geografia fizyczna cyfrowa-fragment

Geografia jako nauka
SPIS TREŚCI
1. Geografia jako nauka .............................................................................................7
2. Źródła informacji geograficznej ............................................................................8
2.1. Metody bezpośrednie i pośrednie zbierania informacji o Ziemi ...........................8
2.2. Nowoczesne metody zbierania informacji o Ziemi ..............................................9
2.3. Kartograficzne metody ilościowe i jakościowe prezentacji
informacji geograficznej........................................................................................10
2.4. Metoda interpolacji izarytm. Profil terenu ...........................................................11
3. Mapa jako źródło informacji geograficznej........................................................12
3.1. Cechy i składniki mapy.........................................................................................12
3.2. Skala mapy. Generalizacja kartograficzna............................................................13
3.3. Rodzaje odwzorowań kartograficznych................................................................13
3.4. Rodzaje map..........................................................................................................16
4. Układ Słoneczny.....................................................................................................17
4.1. Budowa Układu Słonecznego...............................................................................17
4.2. Teoria geocentryczna i heliocentryczna................................................................18
4.3. Ziemia w Układzie Słonecznym...........................................................................18
4.3.1. Kształt i rozmiary Ziemi ...................................................................................18
4.3.2. Ruchy Ziemi i ich następstwa ...........................................................................19
4.3.3. Współrzędne geograficzne.................................................................................22
4.4. Rachuba czasu na Ziemi.......................................................................................23
4.4.1. Kalendarz...........................................................................................................24
5. System przyrodniczy Ziemi – geosfery ...............................................................25
5.1. Interakcje systemu przyrodniczego Ziemi............................................................25
6. Atmosfera ..............................................................................................................25
6.1. Budowa i skład chemiczny atmosfery .................................................................25
6.2. Rozkład temperatur na kuli ziemskiej i czynniki ją różnicujące..........................27
6.3. Ciśnienie atmosferyczne. Cyrkulacja powietrza atmosferycznego .....................29
6.4. Rodzaje wiatrów ..................................................................................................32
6.5. Wilgotność powietrza ..........................................................................................36
6.6. Chmury, opady i osady atmosferyczne ................................................................37
6.7. Rodzaje frontów atmosferycznych i mas powietrza ............................................39
6.8. Czynniki kształtujące pogodę i klimat . ...............................................................41
6.9. Strefy klimatyczne i typy klimatu wg klasyfikacji Wincentego
Okołowicza............................................................................................................42
6.10. Prognozowanie pogody – mapy synoptyczne . ..................................................44
6.11. Wpływ działalności człowieka na klimat . .........................................................44
7. Hydrosfera .............................................................................................................45
7.1. Obieg wody w przyrodzie.....................................................................................45
7.2. Bilans wodny Ziemi . ...........................................................................................47
7.3. Wielkość i rodzaje mórz ......................................................................................48
7.4. Typy wybrzeży morskich .....................................................................................49
7.5. Czynniki wpływające na temperaturę i zasolenie mórz . .....................................50
3
GEOGRAFIA FIZYCZNA
7.6. Morze Bałtyckie . .................................................................................................52
7.7. Falowanie . ...........................................................................................................53
7.8. Prądy morskie ......................................................................................................55
7.9. Pływy ................................................................................................................56
7.10. Wody podziemne ...............................................................................................58
7.11. Rodzaje źródeł ...................................................................................................59
7.12. Rzeki na Ziemi . .................................................................................................61
7.13. Typy ustrojów rzecznych ...................................................................................63
7.14. Jeziora, ich klasyfikacja i ewolucja . ..................................................................65
7.15. Lodowce górskie i lądolody . .............................................................................67
7.16. Wieloletnia zmarzlina ........................................................................................70
7.17. Zlodowacenia w Polsce .....................................................................................70
8. Litosfera ................................................................................................................73
8.1. Budowa wnętrza Ziemi ........................................................................................73
8.2. Tabela stratygraficzna ..........................................................................................75
8.3. Najważniejsze wydarzenia w dziejach Ziemi ......................................................77
8.4. Rodzaje skał i ich geneza . ...................................................................................80
8.5. Metody badań geologicznych ..............................................................................82
8.6. Procesy geologiczne wewnętrzne (endogeniczne) ..............................................83
8.6.1. Teoria ruchu płyt litosfery wg Alfreda Wegenera..............................................83
8.6.2. Zjawiska sejsmiczne .........................................................................................85
8.6.3. Zjawiska wulkaniczne . .....................................................................................86
8.6.4. Zjawiska plutoniczne ........................................................................................99
8.6.5. Ruchy lądotwórcze (epejrogeniczne).................................................................90
8.6.6. Ruchy górotwórcze (orogeniczne) . ..................................................................90
8.6.7. Ruchy oceanotwórcze (talassogeniczne) ..........................................................93
8.7. Procesy geologiczne zewnętrzne (egzogeniczne) . ..............................................94
8.7.1. Procesy wietrzenia a klimat ..............................................................................94
8.7.2. Procesy eoliczne. Rodzaje pustyń......................................................................97
8.7.3. Zjawiska krasowe ...........................................................................................100
8.7.4. Grawitacyjne ruchy masowe ...........................................................................102
8.7.5. Działalność rzeźbotwórcza lodowców, lądolodów
i ich wód roztopowych ....................................................................................103
8.7.6. Działalność rzeźbotwórcza wód płynących ....................................................106
8.8. Rozwój rzeźby ...................................................................................................108
8.9. Ukształtowanie powierzchni lądów ...................................................................109
8.10. Ukształtowanie dna oceanów . .........................................................................110
9. Biosfera i pedosfera..............................................................................................112
9.1. Proces glebotwórczy ..........................................................................................112
9.2. Typy genetyczne gleb. Formacje roślinne na Ziemi...........................................114
9.3. Piętra roślinne a klimat ......................................................................................117
9.4. Fauna lądów .......................................................................................................118
9.5. Fauna mórz i oceanów .......................................................................................120
4
Geografia jako nauka
10. Środowisko przyrodnicze a globalne zagrożenia ...........................................121
ZADANIA ..............................................................................................................124
KLUCZ DO ZADAŃ...............................................................................................146
EGZAMIN MATURALNY
Standardy wymagań egzaminacyjnych . ...................................................................160
PRZYKŁADY ZADAŃ MATURALNYCH
Dla poziomu podstawowego . ...................................................................................180
Dla poziomu rozszerzonego . ....................................................................................184
ODPOWIEDZI .......................................................................................................190
Literatura ..............................................................................................................196
5
Geografia jako nauka
1. GEOGRAFIA JAKO NAUKA
Geografia (z gr. Geo – ziemia, grapho – piszę) – nauka o powłoce ziemskiej (tzw. epigeosferze) i jej przestrzennym zróżnicowaniu zarówno pod względem przyrodniczym,
jak i społeczno-gospodarczym oraz związkach, jakie zachodzą pomiędzy poszczególnymi elementami środowiska geograficznego a działalnością człowieka.
Obecnie pojęcie to jest zastępowane określeniem nauki geograficzne, co wynika z różnorodności zarówno tematyki, jak i stosowanych metod badawczych, a także ustawicznego poszerzania zainteresowań geografii.
Nauki geograficzne, obok nauk geologicznych i geodezyjnych, wchodzą w skład systemu nauk o Ziemi.
Obszarami zainteresowań współczesnej geografii są przenikające się wzajemnie elementy składowe epigeosfery, czyli:
• atmosfera (powłoka gazowa);
• hydrosfera (powłoka wodna);
• kriosfera (powłoka lodowa);
• litosfera (powłoka skalna);
• pedosfera (powłoka glebowa);
• biosfera (powłoka organiczna);
• antroposfera (sfera życia i działalności człowieka).
Ze względu na przedmiot zainteresowań nauki geograficzne dzielimy na:
• Geografię fizyczną (pojęcie wprowadzone już w III w p.n.e. przez Eratostenesa i znacząco zmodyfikowane na przełomie XVIII i XIX wieku przez Humboldta):
o geologię (nauka o skałach i budowie wnętrza Ziemi);
o geomorfologię (nauka o formach ukształtowania powierzchni Ziemi);
o hydrologię (nauka o wodach):
– potamologię (nauka o rzekach);
– limnologię (nauka o jeziorach);
– kriologię (nauka o pokrywie lodowej);
– oceanologię (nauka o oceanach);
o meteorologię (nauka o pogodzie);
o klimatologię (nauka o klimacie);
o pedologię (nauka o glebach);
o biogeografię (nauka o szacie roślinnej i świecie zwierząt);
• Geografię społeczno-ekonomiczną, zwaną też gospodarczą:
o geografię ludności (demografia);
o geografię osadnictwa;
o geografię rolnictwa;
7
GEOGRAFIA FIZYCZNA
o geografię przemysłu;
o geografię komunikacji:
– geografię transportu;
– geografię łączności;
o geografię polityczną;
o geografię handlu;
o geografię turystyki;
o geografię wyborczą (elektoralną).
Wszystkie wyżej wymienione nauki wspiera kartografia (nauka o mapach).
Ze względu na rozległość przestrzeni badań geografię dzielimy na:
• ogólną – zajmującą się wykrywaniem prawidłowości, które rządzą środowiskiem
w ujęciu globalnym;
• regionalną – badającą poszczególne regiony geograficzne i obejmującą treści zarówno geografii fizycznej, jak i społeczno-ekonomicznej.
Jednym z podstawowych pojęć w geografii jest środowisko geograficzne, na które
składa się ogół naturalnych i antropogenicznych (powstałych na skutek działalności
człowieka) warunków stwarzających podstawę gospodarczej działalności człowieka na
danej przestrzeni.
2. ŹRÓDŁA INFORMACJI GEOGRAFICZNEJ
2.1. Metody bezpośrednie i pośrednie zbierania informacji o Ziemi
Zasadniczą metodę zbierania informacji o środowisku geograficznym stanowią badania terenowe, należące do grupy metod bezpośrednich. Są one wykorzystywane
zarówno przez geografów fizycznych (np. w hydrologii – badanie przepływów rzek,
w geologii – badanie utworów geologicznych, w meteorologii – pomiar temperatury
powietrza etc.), jak i społeczno-ekonomicznych (np. w badaniu form osadnictwa czy
też procesów gospodarczych).
W geografii społeczno-ekonomicznej dużą rolę w wyciąganiu wniosków, uogólnień
i porównań oprócz badań terenowych odgrywa przeprowadzanie ankiet wśród ludności
zamieszkującej obszar badań (ostatni Narodowy Spis Powszechny w Polsce odbył się
w V/VI 2002 roku). Metody pośrednie opierają się natomiast zazwyczaj o już istniejące informacje geograficzne, które występują w postaci map, opisów czy też danych
statystycznych.
Podstawowym źródłem informacji w geografii jest mapa, stanowiąca obraz na płaszczyźnie przedstawiający powierzchnię Ziemi lub jej fragment. Mapa posiada swoją skalę (występuje w określonym pomniejszeniu) i odwzorowanie kartograficzne, a informacje na mapie zapisane są przy użyciu umownych znaków graficznych (wyjaśnionych
w legendzie mapy).
8
Geografia jako nauka
Równie ważnym źródłem informacji są różnego typu dane zawarte w opracowaniach
statystycznych. Do opracowań tych zaliczyć należy: Roczniki Statystyczne Rzeczpospolitej Polskiej, Roczniki Statystyczne dla poszczególnych województw, Przeglądy
Międzynarodowe, Raporty o Stanie Środowiska czy Roczniki Demograficzne. Istnieje
także dostęp do danych GUS-u (Głównego Urzędu Statystycznego) na stronie
www.stat.gov.pl.
2.2. Nowoczesne metody zbierania informacji o Ziemi
Do wyznaczania współrzędnych geograficznych i wysokości bezwzględnej coraz częściej wykorzystuje się Globalny System Lokalizacji (GPS), który na podstawie sygnałów odbieranych z systemu satelitów pozwala na określenie pozycji, współrzędnych
geograficznych, a także wysokości nad poziomem morza, z dokładnością do kilku metrów.
Natomiast GIS (System Informacji Geograficznej) pozwala na szybkie uzyskanie
informacji poprzez powiązanie mapy z opisową bazą danych. Jest to połączenie informacji o geograficznym położeniu obiektów z danymi, które charakteryzują je w sposób
opisowy. Do podstawowych zadań GIS-u należą: gromadzenie danych i ich przetwarzanie, przechowywanie, analizowanie i ostateczna prezentacja danych w postaci map
cyfrowych (numerycznych).
Wraz z postępem techniki coraz większe znaczenie zyskują pośrednie metody pozyskiwania informacji o Ziemi. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują, umożliwiające zarejestrowanie rozległego obszaru, zdjęcia lotnicze i obrazy satelitarne. Technika
wykonywania zdjęć jednocześnie w różnych zakresach widma promieniowania elektromagnetycznego pozwala na badanie wielu parametrów z zakresu zarówno geografii
fizycznej (np. zanieczyszczenie wód, stan szaty roślinnej), jak i społeczno-ekonomicznej (np. układ sieci drogowej, skupiska ludności). Ponadto możliwe jest pozyskiwanie
informacji właściwie z każdego, nawet najbardziej niedostępnego dla człowieka, miejsca na Ziemi.
Z reguły jednak tego typu badania należy poddać weryfikacji terenowej, co dowodzi
faktu, iż bezpośrednie i pośrednie metody pozyskiwania informacji geograficznych
uzupełniają się wzajemnie.
Nowoczesne metody zbierania informacji, takie jak fotografia lotnicza oraz satelitarna,
GPS, pozwalają człowiekowi na uzyskanie coraz większej ilości bardziej precyzyjnych
informacji o otaczającym go świecie i tworzenie baz danych, w których te informacje
są przechowywane.
Zastosowanie obrazów lotniczych i satelitarnych umożliwia dokładne tworzenie map
użytkowania terenu, obszarów leśnych, analizowanie zagrożeń cyklonami, suszą czy
powodzią. System GPS ma natomiast szerokie zastosowanie w nawigacji (komunikacja
lądowa, lotnicza, kosmiczna).
GIS pozwala na tworzenie własnych map tematycznych, z wykorzystaniem bazy danych, i ciągłą ich aktualizację. Łatwo i szybko można przygotować za jego pomocą
9
GEOGRAFIA FIZYCZNA
dynamiczny obraz kartograficzny środowiska geograficznego wybranego terenu. System ten służy także do zarządzania różnymi systemami i podsystemami, podejmowania
decyzji i tworzenia modeli przestrzennych.
2.3. Kartograficzne metody ilościowe i jakościowe prezentacji informacji
geograficznej
Wyniki badań bezpośrednich i pośrednich są najczęściej przedstawiane w postaci opisów (najstarsza i najbardziej tradycyjna forma prezentacji), tabel (jako zbiorów danych
statystycznych), wykresów i diagramów (graficzna forma prezentacji danych) oraz
map dostępnych w postaci drukowanej (analogowej) lub elektronicznej (cyfrowej).
Wszystkie spośród wyżej wymienionych form prezentacji mogą być wykorzystywane
do przedstawiania informacji o środowisku przyrodniczym, jak i zagadnień społeczno-gospodarczych.
W geografii najbardziej charakterystyczną formą prezentacji wyników badań jest
mapa, na której można przedstawić zarówno ilościowe, jak i jakościowe cechy badanych zjawisk.
Metody ilościowe:
• Kartogram – ma postać mapy, na której na poszczególne jednostki terytorialne
(np. województwa, powiaty), różniące się od siebie wielkością liczbową danego
zjawiska, został naniesiony odpowiedni kolor lub szraf (kreskowanie). Ciemniejsza barwa lub gęstszy szraf wskazują zazwyczaj wartości wyższe. Kartogramy
służą m.in. do przedstawiania gęstości zaludnienia w obrębie jednostek administracyjnych;
• Kartodiagram – jest diagramem zlokalizowanym przestrzennie, czyli naniesionym na mapę. Może mieć postać prostą (przedstawiającą jedno zjawisko), złożoną (przedstawiającą kilka zjawisk) lub strukturalną (obrazującą strukturę danego
zjawiska);
a.
b.
zjawisko A
zjawisko B
c.
zjawisko C
Rys. 1. Rodzaje kartodiagramów: a) prosty; b) złożony; c) sumaryczny strukturalny
10
Źródła informacji geograficznej
• Metoda interpolacji izarytm (izolinii);
• Metoda kropkowa – polega na umieszczeniu kropki w miejscu występowania
zjawiska i nadaniu jej odpowiedniej wartości liczbowej (np. 1 kropka odpowiada
1 000 osób zamieszkujących dany obszar), np. mapa gęstości zaludnienia.
Metody jakościowe:
• Metoda sygnaturowa – polega na oznaczeniu na mapie pozycji obiektów obserwowanych w rzeczywistości przy użyciu znaków umownych:
o punktowych:
– figur geometrycznych (kwadraty, koła, trójkąty);
– obrazków nawiązujących kształtem do cech przedmiotów rzeczywistych
(np. samolot dla zobrazowania lotniska);
– liter umieszczonych na obszarze występowania zjawiska, np. Zn – złoża
rud cynku;
o liniowych – obrazujących zjawiska występujące liniowo, takie jak np. sieć
ko­munikacyjna;
• Metoda zasięgów – jest metodą powierzchniową, polegającą na zakreśleniu na
mapie konturu obszaru występowania danego zjawiska, np. zasięg zlodowaceń,
zasięg występowania gatunków drzew;
• Metoda powierzchniowa – stanowi rozwinięcie metody zasięgów. Polega na ukazaniu na mapie występowania zjawisk o charakterze powierzchniowym, np. występowanie określonego rodzaju gleb, typu klimatu.
2.4. Metoda interpolacji izarytm. Profil terenu
Metoda interpolacji izarytm (izolinii) służy do przedstawiania zjawisk występujących w sposób ciągły (np. temperatura powietrza, ukształtowanie terenu).
Izarytmy są liniami na mapie łączącymi punkty o jednakowych wartościach liczbowych danego zjawiska. Otrzymuje się je podczas interpolacji polegającej na wyznaczeniu wartości pośrednich na podstawie wartości posiadanych, pochodzących z pomiarów
terenowych.
15
20
Głównymi etapami interpolacji są:
• naniesienie na mapę punktów
z wartościami znanymi i po­
łączenie punktów w siatkę
możliwie równobocznych
11
trój­kątów;
• wyznaczenie wartości pośrednich;
• połączenie punktów o jednakowych wartościach w celu
stworzenia izolinii.
Rys. 2. Interpolacja izarytm
25
15
28
30
35
40
42
19
15
40
20
25
30
31
35
11
GEOGRAFIA FIZYCZNA
Rodzaje izolinii:
• izohipsy (poziomice) – linie łączące punkty o jednakowej wysokości [m n.p.m.]
tworzą mapę poziomicową, dzięki której można w łatwy sposób uzyskać profil
terenu, czyli linię krzywą, będącą obrazem fizycznego ukształtowania powierzchni
Ziemi na płaszczyźnie pionowej;
MAPA
A
0 20
40
40
20
20
40
60
60
40
20
0
B
[m n.p.m.]
60
40
20
0
A
Rys. 3. Profil terenu
•
•
•
•
PROFIL
izotermy – linie łączące punkty o jednakowej temperaturze powietrza;
izohiety – linie łączące punkty o jednakowych opadach atmosferycznych;
izobary – linie łączące punkty o jednakowym ciśnieniu atmosferycznym;
izobaty – linie łączące punkty o jednakowej głębokości.
3. MAPA JAKO ŹRÓDŁO INFORMACJI GEOGRAFICZNEJ
3.1. Cechy i składniki mapy
Mapa jest zgeneralizowanym (uogólnionym) obrazem powierzchni Ziemi lub jej części, wykonanym na płaszczyźnie, w skali, według zasad odwzorowania kartograficznego, przy użyciu umownych znaków graficznych.
Do podstawowych cech mapy, wpływających na jej szerokie zastosowanie, należą:
• wymierność – umożliwiająca dokonywanie na mapie różnego rodzaju pomiarów
oraz określenie położenia geograficznego w zależności od typu zastosowanego odwzorowania kartograficznego;
12
B
Mapa
• czytelność – łatwość interpretacji uzyskana w wyniku redukcji informacji przy
przejściu ze skali większej do mniejszej.
Do głównych elementów mapy należą:
• podstawa matematyczna, którą tworzą:
o osnowa geodezyjna;
o odwzorowanie kartograficzne;
o skala mapy;
• treść geograficzna przedstawiona przy użyciu znaków umownych;
• legenda w postaci objaśnienia zastosowanych znaków umownych wraz z treścią
pozaramkową (np. wydawca, rok wydania).
3.2. Skala mapy. Generalizacja kartograficzna
Skala – stosunek odległości na mapie do odległości w terenie.
Ma ona postać ułamka, zatem im jej mianownik jest mniejszy, tym skala jest większa
(skala 1:50 000 jest większa niż skala 1:100 000).
Rodzaje skal:
• liczbowa – np. 1:1 000 000 (czyt. jeden do miliona);
• mianowana – np. 1 cm – 10 km (czyt. jeden centymetr na mapie odpowiada dziesięciu kilometrom w terenie);
• podziałka liniowa – mająca postać podzielonego na równe części odcinka.
Mapa w większej skali zawiera więcej informacji niż mapa w skali mniejszej. Dlatego
przy przejściu ze skali większej (1:50 000) do mniejszej (1:100 000) konieczne jest zgeneralizowanie (uogólnienie) treści poprzez pomijanie szczegółów, w celu zachowania
czytelności mapy.
3.3. Rodzaje odwzorowań kartograficznych
Każda mapa jest wykonana według pewnych zasad, wynikających z zastosowanego
odwzorowania kartograficznego.
Odwzorowaniem kartograficznym nazywamy sposób rzutowania siatki geograficznej
na płaszczyznę poziomą. W ten sposób siatka geograficzna, będąca układem południków i równoleżników na Ziemi lub na globusie, zostaje przekształcona w siatkę kartograficzną. Obrazy poszczególnych siatek kartograficznych różnią się od siebie, dlatego
też można je podzielić w następujący sposób:
• ze względu na zastosowaną powierzchnię odwzorowania:
o azymutalne (płaszczyznowe), które otrzymuje się przez rzutowanie siatki
geograficznej na płaszczyznę (dla obszarów okołobiegunowych);
13
GEOGRAFIA FIZYCZNA
o stożkowe, które powstają przez rzutowanie siatki geograficznej na pobocznicę stożka (dla obszarów średnich szerokości geograficznych);
o walcowe – powstające przez rzutowanie siatki geograficznej na pobocznicę
walca (dla obszarów okołozwrotnikowych).
a.
b.
c.
Rys. 4. Rodzaje odwzorowań kartograficznych ze względu na rodzaj powierzchni odwzorowania:
a) azymutalne = płaszczyznowe; b) walcowe; c) stożkowe
14
Mapa
• ze względu na położenie punktu lub linii styczności na powierzchni Ziemi:
o normalne, gdzie osie stożka i walca pokrywają się z osią ziemską, a płaszczyzna jest styczna do kuli w biegunie;
o poprzeczne, gdzie osie stożka i walca są zgodne z płaszczyzną równika, zaś
płaszczyzna jest styczna do kuli na równiku;
o ukośne, gdzie osie stożka i walca oraz punkt styczności płaszczyzny do kuli
znajdują się w położeniu pośrednim między równikiem a biegunem.
normalne
poprzeczne
ukośne
azymutalne
A
N
N
S
S
N
S
B
N
N
stożkowe
N
S
S
S
C
N
N
S
S
S
walcowe
N
Rys. 5. Rodzaje odwzorowań kartograficznych ze względu na położenie punktu lub linii styczności
15
GEOGRAFIA FIZYCZNA
• ze względu na źródło rzutu:
o centralne, w którym źródło rzutu znajduje się w środku kuli;
o stereograficzne, w którym źródło rzutu znajduje się w przeciwległym biegunie;
o ortograficzne, w którym źródło rzutu znajduje się w nieskończoności, przez
co promienie rzutujące są prostopadłe do płaszczyzny.
Podczas rzutowania siatki geograficznej na płaszczyznę nie można uzyskać obrazu
zachowującego jednocześnie wierność odległości, powierzchni i kątów. Możliwe jest
jedynie rzeczywiste oddanie jednego z tych elementów przy jednoczesnym zniekształceniu pozostałych. Im dalej od punktu lub linii styczności, tym zniekształcenia te są
większe. Stąd wynika kolejny podział siatek kartograficznych:
• ze względu na rodzaj zniekształceń:
o wiernoodległościowe;
o wiernokątne (np. Mercatora);
o wiernopowierzchniowe (np. Mollweidego);
o umowne (niezachowujące wierności odległości, kątów i powierzchni, lecz
często stosowane ze względu na swą poglądowość).
3.4. Rodzaje map
Istnieje wiele rodzajów map w zależności od ich przeznaczenia i potrzeb poszczególnych użytkowników.
Ze względu na skalę wyróżniamy mapy:
• wielkoskalowe (topograficzne) – powyżej 1:200 000; są to mapy szczegółowe, zazwyczaj wiernokątne o niewielkich zniekształceniach odległości i powierzchni; dokładne określenie położenia jest możliwe dzięki wzbogaceniu
tego typu map w siatkę topograficzną;
• średnioskalowe – w skalach od 1:1 000 000 do 1:200 000, powstające po zgeneralizowaniu treści map topograficznych;
• małoskalowe (przeglądowe) – w skali poniżej 1:1 000 000, stosowane w celu
ukazania dużych obszarów (np. państw, kontynentów).
Ze względu na ukazane treści mapy dzielą się na:
• ogólnogeograficzne – przedstawiające naturalne i antropogeniczne elementy terenu, takie jak np. rzeźba powierzchni, układ jednostek osadniczych, sieć komunikacyjna, granice państw i jednostek administracyjnych;
• tematyczne – przedstawiające wybrane zagadnienia, które mogą być zaczerpnięte
z map ogólnogeograficznych:
o przyrodniczo-geograficzne: geologiczne, klimatyczne, hydrologiczne etc.;
o społeczno-gospodarcze: urbanistyczne, komunikacyjne etc.;
o mapy ukazujące związki środowiska przyrodniczego z działalnością gospodarczą człowieka.
16
Układ Słoneczny
4. UKŁAD SŁONECZNY
4.1. Budowa Układu Słonecznego
Współcześnie przyjmuje się, iż wszechświat powstał w wyniku Wielkiego Wybuchu
około 15 mld lat temu i od tego momentu rozszerza się we wszystkich kierunkach
i podlega dalszej ewolucji. Procesowi ekspansji kosmosu towarzyszy obniżanie się jego
średniej gęstości i temperatury.
Materia we wszechświecie jest rozmieszczona bardzo nierównomiernie. Obok niewidocznej (tzw. ciemnej) materii występują widoczne skupiska składające się z setek
miliardów gwiazd, obłoków gazowych i pyłów, zwane galaktykami.
Skupiają one około 90% materii galaktycznej i często występują stosunkowo blisko siebie,
tworząc grupy, gromady i supergromady oddzielone od siebie pustymi przestrzeniami.
Jednym z takich skupisk galaktyk jest Gromada Lokalna, w skład której wchodzi Droga
Mleczna wraz z Układem Słonecznym.
W skład Układu Słonecznego wchodzą następujące ciała niebieskie:
• Słońce – jedna z 1200 miliardów gwiazd galaktyki, świecąca własnym światłem,
powstałym w wyniku przemian termojądrowych wodoru w hel, podczas których
wyzwala się energia promienista;
• gwiazdy – ciała niebieskie świecące własnym światłem;
• planety – ciała niebieskie świecące światłem odbitym od Słońca; dzielą się na:
o wewnętrzne (tzw. planety skalne) – Merkury, Wenus, Ziemia, Mars – o podobnej budowie i wielkości;
o zewnętrzne (tzw. planety gazowe) – Jowisz, Saturn, Uran, Neptun, Pluton – o mniejszej gęstości niż planety wewnętrzne, lecz o znacznie większych rozmiarach
(do 2006 r. Pluton był uważany za 9. planetę, jednak odkryto wiele podobnych
małych planetek i dlatego zmieniono kategorię Plutona i podobnych do niego
innych małych światów – stały się planetami karłowatymi);
Rys. 6. Planety Układu Słonecznego
• planetoidy (asteroidy) – skaliste ciała niebieskie niewielkich rozmiarów, krążące
wokół Słońca między orbitami planet; największe ich skupisko występuje w tzw.
pasie planetoid, leżącym między orbitami Marsa i Jowisza i oddzielającym planety
wewnętrzne od zewnętrznych, oraz w tzw. Pasie Kuipera, który tworzy chmura
17