Hiszpania XVI w.

Hiszpania XVI w.
Główne zagadnienia polityki zagranicznej i wewnętrznej
W XVI w. Hiszpania weszła na drogę polityki mocarstwowej. Złożyły się na nią,
począwszy od przełomu XV / XVI w., takie wydarzenia jak:

1492 – zdobycie Grenady (Maurowie),

Odkrycia Kolumba i utworzenie hiszpańskiego imperium kolonialnego (prawie
cała Ameryka Łacińska poza Brazylią, a także Filipiny),

Zaangażowanie Hiszpanii w wojnach włoskich.
Hiszpania na przełomie XV i XVI w. nie stanowiła jeszcze jednolitego państwa, datuje
się jej początek dopiero na 1496 r. – małżeństwo Izabelli Kastylijskiej z Ferdynandem
Aragońskim. Związek ten był wtedy jeszcze bardzo luźny. Wynikało to głównie z
różnych orientacji ekonomicznych tych dwóch krajów. Kastylia kierunkowała swój
rozwój gospodarczy głównie na Ocean Atlantycki i ku Afryce, a Aragonia – na Morze
Śródziemne, Sycylię.
Początek XVI w. to umacnianie się władzy królewskiej w Hiszpanii (Kastylii), choć
występowały w państwie tendencje odśrodkowe ze strony feudałów. Ferdynand i
Izabela opierali się głównie na mieszczaństwie. Władza królewska działała też w
sojuszu z Kościołem.
Jednocześnie coraz bardziej traciło znaczenie przedstawicielstwo stanowe, czyli
Kortezy (podobnie jak we Fracji - absolutyzm).
W sytuacji międzynarodowej I połowy XVI w. widoczny jest antagonizm między Francją
a Habsburgami (wojny włoskie). Potęga dynastii Habsburgów gwałtowniw wzrosła, gdy
wnuk cesarzea Maksymiliana I (a syn ks. Burgundzkiego Filipa Pięknego i Joanny
Obłąkanej, córki Izabeli i Ferdynanda) został dziedzicem Niderlandów I Franche-Comte
(1515 r.) oraz Hiszpanii. W jego osobie jako Karola I (1516 – 56) nastąpiło ostatecznie
zjednoczenie Kastylii i Aragonii w jedną monarchię hiszpańską. Dla Francji oznaczało to
okrążenie przez wrogą sobie dynastę Habsburgów. Jednocześnie w 1519 r. Karol I
został cesarzem rzymskim jako Karol V.
Włada Rzeszą Niemiecką, osobiście zaś rządzi Hiszpanią, Sardynią, Neapolem,
Sycylią, Nowym Światem oraz Niderlandami, Mediolanem I Franche-Comte
(Burgundia).
W 1556 r. podzielił imperium między brata Ferdynanda (cesarz, król Czech, Węgier) a
syna Filipa II, któremu zostawił Hiszpanię, Niderlandy, posiadłoości włoskie, FrancheComte.
Strona 1 z 5
Zapoczątkowano w ten sposós dwie linie Habsburgów – austriacką i hiszpańską, które
ściśle ze sobą współpracowały. Hiszpańska wygasła w 1700 r. austraicka dopiero w
1918.
Filip II kontynuuje udział w wojnach włoskich (z Francją, która szukając sojusznika
przeciwko Habsburgom, zbliżyła się do Turcji). Ostatnie wojny włoskie zakończyły się
pokojem w Cateau-Cambrésis w 1559 r., który ostatecznie oddawał Włochy pod
kontrolę Habsburgów hiszpańskich (Neapol, Sycylia, Sardynia, Mediolan). Pozostałe
państwa włoskie były od Hiszpanii zależne. Francja zrzekła się pretensji do
południowych Niderlandów (dziś Belgia) i Nawarry.
Wojny włoskie wyczerpały finansowo zarówno Habsburgów, jak i Francję.
Filip II – władza, państwo.
W II połowie XVI w. (1556 – 98) panuje Filip II. On sam i jego panowanie odciskają
wyraźne piętno na dziejach Hiszpanii w tej epoce. Protestanci obdarzyli go
przydomkiem „szatan południa” (panowanie Filipa przypada bowiem na czas, kiedy
istnieją dwa zasadnicze ruchy tamtej epoki – reformacja i kontrreformacja).
Był fanatykiem w sprawach wiary, nienawidził reformacji, walkę z nią i obronę
katolicyzmu postrzegał jako cel swojego życia, co łączył z polityką. Szerzenie się
reformacji na Półwyspie Iberyjskim było tłumione za pomocą instytucji Św. Inkwizycji
(utworzonej jeszcze w średniowieczu). Hiszpańska gałąź inkwizycji stała się narzędziem
politycznym w rękach władcy.
Egzekucje skazanych przez inkwizycję, tzw. Auto-da-fe (akty wiary) miały charakter
publiczny i mogły dotykać ludzi niezależnie od pochodzenia społecznego. W jednym z
takich aktów wiary uczestniczył sam Filip syn Don Carlos, a spalono wtedy żywcem 12
ludzi.
Tępienie heretyków Filip utożsamiał ze zwalczaniem wrogów państwa. Trudno podać
dziś liczbę ofiar inkwizycji, bo protestanci przsadnie ją zawyżali. Obrońcy inkwizycji
zwracają zaś uwagę na fakt, że ofiar inkwizycji było mniej niż ofiar protestantów w
Europie oraz na to, że inkwizycja cieszyła się poparciem szerokich rzesz ludności.
Działanie inkwizycji miałao też swoje konsekwencje gospodarcze dla Hiszpanii,
ponieważ poprzez zwalczanie Marranów (Żydów) i Morysków (Maurów), czyli pozornie
nawróconych, w 1609 r. z kraju wygnano ok. 500 tys. Poddanych (Morysków), głównie
rzemieślników, rolników.
Z panowaniem Filipa II wiąże się również budowa absolutyzmu jako formy rządów i
związanej z nim biurokracji. Sama osoba Filipa, który nie zadowalał się panowaniem,
ale sam chciał rządzić, który nikomu z doradców do końca nie ufał, uwielbiał „szelest
papierków”, nad którymi spędzał całe dnie, czytając listy, donosy, sprawozdania,
wydawał dekrety – miała tu znaczenie.
Strona 2 z 5
Zamknięty w ciszy gabinetów najpierw w Madrycie, gdzie przeniósł w 1561 r. stolice z
Valladolid, potem w pałacu Escorial, stworzył rządy oparte na systemie gabinetowo –
biurokratycznym.
Ponieważ państwo Filipa II było konglomeratem ziem, które były od siebie oddalone i
izolowane, wpływało to na utrudnienia i spowolnienia w sprawowaniu władzy.
Konieczne było rządzenie za pomocą wicekrólów i namiestników.
Jedynymi centralnymi organami władzy były działające przy królu rady: Rada Państwa i
Rada Wojenna. Obok nich były jeszcze inne rady (dla poszczególnych części imperium
lub określonych spraw). Zatrudniały one armię urzędników, zwykle synów średniej i
drobnej szlachty, legitymujących się zaświadczeniem, że nie mieli przodków Żydów ani
muzułmanów. Tym sposobem ekspansja kolonialna, wojny na kontynencie i rozrost
administracji uratowały szlachtę hiszpańską przed degradacją społeczną w czasie
kryzysu feudalizmu.
W obliczu tak rozbudowanej biurokracji opinie poddanych nie dochodziły do władcy, w
związku z czym rola Kortezów (przedstawicielstwo stanowe) ograniczyła się do
uchwalania podatków lub składania zażaleń.
Symbolem silnej władzy królewskij (a zarazem ulubioną siedzibą) Filipa był
„przerażająco wielki i mroczny” pałac Escorial pod Madytem. Król żył tam bez
przepychu.
Polityka zagraniczna
Przez pierwsze 10 – 15 lat rządów Filipa II wydawać się mogło, że potęga jego nie
będzie mieć sobie równej. Do Hiszpanii płynęło złoto z posiadłości zamorskich, z
którymi łącznośc zapewniała flota wojenna i handlowa (1000 statków handlowych).
Okres spokoju przerywa narastające zagrożenie tureckie. Zwalczanie ekspansji
tureckiej stanowiło dla Hiszpanii kontynuację rekonkwisty. Rozszerzenie wpływów
osmańskich w Afryce Północnej oraz prośby wygnanych z Hiszpanii muzułmanów
zanoszone do sułtana, doprowadziły do konfliktu, w którym Turcję wspierali piraci
północnoafrykańscy a Hiszpanię Wenecja (Liga Święta) i papiestwo (Francja zajęta była
zwalczaniem hugenotów). Kiedy Turcy zaczęli wyprawiać się na wybrzeża Królestwa
Neapolu (znajdującego się pod panowaniem hiszpańskim), kiedy zajęli zachodnie
wybrzeża Grecji, zagrożenie potraktowano poważnie.
W 1571 r. doszło do bitwy pod Lepanto (Grecja), w której hiszpańsko – wenecko –
papieska flota (dowodził nią Hiszpan Don Juan de Austria)rozbiła flotę turecką.
Nie był to jednak koniec wojen, ale filip II zdecydował się zawrzeć rozejm z Turkami w
1579 r., by nie prowadzić wojny na dwa fronty i skoncentrować się na nowym
problemie, jakim były Niderlandy.
Strona 3 z 5
Wcześniej najważniejszym celem polityki Filipa było utrzymanie katolicyzmu w
Niderlandach (luteranizm, kalwinizm później), a teraz utrzymanie samych Niderlandów,
których bogactwo miało dla Hiszpanii szczególne znaczenie. Tymczasem przyszło
Filipowi II zmierzyć się z buntem tamtejszych prowincji.
Było ich 17, zarządzane były przez namiestnika, interesy poddanych reprezentowały
Stany Generalne. Panowanie hiszpańskie jednak ograniczało uprawnienia Stanów
Generalnych, a rozszerzało wpływy inkwizycji i nakładało wysokie podatki.
W 1566 r. uaktywniła się działalność radykalnych kalwinów, którzy zaczęli falę
obrazoburstwa – niszczenia obrazów religijnych i kościołów. Filip II (arcykatolik) nie
mógł tego tolerować i już w następnym roku 1567 armia hiszpańska dowodzona przez
księcia Fernanda Albę wkroczyła do Niderlandów wprowadzając z pomocą inkwizycji
rządy terroru.
Jednak Hiszpanom brakowało pieniędzy na utrzymanie tam armii (wojna z Turcją),
dlatego Alba nałożył 10% podatek od wartości obrotów handlowych, co jeszcze bardziej
zniechęciło ludność Niderlandów do Hiszpanów, bo rujnowało handel.
W 1572 r. wybuchło powstanie. Na czele buntowników (gezów) stanął książę Wilhelm I
Orański. Opanowali oni prowincję Holandię i Zelandię, a ich siły morskie utrudniały
kontakt pomiędzy Hszpanią a Niderlandami (ważny epizod wojny – masakra w
Antwerpii, tysiące ofiar, podpalenia).
Nieopłacane wojska hiszpańskie prowadziły bezwzględny rabunek.
W trakcie wieloletniej wojny zaczęły się wyodrębniać północne (Później Holandia) i
południowe (dziś Belgia) Niderlandy. Południowe prowincje podpisały unię z Hiszpanią
w Arras w 1579 r. i zadeklarowały przywiązanie do katolicyzmu w zamian za amnestię i
autonomię. W tym samym roku prowincje północne (Holandia, Zelandia, Utrecht,
Groningen, Geldria, Fryzja, Overijssel) zawiązały Unię Utrechcką wyrażając wolę
kontynuowania wojny. W 1581 r. Stany Generalne zbuntowanych prowincji
zdetronizowały Filipa II i ogłosiły niepodległość.
Ostatecznie wojnę kończył pokój w Hadze w 1648 r. Niderlandy Północne potwierdziły
swoją niepodległość.
Rewolucja w Niderlandach, zerwanie z Hiszpanią, religia kalwińska, jej wartości
tworzyły ducha kapitalizmu, który zasadniczo wpłynął na życie gospodarcze i dobrobyt
Holandii. Zupełnie inną drogą, jeśli chodzi o gospodarkę, pójdzie katolicka,
absolutystyczna Hiszpania.
W polityce zagranicznej Filip II musiał rozstrzygnąć jeszcze jeden konflikt – hiszpańsko
– angielski. Jeszcze za panowania Karola V stosunki obu państw układały się
pomyślnie, czego potwierdzeniem było małżeństwo Filipa II z marią Tudor (córką
Henryka VIII). Maria zdobyła oparcie w walce o przywrócenie katolicyzmu w Anglii
(anglikanizm), Hiszpania zyskiwała perspektywę rozszerzenia swoich wpływów.
Strona 4 z 5
Jedank śmierć Marii Tudor i przejęcie władzy przez jej przyrodnią siostrę Elżbietę I w
1558 r. oraz ostateczne odejście od katolicyzmu zaogniły stosunki hiszpoańsko –
angielskie. Czary goryczy dopełniły wyprawy korsarzy angielskich przeciw hiszpańskiej
żegludze, a przede wszystkim wsparcie powstańców niderlandzkich przez Elżbietę I.
Casus belli stanowiło uwięzienie i stracenie królowej Szkocji katoliczki Marii Stuart. Filip
II zdecydował się na walną rozprawę. W maju 1588 r. Wielka Armada Hiszpańska
(niezwyciężona) pod dowództwem księcia Mediny – Sodonii skierowała się ku brzegom
Anglii.
Starcie w Kanale La Manche przyniosło zwycięstwo Anglikom, których flota nastawiona
była na walkę artyleryjską (siła ognia), a nie jak hiszpańska na abordaż.
Hiszpanie musieli się wycofać, okrążając wyspy brytyjskie i borykając się ze sztormem
(utracono 54 okręty i 12 tys. ludzi). Dla Hiszpanii była to utrata prestiżu i przełamanie jej
hegemonii na morzu. Pokój zawarto w 1604 r.
Podsumowując okres panowania Filipa II należy stwierdzić, że zostawił on państwo
będące jeszcze w gronie najpotężniejszych państw europejskich, ale liczne
niepowodzenia na arenie międzynarodowej, wynikające z jego nieustępliwej polityki, jak
i zaznaczający się coraz bardziej kryzys gospodarczy w państwie zapowiadały
nadchodzący koniec potęgi tego państwa (II połowa XVII w.).
Strona 5 z 5