyjne problemy komunikacyjne, utrudniające urynkowienie wiedzy i budowę na tej podstawie przewag konkurencyjnych. Wzrost gospodarczy jest uzależniony z jednej strony od zdolności istniejących dużych i średnich przedsiębiorstw do rozwijania działalności, a z drugiej od wchodzących na rynek nowych firm wnoszących innowacyjne produkty i usługi oraz zapełniających nisze rynkowe. Nowy biznes dynamizuje gospodarkę inicjując elastyczne przeobrażenia strukturalne. w kontekście schumpeterowskiej „twórczej destrukcji” umożliwia poprawę konkurencyjności, efektywniejsze wykorzystania zasobów oraz amortyzuje szoki związane z upadkiem przedsiębiorstw i całych branż wytwórczych. Schemat 2. Narodowy system aktywizacji ekonomicznej KONTEKST GEO-POLITYCZNY I KULTUROWY RAMOWE UWARUNKOWANIA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI ŁAD EKONOMICZNO - SPOŁECZNY I POLITYKA MAKROEKONOMICZNA § Otwartość na ryzyko § Instytucje i programy wsparcia § System polityczny § Elastyczne formy finansowania § Stan edukacji § Poziom wyształcenia § Warunki ekonomiczne i stan rynków § Mechanizmy transferu technologii § Warunki kulturowe § Bariery wyjścia na rynek § Stan infrastruktury § Dostępność infrastruktury technicznej § Baza naukowo-badawcza § Normy kulturowe i społeczne § Jakość otoczenia biznesu § Koszty procesów założycielskich MIKRO ORAZ MAŁE I ŚREDNIE PRZEDSIĘBIORSTWA (secondary economy) DUŻE PRZEDSIĘBIORSTWA (primary economy) § § § § § WZROST GOSPODARCZY PKB Zatrudnienie Poziom życia Miejsce pracy Konkurencyjność MOŻLIWOŚCI ROZPOCZYNANIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ POTENCJAŁ PRZEDSIĘBIORCZOŚCI § Umiejętności § Motywacja § Wiedza NOWE PRZEDSIĘBIORSTWA Źródło: Opracowanie własne na podstawie Modelu GEM — K. Bacławski i in., 2005. 21 W każdym kraju odmiennie kształtują się elementy ładu ekonomiczno-społecznego oraz kierunki realizacji polityki makroekonomicznej wpływając na ramowe uwarunkowania przedsiębiorczości. Właściwa diagnoza siły i kierunków oddziaływania poszczególnych czynników jest niezmiernie ważne przy konstrukcji programów wsparcia przedsiębiorczości. Ignorowanie złożonego systemu współzależności prowadzi osłabienia tempa wzrostu gospodarczego oraz do marnotrawstwa środków aktywnej polityki rozwoju. Bibliografia Bacławski K., M. Koczerga, P. Zabierowski (2005): Studium przedsiębiorczości w Polsce. Raport GEM Polska, Fundacja Edukacyjna Bachalski, Poznań. Cassone M. (1982): Entrepreneur. An Economic Theory, Martin Robertson, Oxford. Drucker P.F. (2002): Myśli przewodnie Druckera, MT Biznes, Warszawa. Ekonomika i zarządzanie małą firmą, 1998: (red.) B. Piasecki, PWN, Warszawa-Łódź. Frey F. L. (1993): Entrepreneurship: a Planing Approach, West Publishing Company. Kopczyński T. (2002): Koncepcja outsourcingu w innowacyjnym zarządzaniu przedsiębiorstwem [w:] Przedsiębiorczość i twórcze myślenie w biznesie, (red.) S. Rudolf, Katedra Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 307-314. Koryński P., M.C. Ashmore, K.L. Kramer, (1991): Elementarz przedsiębiorczości, Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarność”, Gdańsk. Kraśnicka T. (2002): Koncepcje rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomiczne, Akademia Ekonomiczna im. A. Adamieckiego, Katowice. Kwiatkowski S, (2000): Przedsiębiorczość intelektualna, PWN, Warszawa. Matusiak K.B. (2006): Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości. Przesłanki, polityka, instytucje, IE, Warszawa-Radom. McGowan P. (1994): Innowacja i przedsiębiorczość wewnętrzna [w:] Praktyka kierowania. Jak kierować sobą, innymi i firma, (red.) D.M. Steward, PWE, Warszawa. Nickels W.G. (1995): Zrozumieć biznes, Bellona, Warszawa. Osborne D., Gaebler T. (1994): Rządzić inaczej, Jak duch przedsiębiorczości przenika i przekształca administracje publiczną, Media Rodzina, Poznań. Piasecki B. (1997): Przedsiębiorczość i mała firma. Teoria i praktyka, UŁ, Łódź. Piechot G., (1985): Intrapreneuring, Harper and Row, New York. Rich S.R., Gumpert D.E. (1992): Skuteczny business plan. Sesje Forum Przedsiębiorczości Massachusetts Institute of Technology, Międzynarodowa Fundacja na Rzecz Nauki i Technologii, Warszawa. Trocki M. (2001): Outsourcing, PWE, Warszawa. Urbaniak B. (2002): Samozatrudnienie szansą poprawy sytuacji na rynku pracy, [w:] Psychologiczne wyznaczniki efektywności poszukiwania pracy i samozatrudnienia, (red.) H. Skłodowski, E. Stawasz, wyd. UŁ, Fundacja Inkubator, Łódź. Wissema J.G. (2005): Technostarterzy. Dlaczego i jak?, PARP, Warszawa. 22
