Stosunki Państwo-Kościół w II Rzeczypospolitej

St
osunki Państwo-Kościół w II Rzeczypospolitej
1) Konstytucja z 17 marca 1921 r.
Gwarancje w wymiarze indywidualnym
Gwarancje w wymiarze
instytucjonalnym
1
Art. 110: „Obywatele polscy, należący do mniejszości
narodowościowych, wyznaniowych lub językowych,
mają równe z innymi obywatelami prawo zakładania,
nadzoru i zawiadywania swoim własnym kosztem
zakładów dobroczynnych, religijnych i społecznych,
szkół i innych zakładów wychowawczych, oraz używania
w nich swobodnie swej mowy i wykonywania przepisów
swej religji”.
Art. 111: „Wszystkim obywatelom poręcza
się wolność sumienia i wyznania. Żaden
obywatel nie może być z powodu swego
wyznania i przekonań religijnych ograniczony w
prawach, przysługujących innym obywatelom.
Wszyscy mieszkańcy Państwa Polskiego mają prawo
wolnego wyznawania zarówno publicznie jak prywatnie
swej wiary i wykonywania przepisów swej religji lub
obrządku, o ile to nie sprzeciwia się porządkowi
publicznemu ani obyczajności publicznej”.
Art. 112: „Wolności wyznania nie wolno używać w
sposób, przeciwny ustawom. Nikt nie może uchylać się
od spełnienia obowiązków publicznych z powodu swoich
wierzeń religijnych. Nikt nie może być zmuszony do
udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych, o ile
nie podlega władzy rodzicielskiej lub opiekuńczej”.
Art. 113: „Każdy związek religijny,
uznany przez Państwo, ma prawo
urządzać
zbiorowe
i
publiczne
nabożeństwa,
może
samodzielnie
prowadzić swe sprawy wewnętrzne,
może posiadać i nabywać majątek
ruchomy i nieruchomy, zarządzać nim i
rozporządzać, pozostaje w posiadaniu i
używaniu swoich fundacji i funduszów,
tudzież
zakładów
dla
celów
wyznaniowych,
naukowych
i
dobroczynnych. Żaden związek religijny
jednak nie może stawać w sprzeczności
z ustawami państwa”.
Art. 114: „Wyznanie rzymskokatolickie, będące religją przeważającej
większości narodu, zajmuje w Państwa
naczelne
stanowisko
wśród
równouprawnionych wyznań.
Kościół Rzymsko-Katolicki rządzi się
własnemi prawami. Stosunek Państwa
do Kościoła będzie określony na
podstawie układu ze Stolicą Apostolską,
który podlega ratyfikacji przez Sejm”.
Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polska, podpisany w Rzymie dnia 10 lutego 1925 r. (Dz.U. RP
z 1925 r., Nr 72, poz. 501) – (27 art.)
Konstytucja z 23 kwietnia 1935 r.
2
Art. 2. (1) Na czele Państwa stoi Prezydent Rzeczypospolitej.
(2) Na Nim spoczywa odpowiedzialność wobec Boga i historji za losy Państwa.
Kościoły i związki wyznaniowe w II RP
Art. 115: „Kościoły mniejszości religijnych i inne prawnie uznane związki religijne rządzą się same własnemi
ustawami, których uznania Państwo nie odmówi, o ile nie zawierają postanowień, sprzecznych z prawem. Stosunek
Państwa do tych Kościołów i wyznań będzie ustalany w drodze ustawowej po porozumieniu się z ich prawnemi
reprezentacjami”.
Art. 116: „Uznanie nowego lub dotąd prawnie nieuznanego wyznania nie będzie odmówione związkom religijnym,
których urządzenia, nauka i ustrój nie są przeciwne porządkowi publicznemu ani obyczajności publicznej”.
Nietolerowane
Prawnie nieuznane
Tolerowane
Przepisy
zaborcze
Ustawy
indywidualne
(polskie)
Prawnie uznane (ok. 42)
3
1) Gminy wyznaniowe
żydowskie (1927)
2) Wschodni Kościół
Staroobrzędowy w RP,
nieposiadający hierarchii
duchownej – Bezpopowcy
(1928)
3) Muzułmański Związek
Religijny w RP (1936)
4) Karaimski Związek
Religijny w RP (1936)
5) Kościół EwangelickoAugsburski w RP (1936)
6) Polski Autokefaliczny
Kościół Prawosławny (1938)
Np.: Kościół EwangelickoReformowany w RP
(Jednota Wileńska i
Warszawska);
Kościół Mariawicki;
Kościoły EwangelickoUnijne (Poznań, Górny
Śląsk);
Kościół EwangelickoLuterski (Staroluterski);
Bracia Morawscy
(hernhuci);
Kościół Starokatolicki;
Mennonici, Baptyści, itd.
Np.: Kościół
Polskokatolicki w RP;
Kościół EwangelicznoBaptystyczny w RP;
Kościół Adwentystów
Dnia Siódmego w RP;
Kościół Anglikański;
Np.: Kościół
EwangelickoMetodystyczny
w RP;
Badaczy Pisma
Świętego;
Liberalny
Kościół Katolicki
Podstawa prawna:
1) specjalne przepisy zaborcze,
2) prawo o stowarzyszeniach,
3) art. 111 i 112
Konstytucji z 1921 r.
Ochrona karna wolności sumienia i wyznania: Kodeks karny z 11 lipca 1932 r.
Art. 132. § 2. Tym samym karom podlega (karze więzienia do lat 2 lub aresztu do lat 2), kto znieważa duchownego uznanego prawnie wyznania lub
związku religijnego - podczas pełnienia przez nich obowiązków służby lub powołania.
Art. 133. § karze więzienia do lat 5 podlega, kto dopuszcza się czynnej napaści na duchownego uznanego prawnie wyznania lub związku religijnego
- podczas lub z powodu pełnienia przez nich obowiązków służby lub powołania.
Rozdział XXVI. Przestępstwa przeciw uczuciom religijnym.
Art. 172. Kto publicznie Bogu bluźni, podlega karze więzienia do lat 5.
Art. 173. Kto publicznie lży lub wyszydza uznane prawnie wyznanie lub związek religijny, jego dogmaty, wierzenia lub obrzędy, albo znieważa
przedmiot jego czci religijnej lub miejsce przeznaczone do wykonywania jego obrzędów religijnych, podlega karze więzienia do lat 3.
Art. 174. Kto złośliwie przeszkadza publicznemu zbiorowemu wykonywaniu aktu religijnego uznanego prawnie wyznania lub związku religijnego,
podlega karze aresztu do lat 2.
„SEPARACJA WROGA” W POLSCE LUDOWEJ
I). Źródła prawa:
22 VII 1944 – Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego
4
22 VII 1952 – Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, art. 70 ust. 2 zd. 1 „Kościół
jest oddzielony od państwa” - brak zapowiadanej (art. 70 ust. 2 zd. 2) ustawy o określeniu
stosunków Państwo-Kościół.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
II). Przejawy dyskryminacji (przykłady):
12 IX 1945 – uchwała Rady Ministrów TRJN o zerwaniu Konkordatu z 1925 r.
Usuwanie religii z życia publicznego:
- usunięcie roty przysięgi religijnej składanej przy obejmowaniu urzędów
państwowych, słów: „Przysięgam Panu bogu Wszechmogącemu” – „Tak mi, Panie
Boże dopomóż”: dekret PKWN z 28 XII 1944 – o ślubowaniu urzędników
państwowych i sędziów; 6 X 1948 – o rocie ślubowania ministrów, funkcjonariuszy
państwowych
- zniesienie przysięgi religijnej w sądownictwie; w to miejsce wprowadzono świeckie
przyrzeczenie – 27 IV 1949 o zmianie przepisów postępowania karnego...
- zmiana roty przysięgi wojskowej „Tak mi dopomóż Bóg” – 8 VII 1950
Wprowadzenie obligatoryjnych ślubów cywilnych:
- dekret Rady Ministrów z 25 IX 1945 z mocą od 1 I 1946
Nowe prawo rodzinne bez elementów wyznaniowych z 22 I 1946 r.
Nowe prawo o aktach stanu cywilnego z 25 IX 1945 z mocą od 1 I 1946, duchowni
przestali pełnić funkcje urzędników stanu cywilnego
Zmiana przepisów dotyczących ochrony karnej ochrony wolności sumienia i wyznania:
- Kodeks karny z 1932: naruszenie uczuć religijnych (art. 172) i obraza Boga (art. 173)
- 5 VIII 1949 dekret nowe „Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania”
Pozbawienie Kościoła praw majątkowych:
- dekret z 6 IX 1946 o ustroju rolnym i osadnictwie na ziemiach zachodnich i
północnych; ziemia kościelna przejęta do Państwowego Funduszu Ziemi
- ustawa z 20 III 1950 o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu
proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego;
przejęto gospodarstwa rolne, pozostawiając proboszczom do 50 ha (100 ha) i
klasztorom do 5 ha.
- 24 IV 1952 o zniesieniu fundacji kościelnych; majątek na rzecz państwa
5
8) Represje wobec zakonów i likwidacja stowarzyszeń kościelnych:
- dekret z 5 VIII 1949 o zmianie niektórych przepisów prawa o stowarzyszeniach z
1932 r. „zakony i kongregacje duchowne” poddano nadzorowi organów
państwowych
9) Upaństwowienie szpitali i organizacji „Caritas”:
- ustawa z 28 X 1948 o zakładach społecznych służby zdrowia, przejęto szpitale,
sanatoria, żłobki i domy małych dzieci prowadzone przez Kościół
- 1950 odebrano majątek przedwojennej organizacji „Caritas” i w jej miejsce
utworzono nową „Caritas” świeckich katolików
10) Znoszenie świat kościelnych:
- ustawa z 18 I 1951 o dniach wolnych od pracy zniesiono 4 dni świąteczne: 2 luty
(Oczyszczenia NMP), 3 maja (Święto Matki Boskiej Królowej Polski), drugi dzień
Zesłania Ducha Świętego i 8 grudnia (Niepokalanego poczęcia NMP)
11) Likwidacja prasy i wydawnictw kościelnych:
- dekret z 5 VII 1946 o utworzeniu Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i
Widowisk, cenzura prewencyjna, likwidacja czasopism kościelnych, limitowanie
papieru, przejęcie drukarni kościelnych, maszyn do pisania itp.
12) Usuwanie religii ze szkół publicznych, likwidacja szkół katolickich:
- 13 IX 1945 okólnik ministra oświaty pozostawia naukę religii tylko wyznań uznanych,
chyba że rodzice sobie nie życzą nauczania religii, szykana rodziców
- 1 IX 1954 usuniecie religii ze szkół pedagogicznych i zawodowych
- 15 VIII 1961 ustawa o rozwoju oświaty i wychowania eliminuje trwale religię ze
szkół
- 1954 administracyjna likwidacja wydziałów teologicznych na uniwersytetach
państwowych (UJ, UW) i utworzono w to miejsce państwową Akademię Teologii
Katolickiej (Warszawa);
- 1952 likwidacja Katedry Historii Prawa Kościelnego UJ
13) Ingerencja w sprawy obsady urzędów kościelnych:
- 12 IX 1945 państwo traci wpływ na obsadę stanowisk kościelnych
- administracyjne usuwanie duchownych ze stanowisk (1947 biskupów krakowskich,
1951 z ziem zachodnich)
6
9 II 1953 dekret o obsadzaniu przez duchownych stanowisk kościelnych (obsadzanie
i zmiany personalne, zmiany administracji kościelnej) – za zgodą władz
państwowych - memoriał Non possumus (8 V 1953, Kraków) - aresztowanie prymasa
S. Wyszyńskiego
- 31 XII 1956 dekret o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych (personalne
i terytorialne zmiany po uprzednim porozumieniu stron)
14) Organy wyspecjalizowane z walki z Kościołem:
- 1945-1950 nadzór - Ministerstwo Administracji Publicznej
- 1950-1989 – Urząd do Spraw Wyznań, komórki wojewódzkie, a do 1956 także
powiatowe
- 1949 utworzenie ZBOWiD, i w jej ramach Koło Księży zw. „księża patrioci”
15) Legalizacja Kościołów i związków wyznaniowych:
- ustawy indywidualne: przedwojenne 6 (Muzułmanie, Karaimi, EwangelickoAugsburskie, Prawosławni, Żydzi, Staroobrzędowcy), powojenne 4 (Metodyści,
Ewangelicy-Reformowani, Mariawici, Starokatolicy-Mariawici)
- administracyjny tryb: Polskokatolicki (Narodowy), Baptyści, Adwentyści Dnia
Siódmego + 29 jako stowarzyszenia rejestrowe po 1949 r.
16) Podmiotowość publicznoprawna i cywilnoprawna Kościoła katolickiego i innych:
- W II RP Kościół katolicki i inne (5) uznane uważano, że miały przymiot osobowości
publicznoprawnej, albo niektóre funkcje związków wyznaniowych miały charakter
publicznoprawny (Np. prowadzenie i rejestracja akt stanu cywilnego, zakładanie,
posiadanie i zarządzanie cmentarzami wyznaniowymi na równi z komunalnymi,
nauczanie religii w szkołach publicznych, zrównanie sądownictwa kościelnego w
sprawach małżeńskich z orzecznictwem państwowym (b. zabór rosyjski) do końca
1945 r., zrównanie duchownych poszczególnych wyznań z funkcjonariuszami
państwowymi, uprawnienia do ochrony karnej religii, uprawnienie do pomocy
państwa (brachium saeculare).
- W Polsce Ludowej brak uznania publicznoprawnej podmiotowości dla w/w.
- Osobowość cywilnoprawną tylko kościoły uznane, a także ich jednostki
organizacyjne (diecezje, parafie, gminy i diecezjalne seminaria duchowne Kościoła
-
7
Rzymsko-Katolickiego - orzeczenie SN z dnia 18 kwietnia 1963 r., sygn. I CR
223/63)
17) Brak: ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Rzymskokatolickiego w PRL,
Konkordatu, ustawy ramowej.
18) Dyskryminacja ubezpieczeniowa osób duchownych: społeczne, zdrowotne.
19) IV Wydział UB do walki z Kościołem Katolickim i innymi związkami wyznaniowymi.
20) Służba wojskowa alumnów, diakonów, prezbiterów i zakonników.
8